ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΜΠΣ «ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» ΜΕ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ «ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΧΩΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ» ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ Μυτιλήνη 2005

2 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΤΗΣ Ε.Ε ΟΙ ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ Ε.Ε ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ URBAN Ι & ΙΙ ΩΣ ΜΕΣΩ ΑΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ Ε.Ε Το πρόγραμμα URBAN I Το πρόγραμμα URBAN II ΔΙΚΤΥΑ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΟΛΕΩΝ ΣΤΗΝ Ε.Ε ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΑΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΑΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 50 ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΟΤΑ ΣΤΗΝ ΧΑΡΑΞΗ ΑΣΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΑΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ: ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ, ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Οι νησιώτικες περιφέρειες στην Ελλάδας και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν Προγράμματα και πολιτικές της Ε.Ε. για την ανάπτυξη των νησιωτικών περιφερειών ΔΗΜΟΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ: ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΧΩΡΟ, ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΟΛΕΩΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Η ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΟΥ ΟΤΑ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ

3 3.4.1 Δημογραφικά χαρακτηριστικά του Δήμου Μυτιλήνης Οικονομικές δραστηριότητες Απασχόληση και ανεργία: τάσεις και προβλήματα ΕΠΙΠΕΔΟ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΦΟΡΕΩΝ: ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΔΡΑΣΗ ΚΑΙ ΦΟΡΕΙΣ ΤΟΥ ΟΤΑ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Θεσμικό πλαίσιο και αναπτυξιακή δράση του ΟΤΑ Μυτιλήνης Φορείς του ΟΤΑ Μυτιλήνης ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΟΥ ΜΕ ΒΑΣΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΗΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΤΟΠΙΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΒΑΘΜΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΩΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΝΑ ΕΝΤΑΧΘΕΙ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ URBAN I ΚΑΙ Η ΑΝΕΠΙΤΥΧΗΣ ΕΚΒΑΣΗ ΤΗΣ Περιγραφή της πρότασης και πιθανοί λόγοι αποτυχίας της ΒΑΘΜΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΕ ΦΟΡΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Γενικά Συμπεράσματα ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ο Τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά δίκτυα πόλεων Βασικές συνιστώσες των προγραμμάτων URBAN I & II που υλοποιήθηκαν σε πόλεις-δήμους της Ελλάδας Η αναπτυξιακή κατάσταση των νησιωτικών περιφερειών της Ελλάδας Έρευνα πεδίου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ο ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...149

4 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το θέμα της έρευνας, με τίτλο: «Oλοκληρωμένη αστική παρέμβαση- η περίπτωση του Δήμου Μυτιλήνης», έχει ως βασικό σκοπό την μελέτη της αστικής πολιτικής και διακυβέρνησης, τόσο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όσο και στον ελληνικό χώρο. Ο ευρωπαϊκός χώρος που συνεχώς διευρύνεται θέτοντας νέες επιταγές για τα κράτη-μέλη του αποτελεί βασικό πλαίσιο για την παρούσα έρευνα. Κύρια επιδίωξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι η ανάπτυξη (οικονομική κυρίως αλλά και κοινωνική και πολιτισμική) των κρατών-μελών, προκειμένου να αντεπεξέλθει δυναμικά στην παγκόσμια ανταγωνιστικότητα. Ένας σημαντικός στόχος της Ε.Ε. είναι η ανάπτυξη των πόλεων των κρατών-μελών, αφού από αυτές εξαρτάται και η αναπτυξιακή δυναμική των χωρών (CEC, 1997). Η ανάπτυξη των πόλεων συνιστά καίριο ζήτημα για την Ε.Ε, που προσπαθεί με κάθε τρόπο να εφαρμόσει πολιτικές ολοκληρωμένης αστικής παρέμβασης, μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων και κοινοτικών πρωτοβουλιών. Η πιο σημαντική πρωτοβουλία που έχει εφαρμοστεί στα πλαίσια της Ένωσης είναι και το πρόγραμμα URBAN (I και II), ένα πρόγραμμα που εξειδικεύεται αυστηρά στην ανάπτυξη των πόλεων και αποτελεί το βασικό ερέθισμα για την συγγραφή της εργασίας. Ωστόσο η έρευνά δεν σταματά στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά εξετάζει και τον αστικό χώρο στην Ελλάδα. Η Ελλάδα ως κράτος-μέλος της Ε.Ε. συμμετέχει στις ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη μέσω του προγράμματος URBAN. Η ελληνική περίπτωση επιδεικνύει σοβαρές ελλείψεις και προβλήματα όσον αφορά τον αστικό χώρο, την αστική διακυβέρνηση και τις αστικές πολιτικές (CEC, 1997) και είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρον να αναζητηθούν οι αιτίες για την δημιουργία αυτών. Η αναζήτηση των αιτιών αυτών θα πραγματοποιηθεί μέσω της εξέτασης του Δήμου Μυτιλήνης ως περίπτωση μελέτης. Η επιλογή του συγκεκριμένου δήμου έγινε για δύο λόγους: α) Καταρχήν, λόγω των υπολειπόμενων οικονομικών και αναπτυξιακών χαρακτηριστικών της Μυτιλήνης σε σχέση με το Ευρωπαϊκό αλλά και Ελληνικό μέσο όρο. Σε αυτό το πλαίσιο η εξέταση της Μυτιλήνης θα διαφωτίσει για τα ιδιαίτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν μία σειρά από Ελληνικές πόλεις της νησιωτικής περιφέρειας. 4

5 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ β) Επίσης, λόγω της αδυναμίας της πόλης να διεκδικήσει με επιτυχία τη συμμετοχή της στην Κοινοτική Πρωτοβουλία URBAN ( ), το κύριο πρόγραμμα ολοκληρωμένης αστικής παρέμβασης στην χώρα. Τα ερωτήματα που τίθενται είναι αρκετά, και σχετίζονται με: το πλαίσιο συνεργασίας αλλά και τις σχέσεις εξάρτησης και ελέγχου ανάμεσα στην τοπική και την κεντρική διοίκησης όσον αφορά τη διαχείριση των Ευρωπαϊκών προγραμμάτων και, τις δυνατότητες της τοπικής αυτοδιοίκησης στη Μυτιλήνη να συγκροτήσει διακυβερνητικά σχήματα ικανά να ανταποκριθούν στα πλαίσια δράσης των Ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Ο στόχος είναι η αναζήτηση των λόγων για τη συγκριτικά χαμηλή αστική ανταγωνιστικότητα στην ελληνική νησιωτική περιφέρεια. Σε αυτό το πλαίσιο θα αναδειχθούν και οι προτεραιότητες της ολοκληρωμένης αστικής παρέμβασης στην περιοχή στη βάση των τοπικών προβλημάτων αλλά και του πλαισίου τοπικής διακυβέρνησης. Η έρευνα χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια στα οποία εξετάζεται και αναλύεται, ο τρόπος με τον οποίο, η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ελλάδα και ο Δήμος Μυτιλήνης αντιμετωπίζουν την αστική πολιτική μέσα από διάφορες αστικές πρωτοβουλίες και με βάση τον βαθμό συνεργασίας των τοπικών φορέων. Έτσι λοιπόν, στο 1 ο κεφάλαιο εξετάζεται η ευρωπαϊκή αστική πολιτική στο πλαίσιο που η Ε.Ε. θέτει με βασικές συνιστώσες, την ανταγωνιστικότητα, τις ανισότητες, την αστική αναδιάρθρωση και τα δίκτυα συνεργασίας. Στο 2 ο κεφάλαιο περιγράφουμε την αστική πολιτική στην Ελλάδα, ξεκινώντας την έρευνα από την δεκαετία του 50 ως σήμερα για να γίνει ορατή η εξέλιξη της ελληνικής αστικής διακυβέρνησης αλλά και πολιτικής. Στην συνέχεια εξετάζεται ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα, ώστε να εντοπιστεί ο βαθμός συνεργασίας των τοπικών φορέων σε αστικά ζητήματα αλλά και σε ολοκληρωμένες αστικές πρωτοβουλίες. Στο 3 ο κεφάλαιο, γίνεται λόγος για τον Δήμο Μυτιλήνης και αναλύονται τα ανταγωνιστικά του πλεονεκτήματα αλλά και οι δυσκολίες και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει λόγω ότι βρίσκεται σε νησιωτική περιφέρεια της Ελλάδος. Τέλος, στο 4 ο κεφάλαιο πραγματοποιήθηκε έρευνα πεδίου με την τεχνική των συνεντεύξεων σε αναπτυξιακούς κυρίως φορείς, αλλά και σε φορείς άσκησης κοινωνικής πολιτικής του Δήμου Μυτιλήνης, ώστε να δούμε την δράση αυτών αλλά και την συνεργασίας τους 5

