Ψυχοσωµατικοί Πόνοι: Η Θεραπευτική ιαδικασία τους, σύµφωνα µε την Προσωποκεντρική & Focusing Βιωµατική Ψυχοθεραπεία *

Transcript

1 Ψυχοσωµατικοί Πόνοι: Η Θεραπευτική ιαδικασία τους, σύµφωνα µε την Προσωποκεντρική & Focusing Βιωµατική Ψυχοθεραπεία * Άννα Καραλή miel@hol.gr Περίληψη Η Προσωποκεντρική Ψυχοθεραπεία, που αναπτύχθηκε από τον Carl Rogers, και η Focusing Βιωµατική Ψυχοθεραπεία, που εµπνεύστηκε ο Eugene Gendlin, µοιράζονται πολλά, παρ ότι συχνά υποστηρίζεται ότι διαφέρουν σε ορισµένες παραµέτρους. Αν και ο Carl Rogers, πρώτος παρατήρησε - και αναφέρθηκε- στις αισθητήριες και σπλαχνικές (visceral) εµπειρίες, καθώς και στην βιωµατική διαδικασία του πελάτη 1, υπογραµµίζοντας την σπουδαιότητά τους στην θεραπεία, ήταν ο Eugene Gendlin που δηµιούργησε µία επαναπροσέγγιση µέσα στην Προσωποκεντρική Ψυχοθεραπεία, και έστρεψε την προσοχή του θεραπευτή σ αυτό που ο πελάτης αισθάνεται σε σωµατικό επίπεδο (βιωµένη αίσθηση), και το οποίο, παρά την ασάφειά του, γίνεται το κέντρο της προσοχής, µιας και θεωρείται πηγή της διαδικασίας αλλαγής. Στην διαδικασία θεραπείας µε ψυχοσωµατικούς πόνους, ο «διάλογος» µε την βιωµένη αίσθηση, µπορεί να οδηγήσει σε µία εσώτερη εποικοδοµητική σχέση, η οποία διευκολύνει την αποταυτοποίηση από τον πόνο, διευκολύνοντας τον πελάτη να εφαρµόσει. τις γνωστές θεραπευτικές συνθήκες στην «σχέση» του µε αυτόν (τον πόνο). Λέξεις κλειδιά: αποταυτοποίηση, βιωµένη αίσθηση, ενεχόµενο, προαγωγική τάση, δεσµευτική δοµή *Κείµενο που βασίζεται σε υλικό που παρουσιάσθηκε σε ιεθνές Συνέδριο του ICPS, Γλυφάδα, Ιουνίου, Η προσωποκεντρική προσέγγιση υιοθετεί αυτή την έκφραση (client), αντί αυτής του «ασθενούς», που ως γνωστόν ορίζεται από το ιατρικό µοντέλο 1

2 Εισαγωγή Τα αποτελέσµατα του Wisconsin project ( ), το οποίο αφορούσε έρευνα µε σχιζοφρενείς πελάτες στο Νοσοκοµείο Mendota State Hospital (Kirschebaum, 2007, σελ. 281), µεταξύ άλλων, ανέδειξαν και µία καινούργια µεταβλητή, που ευνοούσε την δηµιουργία καλής θεραπευτικής σχέσης, αυτήν της βιωµατικής διαδικασίας του πελάτη (experiencing). Ο πελάτης, δηλαδή, ξεκινούσε την θεραπεία του από ένα «υψηλότερο δείκτη βιωµατικής διαδικασίας» (Pete Sanders, 2004, σελ.48). Αυτή η «ικανότητά» του «επιτυχούς πελάτη» να παραµένει σ επαφή µε την βιωµατική του διαδικασία, οδήγησε τον Gendlin (ο οποίος σηµειωτέον προϊστατο στην συγκεκριµένη έρευνα) να αναπτύξει ειδικά βήµατα: «ιαδικασία Εστίασης» (Focusing), που απέβλεπαν στην διευκόλυνση εκείνων των πελατών που δεν λειτουργούν βιωµατικά να στρέψουν την προσοχή τους σε πιο περίπλοκες πλευρές της βιωµένης τους εµπειρίας, σε «κάτι» που κανείς αισθάνεται σωµατικά, παρ ότι ακαθόριστα (Gendlin, 1996, σελ. 34). H Σωµατικά «Βιωµένη Αίσθηση» Ο Gendlin δεν ακολουθεί τις περισσότερες από τις Θεωρίες Προσωπικότητας που αναφέρονται στην απώθηση στο ασυνείδητο, διότι αντιλαµβάνεται την βιωµένη αίσθηση ως ύπαρξη. Μία αίσθηση του «να υπάρχω σε καταστάσεις» (Gendlin, 1973), µία Befindlichkeit αίσθηση, σύµφωνα µε την φιλοσοφική µατιά του Heidegger (Gendlin, 1978/79). Αυτή η αίσθηση του «να υπάρχω σε καταστάσεις» υποδηλοί και την φαινοµενολογική απόχρωση του φιλοσοφικού του έργου, όπως αυτή καίρια εκφράζεται από τον Merleau-Ponty (1962:186), που αναφέρει ότι το σώµα δεν είναι ένα απλό αντικείµενο, αλλά ο φορέας της ύπαρξής µας και ο καθοριστικός παράγοντας του τρόπου µε τον οποίο αντιλαµβανόµαστε τον κόσµο (H. W. Cohn, 2

