ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ

Transcript

1 Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο Ε κ α ι δ ε υ τ ι κ ό Π ρ ό γ ρ α µ µ α : Τ ε χ ν ο λ ο γ ί α & Ε π ι χ ε ι ρ η µ α τ ι κ ό τ η τ α Ε π ι σ τ η µ ο ν ι κ ό ς Υ π ε ύ θ υ ν ο ς : Λ ε υ τ έ ρ η ς Π α α γ ι α ν ν ά κ η ς, Κ α θ η γ η τ ή ς Ε Μ Π Κ ε φ ά λ α ι ο 4 ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΒΟΥΣΑΝΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2005

2 Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα: «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» Ενότητα I ΒΑΣΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ Λευτέρης Παπαγιαννάκης Καθηγητής ΕΜΠ ΜΕΡΟΣ 1 Ο : ΙΣΤΟΡΙΑ - ΘΕΩΡΙΑ - ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Σταύρος Ιωαννίδης Αν. Καθηγητής, Πάντειον Πανεπιστήμιο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΗΜΟΣΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Λευτέρης Παπαγιαννάκης Καθηγητής ΕΜΠ ΜΕΡΟΣ 2 Ο : ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΠΟ ΤΗΝ Ι ΕΑ ΣΤΟ ΠΡΟΪΟΝ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ Ιωσήφ Χασσίδ Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ Μανώλης Καβουσανός Καθηγητής ΟΠΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ - ΑΠΟΦΑΣΗ Μανώλης Καβουσανός Καθηγητής ΟΠΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕ ΙΟ Ειρήνη Βουδούρη Λέκτορας ΟΠΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ Γιάννης Καλογήρου Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ Αιμιλία Πρωτόγερου ερευνήτρια ΕΜΠ

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ (ICTS) Μαρία Γιαουτζή Καθηγήτρια ΕΜΠ Στέλλα Φλυτζάνη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Λευτέρης Παπαγιαννάκης Καθηγητής ΕΜΠ

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πραγµατικότητα στην αγορά εργασίας των µηχανικών µεταβάλλεται µε γρήγορους ρυθµούς. Από τις συστηµατικές έρευνες του ΕΜΠ (στους αποφοίτους του Ιδρύµατος) και του ΤΕΕ (στο σύνολο των µηχανικών της χώρας) έχουν εντοπιστεί οι συµπληρωµατικές γνώσεις που είναι χρήσιµες στο σύγχρονο µηχανικό, στα πρώτα βήµατα αλλά και κατά την εξέλιξή της επαγγελµατικής του σταδιοδροµίας. Μεταξύ άλλων η επιχειρηµατικότητα -ως κουλτούρα ή/και ως σύνολο ειδικών γνώσεων- απασχολεί ή θα απασχολήσει την πλειοψηφία των µηχανικών. Η εξελισσόµενη «κοινωνία και οικονοµία της γνώσης» κάνει ολοένα πιο σαφή, στενή και αναντικατάστατη τη σύνδεση τεχνολογικών γνώσεων και επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων. Ως δυναµικά στελέχη επιχειρήσεων ή ως (µικροί ή µεγάλοι) επιχειρηµατίες, πολλοί από τους νέους µηχανικούς θα αναλάβουν την ευθύνη επιχειρηµατικών αποφάσεων. Το εκπαιδευτικό πρόγραµµα «Τεχνολογία & Επιχειρηµατικότητα» δεν περιορίζεται στη δηµιουργία ενός µαθήµατος. Στόχος του προγράµµατος είναι η δηµιουργία ενός ευρύτερου και εύχρηστου περιβάλλοντος (εκπαιδευτικό υλικό, µελέτες περίπτωσης, εργαλεία προσοµοίωσης, υλικό τεκµηρίωσης και υποστήριξης) το οποίο θα διευκολύνει τις Σχολές και τους διδάσκοντες του Ιδρύµατος να αναβαθµίσουν υπάρχοντα ή να διαµορφώσουν νέα µαθήµατα. Στο περιβάλλον αυτό, οι ενδιαφερόµενοι προπτυχιακοί και µεταπτυχιακοί φοιτητές αλλά και οι νέοι απόφοιτοι του Ιδρύµατος θα βρουν την ευκαιρία να εµβαθύνουν στο αντικείµενο, να αναγνωρίσουν ευκαιρίες και περιορισµούς και να προσανατολίσουν τις αποφάσεις τους «µετα γνώσεως λόγου». Το περιβάλλον του προγράµµατος «Τεχνολογία & Επιχειρηµατικές Αποφάσεις» διαρθρώνεται στις ακόλουθες 6 ενότητες. Ενότητα Ι: Βασικό Εκπαιδευτικό Υλικό Ενότητα ΙΙ: Ειδικά Θέµατα Εµβάθυνσης Ενότητα ΙΙI: Μελέτες Περίπτωσης Ενότητα IV: Εργαστηριακές Ασκήσεις & Οδηγοί Ενότητα V: Υλικό Τεκµηρίωσης Ενότητα VI: Υλικό Υποστήριξης Στην Ενότητα I την ευθύνη του συντονισµού και της επιµέλειας έχει ο Λευτέρης Πα αγιαννάκης, καθηγητής ΕΜΠ, επιστηµονικός υπεύθυνος του προγράµµατος. Η δοµή της ενότητας είναι η ακόλουθη: Μέρος 1 ο : Ιστορία - Θεωρία - Πολιτικές. Κεφάλαιο 1: Η έννοια και η σηµασία της επιχειρηµατικότητας, Σταύρος Ιωαννίδης, Αν. Καθηγητής, Πάντειον Πανεπιστήµιο. Κεφάλαιο 2: ηµόσιες Πολιτικές για την Επιχειρηµατικότητα, Λευτέρης Παπαγιαννάκης, Καθηγητής ΕΜΠ Μέρος 2 ο : Ε ιχειρηµατικός Σχεδιασµός. Κεφάλαιο 3: Από την Ιδέα στο Προϊόν µέσω της Αγοράς, Ιωσήφ Χασσίδ, Καθηγητής Πανεπιστηµίου Πειραιώς. Κεφάλαιο 4: Κόστος και Χρηµατοδότηση, Μανώλης Καβουσανός, Καθηγητής ΟΠΑ. Κεφάλαιο 5: Αξιολόγηση Απόφαση, Μανώλης Καβουσανός, Καθηγητής ΟΠΑ. Κεφάλαιο 6: Επιχειρηµατικό Σχέδιο, Ειρήνη Βουδούρη, Λέκτορας ΟΠΑ. Κεφάλαιο 7: ιαχείριση Πόρων και Ικανοτήτων, Γιάννης Καλογήρου, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ, Αιµιλία Πρωτόγερου, ερευνήτρια ΕΜΠ. Κεφάλαιο 8: Επιχειρηµατικότητα και Νέες Τεχνολογίες Επικοινωνιών και Πληροφόρησης (ICTs), Μαρία Γιαουτζή, Καθηγήτρια ΕΜΠ, Στέλλα Φλυτζάνη. Κεφάλαιο 9: Το περιβάλλον και η Επιχειρηµατικότητα, Λευτέρης Παπαγιαννάκης, Καθηγητής ΕΜΠ Το πρόγραµµα αυτό υποστηρίζεται από το Υπουργείο Παιδείας και χρηµατοδοτείται από πόρους του Γ ΚΠΣ (ΕΠΕΑΕΚ, δράση «Εισαγωγή µαθηµάτων ενθάρρυνσης της Επιχειρηµατικότητας»). Λ.Π