6 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ με τον Δήμο πάνω σε αστικά θέματα. Ολοκληρώνεται η έρευνα με την παράθεση ορισμένων γενικών συμπερασμάτων και κριτικών σκέψεων. Είναι σαφής η σημασία της αστικής πολιτικής και διακυβέρνησης για το μέλλον των ευρωπαϊκών πόλεων. Το βασικό ερώτημα όμως είναι κατά πόσο οι αρμόδιοι φορείς και οι εκάστοτε κυβερνήσεις έχουν την δυνατότητα να θέσουν ως άμεση προτεραιότητα την εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης αστικής παρέμβασης για αειφόρο ανάπτυξη των πόλεων; Η παρούσα έρευνα θα μπορούσε να αποτελέσει το ελάχιστο σημείο αναφοράς για σκέψη.. 6

7 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από την δεκαετία του 70 και έπειτα, το κυρίαρχο μοντέλο ανάπτυξης στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, που βασιζόταν στην μαζική παραγωγή και κατανάλωση άρχιζε να αντιμετωπίζει κρίση, αδυνατώντας να εξασφαλίσει τη διευρυμένη αναπαραγωγή και την περαιτέρω ανάπτυξη. Ταυτόχρονα, ορισμένες περιοχές και πόλεις, που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με παραδοσιακούς κλάδους (π.χ. βαριά βιομηχανία, ναυπηγία, υφαντουργία κτλ.) βρέθηκαν μπροστά σε τεράστια προβλήματα διαρθρωτικής ανεργίας και βαθιάς κρίσης. Ωστόσο, κάποιες άλλες περιοχές και πόλεις κατάφεραν να εκμεταλλευτούν το ανταγωνιστικό και συγκριτικό τους πλεονέκτημα, με αποτέλεσμα να εμφανίσουν ανάπτυξη και αύξηση της απασχόλησης και του εισοδήματος. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα νέο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, της «ευέλικτης συσσώρευσης» (ή ευέλικτης εξειδίκευσης), που χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερο βαθμό εξειδίκευσης και ευελιξία προσαρμογής στις συνεχώς διαφοροποιούμενες προτιμήσεις των αγορών (βλ. Γετίμης, 2000). Η ανάπτυξη του νέου αυτού μοντέλου συσσώρευσης πραγματοποιείται μέσα στις νέες συνθήκες της παγκοσμιοποίησης της καπιταλιστικής οικονομίας. Η αμφιλεγόμενη έννοια της παγκοσμιοποίησης, αναφέρεται στην κυριαρχία και ολοκλήρωση του χρηματιστηριακού συστήματος παγκοσμίως και στην αποδυνάμωση του ρόλου των εθνικών κρατών και των εθνικών πολιτικών. Η αποδυνάμωση του ρόλου των εθνικών κρατών συνοδεύεται από την δημιουργία νέων υπερεθνικών θεσμών (π.χ. Ευρωπαϊκή Ένωση) ή διεθνών συμφωνιών που καταργούν προϋπάρχοντες προστατευτικούς φραγμούς υπέρ του ανταγωνισμού σε διευρυνόμενες αγορές. Παράλληλα αναβαθμίζεται το τοπικό, περιφερειακό και αστικό επίπεδο για το οποίο δημιουργούνται καινούργιες ευκαιρίες (βλ. Γετίμης, 2000, σελ:470). Στην ενότητα αυτή θα γίνει λόγος για την δημιουργία και άσκηση αστικής πολιτικής στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στις πόλεις που βρίσκονται εντός των συνόρων της. Όμως, εύλογα γεννιέται το ερώτημα «τι είναι η αστική πολιτική». Είναι 7

8 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ αρκετά σαφές ότι δεν είναι εύκολο να δοθεί ένας απλός ορισμός της αστικής πολιτικής. Οι αστικές δομές είναι τόσο διαφορετικές στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. Ο καθορισμός «εξαρτάται από τις σχετικές πολιτικές και προγραμματισμούς (λειτουργικές αγορές εργασίας, προώθηση οικονομικής ανάπτυξης, επενδύσεις στα τεχνολογικά κέντρα κτλ)» (Aldskogius, 2000). Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «η αστική πολιτική της Ε.Ε. καθορίζεται με βάση διάφορα έγγραφα που εστιάζονται κυρίως σε τέσσερις στόχους πολιτικής: ενίσχυση της οικονομικής ευημερίας και απασχόλησης στις πόλεις, προώθηση της ισότητας, της κοινωνικής ένταξης και αναζωογόνησης στις αστικές περιοχές, προστασία και βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος: προς μία τοπική και συνολική αειφορία και τέλος, συμβολή στην καλή αστική διακυβέρνηση και την τοπική ενδυνάμωση» 1. Η Ευρωπαϊκή Ένωση τα τελευταία χρόνια έχει επιδείξει μεγάλο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη των πόλεων της και για την δημιουργία μιας σαφούς, όσο το δυνατόν περισσότερο, αστικής πολιτικής, διότι έχει γίνει πλέον αποδεκτό ότι οι πόλεις αποτελούν πόλους στους οποίους συγκεντρώνονται όλες εκείνες οι δραστηριότητες που θα επιφέρουν την ανάπτυξη. Αυτό διαφαίνεται καθαρά από διάφορα έγγραφα που έχει συντάξει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (πχ. Towards an urban agenda in the European Union, Sustainable Urban Development in the European Union: a Framework for Action κτλ.) προσπαθώντας να δημιουργήσει ένα κοινοτικό πλαίσιο αστικών πολιτικών που θα ενσωματώνει αναπτυξιακούς και αναδιανεμητικούς στόχους και θα συγκροτείται από συνεκτικές και συμπληρωματικές πολιτικές που θα προωθούν: Την διαδικασία αναδιάρθρωσης των αστικών παραγωγικών συστημάτων και την επέκταση των καινοτομιών στις αστικές οικονομίες (πχ. μεταφορά τεχνογνωσίας, έρευνα, νέες υποδομές). Την περιβαλλοντική αναβάθμιση του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος της πόλης ως σύνολο, με έμφαση στις προβληματικές και υποβαθμισμένες περιοχές. Την απασχόληση και την επαγγελματική κατάρτιση, καθώς και νέα μέτρα κοινωνικής πολιτικής που θα αντιμετωπίζουν την φτώχεια, την περιθωριοποίηση και τον κοινωνικό αποκλεισμό από την αγορά εργασίας. 1 CEC 2003: Εταιρική σχέση με τις πόλεις- Η κοινοτική πρωτοβουλία URBAN, φυλλάδιο E.E. 8

9 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Ο συνδυασμός και η διαπλοκή τέτοιων στόχων στο νέο πλαίσιο αστικών πολιτικών μπορεί να διασφαλίσει την ολοκληρωμένη και αποτελεσματική παρέμβαση στον αστικό χώρο ( Γετίμης -Καυκαλάς- Μαραβέγιας, 1994, σελ:329). Στα πλαίσια λοιπόν, της Ευρωπαϊκής Αστικής Πολιτικής, θα εξετάσουμε ορισμένα κύρια στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις ίδιες τις πόλεις της Ένωσης, όπως τον ανταγωνισμό που συντελείται μεταξύ των Ευρωπαϊκών πόλεων, τις ανισότητες που παρατηρούνται σε αστικό επίπεδο στα κράτη- μέλη της Ε.Ε. και τα μέτρα που λαμβάνει η Ένωση για την άμβλυνσή τους. Επίσης, θα αναλυθεί διεξοδικά, το πρόγραμμα URBAN I και II, το κατεξοχήν πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις πόλεις και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και τέλος θα γίνει αναφορά για τα δίκτυα συνεργασίας ορισμένων πόλεων της Ευρώπης. Η άσκηση αστικής πολιτικής αποτελεί μείζον θέμα για την Ένωση και ως τελικό στόχο έχει τόσο την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, όσο και την μέγιστη ανάπτυξη των πόλεων της, προκειμένου να αντιμετωπίσει τις διάφορες προκλήσεις ενός παγκοσμιοποιημένου κόσμου. 1.1 ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί τμήμα μιας εξαιρετικά αστικοποιημένης ηπείρου. Η εποχή της εθνικής ανάπτυξης άφησε πίσω της μία ισχυρή βασική διάρθρωση με πρωτεύουσες παγκόσμιας ακτινοβολίας και ένα σχετικά μεγάλο αριθμό μεγαλύτερων πόλεων διεσπαρμένων σε ολόκληρη την ήπειρο, οι οποίες συνδέονται με άλλες μεγάλες, μεσαίες και μικρότερες πόλεις σε σχετικά κοντινές μεταξύ τους αποστάσεις. Η ταχύτητα των τεχνολογικών, πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών αναπροσανατολίζει τις ιεραρχημένες λειτουργικές σχέσεις αυτού του αστικού συστήματος. Διαμορφωμένες αρχικά με βάση την ανάπτυξη σε εθνικό επίπεδο, οι σχέσεις αυτές προσαρμόζονται, σήμερα, στις νέες πιο ανταγωνιστικές απαιτήσεις και προκλήσεις του ευρωπαϊκού χώρου, στο άνοιγμα της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και στην παγκοσμιοποίηση. Για παράδειγμα, η Βαρκελώνη που ήταν ένα σημαντικό περιφερειακό κέντρο της Ισπανίας, σήμερα είναι μία αναδυόμενη μητρόπολη της Ν. Ευρώπης. Επίσης, η Λίλ, που ήταν κάποτε ένα περιφερειακό 9