3 2002, σελ. 62). Συνοπτικά, τρία είναι τα στρατηγικά σηµεία για την κατανόηση της βιωµένης αίσθησης, αυτά της Παρουσίας, της Ύπαρξης και της Απόστασης. ηλαδή, η βιωµένη αίσθηση είναι µία αλληλεπίδραση µε την παρουσία του άλλου. Είναι η ύπαρξή µας, και χρειάζεται µία συγκεκριµένη βιωµατική απόσταση για να της «επιτραπεί» να αναπτυχθεί (Ikemi, 2000). Αλληλεπίδραση και Βιωµατική ιαδικασία Ο πρωταρχικός ρόλος της αλληλεπίδρασης είναι το κεντρικό χαρακτηριστικό της βιωµατικής διαδικασίας στη Θεωρία Αλλαγής της Προσωπικότητας (Gendlin,1964). Για παράδειγµα: Ένα πρόσωπο σε µία οµάδα συνάντησης αλληλεπιδρά και µε τον εαυτό του και µε την οµάδα, ενώ παράλληλα παρατηρεί πώς οι λέξεις αλληλεπιδρούν µε την σωµατικά βιωµένη αίσθησή του. Αρχικά, βρίσκει ότι οι λέξεις «θυµωµένος» και «δυσαρεστηµένος» είναι κοντά σ αυτό που νιώθει, όχι όµως ακριβώς... Κάποια στιγµή, η λέξη «απογοητευµένος» ταιριάζει απόλυτα µε την βιωµένη αίσθησή του και τότε επέρχεται η προαγωγική τάση της βιωµατικής του διαδικασίας, η οποία την κατευθύνει (την βιωµατική διαδικασία) σε ένα άλλο επίπεδο, σε µία απώτερη ροή. Οι ουσιώδεις έννοιες, ως εκ τούτου, «θυµωµένος» και «δυσαρεστηµένος» αποφαίνεται ότι δεν είναι στατικές (το «περιεχόµενο» τους δηλαδή δεν παραµένει αναλλοίωτο), αλλά είναι «φάσεις» της εξέλιξης της βιωµατικής διαδικασίας (Ikemi, 2005). Ειδικότερα, ο Gendlin (1996, σελ. 20) αναφέρεται σ αυτές τις αλλαγές ως «βιωµένες αλλαγές» και τονίζει: «Σε στιγµές όπως αυτές, κάτι σωµατικά αλλάζει αµυδρά, και κατά κάποιο τρόπο το άτοµο µετακινείται». Είναι γνωστόν, ότι και ο Rogers (1951) χαρακτηρίζει αυτές τις αλλαγές, ως «στιγµές µετακίνησης». 3