5 Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα: «ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ» Ενότητα I Β Α Σ Ι Κ Ο Ε Κ Π Α Ι Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ Λ Ι Κ Ο Μ Ε Ρ Ο Σ 1 ο : Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α - Θ Ε Ω Ρ Ι Α - Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Ε Σ Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 4 : ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΒΟΥΣΑΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΑΠΟΤΎΠΩΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΉΣ ΚΑΤΆΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΊΡΗΣΗΣ Η ΚΑΤΆΣΤΑΣΗ ΤΑΜΕΙΑΚΏΝ ΡΟΏΝ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΊΡΗΣΗΣ Ο ΙΣΟΛΟΓΙΣΜΌΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΊΡΗΣΗΣ Η ΚΑΤΆΣΤΑΣΗ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΎ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΆΤΩΝ ΧΡΉΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΊΡΗΣΗΣ ΤΟ ΝΕΚΡΌ ΣΗΜΕΊΟ ΠΑΡΑΓΩΓΉΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΊΡΗΣΗΣ ΠΗΓΈΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗΣ ΓΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΕΞΩΤΕΡΙΚΈΣ, ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΠΙΧΕΊΡΗΣΗ, ΠΗΓΈΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗΣ ΊΔΙΑ ΚΕΦΆΛΑΙΑ ΞΈΝΑ ΚΕΦΆΛΑΙΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΌΣ ΔΑΝΕΙΣΜΌΣ ΈΚΔΟΣΗ ΟΜΟΛΟΓΙΑΚΟΎ ΔΑΝΕΊΟΥ ΤΟ ΣΎΣΤΗΜΑ ΔΙΚΑΙΌΧΡΗΣΗΣ (FRANCHISING) ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΉΣΕΙΣ ΑΠΌ ΔΗΜΌΣΙΟΥΣ ΦΟΡΕΊΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΆ ΙΝΣΤΙΤΟΎΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΆ Ή ΕΘΝΙΚΆ ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΑ ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗ ΜΈΣΩ ΕΟΜΜΕΧ ΆΛΛΕΣ ΜΟΡΦΈΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΉΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΉ ΜΊΣΘΩΣΗ LEASING ΑΠΛΉ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΉ ΜΊΣΘΩΣΗ (DIRECT LEASING) ΠΏΛΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΜΊΣΘΩΣΗ ΠΑΓΊΩΝ ΣΤΟΙΧΕΊΩΝ (SALE& LEASE BACK) ΣΥΝΕΡΓΑΣΊΑ ΕΤΑΙΡΕΊΑΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΉΣ ΜΊΣΘΩΣΗΣ, ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΉ ΚΑΙ ΜΙΣΘΩΤΉ (VENDOR LEASING) Η ΑΓΟΡΆ ΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΊΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΎ ΚΙΝΔΎΝΟΥ (ΕΤΑΙΡΕΊΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΎ Ή ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΚΟΎ ΚΕΦΑΛΑΊΟΥ - VENTURE CAPITALS) ΒΡΑΧΥΠΡΌΘΕΣΜΕΣ ΜΟΡΦΈΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΉΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗΣ ΚΕΦΆΛΑΙΟ ΚΊΝΗΣΗΣ ΤΡΑΠΕΖΙΚΉ ΠΊΣΤΩΣΗ ΣΥΝΑΛΛΑΓΜΑΤΙΚΈΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗ ΕΞΑΣΦΑΛΙΖΌΜΕΝΗ ΜΕ ΑΠΑΙΤΉΣΕΙΣ Ή ΠΡΑΚΤΟΡΕΊΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΏΝ ΑΠΑΙΤΉΣΕΩΝ (FACTORING) ΜΑΚΡΟΧΡΌΝΙΑ ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗ ΓΙΑ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΊΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΙΣERROR! BOOKMARK NOT DEFINED ΚΕΦΆΛΑΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΎ ΚΙΝΔΎΝΟΥ (ΕΤΑΙΡΕΊΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΎ ΚΕΦΑΛΑΊΟΥ, ΕΕΚ) - VENTURE CAPITALS... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED ΑΠΟΔΈΣΜΕΥΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧ/ΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΊΩΝ ΑΠΌ ΤΙΣ ΕΠΕΝΔΎΣΕΙΣERROR! BOOKMARK NOT DEFINED ΠΏΛΗΣΗ ΜΕΤΟΧΏΝ ΜΈΣΩ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΊΟΥ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED ΕΞΑΓΟΡΆ ΑΠΌ ΜΙΑ ΜΕΓΆΛΗ ΕΤΑΙΡΕΊΑ Ή ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΊΑERROR! BOOKMARK NOT DEFINED ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗ ΑΠΌ ΜΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΉ ΠΗΓΉ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΊ ΆΓΓΕΛΟΙ (BUSINESS ANGELS)... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED ΕΣΩΤΕΡΙΚΈΣ, ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΠΙΧΕΊΡΗΣΗ, ΠΗΓΈΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΌΤΗΣΗΣ ΠΑΡΑΚΡΑΤΗΘΈΝΤΑ ΚΈΡΔΗ ΠΙΣΤΩΤΙΚΉ ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΑΠΟΘΕΜΆΤΩΝ ΠΙΣΤΩΤΙΚΉ ΠΕΡΊΟΔΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΏΝ ΠΕΡΊΛΗΨΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΈΣ ΚΑΤΑΣΤΆΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΙΚΉΣ ΕΤΑΙΡΕΊΑΣ ΑΚΤΩΡ Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 1

7 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός του κεφαλαίου αυτού είναι η παρουσίαση της έννοιας του κόστους και των συστατικών του για μια επιχείρηση και πως αυτό αποτυπώνεται σε διάφορες καταστάσεις που συντάσσει σε τακτά χρονικά διαστήματα, όπως επίσης και η εξέταση των διαφόρων πηγών χρηματοδότησης μέσω των οποίων μπορεί να αντλήσει κεφάλαια η επιχείρηση για τη χρηματοδότηση των δραστηριοτήτων της. Είναι σημαντικό για την επιχείρηση, τη διοίκησή της και τους επενδυτές που ενδιαφέρονται γι αυτήν να έχουν ξεκάθαρη εικόνα των μεγεθών της που αφορούν στη διάρθρωση των χρεών της, στη διάρθρωση του κόστους της, στις προβλέψεις των πωλήσεών της, και άλλων οικονομικών μεγεθών της, ώστε να μπορούν να λάβουν σωστές επιχειρηματικές αποφάσεις που την αφορούν. Εξίσου σημαντικό είναι να γνωρίζουν, οι παράγοντες εκείνοι που λαμβάνουν αποφάσεις, τις πηγές χρηματοδότησης της επιχείρησης. Πρώτον, για να γνωρίζουν το φάσμα των επιλογών που έχουν στην αναζήτηση κεφαλαίων για τη χρηματοδότηση των επιχειρηματικών σχεδίων της επιχείρησης. Δεύτερον, για να μπορούν να διαχωρίσουν εσωτερικές με εξωτερικές, ως προς την επιχείρηση, πηγές χρηματοδότησης, μακροχρόνια κεφάλαια έναντι βραχυχρόνιων, δεδομένου ότι το κόστος κεφαλαίου από κάθε πηγή είναι διαφορετικό και για να αντιληφθούν πως διαφορετικές πηγές κεφαλαίου είναι κατάλληλες προς χρήση σε διαφορετικές περιπτώσεις. Σε συνέχεια της σύντομης αυτής εισαγωγής, το δεύτερο μέρος του παρόντος κεφαλαίου παρουσιάζει τις οικονομικές ή χρηματοοικονομικές ή λογιστικές καταστάσεις μέσω των οποίων αποτυπώνεται η οικονομική κατάσταση μιας επιχείρησης. Οι κυριότερες εξ αυτών των καταστάσεων είναι: η κατάσταση ταμειακών ροών της επιχείρησης, ο ισολογισμός και ο λογαριασμός της κατάστασης αποτελεσμάτων χρήσεως. Στο τρίτο μέρος του κεφαλαίου παρουσιάζεται η ανάλυση του νεκρού σημείου παραγωγής. Πρόκειται για το σημείο εκείνο στο οποίο τα έσοδα ισούνται με τα έξοδα ή ισοδύναμα το σημείο εκείνο όπου τα κέρδη είναι μηδενικά. Το τέταρτο μέρος του κεφαλαίου αυτού ασχολείται με τις πηγές χρηματοδότησης μιας επιχείρησης. Διαχωρίζει τις πηγές αυτές σε εξωτερικές και εσωτερικές ως προς την επιχείρηση. Έτσι αναλύοντας τις εξωτερικές πηγές χρηματοδότησης, εξετάζονται πηγές όπως ίδια κεφάλαια, δανειακά κεφάλαια, χρηματοδότηση από δημόσιους φορείς και ινστιτούτα, η χρηματοδοτική μίσθωση, τα κεφάλαια κίνησης, οι συναλλαγματικές και η χρηματοδότηση εξασφαλιζόμενη με απαιτήσεις (factoring). Στις εσωτερικές μορφές χρηματοδότησης κατατάσσονται τα παρακρατηθέντα κέρδη και η πιστωτική πολιτική, ενώ παρουσιάζονται μακροχρόνιες πηγές χρηματοδότησης, όπως κεφάλια επιχειρηματικού κινδύνου, πώληση μετοχών, εξαγορές, συγχωνεύσεις και Επιχειρηματικοί Άγγελοι. Το τελευταίο μέρος του κεφαλαίου κλίνει με την παρουσίαση της σχετικής βιβλιογραφίας. 2. ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Ο πρωταρχικός σκοπός μιας επιχείρησης, σύμφωνα με τη σύγχρονη χρηματοοικονομική θεωρία, πρέπει να είναι η μεγιστοποίηση του πλούτου των μετόχων της, δηλαδή της τρέχουσας αξίας των κοινών μετοχών της και, μάλιστα, σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Ως εναλλακτικός στόχος μιας Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 2