10 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ κέντρο στην περιφέρεια της Γαλλίας, εμφανίζεται σήμερα ως νευραλγικό σημείο του αναπτυξιακού διαδρόμου μεταξύ των Βρετανικών Νήσων και της ηπειρωτικής Ευρώπης. Όλες οι πόλεις, μικρές και μεγάλες, πρέπει να προσαρμοστούν στην νέα σχετική τους θέση καθώς και στην θέση που κατέχουν στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής αστικής ιεραρχίας. Για ορισμένες η αλλαγή θα είναι πιο ριζική από άλλες, ορισμένες θα προσαρμοστούν ταχύτερα, ενώ άλλες θα αντιμετωπίσουν νέα μειονεκτήματα ή νέες ευκαιρίες 2. Ο μετασχηματισμός των σχέσεων μεταξύ των εθνικών κρατών της Ευρώπης ανάμεσα σε εθνικά κράτη και υπερεθνικούς/ ευρωπαϊκούς θεσμούς, ανάμεσα στο εθνικό και περιφερειακό ή αστικό επίπεδο, θα πρέπει να ειδωθεί ως μία διαρκής διαπραγμάτευση με εντάσεις, αντιπαραθέσεις, κρίσεις και συναινέσεις με αβέβαιο αποτέλεσμα, τουλάχιστον ως προς την κατάληξη και τον χαρακτήρα των πολιτικών θεσμών. Βασικοί παράγοντες αυτού του συνεχούς μετασχηματισμού των πολιτικών θεσμών είναι αφενός, η ολοκλήρωση της Ενιαίας Αγοράς και της νομισματικής ένωσης και αφ ετέρου, η απουσία ή η υστέρηση διαδικασιών για την πολιτική ολοκλήρωση της Ευρώπης. Στο επίπεδο των πολιτικών θεσμών διαπιστώνουμε μετασχηματισμούς στην κατανομή της εξουσίας σε όλα τα επίπεδα και νέες σχέσεις διαπλοκής των πολιτικών θεσμών με τα οικονομικά συμφέροντα (βλ. Γετίμης, 2000). Επιπλέον, σημαντικές και μεγάλες αλλαγές έχουν εμφανιστεί σε επίπεδο τοπικής διακυβέρνησης στην Ευρώπη από την δεκαετία του 70, προκαλώντας ρυθμιστικές αναδιοργανώσεις. Η αστική «διακυβέρνηση 3» και η «ανταγωνιστικότητα» περιγράφουν την ανασύνθεση και τον επαναπροσανατολισμό της τοπικής κυβέρνησης στα πλαίσια αυτών των αναδιαρθρωτικών τάσεων. Κι ενώ υπάρχει ανοιχτό το θέμα για την φύση και την επιρροή των αλλαγών στο τοπικό επίπεδο, «η αστική διακυβέρνηση» απεικονίζει την εμφάνιση ενός νέου διαδικαστικού και πολιτικού πλαισίου, που ενσωματώνει μία ευρύτερη ομάδα υπευθύνων, οι οποίοι συμμετέχουν ενεργά στις τοπικές ρυθμίσεις για την οικονομία και την κοινωνία (Χωριανόπουλος, 2002). Υπάρχουν απόψεις που υποστηρίζουν ότι «το εθνικό κράτος σταδιακά, με την επίδραση της παγκοσμιοποίησης, αποδυναμώνεται προς όφελος τόσο των 2 Από την διεύθυνση στο Internet: 3 Ο όρος «διακυβέρνηση», υποδηλώνει την νέα διαπλοκή σχέσεων οικονομίας και πολιτικής, δημοσίουιδιωτικού, ή ακόμη και αλληλοκαλυπτόμενων τύπων ρύθμισης: αγορά, δίκτυα, ιεραρχίες, οργανισμοί, ενώσεις κ.α. 10

11 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ χαμηλότερων επιπέδων διακυβέρνησης (περιφέρειες, πόλεις), όσο και των ευρύτερων υπερεθνικών». Είναι γεγονός ότι με την ολοκλήρωση της Ενιαίας Αγοράς και της Νομισματικής Ένωσης και την κυριαρχία του οικονομικού νεοφιλελευθερισμού και της απορύθμισης, ακόμη και σε χώρες με ανεπτυγμένο κοινωνικό κράτος (πχ. Σουηδία) προωθούνται πολιτικές ιδιωτικοποίησης και απορύθμισης. Με τις διαδικασίες αποκέντρωσης αρμοδιοτήτων και πόρων από το κεντρικό κράτος σε χαμηλότερα επίπεδα (τις περιφέρειες και τις πόλεις), αναβαθμίστηκε ο ρόλος και το πεδίο δράσης των πολιτικών θεσμών στις πόλεις και τις περιφέρειες. Οι σχέσεις τοπικού κεντρικού σε όλα τα επίπεδα, ωστόσο, δεν σημαίνει υποβάθμιση του εθνικού κράτους (όπως υποστηρίζουν πολλοί που μάχονται κατά της παγκοσμιοποίησης), αλλά ανασύνθεση του ρόλου του. Κατ αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται νέες μορφές διακυβέρνησης των πόλεων και των περιφερειών. Το μόνο σημείο αλλαγής είναι η αύξηση της δράσης του ιδιωτικού τομέα στις δημόσιες πολιτικές, που πριν ασκούνταν αποκλειστικά από τους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ή από αποκεντρωμένους φορείς του κράτους (περιφερειακή διοίκηση, νομαρχίες, τοπικό κράτος κ.α.) (βλ. Γετίμης, 2000). 11

12 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ 1.2 ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΤΗΣ Ε.Ε. Ωστόσο, οι επιπτώσεις της αναδιάρθρωσης των αστικών παραγωγικών συστημάτων οδήγησαν σε ανταγωνισμό ανάμεσα σε περιοχές και αστικά κέντρα, με αποτέλεσμα, δίπλα και παράλληλα με τις περιοχές που εμφανίζουν αναπτυξιακή δυναμική, να υποβαθμίζονται άλλες που εξακολουθούν να πλήττονται από την οικονομική κρίση, την αποβιομηχάνιση και την ανεργία. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να τονιστεί, ότι ο αυξανόμενος ανταγωνισμός και η διεθνοποίηση οδηγούν σε πόλωση και σε νέες γεωγραφικές ανισότητες ανάμεσα σε έναν αναβαθμισμένο κεντρικό πυρήνα περιοχών και στην υπόλοιπη περιφέρεια. Τα φαινόμενα της γεωγραφικής και κοινωνικής πόλωσης και περιθωριοποίησης εμφανίζονται τόσο στα αναπτυσσόμενα δυναμικά αστικά κέντρα, όσο και σε αυτά που έχουν μείνει στάσιμα στην αστική ιεραρχία. Τα προβλήματα αυτά, δύσκολα αντιμετωπίζονται. «Η πόλωση και η ένταση του ανταγωνισμού ανάμεσα στα αστικά κέντρα, η αύξηση της ετερογένειας του αστικού χώρου και η όξυνση των αντιθέσεων, ταυτόχρονα με τις νέες αναπτυξιακές δραστηριότητες που δημιουργούνται στο διεθνοποιημένο επίπεδο, απαιτούν νέου τύπου πολιτικές για τον αστικό χώρο τόσο στο επίπεδο των κρατών μελών, όσο και στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης» (Γετίμης, 1994). Αυτό που πρέπει να τονισθεί ιδιαίτερα, είναι ότι στο πλαίσιο της εμβάθυνσης της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και έντασης του οικονομικού ανταγωνισμού, εντείνεται και ο ανταγωνισμός μεταξύ των πόλεων. Κάθε πόλη υποστηρίζει την διατήρηση και ανάπτυξη των δικών της δραστηριοτήτων και επιδιώκει την προσέλκυση νέων. Παράλληλα και σε αντιστοιχία με την ένταση της δικτύωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων, ενισχύεται η δικτύωση μεταξύ των πόλεων (ιδιαίτερη αναφορά θα γίνει σε επόμενο κεφάλαιο). Γειτονικές αλλά και λιγότερο κοντινές πόλεις επιδιώκουν να αναπτύξουν συμπληρωματικές δραστηριότητες, προκειμένου να βελτιώσουν την θέση τους στο νέο ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον (Αγγελίδης, 2000). Η ευρωπαϊκή οικονομική ολοκλήρωση αναμένεται να αυξήσει τον ανταγωνισμό των κορυφαίων κυρίως ευρωπαϊκών πόλεων και να διευρύνει τις υπάρχουσες περιφερειακές ανισότητες στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Μέχρι τώρα, με ουσιαστικά μη-δασμολογικά εμπόδια στο εμπόριο και με σοβινιστικές πολιτικές 12