4 Οι Επονοµαζόµενοι Πελάτες µε Χρόνιους Ψυχοσωµατικούς Πόνους Ο Gendlin αποδέχεται ότι: «Οι άνθρωποι στην θεραπεία τους διακατέχονται συχνά από δυνατά συναισθήµατα, που είναι απολύτως υπαρκτά και βιωµατικά. εν αναφέρουν, ή εκλογικεύουν πάντα και µόνο καταστάσεις. Παρ όλα αυτά, ενώ νιώθουν τα ίδια συναισθήµατα - ξανά και ξανά - τίποτα δεν αλλάζει» (1996, σελ. 12). Κάτι ανάλογο απαντάται και στους πελάτες µε ψυχοσωµατικούς πόνους. Η επαναλαµβανόµενη έκφραση των ιδίων συναισθηµάτων απογοήτευσης καθίσταται οδυνηρά κοινότοπη και τίποτε δεν αλλάζει... Αντίστοιχα, στη Θεωρία Αλλαγής της Προσωπικότητας αναφέρεται : «Όταν συνεχίζω να βιώνω, σκιαγραφώ και αισθάνοµαι κάτω από ένα συγκεκριµένο (ήδη γνωστό), στερεότυπο τρόπο, στερούµενος έτσι τις αναρίθµητες καινούργιες πληροφορίες της παρούσης στιγµής, η βιωµατική µου διαδικασία χαρακτηρίζεται ως δεσµευτική δοµή 2» (Gendlin,1964, σελ. 22). Ο πελάτης, ως εκ τούτου, υπό την επήρεια του πόνου είναι σύνηθες να µεταβάλλεται σε άτοµο µε «δεσµευτική δοµή». Γίνεται «µονόπλευρος», µε µία αίσθηση παγώµατος, διακόπτει την βιωµατική του διαδικασία και η εµπειρία του µετατρέπεται σ ένα «παγωµένο όλον» (frozen whole) (Gendlin, 1964, σελ.22). ηµιουργεί ιδιαίτερες αντιλήψεις και τρόπους για να σχετίζεται µε τις ψυχοσωµατικές δοκιµασίες του, παραµένοντας στους δύο δυνατούς και αντίθετους πόλους: πάντα-ποτέ, καλό-κακό, ναι-όχι... Ο χώρος µεταξύ αυτών των δύο πόλων εξαφανίζεται... είναι σαν να µην υπάρχει... Μ αυτόν τον τρόπο, δηµιουργεί πρότυπα τόσο δυνατά και στερεοτυπικά, 2 Ο όρος δεσµευτική δοµή δεν αναφέρεται σε αρρώστια, ή διαταραχή, είναι ουδέτερος όρος. Μιλά για µια «µονόπλευρη» διαδικασία, για το «πάγωµα», την έλλειψη διαδικασίας... εν έχει να κάνει µ ένα διαταραγµένο άτοµο, αλλά µε ένα άτοµο µε προβληµατικό είδος εµπειρίας, που χρειάζεται ενσυναίσθηση και ποικίλες βιωµατικές αποκρίσεις από τον θεραπευτή του (C. Geiser, 2008). 4

5 που συνήθως ξεπερνούν τα όρια της «µιας πλευράς» του εαυτού του, και γίνεται τρόπος ζωής, συνήθεια, ένας τρόπος του να υπάρχεις... Θεραπευτική Σχέση/Παρουσία Ως εκ τούτου, ο Προσωποκεντρικός & Focusing Βιωµατικός Ψυχοθεραπευτής θα προσπαθήσει ν «ανοίξει» ένα ευρύτερο χώρο για την σωµατική συνειδητότητα του πελάτη, µιας και το σώµα του ανήκει στο δίπολο-τρόπο αντίληψης: «πονεµένο-µη πονεµένο», και ολόκληρες περιοχές του σώµατός του είναι, κατά κάποιο τρόπο, τελείως ξεχασµένες, χωρίς προσοχή, χωρίς «γλώσσα», χωρίς ζωή. Γι αυτό είναι πολύ σηµαντικό κοµµάτι της θεραπείας για τον πελάτη να «βηµατίσει πίσω» και µέσα από την βιωµένη αίσθησή του να εστιασθεί στις ενέργειές του, που παρατείνουν µία συνήθεια, µία εξάρτηση... και τότε, ίσως αναγνωρίσει πώς ο δικός του τρόπος ζωής επηρεάζει τον εσώτερό του κόσµο... Βασιζόµενος στα ανωτέρω, ο θεραπευτής χρησιµοποιεί «ανοικτές ερωτήσεις», οι οποίες ενθαρρύνουν τον πελάτη να σταµατήσει για λίγο, να ακούσει και να επιτρέψει σ αυτή την περίπλοκη σωµατική αίσθηση ν αναδυθεί... Μπορεί να ρωτήσει: «ιερωτώµαι, θα µπορούσες να µου µιλήσεις για την αίσθησή σου γύρω από όλη αυτή την οδυνηρή κατάσταση;», ή «Είναι ενδεχοµένως εφικτό για σένα να πάρεις λίγο χρόνο και παραµείνεις µ αυτή την αίσθηση θυµού;», ή «Θα µπορούσες να πάρεις λίγο χρόνο να νιώσεις αυτό το «βάρος» και ίσως µπορείς να διακρίνεις εάν υπάρχει κάτι περισσότερο εκεί, που θα ήθελε να κάνει γνωστή την παρουσία του;» Έτσι, η παρουσία ενός άλλου προσώπου, αυτή του θεραπευτή, κάνει την διαφορά. ιότι ο θεραπευτής µπορεί ν ανταποκριθεί στην βιωµένη σωµατική 5