8 επιχείρησης ορίζεται επίσης και η μεγιστοποίηση των κερδών της. Τα κέρδη της επιχείρησης ορίζονται ως η διαφορά των εσόδων από τα έξοδά της, κατά τη λειτουργία της επιχείρησης στην παραγωγική διαδικασία που δραστηριοποιείται. Για μια επιχείρηση η αποτύπωση του πλούτου της, των χρηματικών της υποχρεώσεων, της διάρθρωσης του πλούτου της και των υποχρεώσεών της και των ταμειακών ροών της περιγράφονται στις λογιστικές καταστάσεις της. Αυτές συντάσσονται και ελέγχονται από το λογιστήριο σε τακτά χρονικά διαστήματα π.χ. ανά τρίμηνο, εξάμηνο, έτος. Είναι χρήσιμες για την ανάλυση της οικονομικής αξίας της επιχείρησης, τα προβλήματα που αντιμετωπίζει, την οικονομική διάρθρωσή της, τις ανάγκες της για χρηματοδότηση, κλπ. Αποτελούν πηγές για τη σύνθεση άλλων παρουσιάσεων, όπως δεικτών αποδοτικότητας, κερδών, δανειακής επιβάρυνσης, κλπ. Υπάρχουν τρία κύρια είδη λογιστικών καταστάσεων, χρήσιμες για τον οικονομικό αναλυτή: 2.1. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΑΜΕΙΑΚΩΝ ΡΟΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Η κατάσταση ταμειακών ροών της επιχείρησης προσδιορίζει αφενός τις πηγές και τη διάθεση του καθαρού κεφαλαίου κίνησης 1 και αφετέρου τις μετρητές εισπράξεις (εισροές) και πληρωμές (εκροές) της επιχείρησης. Αφορά στις ποσότητες μετρητών που δημιουργούνται από τις δραστηριότητες της εταιρείας και αποτελεί μέτρο της ικανότητας της επιχείρησης να καλύψει τις τρέχουσες υποχρεώσεις της. Η εξέτασή τους είναι σημαντική για τη λήψη επενδυτικών αποφάσεων, δεδομένου του ότι αποτυπώνουν τις φορολογημένες χρηματοροές που προκύπτουν από την κύρια δραστηριότητα / επένδυση της επιχείρησης. Εισροές για την επιχείρηση αποτελούν οι πωλήσεις μετρητοίς, οι πωλήσεις επί πιστώσει, άλλο εισόδημα (π.χ. τόκοι & μερίσματα από επενδύσεις), οι εισροές από δάνεια, οι εισροές από νέα έκδοση μετοχών, οι πωλήσεις πάγιων στοιχείων της εταιρείας (π.χ. κτίρια και γήπεδα). Όσον αφορά στις εκροές, σε αυτές μπορεί να συμπεριλαμβάνονται αγορές (π.χ. πρώτων υλών) μετρητοίς, αγορές επί πιστώσει, οι μισθοί του προσωπικού (π.χ. διοικητικών στελεχών και διοικητικού προσωπικού, πωλητών, προσωπικού παραγωγής, κλπ), οι αγορές των παγίων στοιχείων (π.χ. κτίρια, μηχανήματα), οι φόροι, τα μερίσματα, η αποπληρωμή δανείων που έχει λάβει η εταιρεία (τόκοι, χρεολύσια, τοκομερίδια, κλπ), η ανάκληση μετοχών 2 της εταιρείας. Πρόβλεψη Ταμειακών Ροών (Projected Cash Flow Statement) ΣΥΝΟΛΟ ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ AΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ Ταμειακές εισροές Έκδοση μετοχών Πωλήσεις επί πιστώσει -2% ΣΥΝΟΛΟ Ταμειακές εκροές Αγορές επί πιστώσει Άλλα κόστη Ενοίκια Πάγιος Εξοπλισμός ΣΥΝΟΛΟ Καθαρές Ταμειακές Ροές Αρχικό Υπόλοιπο Τελικό Υπόλοιπο Το καθαρό κεφάλαιο κίνησης αναφέρεται στη διαφορά µεταξύ των ρευστών ή άµεσα ρευστοποιήσιµων στοιχείων της επιχείρησης (=µετρητά + εµπορεύσιµα χρεόγραφα σε κόστος αγοράς + εισπρακτέα γραµµάτια + εισπρακτέοι λογαριασµοί πρόβλεψη για εκπτώσεις) και των βραχυπρόθεσµων υποχρεώσεων της (=δάνεια τραπεζών + λογαριασµοί πληρωτέοι + οφειλόµενοι µισθοί και έξοδα + οφειλόµενοι φόροι). Αποτυπώνει τη δυνατότητα της επιχείρησης να ικανοποιήσει τις βραχυπρόθεσµες υποχρεώσεις της σε πληρωµές από τα ρευστά διαθέσιµά της, δεδοµένα τα οποία εµφανίζονται στον ισολογισµό της επιχείρησης που παρουσιάζεται παρακάτω. 2 Ο όρος ανάκληση των µετοχών της εταιρείας αναφέρεται στην αγορά από την εταιρεία των µετοχών της και εποµένως η µείωση του αριθµού τους που διαπραγµατεύεται στο χρηµατιστήριο. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 3