13 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ δημόσιας διοίκησης, οι μεγάλες πόλεις της Ευρώπης έχουν απολαύσει το κέρδος του μονοπωλίου μέσα στο ίδιο το έθνος τους (Cheshire- Gordon, 1995). Ο Cheshire δίνοντας συγκεκριμένο χαρακτηρισμό στην έννοια του ανταγωνισμού, μίλησε για τον «χωρικό ανταγωνισμό» μεταξύ των πόλεων, εννοώντας μία διαδικασία μέσω της οποίας τα άτομα που ενεργούν εξ ονόματος μιας περιφερειακής ή τοπικής οικονομίας, επιδιώκουν να την προάγουν ως μία τοποθεσία για οικονομική δραστηριότητα, στην οποία θα υπάρχει ανταγωνισμός με άλλες περιοχές. Η απαίτηση για χωρικό ανταγωνισμό στην Ευρώπη προκύπτει, όπως προαναφέραμε, από την γενική διαδικασία της διεθνούς οικονομικής ολοκλήρωσης, στην οποία έχει δοθεί μία ισχυρή πολιτική ώθηση από την δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα αποτελέσματα της ολοκλήρωσης επιφέρουν μία κατάσταση στην οποία υπάρχει μεγαλύτερο κίνητρο για τις αστικές περιοχές να ανταγωνιστούν για την οικονομική δραστηριότητα (Cheshire Gordon, 1995). Όμως πώς οι πόλεις μπορούν να ανταγωνιστούν; Τι πρέπει να κατέχουν ώστε να το προβάλλουν ως συγκριτικό πλεονέκτημα που θα επιφέρει την ανάπτυξη τους; Ο W. Lever μίλησε για ορισμένα «αντικείμενα» που προβάλλουν οι πόλεις, ώστε να μπορούν να ανταγωνιστούν, τα οποία είναι: Το πιο βασικό έγκειται στην δραστηριοποίηση για επένδυση, κυρίως σε κατασκευαστική παραγωγή, αλλά και σε κάθε μορφής πλούτου ή απασχόλησης, δημιουργώντας τομείς που περιλαμβάνουν ανάπτυξη εμπορίου, ακίνητα και πληροφορία (Lever, 1999). Κάθε πόλη θα πρέπει να αξιολογήσει το δικό της δυναμικό και να προσαρμόσει την αναπτυξιακή της στρατηγική έχοντας υπόψη τις ειδικές της εδαφικές συνθήκες. Το κεντρικό κοινό ζήτημα είναι ότι με βάση τις συνθήκες αυτές, οι πόλεις καλούνται να υιοθετήσουν μία ενεργό προσέγγιση ανάπτυξης του δυναμικού τους, ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των πόλεων για την προσέλκυση επενδύσεων γίνεται εντονότερος, ότι οι πόλεις δεν θα έχουν τα ίδια πλεονεκτήματα που είχαν στο παρελθόν και ότι η ευρωπαϊκή επικράτεια δεν είναι πεδίο παιχνιδιού με ίσες ευκαιρίες. Πολλές βιομηχανικές πόλεις, θα πρέπει να συνεχίσουν μία μακρά διαδικασία αναδιάρθρωσης και διαφοροποίησης, άλλες πόλεις θα συνεχίσουν να εξαρτώνται από μία βασική δραστηριότητα, όπως η δημόσια διοίκηση, ο τουρισμός κτλ., ενώ για πολλές πόλεις σε αγροτικές περιοχές θα είναι πάντα δύσκολο να προσελκύσουν επαρκείς οικονομικές δραστηριότητες. Αντιθέτως, 13

14 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ υπάρχουν ισχυρές πόλεις σε πιο περιφερειακές ζώνες που έχουν την ικανότητα προσέλκυσης επαρκών επενδύσεων για τις ίδιες και για τις γειτονικές περιοχές τους. Το δεύτερο αντικείμενο ανταγωνισμού, σύμφωνα με τον Lever, προσδιορίζει την οικονομική ανάπτυξη και ορίζεται ως ακαθάριστη προστιθέμενη αξία ή ακαθάριστο εγχώριο προϊόν. Το τρίτο, λιγότερο σημαντικό, αντικείμενο ανταγωνισμού, είναι ο ανταγωνισμός για τον πληθυσμό, που βασίζεται στην προϋπόθεση ότι ο πληθυσμός αντιπροσωπεύει έσοδα, ανθρώπινο κεφάλαιο, πολιτική δύναμη και υποταγή. Το τέταρτο αντικείμενο είναι ο ανταγωνισμός για δημόσιο κεφάλαιο στο επίπεδο του έθνους κράτους, η πόλη Challenge στο Ηνωμένο Βασίλειο, ή στο επίπεδο της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς, το πρόγραμμα URBAN. Τέλος, συχνά περισσότερο εμφανές αλλά λιγότερο σημαντικό, είναι ο ανταγωνισμός για γεγονότα ποιοτικής σημασίας (όπως η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων και η δράση ως Ευρωπαϊκή Πόλη Πολιτισμού) και για υποδομές. Οι περιπτώσεις αυτές μπορεί να έχουν μόνο βραχυπρόθεσμα πλεονεκτήματα αλλά και μακροπρόθεσμα με την συμβολή της αστικής αγοράς του μάρκετινγκ. Με βάση τα «αντικείμενα» αυτά, ο Lever, συμπεραίνει ότι μόνο οι πραγματικά «παγκόσμιες πόλεις» είναι πιθανόν να επιτύχουν ανταγωνιστικά σε μεγάλη κλίμακα και ότι οι πιο ανταγωνιστικές πόλεις στην Ευρώπη βρίσκονται στα πιο πετυχημένα κράτη έθνη (Lever, 1999). Στον Πίνακα 1 παρακάτω βλέπουμε τις 61 πιο ανταγωνιστικές πόλεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τις δυο πρώτες θέσεις καταλαμβάνουν γερμανικές πόλεις κι αυτό δεν είναι τυχαίο, αφού μετά την ανασυγκρότηση της Ανατολικής Γερμανίας, επιδιώκεται η ηγεμονία στο χώρο της διεθνούς χρηματοδότησης, θέση που ως σήμερα κατέχει το Λονδίνο. Φυσικά στον πίνακα δεν υπάρχει καμία ελληνική πόλη, ούτε ακόμα κι η Αθήνα. 14

15 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Πίνακας 1: Οι 61 πιο ανταγωνιστικές πόλεις της Ε.Ε. Ολοκληρώνοντας την ενότητα, θα λέγαμε ότι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της λειτουργίας (ίσως και της ανάπτυξης) των πόλεων είναι ο ανταγωνισμός που 15

16 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ υπάρχει μεταξύ τους. Στην προοπτική της Ενιαίας Εσωτερικής Αγοράς, οι οικονομικοί, παραγωγικοί και τεχνολογικοί παράγοντες, εντός και εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επανεξετάζουν τις στρατηγικές χωροθέτησης των δραστηριοτήτων τους. Οι διοικήσεις, εθνικές, περιφερειακές, τοπικές, εποφθαλμιούν, και στην προσπάθεια να προσελκύσουν μεγαλύτερο μερίδιο διεθνών επενδύσεων, έχουν επιδοθεί σε έναν έντονο ανταγωνισμό, όπου τα αστικά κέντρα αποτελούν στρατηγικούς αναπτυξιακούς πόλους. Στην νέα αυτή ευρωπαϊκή πραγματικότητα, οι πόλεις συναγωνίζονται για την κυριαρχία, επιβεβαίωση ή και την ύπαρξή τους ως τεχνολογικά, πολιτιστικά, οικονομικά ή πολιτικά κέντρα, προσανατολίζονται στην εξειδίκευσή τους ως προς συγκεκριμένες παραγωγικές δραστηριότητες, κατά τρόπο συμπληρωματικό με άλλες πόλεις και ενεργοποιούνται για την προσέλκυση επενδύσεων, εταιριών, στελεχών ακόμα και τουριστών (Τσέτης, 1996). Ωστόσο, οι διαρθρωτικές αλλαγές που συντελούνται στην ευρωπαϊκή οικονομία προβλέπεται να συνεχιστούν και στο μέλλον ενισχύοντας τα μεγάλα αστικά κέντρα, τα οποία μέσω επιτελικών και ιεραρχικά ανώτερων λειτουργιών ενισχύουν την ηγεμονική τους θέση και τον έλεγχο του Ευρωπαϊκού αστικού χώρου εντείνοντας τις ανισότητες μεταξύ των αστικών περιοχών στην Ευρωπαϊκή Ένωση που παραμένουν υψηλές και αναμένεται να αυξηθούν περισσότερο λόγω του ανταγωνισμού που επιφέρει στον Ευρωπαϊκό οικονομικό χώρο η Ενιαία Ευρωπαϊκή Αγορά. Στα πλαίσια της ευρωπαϊκής αγοράς λοιπόν, παράγοντες όπως η τεχνογνωσία, η παραγωγικότητα, η γεωγραφική θέση και το μέγεθος της αγοράς παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανταγωνιστικότητα των πόλεων. 16