6 του συνειδητότητα και αναλαµβάνει να κάνει για τον πελάτη (µέσω της βιωµατικής του ανταπόκρισης), αυτό που δεν µπορεί να κάνει εκείνος αυτή την στιγµή για τον εαυτό του» (Campbell Purton 2004, σελ.79) Συνήθως σ αυτό το σηµείο, δηµιουργείται «χώρος» στην συνεδρία για κάποιο από τα «βήµατα» της «διαδικασία εστίασης», που δεν αποζητά παρά «µία φιλική εσώτερη στάση» (1996, σελ.56). Ένα τρόπο του να παραµένουµε µε σεβασµό, διακριτικότητα και ευγένεια «απέναντι» στους εαυτούς µας και την εν γένει εµπειρία µας. Μια διαδικασία, µέσω της οποίας, οι γνωστές θεραπευτικές συνθήκες της προσωποκεντρικής προσέγγισης µας διευκολύνουν να συναντήσουµε τους εαυτούς µας, όπως είναι, µε ένα πνεύµα αποδοχής και ενσυναίσθησης. Μπορεί, επίσης ο θεραπευτής, να εκπαιδεύσει τους πελάτες στο πώς να µετακινούνται από και προς τον χώρο του πόνου, εστιάζοντας την προσοχή τους στην αναπνοή τους, πράγµα που τους βοηθά να νιώσουν γειωµένοι... Η παρουσία εξ άλλου του θεραπευτή µέσα στην θεραπευτική σχέση, όπως στην Προσωποκεντρική Προσέγγιση, έτσι και στην Focusing Βιωµατική Ψυχοθεραπεία είναι υπέρτατης σηµασίας. Χαρακτηριστικά, ο Gendlin (1990, σελ ) αναφέρει: «Θέλω να ξεκινήσω µε την ουσιαστικότερη παρατήρηση που έχω να διατυπώσω: Το βασικότερο στο να επικοινωνείς µε ένα άλλο πρόσωπο είναι το να είσαι παρών, ως ανθρώπινη ύπαρξη. Μην επιτρέψετε στη «διαδικασία εστίασης», ή στις αποκρίσεις, ή σε οτιδήποτε άλλο να το εµποδίσει αυτό...» 6

7 Γι αυτό, ως θεραπευτές, οφείλουµε να παραµένουµε στον «κόσµο» των πελατών µας µε άνευ όρων ενσυναίσθηση, αυθεντικότητα, σεβασµό, εµπιστοσύνη και φροντίδα, ανταποκρινόµενοι µε βιωµατικές αποκρίσεις σ «όλον» τον κόσµο του πελάτη, «στο όριο» της συνειδητότητάς του, σ αυτό το σιωπηλό τοπίο, πίσω από το «παγωµένο όλον». (C. Geiser, 2008). Γιατί, όπως αναφέρει και ο Rogers: «Ο προσωποκεντρικός θεραπευτής δεν απαντά µόνο σ ό, τι είναι εκεί προφανές για το φαινοµενολογικό κόσµο του πελάτη του. Εάν ήταν έτσι, είναι αµφίβολο εάν θα συνέβαινε κάποια µετακίνηση στην θεραπεία. Αντίθετα, ο προσωποκεντρικός θεραπευτής έχει ως σκοπό να «βυθισθεί» στον χώρο των ενεχόµενων εννοιών, ακριβώς στο όριο της συνειδητότητας των πελατών του» (1980). Τέλος, η θεραπευτική διαδικασία µε πελάτες µε χρόνιους ψυχοσωµατικούς πόνους είναι µία µακρά διαδικασία, που - πέρα από τους πελάτες - φέρνει και τους θεραπευτές τους απέναντι στα πρότυπα των χαρακτήρων τους και στις δικές τους µονόπλευρες πλευρές, που δεν είναι πάντα εύκολο ν αναγνωρισθούν, παρά την µακρά και συχνή εποπτεία. Είναι µία θεραπευτική διαδικασία που για να προάγει κανείς τις ενεχόµενες πληροφορίες σε σαφείς συµβολοποιήσεις, χρειάζεται εξαιρετική «εκπαίδευση» και µεγάλη υποµονή... Και σ αυτό το σηµείο θέλω να παραθέσω έναν ιδιαίτερα επιτυχή ορισµό της υποµονής, στην οποία οµολογώ πολλές φορές προστρέχω κατά την διάρκεια δύσκολων και οδυνηρών περιόδων, που µοιάζει τίποτε να µην βοηθά, τίποτε να µην µετακινείται στην κοινή προσπάθειά µας µε τους πελάτες, και τις περισσότερες, αν όχι όλες, δεν µε διαψεύδει... 7