9 Ενδεικτικά παρουσιάζεται στη συνέχεια ένας πίνακας όπου αναλύονται οι μηνιαίες ταμειακές ροές μιας τυπικής μικρής εμπορικής επιχείρησης Στον πίνακα, καταγράφεται μια εισροή από τους μετόχους της εταιρείας, ενώ οι εισροές των υπολοίπων μηνών προέρχονται από εισπράξεις από την πώληση του προϊόντος της εταιρείας. Στις ταμειακές εκροές της συγκεκριμένης εταιρείας, περιλαμβάνονται οι αγορές επί πιστώσει, άλλα κόστη, ενοίκια και η αγορά πάγιου εξοπλισμού (μηχανημάτων). Το σύνολο των εκροών για τον Ιανουάριο ανέρχεται σε , ενώ τον Φεβρουάριο πέφτει στα , κλπ. Οι καθαρές ταμειακές ροές κάθε μήνα υπολογίζονται ως η διαφορά των εισροών και των εκροών. Η τελευταία σειρά του πίνακα παρουσιάζει το τελικό υπόλοιπο που βρίσκεται στα ταμεία της επιχείρησης κάθε μήνα. Όπως φαίνεται η εταιρεία έχει έλλειμμα τον Ιανουάριο 3.000, ενώ τον Φεβρουάριο το έλλειμμα της ανέρχεται σε Η επιχείρηση θα πρέπει να βρει τρόπο να χρηματοδοτήσει τις ανάγκες της αυτές - πιθανά από δανεισμό. Οι τρόποι χρηματοδότησης μιας επιχείρησης εξετάζονται αναλυτικότερα αργότερα. Η τελευταία στήλη του πίνακα παρουσιάζει το άθροισμα των ταμειακών ροών του εξαμήνου για κάθε κατηγορία χρηματικών εισροών και εκροών Ο ΙΣΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Η χρηματοοικονομική κατάσταση μιας εταιρείας σε μια ορισμένη χρονική στιγμή μπορεί να απεικονιστεί μέσω του ισολογισμού της. Ο ισολογισμός αποτυπώνει τη σχέση μεταξύ των περιουσιακών στοιχείων (ενεργητικό) της εταιρείας και των πηγών (παθητικό) προέλευσής τους. Το σύνολο των στοιχείων του ενεργητικού μιας εταιρείας και το σύνολο των κεφαλαίων με τα οποία αποκτήθηκαν είναι πάντα ίσα μεταξύ τους. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζεται ο ισολογισμός μιας επιχείρησης η οποία δραστηριοποιείται στον χώρο των βιομηχανικών ψυκτικών μηχανημάτων. Ο ΙΣΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ, 31/12/2004 Ενεργητικό Παθητικό Πάγια Ίδια κεφάλαια: + Γήπεδα Μετοχές, 10 ονομαστική αξία 50 + Κτίρια Διαφορά Ονομαστικής Τιμής και Τιμής έκδοσης μετοχών Αποσβέσεις (σωρευτικές) Αποθεματικό κέρδους (παρακρατηθέντα κέρδη) Μηχανήματα Αποσβέσεις (σωρευτικές) Ξένα Κεφάλαια: Μακροπρόθεσμα γραμμάτια πληρωτέα (σε 8 έτη) 60 Άυλα στοιχεία Έξοδα οργάνωσης 5.6 Βραχυπρόθεσμες υποχρεώσεις Υπεραξία (φήμη και πελατεία) Δάνεια Τραπεζών 10.8 Λογαριασμοί Πληρωτέοι Κυκλοφορούν ενεργητικό Οφειλόμενοι μισθοί και άλλα έξοδα Ταμείο μετρητών Πληρωτέοι φόροι κατ εκτίμηση Εμπορεύσιμα χρεόγραφα σε κόστος αγοράς (σημερινή αξία) Ενοίκια επόμενης χρήσης (προεισπραχθέντα) Εισπρακτέα γραμμάτια 3 + Εισπρακτέοι λογαριασμοί Σύνολο υποχρεώσεων και ιδίων κεφαλαίων Πρόβλεψη για εκπτώσεις, αναπροσαρμογές & αμφίβολες απαιτήσεις Αποθέματα Έτοιμα προϊόντα 44 Ημικατεργασμένα προϊόντα 24 Πρώτες ύλες Προπληρωμένα ασφάλιστρα Επένδυση σε μετοχές της εταιρείας ΧΧΧ Σύνολο ενεργητικού Στον ισολογισμό, τα στοιχεία του ενεργητικού παρουσιάζονται με βάση τη ρευστότητά τους ή τον χρόνο που χρειάζονται προκειμένου να μετατραπούν σε μετρητά: Τα πάγια στοιχεία είναι τα λιγότερο ρευστά και συμπεριλαμβάνουν γήπεδα, κτίρια, αποσβέσεις κτιρίων, μηχανήματα και αποσβέσεις μηχανημάτων. Με την έννοια απόσβεση ενός κτιρίου ή μηχανήματος που χρησιμοποιείται στην παραγωγή, εννοούμε την μείωση της αξίας του κτιρίου ή του μηχανήματος λόγω της φυσικής φθοράς του κατά τη χρήση του στην παραγωγή και την ανάγκη αντικατάστασής του μετά από ένα χρονικό διάστημα. Οι αποσβέσεις μηχανημάτων θεωρούνται ως έξοδο για την επιχείρηση, και ως Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 4

10 εκ τούτου εκπίπτουν από την φορολογία εξ ου και το αρνητικό πρόσημο στο ενεργητικό του ισολογισμού της εταιρείας. Εάν υποθέσουμε ότι ένα μηχάνημα αγοράζεται προς και έχει διάρκεια ζωής 5 έτη με μηδενική υπολειμματική αξία, λογιστικά η ετήσια απόσβεση του μηχανήματος με την ευθεία μέθοδο υπολογίζεται σε /5= Εάν η υπολειμματική του αξία στα πέντε έτη είναι 1.000, η ετήσια λογιστική απόσβεση υπολογίζεται ως ( )/5= Στον ισολογισμό, για τα κτίρια της εταιρείας οι αποσβέσεις ανέρχονται σε και αφαιρούνται από τη συνολική αξία τους για να βρεθεί το υπόλοιπο της αξίας των κτιρίων, ήτοι Το σύνολο των παγίων στοιχείων της επιχείρησης ανέρχεται σε Τα άυλα στοιχεία της, δηλαδή τα έξοδα οργάνωσης, η φήμη και πελατεία της εταιρείας, κοστολογούνται σε Το κυκλοφορούν ενεργητικό ανέρχεται συνολικά σε χιλιάδες. Τα στοιχεία του κυκλοφορούντος ενεργητικού είναι πολύ πιο ρευστοποιήσιμα. Περιλαμβάνουν το ταμείο μετρητών, τα εισπρακτέα γραμμάτια, τις εισπρακτέες πιστώσεις, κλπ. (ύψους ). Επίσης, στο ενεργητικό της εταιρείας εμφανίζονται και τα αποθέματα, τα οποία συμπεριλαμβάνουν πρώτες ύλες, ημικατεργασμένα και έτοιμα προϊόντα. Ανέρχονται σε και είναι λιγότερο ρευστά σε σχέση με τα υπόλοιπα στοιχεία του κυκλοφορούντος ενεργητικού. Τέλος, στο ενεργητικό εμφανίζονται και οι επενδύσεις σε χρεόγραφα και αξιόγραφα άλλων εταιρειών από την εταιρεία μας. Στο παθητικό του ισολογισμού παρουσιάζεται το σύνολο των κεφαλαίων που χρησιμοποιήθηκαν για την απόκτηση των στοιχείων που εμφανίζονται στο ενεργητικό της εταιρείας. Και πιο συγκεκριμένα: Ίδια κεφάλαια σε μορφή μετρητών και παρακρατηθέντων κερδών ( ) Μακροχρόνια δάνεια ( ) και Βραχυπρόθεσμες υποχρεώσεις (δάνεια, λογαριασμοί πληρωτέοι, μισθοί και έξοδα, ύψους ). Το σύνολο του παθητικού ισούται με το σύνολο του ενεργητικού της επιχείρησης Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΧΡΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Η κατάσταση λογαριασμού αποτελεσμάτων χρήσης (ΚΑΧ) είναι η λογιστική κατάσταση στην οποία παρουσιάζονται συνοπτικά οι προσδιοριστικοί παράγοντες του αποτελέσματος που πραγματοποιήθηκε μέσα σε μία λογιστική περίοδο (συνήθως ενός έτους). Σε αντίθεση με τον ισολογισμό, η κατάσταση αποτελεσμάτων χρήσης παρέχει μία δυναμική εικόνα για την 3 Επίσης, στον Ισολογισµό µιας επιχείρησης εµφανίζονται οι Μεταβατικοί Λογαριασµοί και οι Λογαριασµοί Τάξεως τόσο στη στήλη του Ενεργητικού όσο και του Παθητικού. Οι Μεταβατικοί Λογαριασµοί ενεργητικού και παθητικού δηµιουργούνται, κατά κανόνα, στο τέλος κάθε χρήσεως µε σκοπό τη χρονική τακτοποίηση των εξόδων και εσόδων, έτσι ώστε στα αποτελέσµατά της να περιλαµβάνονται µόνο τα έσοδα και έξοδα που πράγµατι αφορούν τη συγκεκριµένη αυτή χρήση. Με την τακτοποίηση αυτή πραγµατοποιείται ταυτόχρονα η αναµόρφωση των λογαριασµών του ισολογισµού στο πραγµατικό µέγεθός τους κατά την ηµεροµηνία λήξεως της χρήσεως. Στους µεταβατικούς λογαριασµούς ενεργητικού καταχωρούνται τα έξοδα που πληρώνονται µεν µέσα στη χρήση, ανήκουν όµως στην επόµενη ή σε επόµενες χρήσεις. Στους ίδιους µεταβατικούς λογαριασµούς καταχωρούνται και τα έσοδα που ανήκουν στην λήγουσα χρήση (δουλευµένα), αλλά που δεν εισπράττονται µέσα σ' αυτή, ούτε επιτρέπεται η καταχώρισή τους στη χρέωση προσωπικών λογαριασµών απαιτήσεων, επειδή δεν είναι ακόµη απαιτητά. Στους µεταβατικούς λογαριασµούς παθητικού καταχωρούνται τα έσοδα της επόµενης χρήσεως που προεισπράττονται και τα πληρωτέα έξοδα της λήγουσας χρήσεως, που πραγµατοποιούνται δηλαδή µέσα στη χρήση, δεν πληρώνονται όµως µέσα σ' αυτή, ούτε είναι δυνατή η πίστωσή τους σε προσωπικούς λογαριασµούς, επειδή δεν είναι απαιτητά κατά το τέλος της χρήσεως. Με τους Λογαριασµούς Τάξεως παρακολουθούνται οικονοµικές σχέσεις που δεν έχουν συµβεί, κατά συνέπεια δεν αποτελούν περιουσιακές µεταβολές που παρακολουθούνται από τη Λογιστική. Αφορούν κυρίως ενδεχόµενα, που είτε πρόκειται µε βεβαιότητα να συµβούν είτε πιθανολογούνται βάσιµα. Οι Λογαριασµοί αυτού λύνουν, έτσι, ορισµένα σηµαντικά προβλήµατα που σχετίζονται µε περιουσιακά ενδεχόµενα και προοπτικές, και αποτελούν ουσιαστικό στοιχείο για την εκτίµηση της επιχείρησης ως συνόλου και των προοπτικών της. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 5