17 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ 1.3 ΟΙ ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Οι ευρωπαϊκές πόλεις παρουσιάζουν κάτι το παράδοξο. Από την μία πλευρά αποτελούν μοχλούς ανάπτυξης σε μια συνεχώς αυξανόμενη παγκόσμια οικονομία, συγκεντρώνοντας πλούτο, γνώση και τεχνική ικανότητα. Επίσης αποτελούν κέντρα για την παροχή δημόσιων υπηρεσιών, όπως εκπαίδευση υγειονομική φροντίδα και μεταφορές. Παράλληλα όμως, πολλά από τα χειρότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κοινωνία σήμερα εντοπίζονται στις αστικές περιοχές, συμπεριλαμβανομένου του οικονομικού και κοινωνικού αποκλεισμού, της υποβάθμισης του φυσικού και οικοδομημένου περιβάλλοντος, της συμφόρησης, της εγκληματικότητας, της μισαλλοδοξίας και του ρατσισμού, καθώς και της απώλειας της τοπικής ταυτότητας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η πλέον αστικοποιημένη περιοχή του κόσμου. Παρά την ανάπτυξή των πόλεών της, υπάρχουν σημαντικά προβλήματα σχετικά με τις οικονομικές ρυθμίσεις, την ανεργία, τις περιβαλλοντικές συνθήκες και την κυκλοφοριακή συμφόρηση αλλά και την ένδεια και τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης. Ωστόσο, το μεγαλύτερο πρόβλημα της Ε.Ε. από την στιγμή της ίδρυσής της, είναι οι ανισότητες. Οι διαδοχικές διευρύνσεις της Ε.Ο.Κ. μετέβαλαν το ζήτημα της γεωγραφικής ανισότητας από ζήτημα πόλωσης ανάμεσα σε ένα ανεπτυγμένο και ενοποιημένο πυρήνα στο Βορρά και σε μια περιφέρεια λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών. Έτσι, δημιουργήθηκε ζήτημα εσωτερικής κατανομής της ανάπτυξης μέσα σε μια ενιαία κοινότητα χωρών. Το ζήτημα των διαφορών ανάμεσα στις χώρες και τις περιφέρειες της Ε.Ε. αντιμετωπίζεται πλέον ως εμπόδιο για την ουσιαστική ολοκλήρωση και την ομαλή λειτουργία της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς. Επόμενο, λοιπόν, είναι να υπάρχουν ανισότητες και στο αστικό επίπεδο. Αστικές ανισότητες, ονομάζονται οι σημαντικές διαφορές που υπάρχουν στα επίπεδα ανάπτυξης μεταξύ των πόλεων (Ανδρικοπούλου, 1995). Το πιο σημαντικό όμως, που θα πρέπει να επισημανθεί, είναι ότι όσον αφορά τις αστικές ανισότητες, αυτές υπάρχουν και μεταξύ διαφορετικών πόλεων των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (πόλεις του ανεπτυγμένου Βορρά σε σύγκριση με τις πόλεις του Νότου), αλλά υφίστανται και μεταξύ πόλεων των ίδιων κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (πχ. η ανάπτυξη της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης σε σχέση με τα υπόλοιπα 17

18 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ελληνικά αστικά κέντρα). Οι λόγοι δημιουργίας ανισοτήτων στις πόλεις είναι πολλοί και ευρέως γνωστοί και είναι σκόπιμο να τους αναφέρουμε παρακάτω: Ανεργία, κοινωνικός αποκλεισμός και διαχωρισμός: η αύξηση της ανεργίας στην Ευρώπη και η σταθεροποίησή της σε υψηλά επίπεδα, ως επακόλουθο της νέας βιομηχανικής επανάστασης, των τριβών στην αναδιάρθρωση της οικονομίας, των μειωμένων μέτρων κοινωνικής και περιβαλλοντικής προστασίας, η εμφάνιση νέων ανταγωνιστικών χωρών στην διεθνή οικονομία κτλ., πλήττει περισσότερο τα αστικά κέντρα (Κότιος, 1999). Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η αστική ανεργία είναι πάνω από το μέσο όρο της Ε.Ε. Μισοί από τους ανέργους της Ε.Ε. είναι μακροχρόνια άνεργοι που φτάνουν το 56,1% στο σύνολο των ανέργων και εμφανίζονται σε πυκνοκατοικημένες περιοχές 4. Στο σχεδιάγραμμα παρακάτω, βλέπουμε το ποσοστό ανεργίας σε πόλεις της Ε.Ε. Το μικρότερο ποσοστό ανεργίας έχει η Στοκχόλμη και το Μπρίστολ, ενώ αντίθετα το μεγαλύτερο ποσοστό έχει η Λίβερπουλ και το Ντόρτμουντ που φτάνει γύρω στο 15%, πάνω από το μέσο όρο της Ε.Ε. Αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι ότι τα μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας τα κατέχουν πόλεις της Γαλλίας και της Αγγλίας, παρόλο που οι δύο αυτές χώρες θεωρούνται οι πιο ανεπτυγμένες της Ε.Ε. Σχεδιάγραμμα 1: Ποσοστό ανεργίας σε ορισμένες πόλεις της Ε.Ε. Μαζί με το έντονο πρόβλημα της ανεργίας, έκανε την εμφάνισή της και στην Ευρώπη η έντονη διαφοροποίηση των αμοιβών εργασίας και η νέα 4 Βλ. CEC (1997), Towards an Urban Agenda in the European Union, Brussels, COM (97), 197final. 18

19 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ φτώχεια. Το εισοδηματικό χάσμα μεταξύ των κοινωνικών ομάδων τείνει να αυξηθεί, ενώ συγχρόνως συρρικνώνεται ο σπόνδυλος των Ευρωπαϊκών καπιταλιστικών συστημάτων που ήταν παραδοσιακά η λεγόμενη μεσαία τάξη. Η αύξηση της φτώχειας προάγει όλες τις μορφές του αποκλεισμού (πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό), προκαλεί την αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού και επιφέρει μία χωρική κατανομή του πληθυσμού των πόλεων με βάση κοινωνικοοικονομικά κριτήρια, με εντονότερη έκφραση την δημιουργία γκέτο. Οι οικογένειες με ανώτερα και υψηλά εισοδήματα εγκαταλείπουν τα βεβαρημένα κέντρα των πόλεων ή τις περιοχές σε υποβάθμιση και εγκαθίστανται σε περιαστικές περιοχές επιτείνοντας έτσι το φαινόμενο του κοινωνικού διαχωρισμού. Συνέπεια των παραπάνω τάσεων κοινωνικού αποκλεισμού και διαχωρισμού είναι η αύξηση της εγκληματικότητας, η υποβάθμιση της υγείας μεγάλου μέρους του πληθυσμού, η αύξηση των αναγκών για κοινωνικές παροχές και γενικά η μείωση της ελκυστικότητας και της ακτινοβολίας μιας πόλης, γεγονός που αποθαρρύνει τις επενδύσεις, την εγκατάσταση νέων επιχειρήσεων και την ανάληψη νέων δραστηριοτήτων. Πολλές πόλεις, ειδικά σε περιοχές που θίγονται περισσότερο από τις οικονομικές και λοιπές μεταλλαγές, δεν μπορούν με ίδιους πόρους και δυνάμεις να αναστρέψουν την πτωτική πορεία ή την στασιμότητα και να αναζωογονήσουν την οικονομία και την τοπική κοινωνία (Κότιος, 1999). Υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος: πρόσφατες έρευνες, διαπιστώνουν μία γενική υποβάθμιση της ποιότητας ζωής στις πόλεις της Ευρώπης και μια σταθερή πρόκληση από το πρότυπο της αειφόρου ανάπτυξης 5. Έτσι παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις μεταξύ των επιμέρους πόλεων, παρατηρούνται αύξηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και των επιπέδων θορύβου, όξυνση των προβλημάτων που σχετίζονται με την ποιότητα και την ποσότητα των υδάτινων πόρων, περιορισμός του ζωτικού αστικού χώρου, αύξηση των στερεών υγρών και στερεών αποβλήτων, εμφάνιση επικίνδυνων εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών εκτάσεων στο εσωτερικό των πόλεων κλπ. (Κότιος, 1999). 5 Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης τέθηκε για πρώτη φορά το 1987 από την έκθεση του παγκόσμιου Συμβουλίου για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη και οριζόταν ως: «η ανάπτυξη που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να διακυβεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες» (Γιαννάκου, 1997). 19