8 Η υποµονή δεν είναι µόνο διακριτική, γεµάτη σεβασµό και στοργή, είναι και ήρεµα προκλητική. Γνωρίζει πώς να τα καταφέρνει στις δυσκολίες. Έχει µία ήρεµη, σιωπηλή εξουσία που επιµένει σ ό, τι χρειάζεται ν αλλάξει. Επιδεικνύει µία ενσυναισθητική κατανόηση στον πόνο και την δυστυχία, αλλά και παρέχει τον τρόπο της υπέρβασης των αντοχών µας. Αξίζει να εµπιστευθείς την δύναµη και την σοφία της. Μπορεί να κινείται αργά, αλλά στον σωστό βηµατισµό... Είναι πάντα εκεί, ακριβώς δίπλα σου, προσφέροντάς σου την βοήθεια που χρειάζεσαι. Η δύναµη της γίνεται αισθητή και από τους άλλους... µπορεί να αλλάξει και αυτούς (M.Jennings, 2007) Είναι αυτή η κεντρική στάση στο να περιθάλπεις, να σέβεσαι, να περιµένεις, να επισηµαίνεις, να αναγνωρίζεις, να γοητεύεσαι, να πιστεύεις, να προσβλέπεις, να εκτιµάς, να συνθέτεις ποίηση που επιδιώκεται στην Focusing Βιωµατική Ψυχοθεραπεία, που σε προσκαλεί να «οµιλείς από...τη βιωµένη σου αίσθηση» Βιβλιογραφία Cohn, Hans, (2002). Existential Thought and Therapeutic Practice (An Introduction to Existential Psychotherapy), Sage Publications Geiser Juchli, Christiane. (2008). "Moments of Movement: Carrying Forward Structure-Bound Processes in the Work with Clients Suffering from Chronic Pain, Paper presented at the Annual PCA & Experiential Conference, United Kingdom Gendlin, Eugene. (1964). A Theory of Personality Change. Chapter four in: Personality Change, Philip Worchel & Donn Byrne (Eds.), New York: John Wiley & Sons. Gendlin, Eugene. (1973). Experiential psychotherapy. In R. Corsini (Ed.) Current Psychotherapies. Ithaca, IL: F. E. Peacock, p Gendlin, Eugene. (1978/79). Befindlichkeit: Heidegger and the philosophy of psychology. Review of Existential Psychology and Psychiatry, 16 (1-3), p Gendlin, E. (1990). The small steps of the therapy process: How they come and how to help them come. In G. Lietaer, J. Rombauts and R. Van Balen (Eds.) Client- Centered and ExperientialPsychotherapy in the Nineties. Leuven, Belgium: Leuven University Press, pp Gendlin, Eugene. (1996). Focusing Oriented Psychotherapy. A Manual of the Experiential Method. Guilford Press. Ikemi, Akira, (2000). Presence, Existence and Space: Key Concepts in Focusing-Oriented Psychotherapy, Paper presented at the Focusing International Conference, Pforzheim, Germany 8

9 Ikemi, Akira, (2005). Carl Rogers and Eugene Gendlin on the Bodily Felt Sense: What They Share and Where They Differ. Person-Centered & Experiential Psychotherapies, Vol 4 (1): Jennings, Mary. (2007). The Focusing Connection, November 2007 Kirschenbaum, Howard. (2007) The Life and Work of Carl Rogers, PCCS Books Purton, Campbell. (2004). Person-Centred Therapy. The Focusing-Oriented Approach, Palgrave Rogers, Carl. (1951). Client-Centered Therapy, Boston, MA: Houghton Mifflin Rogers, Carl. (1980). A Way of Being, Boston: Houghton Mifflin Sanders, Pete. (2004). Tribes of Person Centred Nation, PCCS Books 9