11 εταιρεία. Ο ισολογισμός παρέχει στατική εικόνα, αφού οι πληροφορίες του αφορούν μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Τα στοιχεία του ισολογισμού αφορούν σωρευτικά υπόλοιπα κατά τη λήξη μιας περιόδου, ενώ τα στοιχεία της κατάστασης αποτελεσμάτων χρήσης αφορούν ροές κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής. Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει την κατάσταση αποτελεσμάτων χρήσης για την εταιρεία παραγωγής και διάθεσης βιομηχανικών ψυκτικών μηχανημάτων, της οποίας ο ισολογισμός παρουσιάστηκε νωρίτερα. ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΧΡΗΣΕΩΣ, 2004 (Οργανικές) Μεικτές πωλήσεις Μείον Επιστροφές και εκπτώσεις Μείον Εκπτώσεις για πληρωμές μετρητοίς Καθαρές Πωλήσεις Κόστος Πωληθέντων Αποθέματα ετοίμων προϊόντων 1 Ιαν Κόστος Παραχθέντων Κόστος διαθέσιμων έτοιμων προϊόντων Μείον Αποθέματα έτοιμων προϊόντων, 31 Δεκ Κόστος πωληθέντων Μεικτά Κέρδη = Καθαρές πωλήσεις - Κόστος πωληθέντων Έξοδα Πωλήσεων Μισθοί πωλητών 74.2 Έξοδα διαφημίσεων 32 Έξοδα ταξιδίων 9.55 Έξοδα μεταφοράς και διανομής Γενικά έξοδα Διοίκησης Μισθοί διοικητικών στελεχών 57.3 Μισθοί διοικητικού προσωπικού 27 Φόροι 8.12 Ασφάλιστρα 2.92 Κοινόχρηστα Αποσβέσεις Σύνολο Εξόδων Λειτουργίας Καθαρά (Οργανικά) Κέρδη Λειτουργίας Ουδέτερα (Άλλα, Μη Οργανικά) Έσοδα & Έξοδα Τόκοι και μερίσματα από επενδύσεις 3.86 Έσοδα ενοικίων 7.3 Σύνολο ουδέτερων εσόδων Μείον πληρωμή τόκων 4.17 Διαφορά άλλων (ουδέτερων) εσόδων από έξοδα 6.99 Καθαρά κέρδη προ φόρων εισοδήματος Υπολογισθέντες Φόροι εισοδήματος (35%) Καθαρά κέρδη μετά φόρων εισοδήματος Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 6

12 Οι πωλήσεις της επιχείρησης αποτελούν βασικό στοιχείο των λογιστικών καταστάσεων αποτελεσμάτων χρήσης γιατί το επίπεδό τους προσδιορίζει το επίπεδο της οργανικής 4 λειτουργίας της επιχείρησης την συγκεκριμένη περίοδο. Για την υπό εξέταση επιχείρηση οι μεικτές πωλήσεις ανέρχονται σε , ενώ όταν αφαιρεθούν οι επιστροφές και οι εκπτώσεις οι καθαρές πωλήσεις ανέρχονται σε Το κόστος των παραχθέντων προϊόντων είναι , και εφόσον συνυπολογιστεί η διαφορά των αποθεμάτων στο τέλος και την αρχή του έτους, το κόστος των πωληθέντων προϊόντων της επιχείρησης υπολογίζεται σε Αφαιρώντας το ποσό αυτό από τις καθαρές πωλήσεις βρίσκουμε ότι τα μεικτά κέρδη ανέρχονται σε Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα έξοδα λειτουργίας της επιχείρησης ( ), τα οποία αναλύονται σε Έξοδα Πωλήσεων ( ), σε Γενικά έξοδα διοίκησης ( ) και σε αποσβέσεις ( ). Στην πρώτη κατηγορία εμπίπτουν οι μισθοί των πωλητών, τα έξοδα διαφήμισης, μεταφοράς και διανομής του προϊόντος και τα έξοδα ταξιδίων, τα οποία επηρεάζονται από το ύψος των πωλήσεων. Στη δεύτερη κατηγορία εμπίπτουν οι μισθοί του προσωπικού, τα ασφάλιστρα, τα κοινόχρηστα και οι φόροι, τα οποία υφίστανται ανεξάρτητα από το ύψος των πωλήσεων. Γενικότερα, υπάρχουν κόστη που μεταβάλλονται ανάλογα με το επίπεδο της παραγωγής ή/και των πωλήσεων (μεταβλητά) και κόστη που το ύψος τους δεν εξαρτάται από το επίπεδο των πωλήσεων (σταθερά). Κάποια κόστη περιέχουν ένα σταθερό και ένα μεταβλητό μέρος (ημισταθερά / ημιμεταβλητά κόστη). Π.χ. Ηλεκτρικό, Θέρμανση. Είναι απαραίτητος ο διαχωρισμός του σταθερού και μεταβλητού μέρους προκειμένου να γίνει σωστή εκτίμηση της επίπτωσης που θα έχει ένα δεδομένο επίπεδο πωλήσεων πάνω στο κόστος. Αφαιρώντας το σύνολο των εξόδων λειτουργίας από τα μεικτά κέρδη βρίσκουμε ότι τα οργανικά κέρδη λειτουργίας της επιχείρησης (αυτά δηλαδή που προέρχονται από την κύρια λειτουργία της επιχείρησης την παραγωγή και πώληση βιομηχανικών ψυκτικών μηχανημάτων) είναι Το τελευταίο μέρος του λογαριασμού αποτελεσμάτων χρήσης αναφέρεται στα ανόργανα (ή ουδέτερα) έσοδα και έξοδα από άλλες δραστηριότητες της εταιρείας, όπως π.χ. τόκοι και μερίσματα από επενδύσεις της εταιρείας σε τραπεζικές καταθέσεις ή σε ομολογίες ή σε μετοχές άλλων εταιρειών, έσοδα από ενοίκια, κλπ. Δεδομένων των κερδών (ή ζημιών) από τις άλλες δραστηριότητες υπολογίζονται τα συνολικά καθαρά κέρδη της επιχείρησης ( ), πάνω στα οποία καλείται να πληρώσει φόρους. Αφαιρώντας και τους φόρους (υπολογισμένους με φορολογικό συντελεστή 35%) βρίσκουμε ότι τα καθαρά κέρδη μετά από φόρους για το 2004 ανέρχονται σε Η παραπάνω ανάλυση είχε ως στόχο να αναδείξει μέσω πραγματικών παραδειγμάτων τα συστατικά στοιχεία των κυριότερων λογιστικών καταστάσεων μιας επιχείρησης. Μέσα από αυτές φαίνονται ξεκάθαρα, μεταξύ άλλων, οι διάφορες κατηγορίες εσόδων και εξόδων κατά την παραγωγή ενός προϊόντος. Στη συνέχεια, χρειάζεται να απαντηθούν δυο βασικά ερωτήματα. Σε ποιο σημείο της παραγωγής τα έσοδα της επιχείρησης καλύπτουν τα έξοδα, γνωστό ως νεκρό σημείο παραγωγής. Είναι το σημείο εκείνο πέρα από το οποίο η επιχείρηση θα αρχίζει να εμφανίζει κέρδη. Το δεύτερο ερώτημα αφορά στις πηγές χρηματοδότησης που είναι διαθέσιμες στην επιχείρηση. Είναι τα ερωτήματα που θα απαντηθούν στη συνέχεια. Επίσης, θα πρέπει να 4 Ο όρος οργανική λειτουργία και οργανικά κέρδη µιας επιχείρησης αναφέρεται στην κύρια δραστηριότητα της επιχείρησης και στα κέρδη που προκύπτουν από αυτήν τη δραστηριότητα, αντίστοιχα. Για παράδειγµα, για µια κατασκευαστική εταιρεία τα οργανικά κέρδη της επιχείρησης είναι αυτά που προέρχονται από τις δραστηριότητές της σε κατασκευές. Ουδέτερα ή µη οργανικά κέρδη µπορεί επίσης να προκύψουν για µια επιχείρηση από δευτερεύουσες δραστηριότητές της, όπως για παράδειγµα για την κατασκευαστική εταιρεία, από αγοραπωλησίες µετοχών άλλων εταιρειών. 5 Επίσης, στο Λογαριασµό Αποτελεσµάτων Χρήσης µιας επιχείρησης µπορούν να εµφανιστούν Έκτακτα Έσοδα και Έξοδα, τα οποία αφορούν σε «τυχαία» ή «συγκυριακά» έσοδα και έξοδα, τα οποία περιλαµβάνουν όσα προκύπτουν από όρους έξω από την επιχείρηση, όπως π.χ. από τυχαία µετεωρολογικά φαινόµενα. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 7