20 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ Μερικά αριθμητικά δεδομένα για τις πιέσεις που ασκούν οι πόλεις στο περιβάλλον είναι: κατά μέσο όρο μία ευρωπαϊκή πόλη ενός εκατομμυρίου κατοίκων καταναλώνει κάθε μέρα τόνους ορυκτών καυσίμων, τόνους νερού και τόνους τροφίμων. Επίσης, παράγει τόνους ατμοσφαιρικών ρύπων, τόνους υγρά απόβλητα και τόνους στερεά απόβλητα. Στο 70% - 80% των πόλεων άνω των κατοίκων, η ρύπανση της ατμόσφαιρας υπερβαίνει τουλάχιστον μια φορά το χρόνο και για έναν ή περισσότερους ρύπους τα επιτρεπόμενα όρια της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (Γιαννάκου, 1999). Οι πηγές που προκαλούν τα παραπάνω προβλήματα στις σύγχρονες πόλεις είναι πολυάριθμες. Η ρύπανση της ατμόσφαιρας των πόλεων αποδίδεται κυρίως στην κατανάλωση ενέργειας για οικιακή χρήση, για βιομηχανική παραγωγή και για την κίνηση των οχημάτων, στις κατασκευές τεχνικών έργων κ.α. Τα προβλήματα με τα αστικά ύδατα οφείλονται κυρίως στην αύξηση κατανάλωσης του νερού τα τελευταία 15 έτη. Αυτό σημαίνει ότι είναι αναγκαίες όλο και δαπανηρότερες επενδύσεις, τόσο για έργα ύδρευσης όσο και για την διαχείριση των αστικών λυμάτων. Η παρατηρούμενη υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος δεν επιδρά αρνητικά μόνο στην ποιότητα ζωής και στην υγεία του 80% των πολιτών της Ε.Ε. Συγχρόνως, αποθαρρύνει την εγκατάσταση επιχειρήσεων και την ανάληψη νέων δυναμικών οικονομικών δραστηριοτήτων. Ακόμη, οι αστικές δραστηριότητες έχουν μεγάλες επιπτώσεις στη φέρουσα ικανότητα του πλανήτη, συμβάλλοντας καθοριστικά στην πρόκληση φαινομένων, όπως η τρύπα του όζοντος και το φαινόμενο του θερμοκηπίου (Κότιος, 1999). Κυκλοφοριακή συμφόρηση: η κινητικότητα έχει καθοριστική σημασία για την λειτουργία και την ζωντάνια των πόλεων. Παρόλα αυτά, η ανυπέρβλητη χρήση αυτοκινήτων, κυρίως ιδιωτικών, παρεμποδίζουν την αποτελεσματική λειτουργία πολλών πόλεων, μειώνοντας τις δυνατότητες πρόσβασης και βλάπτοντας μακροπρόθεσμα το περιβάλλον. Σε πολλές πόλεις τα ιδιωτικά αυτοκίνητα αντιπροσωπεύουν πάνω από το 80% των αστικών μεταφορών. Η ανεξέλεγκτη χρήση τους προκαλεί κυκλοφοριακές συμφορήσεις οι οποίες με την σειρά τους, μειώνουν σημαντικά την ταχύτητα των συγκοινωνιών στις πόλεις. Η συμφόρηση που ορίζεται ως ο πρόσθετος χρόνος διαδρομής σε σύγκριση με την απρόσκοπτη μετακίνηση υπολογίζεται ότι προκαλεί πρόσθετο κόστος και απώλειες χρόνου 20

21 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ εργασίας που αντιστοιχούν στο 2% του ΑΕΠ. Πέραν τούτου, οι μεταφορές αποτελούν μία από τις σημαντικότερες πηγές ατμοσφαιρικής ρύπανσης στις πόλεις. Η κυκλοφοριακή συμφόρηση προκαλεί την αύξηση των ρύπων που εκλύονται από τα οχήματα (Κότιος, 1999). Παγκοσμιοποίηση και γεωγραφική απόσταση: η παγκοσμιοποίηση και η μετάβαση από την βιομηχανική ανάπτυξη και παραγωγή στην τριτογενοποίηση (κυρίως υπηρεσίες), δεν έχουν ελαττώσει τη σημασία της απόστασης για την οικονομική ανάπτυξη. Ειδικότερα μητροπολιτικές πόλεις που βρίσκονται σε στρατηγικά και άριστα εξοπλισμένα κομβικά σημεία, κερδίζουν ιδιαίτερη προσοχή εις βάρος των πιο απομακρυσμένων και λιγότερο εξοπλισμένων πόλεων. Η κυριαρχία τέτοιων περιοχών και πόλεων μπορεί να φανεί, ειδικά, στις συνδέσεις μεταφορών. Το 1993, για παράδειγμα, η σύνδεση αερογραμμών Λονδίνο-Παρίσι είχε δύο φορές περισσότερους επιβάτες από οποιαδήποτε άλλη διαδρομή στην Ευρώπη. Σημαντικός επιπλέον, για την χωρική ισορροπία της αστικής ανάπτυξης, είναι ο εξοπλισμός των πόλεων με υπηρεσίες που επιτρέπουν να προσελκύσουν σύγχρονες δραστηριότητες αγοράς. Περιφερειακές πόλεις όπως η Αθήνα, η Βαλέντσια, το Παλέρμο, η Θεσσαλονίκη, το Μπέλφαστ, η Λισσαβόνα και η Σεβίλλη και βιομηχανικές πόλεις όπως το Τορίνο, η Γλασκόβη και το Μπιλμπάο αντιμετωπίζουν μειονεκτήματα σε σχέση με κεντρικές πόλεις όπως η Αμβέρσα, η Βρέμη, το Ρότερνταμ, το Ανόβερο, η Λυών και η Βιέννη, οι οποίες έχουν ποικιλία δραστηριοτήτων και καλή δυνατότητα πρόσβασης 6. Κι αυτό αποδεικνύεται από τον Πίνακα 2, στον οποίο βλέπουμε τις «καλύτερες» πόλεις για να εγκατασταθούν επιχειρήσεις. Φυσικά τις τρεις πρώτες θέσεις καταλαμβάνουν το Λονδίνο, το Παρίσι και η Φρανκφούρτη. Η Αθήνα βρίσκεται στις τρεις τελευταίες θέσεις του πίνακα. 6 Βλ. CEC (1997), Towards an Urban Agenda in the European Union, Brussels, COM (97), 197final. 21

22 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ Πίνακας 2: Οι 30 καλύτερες πόλεις για να εγκατασταθούν επιχειρήσεις Η Ευρωπαϊκή Ένωση γνωρίζοντας το πρόβλημα των ανισοτήτων, προσπαθεί μέσα από πολιτικές και προγράμματα (που θα δούμε αναλυτικά στην επόμενη ενότητα), να περιορίσει όσο το δυνατόν τις ανισότητες προκειμένου να επιτύχει ισόρροπη ανάπτυξη των πόλεων στον Ευρωπαϊκό χώρο. Το αν θα επιτύχει τον στόχο της, θα φανεί στο άμεσο μέλλον, λόγω του ότι οι πόλεις έχουν καταφέρει να είναι σημαντικοί πόλοι έλξης ανθρώπινου δυναμικού και δραστηριοτήτων. 22