13 αναφερθεί εδώ ότι προς βοήθεια των φοιτητών του Πολυτεχνείου, στο παράρτημα του κεφαλαίου παρουσιάζονται οι παραπάνω τρεις λογιστικές καταστάσεις για την τεχνική εταιρεία ΑΚΤΩΡ. 3. ΤΟ ΝΕΚΡΟ ΣΗΜΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ Το νεκρό σημείο παραγωγής ορίζεται ως το σημείο στο οποίο οι πωλήσεις εξισώνονται με το συνολικό κόστος παραγωγής, όπου: Συνολικό κόστος = Σταθερό Κόστος + Μεταβλητό κόστος Με άλλα λόγια, είναι το σημείο στο οποίο το επίπεδο των κερδών είναι μηδενικό. Αν δεν υπήρχε σταθερό κόστος, δηλαδή αν όλα τα κόστη της εταιρείας ήταν μεταβλητά δεν θα μας ενδιέφερε ο προσδιορισμός του νεκρού σημείου πωλήσεων. Αναλυτικότερα, το συνολικό κόστος παραγωγής αποτελείται από τις ακόλουθες κατηγορίες κόστους: Το μεταβλητό κόστος, το οποίο περιλαμβάνει: εργατικά, πρώτες και βοηθητικές ύλες, προώθηση πωλήσεων και διάφορα άλλα κόστη που μεταβάλλονται ανάλογα με το επίπεδο της παραγωγής ή/και των πωλήσεων. Το σταθερό κόστος, το οποίο περιλαμβάνει: αποσβέσεις, συντήρηση, ενοίκια, έξοδα γραφείου και άλλα έξοδα της επιχείρησης που δεν σχετίζονται με το επίπεδο παραγωγής ή των πωλήσεων. Τα ημισταθερά ή ημιμεταβλητά κόστη θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια τρίτη κατηγορία. Αυτά περιέχουν ένα σταθερό και ένα μεταβλητό μέρος, όπως για παράδειγμα το ηλεκτρικό, η θέρμανση τα εργατικά. Για αυτές τις κατηγορίες, κόστους υπάρχει μια πάγια σταθερή δαπάνη, η οποία προσδιορίζεται από το ελάχιστο επίπεδο παραγωγής της επιχείρησης. Επιπλέον αυτής (σταθερή χρήση / κόστος π.χ. ηλεκτρικού, θέρμανσης, εργατικών) υπάρχει και το κόστος που δημιουργείται από την αύξηση του επιπέδου παραγωγής λόγω της αυξημένης ανάγκης για παραγωγή, για παράδειγμα, σε ορισμένες περιόδους του έτους. Μια τέτοια εποχικότητα στην ζήτηση του προϊόντος της επιχείρησης λοιπόν αυξάνει τη χρήση των συντελεστών παραγωγής που προαναφέρθηκαν ανάλογα με το επίπεδο παραγωγής. Επομένως υπάρχει ένα συστατικό μέρος που είναι σταθερό και ένα που είναι μεταβλητό για ορισμένους συντελεστές παραγωγής. Για τη δική μας ανάλυση, αρκεί να καταταχθεί το σταθερό μέρος, των εργατικών για παράδειγμα στην κατηγορία σταθερό κόστος και το μεταβλητό κόστος των εργατικών στην κατηγορία μεταβλητό κόστος. Ο προσδιορισμός του σταθερού και μεταβλητού μέρους είναι απαραίτητος προκειμένου να γίνει σωστή εκτίμηση της επίπτωσης που θα έχει ένα δεδομένο επίπεδο πωλήσεων πάνω στο κόστος. Έστω Χ = επίπεδο παραγωγής, Τ = τιμή ανά μονάδα, ΣτΚ = σταθερό κόστος παραγωγής, μκ = μεταβλητό κόστος παραγωγής ανά μονάδα. Η λύση της ακόλουθης συνάρτησης κέρδους, στο σημείο όπου Κέρδος=0, δίνει το νεκρό σημείο παραγωγής ως εξής: Κέρδος =Τ* Χ ( ΣτΚ+ µκ* Χ) = 0 Χ= ΣτΚ Τ µκ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑ 1: Μέσω ενός παραδείγματος θα δούμε πως υπολογίζεται το νεκρό σημείο παραγωγής για ένα επιχειρηματικό σχέδιο. Συγκεκριμένα, έστω το σταθερό κόστος για απόκτηση και λειτουργία αεροπλάνου είναι: ΣτΚ = 800 χιλιάδες. Τα λειτουργικά (μεταβλητά) κόστη (συμπεριλαμβάνοντας Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 8

14 τέλη αεροδρομίων, επισκευές, καύσιμα, κλπ) του αεροπλάνου είναι μκ =100 ανά μίλι. Αναμένεται, τα έσοδά από τη λειτουργία του αεροπλάνου να είναι Τ = 120 ανά μίλι. Πόσα μίλια θα πρέπει να διανύσει το αεροπλάνο προκειμένου η επιχείρηση να βρεθεί στο νεκρό σημείο παραγωγής; Σύμφωνα με τα δεδομένα του προβλήματος οι συναρτήσεις εξόδων και εσόδων έχουν ως εξής, αντίστοιχα: C(x) = x και R(x) = 120 x. Το Νεκρό σημείο βρίσκεται όπου C(x) = R(x). Έτσι, x =120x και x= /20= μίλια. Στο σημείο αυτό: C(x=40.000)=R(x=40.000)= Γραφικά: Ανάλυση Νεκρού Σημείου: Έσοδα έναντι εξόδων Έσοδα, Έξοδα Συνολικά Έξοδα, TC Έσοδα, TR Αεροπορικά Μίλια Εναλλακτικά, στη συνάρτηση κερδών βρίσκουμε την τιμή του x για την οποία τα κέρδη είναι μηδέν. Π(x) = R(x) - C(x) = 120 x - ( x) = x. Στο νεκρό σημείο: Π(x) = 0 = x. Έτσι x = μίλια. Το δεύτερο διάγραμμα δείχνει τη γραφική λύση. Ανάλυση Νεκρού Σημείου: Η συνάρτηση κέρδους Κέρδος / Ζημία Αεροπορικά Μίλια Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 9