23 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ 1.4 ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ URBAN I ΚΑΙ II ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Η πλειοψηφία των Ευρωπαίων πολιτών ζει σε αστικές περιοχές. Οι πόλεις είναι κέντρα οικονομικής ανάπτυξης, αλλά συγχρόνως μπορεί να αντιμετωπίζουν κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά προβλήματα, τα οποία δημιουργούν ανισότητες. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, θέλοντας να επιλύσει τα προβλήματα αυτά και να αναδείξει τις πόλεις και τις περιοχές των πόλεων που βρίσκονται σε υποβάθμιση (εξαιτίας των προβλημάτων αυτών), δημιούργησε την κοινοτική πρωτοβουλία URBAN, η οποία ουσιαστικά είναι ένα όργανο μέσα στην πολιτική συνοχής της Ε.Ε., αφοσιωμένη στην αναγέννηση των αστικών περιοχών και των γειτονιών που βρίσκονται σε κρίση 7. Η νέα αυτή πρωτοβουλία στοχεύει στη «βιώσιμη» αντιμετώπιση των προβλημάτων των αστικών περιοχών. Χρηματοδοτεί, σε ορισμένες ευρωπαϊκές πόλεις, πιλοτικές καινοτομικές παρεμβάσεις που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν ολοκληρωμένα τα προβλήματα των πόλεων (Αγγελίδης, 2000). Εντάσσεται στο πλαίσιο της προσπάθειας της Ένωσης να συμβάλλει στην εφαρμογή αστικών πολιτικών, οι οποίες σχεδιάζονται σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο μέσω των ΚΠΣ (Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης) και των καινοτομικών ενεργειών. Η πρωτοβουλία URBAN η οποία θεσπίστηκε το 1994, συμβάλλει στη διεύρυνση και στον καλύτερο συντονισμό αυτών των ενεργειών. Στόχος του URBAN είναι η αναζήτηση λύσεων για το πολύ σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα που αποτελεί η κρίση πολυάριθμων αστικών συνοικιών. Το URBAN υποστηρίζει την συμβολή στην αναζήτηση ολοκληρωμένων και βιώσιμων παρεμβάσεων, οι οποίες θα αντιμετωπίσουν το ιδιαίτερα οξύ κοινωνικό πρόβλημα της κρίσης των πολυάριθμων αστικών κέντρων, με ενέργειες κοινωνικής και οικονομικής εξυγίανσης, ανανέωσης των υποδομών και των εξοπλισμών και βελτίωσης του περιβάλλοντος, την προώθηση της διαμόρφωσης και εφαρμογής ιδιαίτερα καινοτόμων στρατηγικών για την αειφόρο οικονομική και κοινωνική αναζωογόνηση μικρού και μεσαίου μεγέθους κωμοπόλεων και πόλεων ή μειονεκτικών αστικών περιοχών σε μεγαλύτερες πόλεις, την ανάπτυξη της γνώσης και την ανταλλαγή εμπειριών και ορθών πρακτικών στον αστικό χώρο, σε 7 Από την διεύθυνση: 23

24 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ σχέση με οικονομικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά και διοικητικά θέματα, για την αειφόρο αστική αναζωογόνηση και ανάπτυξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η προτεραιότητα δίνεται στα καινοτομικά σχέδια που αναπτύσσουν στρατηγικές μακροπρόθεσμης αστικής αναβάθμισης, τα οποία θα πρέπει να αποτελέσουν υπόδειγμα και για άλλες αστικές περιοχές (Ανδρικοπούλου, 1995). Ουσιαστικά, υπάρχουν δύο προγράμματα URBAN. Το πρώτο είναι το URBAN Ι και η διάρκειά του ήταν από το 1994 ως το Το δεύτερο είναι το URBAN ΙΙ, του οποίου η χρονική διάρκεια είναι από το 2000 έως και το Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης μπορεί να χρηματοδοτήσει μέχρι και το 75% του συνολικού κόστους ενός προγράμματος αν η αστική περιοχή είναι μία περιοχή της οποίας η ανάπτυξη καθυστερεί (στόχου 1), και μέχρι 50% για τις υπόλοιπες περιοχές. Ωστόσο, για να ενταχθεί και να συμμετέχει κάποια πόλη στο πρόγραμμα, θα πρέπει να παρουσιάζει συγκεκριμένο πρόβλημα που θα πρέπει να αντιμετωπιστεί εντός μιας συνεκτικής γεωγραφικής περιοχής. Ο πληθυσμός που πρέπει να καλύπτεται από κάθε αστική περιοχή είναι κατά γενικό κανόνα, τουλάχιστον Κατ εξαίρεση θα μπορούσε να μειωθεί σε σε δεόντως αιτιολογημένες περιπτώσεις. Κάθε πρόταση θα επικεντρώνεται σε μία αστική περιοχή που επιδεικνύει υψηλό βαθμό ομοιογένειας ως προς τα λειτουργικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά της και το είδος των προβλημάτων. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, οι οποίες θα πρέπει να αιτιολογούνται δεόντως, θα μπορούσε να επικεντρώνεται η δράση, στο πλαίσιο μιας πρότασης, σε περισσότερες της μίας αστικές περιοχές (η κάθε μία με πληθυσμό τουλάχιστον κατοίκων) που εντάσσονται στην ίδια γεωγραφική ζώνη. Οι αστικές περιοχές που θα ενισχυθούν βρίσκονται είτε εντός είτε εκτός περιοχών επιλέξιμων για στήριξη στο πλαίσιο των στόχων 1 και 2. Επίσης πρέπει να πληρούν τουλάχιστον 3 από τα ακόλουθα κριτήρια: 1. υψηλό επίπεδο ανεργίας μακράς διάρκειας 2. χαμηλό επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας 3. υψηλό επίπεδο φτώχειας και αποκλεισμού 4. ειδικές ανάγκες ανασυγκρότησης, λόγω τοπικών οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων 5. μεγάλο αριθμό μεταναστών, εθνικών και μειονοτικών ομάδων ή προσφύγων 6. χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, σημαντικές ελλείψεις ικανοτήτων και υψηλά ποσοστά μαθητών που εγκαταλείπουν το σχολείο 7. υψηλό επίπεδο εγκληματικότητας ενηλίκων και ανηλίκων 24

25 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ 8. επισφαλείς δημογραφικές τάσεις 9. ιδιαίτερα υποβαθμισμένο περιβάλλον με προτεραιότητα στα κριτήρια 1,3,4,5 και 9 8. Ας δούμε όμως αναλυτικά τα δύο προγράμματα αστικής παρέμβασης ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ URBAN I: Κατά την διάρκεια της προγραμματικής περιόδου , το URBAN Ι χρηματοδότησε προγράμματα σε συνολικά 118 αστικές περιοχές. Η συνολική κοινοτική βοήθεια ήταν σχεδόν 900 εκατομμύρια Ευρώ και βοήθησε 3,2 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλη την Ευρώπη. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή 9, το πρόγραμμα URBAN Ι έχει παρουσιάσει σημαντικά αποτελέσματα. Όσα προγράμματα είχαν το κατάλληλο χρόνο να αναπτυχθούν στις επιλέξιμες περιοχές παρουσίασαν ορατές βελτιώσεις στην ποιότητα ζωής και στο περιβάλλον των περιοχών. Τα ελπιδοφόρα αυτά επιτεύγματα, όπως τονίζει η Επιτροπή, παρουσιάζουν σαφώς την αξία της ολοκληρωμένης προσέγγισης που προτείνεται από το URBAN για την αντιμετώπιση της υψηλής συγκέντρωσης κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών προβλημάτων που υπάρχουν στις αστικές συσσωρεύσεις. Οι φτωχές συνθήκες διαβίωσης επιδεινώνουν τα ατομικά προβλήματα και την δυστυχία. Στην συνέχεια, η κοινωνική δυσφορία και η έλλειψη οικονομικών ευκαιριών καθιστούν το άτομο εχθρικό προς το περιβάλλον του. Αυτός ο φαύλος κύκλος είναι σήμερα ή αιτία της ανάπτυξης των συγκρούσεων και των ανισοτήτων, που είναι ιδιαίτερα εμφανής στις περιοχές όπου τα προβλήματα είναι οξύτερα. Η καινοτομία της προσέγγισης που προτείνεται από το URBAN είναι ότι προσπαθεί να σπάσει αυτόν τον φαύλο κύκλο με την επαν-αξιοποίηση του ατόμου, μέσα στο ίδιο του το περιβάλλον κι όχι έξω από αυτό. Οι στόχοι του URBAN είναι ουσιαστικά γειτονιές που αντιμετωπίζουν μεγάλη στέρηση. Εξετάζει τα προβλήματα της απομόνωσης, της ένδειας και του αποκλεισμού των κατοίκων και επεμβαίνει με σκοπό να βελτιώσει το φυσικό και κοινωνικό τους περίγυρο. Κατά συνέπεια η γειτονιά γίνεται το περιβάλλον που θέτει τους όρους για την μεμονωμένη ευημερία. Η ολοκληρωμένη προσέγγιση URBAN λαμβάνει υπόψη όλες τις διαστάσεις της αστικής ζωής. Έτσι

26 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ εφαρμόζει ένα πακέτο προγραμμάτων που δίνουν ευκαιρίες για την αγορά εργασίας και για άλλες οικονομικές ενέργειες. Αυτά, συμπληρώνονται από μέτρα για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού και για την αναβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος. Μέρος της επιτυχίας του URBAN είναι ότι «αγκαλιάζει» τους πολίτες για την ανάπτυξη και εφαρμογή των προγραμμάτων. Κατά συνέπεια οι πολίτες που επηρεάζονται από τις επεμβάσεις, συμμετέχουν στην διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η θετική αξιολόγηση της πρώτης φάσης του προγράμματος από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε σαφώς πλήρη επιτυχία και κατάφερε, αν όχι να εξαλείψει, τουλάχιστον να μειώσει σημαντικά τα προβλήματα των περιοχών που είχαν επιλεχθεί, μέσω βέβαια και της συναίνεσης των ίδιων των κατοίκων που έμεναν στις προβληματικές περιοχές. Η επιτυχία ήταν τόσο μεγάλη, που η Επιτροπή αποφάσισε να προχωρήσει και σε δεύτερο πρόγραμμα URBAN (το οποίο θα δούμε παρακάτω). Οι περιοχές που επιλέχθηκαν για να εφαρμοστεί το URBAN I θα έπρεπε να είχαν χαρακτηριστεί, με σαφήνεια, περιοχές που αντιμετώπιζαν αστική στέρηση. Αυτός ο καθορισμός θα βοηθούσε στην μεγιστοποίηση και την ενίσχυση των επεμβάσεων και των ωφελειών του προγράμματος. Έτσι τα γενικά αποτελέσματα κάθε προγράμματος θα γίνονταν πιο ορατά. Οι προβληματικές περιοχές δεν αντιμετωπίζονται ως απομονωμένες μονάδες. Με την βελτίωση της δυνατότητας πρόσβασης, την ενίσχυση της επικοινωνίας, την προσέλκυση επισκεπτών, και την ιδιωτική επένδυση (γενικοί στόχοι του URBAN I), τα προγράμματα στοχεύουν ρητά να ενσωματώσουν κάθε γειτονιά που αντιμετώπιζε προβλήματα στο υπόλοιπο της πόλης. Ο απώτερος στόχος ήταν να καθιερωθεί μία δυναμική τοπική ανάπτυξη που θα επιτρέψει στην πόλη να αφομοιώσει την περιοχή προβλήματος και να προαγάγει την ανάπτυξη. Κάθε πρόγραμμα κάλυπτε 5,8 τ.χλμ.- κυρίως μια ενιαία γειτονία ή μια διοικητική περιοχή. Σε ένα μικρό αριθμό περιπτώσεων (περίπου 10% των προγραμμάτων), μία ομάδα διαφορετικών περιοχών ενσωματώθηκε στα πλαίσια ενός προγράμματος. Παρακάτω θα δούμε ορισμένα χαρακτηριστικά που αφορούν την τοποθεσία των περιοχών που επιλέχθηκαν για το URBAN I: 26

27 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Η πλειοψηφία των προγραμμάτων (43%) επεμβαίνει στο εσωτερικό των περιοχών, όπως σε γειτονιές που βρίσκονται στον πυρήνα της αστικής περιοχής, αλλά αποκλείονται από την ζωή των πόλεων. Το 1/5 των προγραμμάτων διευθύνουν τα προβλήματα των ιστορικών κέντρων πόλεων, δηλ. περιοχές με πολιτιστική κληρονομιά και αξία που έχουν εγκαταλειφθεί. Πέρα από το 1/3 των προγραμμάτων αντιμετωπίζουν την αστική παρακμή σε απομακρυσμένες περιοχές, δηλ. περιοχές στην περιφέρεια της αστικής συσσώρευσης, συχνά δύσκολα προσβάσιμες, που αποτελούνται από μεγάλα κτήματα κατοικιών ή εγκαταλελειμμένες περιοχές. Προγράμματα για το εσωτερικό των πόλεων πιο γνωστά είναι για την Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ισπανία, που καλύπτουν μεγάλες περιοχές με υψηλό ποσοστό πληθυσμού, ενώ τα πιο γνωστά προγράμματα για τα ιστορικά κέντρα είναι για την Ιταλία και την Ισπανία. Τέλος τα προγράμματα που στοχεύουν για πιο απομακρυσμένες περιοχές, αφορούν την Γερμανία, τις Κάτω Χώρες και το Ηνωμένο Βασίλειο. Ολοκληρώνοντας την ενότητα για τα αστικά προγράμματα, παρακάτω θα εξετάσουμε διεξοδικά και το πρόγραμμα URBAN ΙΙ που αυτή την στιγμή βρίσκεται σε ισχύ. Έτσι θα μπορούμε να έχουμε μία πιο ολοκληρωμένη άποψη για την αστική πολιτική της Ευρώπης, ώστε να οδηγηθούμε σε ορισμένα συμπεράσματα ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ URBAN II: Το URBAN II είναι συνέχεια της κοινοτικής πρωτοβουλίας του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης για την βιώσιμη ανάπτυξη στις δυσχερείς αστικές περιοχές της Ε.Ε. για την περίοδο Σαν συνέχεια, λοιπόν, του URBAN I, το URBAN II στοχεύει στην πιο ακριβής προώθηση του σχεδίου και της εφαρμογής των καινοτόμων προτύπων της ανάπτυξης για την οικονομική και κοινωνική ανάκαμψη των εμπλεκόμενων αστικών περιοχών. Θα ενισχύσει επίσης τις πληροφορίες και την εμπειρία στη βιώσιμη αστική ανάπτυξη στην Ε.Ε. Το πλαίσιο για την δράση της βιώσιμης αστικής ανάπτυξης που υιοθετήθηκε από την Επιτροπή τον Οκτώβριο του 1998, αναγνώριζε την σημασία της αστικής διάστασης στις κοινοτικές πολιτικές, και έδινε έμφαση ειδικότερα στις δυνατότητες που προσφέρονται από τα προγράμματα περιφερειακής ανάπτυξης που 27

28 ΠΑΠΠΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ συγχρηματοδοτούνται από τα διαρθρωτικά ταμεία 10. Η κοινοτική πρωτοβουλία URBAN II παρουσιάζει την ευδιάκριτη προστιθέμενη αξία για την επέμβαση στο πλαίσιο των προγραμμάτων στόχου προτεραιότητας (1 και 2), με την υποστήριξη της διατύπωσης και της εφαρμογής, ειδικά, των καινοτόμων στρατηγικών για την βιώσιμη οικονομική και κοινωνική ανάκαμψη σε έναν περιορισμένο αριθμό αστικών περιοχών σε όλη την Ευρώπη. Το URBAN II μπορεί επίσης να παρέχει μία σύνδεση μεταξύ των μικρής κλίμακας καινοτόμων προσεγγίσεων και της υιοθέτησης μιας ολοκληρωμένης συμμετέχουσας προσέγγισης στα κύρια προγράμματα των διαρθρωτικών ταμείων. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, το URBAN II έχει τους ακόλουθους σκοπούς: Να προωθήσει το σχέδιο και την εφαρμογή των ιδιαίτερα καινοτόμων στρατηγικών της οικονομικής και κοινωνικής ανάκαμψης των μικρομεσαίων πόλεων και των παρακμιακών περιοχών, σε σημαντικά αστικά συγκροτήματα. Να ενισχύσει και να μοιραστεί τη γνώση και την εμπειρία στην αναγέννηση και την βιώσιμη αστική ανάπτυξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση 11. Ο δεύτερος κύκλος του URBAN (URBAN II) αποτελείται από 70 προγράμματα σε ολόκληρη περίπου την Ε.Ε., κάλυψη περίπου 2.2 εκατομμυρίων κατοίκων. Αυτές οι περιοχές αντιμετωπίζουν συχνά μεγάλη στέρηση και ειδικές προκλήσεις. Για παράδειγμα, κατά μέσο όρο τα ποσοστά ανεργίας και εγκληματικότητας στις περιοχές του URBAN II είναι δύο φορές περισσότερα από το μέσο όρο της Ε.Ε. μεταξύ 2001 και 2006 η Ένωση θα επενδύσει περισσότερο από 728 εκατ. Ευρώ από τα ευρωπαϊκά ταμεία. Προσθέτοντας την τοπική και εθνική συγχρηματοδότηση, συμπεριλαμβανομένου και του ιδιωτικού τομέα, η συνολική επένδυση ανέρχεται σε 1,6 δις Ευρώ. Η χρηματοδότηση επικεντρώνεται στην φυσική και περιβαλλοντική αναζωογόνηση, στην κοινωνική ισότητα, την κατάρτιση, το επιχειρηματικό πνεύμα και την απασχόληση. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα, της πρωτοβουλίας URBAN, είναι ο μεγάλος βαθμός συμμετοχής του 10 Τα διαρθρωτικά ταμεία είναι χρηματοδοτικά μέσα της EE για την άσκηση της Περιφερειακής Πολιτικής, που παρεμβαίνουν μέσω της χρηματοδότησης των στόχων. Τα Διαρθρωτικά Ταμεία είναι το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ETΠA), το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (EKT), το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (EΓTΠE) και το Χρηματοδοτικό Μέσο Προσανατολισμού της Αλιείας (XMΠA). Το Ταμείο Συνοχής που ιδρύθηκε το 1993 εξυπηρετεί και αυτό τους στόχους της διαρθρωτικής πολιτικής της Ένωσης. O προϋπολογισμός του συνόλου των Διαρθρωτικών Ταμείων ανήλθε σε 208 δισ. ECU συνολικά στην περίοδο και αυξήθηκε σε 213 δισ. ΕΥΡΩ για την περίοδο Η Κοινοτική Πρωτοβουλία Urban II χρηματοδοτείται αποκλειστικά από το ΕΤΠΑ 11 Από την διεύθυνση: 28