15 Οι τιμές των συναρτήσεων κόστους, εσόδων και κέρδους παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα, όπου φαίνεται το νεκρό σημείο παραγωγής. Στο σημείο αυτό Χ=40.000, Έξοδα = Έσοδα = και Κέρδος = 0. Ο συντελεστής κλίσης της συνάρτησης κέρδους ισούται με +20 και μετράει τη συμβολή στα κέρδη για κάθε αεροπορικό μίλι. Ο συντελεστής ισούται με τη διαφορά μεταξύ των συντελεστών κλίσης των συναρτήσεων των εσόδων και κόστους. Όταν ο συντελεστής είναι θετικός υπάρχει κάποιο σημείο στο οποίο η επιχείρηση δεν έχει ούτε κέρδος ούτε ζημιά - κάθε μίλι που διανύεται συμβάλει περισσότερο στα έσοδα από ότι στο κόστος. Δηλαδή, σύμφωνα με την οικονομική θεωρία, το οριακό έσοδο είναι υψηλότερο από το οριακό κόστος. Αυτή η συμβολή στο συντελεστή κέρδους μπορεί εναλλακτικά να ονομαστεί οριακό κέρδος. Όταν το οριακό κέρδος είναι αρνητικό, τότε δεν συμφέρει την επιχείρηση να παράγει, δεδομένου ότι ποτέ δεν θα βρεθεί στο νεκρό σημείο ούτε και θα πραγματοποιήσει κέρδη. Ο συντελεστής κέρδους ισούται με τη διαφορά μεταξύ των συντελεστών οριακών εσόδων και οριακών εξόδων. Τα σταθερά κόστη, δηλαδή η σταθερά στη συνάρτηση κόστους, δεν λαμβάνονται υπόψη στον υπολογισμό. Παρόλα αυτά, τα σταθερά κόστη πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, προκειμένου να καθοριστεί το νεκρό σημείο. X C(X) R(X) Π(X) = R(X) - C(X) Όσο υψηλότερη είναι η συμβολή του συντελεστή κέρδους (δηλαδή όσο υψηλότερη είναι η διαφορά των οριακών εσόδων και του οριακού κόστους), τόσο μικρότερη θα είναι η ποσότητα του προϊόντος που απαιτείται να παραχθεί, προκειμένου η επιχείρηση να μην έχει ούτε κέρδος ούτε ζημιά (νεκρό σημείο) και τόσο μεγαλύτερη είναι η ευελιξία της επιχείρησης ή η δυνατότητά της να προσαρμοστεί σε μια ενδεχόμενη αρνητική συγκυρία. Σε γενικές γραμμές, όσο μεγαλύτερο είναι το σταθερό κόστος / η αρχική επένδυση, για την εκκίνηση της λειτουργίας της επιχείρησης, τόσο μεγαλύτερο είναι το επίπεδο παραγωγής που απαιτείται για την κάλυψη του κόστους αυτού. Παραδείγματα τέτοιων επιχειρήσεων αντλούνται από τη «βαριά» βιομηχανία, όπως ναυπηγεία, αυτοκινητοβιομηχανία, κλπ, όπου απαιτούνται υψηλές επενδύσεις σε βαριά μηχανήματα, κτίρια, γνώση, κλπ. Σε αντίθεση με αυτό η «ελαφριά» βιομηχανία, όπως επιχειρήσεις νέων τεχνολογιών ή έντασης γνώσης, υπηρεσίες, κλπ έχουν χαμηλό αρχικό (σταθερό) κόστος παραγωγής και ως εκ τούτου το νεκρό σημείο παραγωγής για τέτοιου είδους επιχειρήσεις επιτυγχάνεται σε χαμηλά επίπεδα παραγωγής και πωλήσεων. ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑ 2: Στο πρώτο μέρος του ακόλουθου πίνακα παρουσιάζονται τα σταθερά και μεταβλητά κόστη παραγωγής για μια επιχείρηση. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 10

16 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΝΕΚΡΟΥ ΣΗΜΕΙΟΥ ΜΕ ΑΛΓΕΒΡΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟ Σταθερό Κόστος Ευρώ Μεταβλητό Κόστος/Μοναδα(μκ) Ευρώ Απόσβεση 100,000 Εργατικά 3 Συντήρηση 15,000 Πρώτες Ύλες 5 Ενοίκιο 40,000Προώθηση Πωλήσεων 2 Έξοδα Γραφείου 45,000 Σύνολο μκ 10 Σύνολο 200,000 Τιμή ανά Μονάδα 15 Νεκρό Σημείο= Σταθερό Κόστος/(Τιμή ανά μονάδα-μκ) Νεκρό Σημείο(ΝΣ)= /(15-10) = 40,000 Έσοδα ΝΣ= = 40000*15 = 600,000 (1) (2) (3) (4)=(2)+(3) (5) (6)=(5)-(4) Μονάδες Σταθερό Κόστος Συνολικό Συνολικό Κόστος Πωλήσεις Κέρδος Παραγωγής Χ ΣτΚ Μεταβλητό Κόστος Συν.ΜΚ ΧΤ 0 200, , ,000 10, , , , , ,000 20, , , , , ,000 30, , , , ,000-50,000 40, , , , , , , , , ,000 50,000 60, , , , , ,000 70, , , ,000 1,050, ,000 Στο δεύτερο μέρος του πίνακα υπολογίζεται το νεκρό σημείο παραγωγής της επιχείρησης, μέσω του γνωστού τύπου: Χ = ΣτΚ /(Τ- μκ), όπου Χ = επίπεδο παραγωγής, Τ = τιμή ανά μονάδα, ΣτΚ = σταθερό κόστος παραγωγής, μκ= μεταβλητό κόστος παραγωγής ανά μονάδα. Για την επιχείρηση Χ=40,000, και στο σημείο αυτό Έσοδα=Έξοδα=600,000. Ο ακόλουθος πίνακας παρουσιάζει τιμές για τις εμπλεκόμενες μεταβλητές. Φαίνεται καθαρά το νεκρό σημείο παραγωγής στις Χ=40.000, και στο σημείο αυτό Κόστος=Πωλήσεις= Οι παραπάνω αναλύσεις όσον αφορά στο νεκρό σημείο παραγωγής και στις λογιστικές καταστάσεις, μπορεί να αφορούν σε υφιστάμενη επιχείρηση, η οποία εξετάζει ένα νέο επιχειρηματικό σχέδιο ή ακόμα και σε νεοσυσταθείσα επιχείρηση, η οποία θα δραστηριοποιηθεί σε κάποιο κλάδο της οικονομίας. Σε κάθε περίπτωση τα στοιχεία που παρουσιάζονται θα αφορούν προβλέψεις. Όταν πάντως ένας επιχειρηματίας αποφασίσει ότι η επιχείρηση ή το επιχειρηματικό σχέδιο είναι βιώσιμο τότε πρέπει να αποφασίσει πως θα χρηματοδοτήσει τις ανάγκες του. Οι πηγές χρηματοδότησης μια εταιρείας εξετάζονται στη συνέχεια. 4. ΠΗΓΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗΣ ΓΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 11

17 4.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Για μια επιχείρηση είναι σημαντικό να μπορεί να προσδιορίσει τις εναλλακτικές μεθόδους χρηματοδότησης των επιχειρηματικών πρωτοβουλιών της. Υπάρχουν διάφορες εναλλακτικές πηγές κεφαλαίου και το ερώτημα που τίθεται είναι ο προσδιορισμός του κατάλληλου μείγματος κεφαλαίου, ώστε να αντληθούν πόροι, και οι πρωτοβουλίες αυτές να γίνουν υλοποιήσιμα επιχειρηματικά σχέδια. Μπορεί να διακριθούν δύο πηγές χρηματοδότησης: Εσωτερικές και εξωτερικές, ως προς την επιχείρηση. Περαιτέρω, όσον αφορά τις εξωτερικές πηγές χρηματοδότησης, πρωτεύοντα ρόλο παίζουν οι αγορές χρήματος και κεφαλαίου. Οι αγορές αυτές εκπροσωπούν τους βασικούς τρόπους χρηματοδότησης, άμεσους (κατευθείαν από το ευρύ επενδυτικό κοινό) ή έμμεσους (από το επενδυτικό κοινό μέσω κάποιου μεσάζοντα, π.χ. ενός χρηματοπιστωτικού ιδρύματος), και προσφέρουν λύσεις ανάλογα με τις ανάγκες κάθε επιχειρηματία. Για παράδειγμα, μια εισηγμένη στο χρηματιστήριο εταιρεία, η οποία θέλει να δημιουργήσει μια νέα μονάδα παραγωγής, μπορεί να χρηματοδοτήσει το επενδυτικό της σχέδιο: μέσω μιας αύξησης του μετοχικού της κεφαλαίου ή/και μέσω τραπεζικού δανεισμού. Ιδιαίτερη σπουδαιότητα παρουσιάζουν τα σύγχρονα εργαλεία χρηματοδότησης που προσφέρουν οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, ή ακόμα και οι ίδιοι οι ιδιώτες. Ενδεικτικά αναφέρουμε την Πώληση και Επαναμίσθωση Παγίων Στοιχείων (Sale and Lease), το σύστημα Δικαιόχρησης (Franchising - δυνατότητα χρήσης μιας εταιρικής ταυτότητας από ιδιώτη), και τα Κεφάλαια Επιχειρηματικού Κινδύνου Εταιρείες Επιχειρηματικού Κεφαλαίου (Venture Capital). Τα εργαλεία αυτά αναλύονται στη συνέχεια ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ, ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ, ΠΗΓΕΣ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗΣ Οι επιχειρήσεις μπορούν να διακριθούν σε δύο ευρύτερες ομάδες: Στις επιχειρήσεις που είναι εισηγμένες σε κάποια οργανωμένη Κεφαλαιαγορά (Χρηματιστήριο) και σε επιχειρήσεις οι οποίες δεν είναι εισηγμένες σε κάποιο Χρηματιστήριο. Η διάκριση αυτή είναι σημαντική από τη στιγμή όπου οι επιχειρήσεις της πρώτης κατηγορίας έχουν πρόσβαση σε Κεφάλαια που δεν έχουν οι εκτός Χρηματιστηρίου, ενώ παράλληλα η αναγνωρισιμότητα τους συμβάλει στην σχετική διευκόλυνση της διαδικασίας άντλησης Κεφαλαίων και από εναλλακτικές Πηγές Χρηματοδότησης. Η δεύτερη προσπάθεια κατηγοριοποίησης των επιχειρηματικών φορέων αφορά στη χρήση των κεφαλαίων που θα αντληθούν ως εξής : Κεφάλαια που αφορούν σε επέκταση υφιστάμενων επιχειρήσεων (στο ίδιο αντικείμενο δραστηριοτήτων μέσα από μεγέθυνση της παραγωγικής τους δυναμικότητας ή της γεωγραφικής κάλυψης εξυπηρέτησης ή σε παραπλήσιο αντικείμενο) Κεφάλαια που αφορούν στην ίδρυση νέων Επιχειρήσεων Η διάκριση αυτή είναι επίσης σημαντική ως προς τις δυνητικές επιλογές που έχει κάθε επιχείρηση. Έτσι στα πρώτα στάδια της μία νεοϊδρυόμενη επιχείρηση, θα επιβαρυνθεί με υψηλότερο Χρηματοοικονομικό κόστος των Κεφαλαίων που θα αντλήσει λόγω του υψηλότερου κινδύνου που ελλοχεύει μία επιχειρηματική πρωτοβουλία χωρίς ιστορικό ή ακόμα και αποκλείεται εκ προοιμίου από κάποιες πηγές χρηματοδότησης (π.χ. μέσω Κεφαλαιαγοράς). Σε αντίθετη περίπτωση μία επιχείρηση που αποφασίζει να επεκτείνει τις δραστηριότητες ή να ενισχύσει την υφιστάμενη παραγωγική της δομή, διαθέτει το σύνολο των δυνατών πηγών χρηματοδότησης, με σαφώς Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 12

18 χαμηλότερο κόστος κεφαλαίων λόγω όχι μόνο των εμπράγματων αλλά και άλλων μορφών εγγυήσεων που μπορεί να παρέχει η πολυετής (επιτυχημένη) δραστηριοποίηση της στην αγορά. Σε κάθε περίπτωση, ο επιχειρηματίας που έχει μια ανάλογη πρωτοβουλία πρέπει να αναζητήσει τις κατάλληλες πηγές κεφαλαίων ώστε να την υλοποιήσει. Απαραίτητη προϋπόθεση, πριν την υλοποίηση του επενδυτικού σχεδίου, είναι η κατάρτιση ενός Ολοκληρωμένου Επιχειρηματικού Σχεδίου (Business Plan), το οποίο περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία του Αρχικού Κόστους της Επένδυσης, του Κόστους Λειτουργίας του επενδυτικού σχεδίου, καθώς επίσης και των αναμενόμενων εισροών (εσόδων) όπως και κατ επέκταση της κατάλληλης ανάλυσης αποδοτικότητας. Οι εναλλακτικές δυνατότητες που υφίστανται για χρηματοδότηση επιχειρηματικών πρωτοβουλιών και υλοποίηση επιχειρηματικών σχεδίων είναι οι ακόλουθες: Ί ΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ Η πρώτη εναλλακτική μέθοδος για να χρηματοδοτήσει μια εταιρεία τις δραστηριότητές της είναι η χρήση ιδίων κεφαλαίων. Αυτή μπορεί να προέρχεται από κεφαλαιοποίηση των κερδών, για μια υπάρχουσα εταιρεία, οπότε αποτελεί εσωτερικό τρόπο χρηματοδότησης, ο οποίος αναλύεται σε επόμενη ενότητα. Επίσης, μπορεί να γίνει από συνεισφορά στο μετοχικό κεφάλαιο για μια νεοσύστατη εταιρεία και αποτελεί εξωτερική μορφή χρηματοδότησης. Στην πρώτη περίπτωση, η μέθοδος είναι κατάλληλη για επιχειρήσεις, οι οποίες παρουσιάζουν σημαντική κερδοφορία και χρησιμοποιούν μέρος των κερδών τους για επέκταση των δραστηριοτήτων τους. Ένας συνήθης τρόπος χρηματοδότησης επενδυτικών έργων αποτελεί η αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου της εταιρείας, κατά το ποσόν που απαιτείται για την υλοποίησή των έργων αυτών. Η απόφαση λαμβάνεται από το Διοικητικό Συμβούλιο της εταιρείας. Οι διαδικασίες εξαρτώνται από το αν η εταιρεία είναι εισηγμένη ή όχι. Η απευθείας προσφυγή στο επενδυτικό κοινό για την άντληση κεφαλαίων κατηγοριοποιεί τη μέθοδο ως άμεση χρηματοδότηση. Η δημόσια εγγραφή αφορά τις υφιστάμενες επιχειρήσεις, οι οποίες επιθυμούν (αλλά και δύνανται) να μπουν στο χρηματιστήριο προκειμένου να αντλήσουν κεφάλαια. Για το σκοπό αυτό, εκδίδουν μετοχές, τις οποίες διανέμουν στο ευρύ επενδυτικό κοινό (μέσω κανόνων που ορίζουν οι αρχές του χρηματιστηρίου), καθώς και σε Θεσμικούς Επενδυτές 6, για να μπορέσουν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους. Οι μετοχές μιας εταιρείας διακρίνονται σε κοινές και προνομιούχες. Τα κέρδη διανέμονται πρώτα στις προνομιούχες μετοχές. Αποδίδεται υποχρεωτικά ένα πρώτο μέρισμα οριζόμενο από το Νόμο 7% επί της ονομαστικής αξίας της μετοχής. Πρόσθετο μέρισμα διανέμεται επίσης, ισόποσα με τις κοινές μετοχές. Τέλος λαμβάνεται σωρευτικό μέρισμα, από προηγούμενες χρήσεις χωρίς μέρισμα. Συγκεκριμένα, σε περίπτωση μη διανομής μερίσματος ή μειωμένου μερίσματος, κατά μία ή περισσότερες χρήσεις, το παρεχόμενο στις προνομιούχες μετοχές πρώτο μέρισμα, αναπληρώνεται ή συμπληρώνεται δια απολήψεως τόκου, σε ποσοστό 7% επί του καταβλημένου εταιρικού κεφαλαίου. Κατά τη διάλυση / εκκαθάριση της εταιρείας αποδίδεται το κεφάλαιο που καταβλήθηκε προνομιακά και το υπόλοιπο κεφάλαιο μοιράζεται μεταξύ προνομιούχων και κοινών μετοχών. Οι προνομιούχοι μέτοχοι, σύμφωνα με την διάταξη του άρθρου 3 του Κωδ. Ν. 2190/20, δεν έχουν δικαίωμα ψήφου στη Γενική Συνέλευση (ΓΣ) της εταιρείας. Κατάργηση των προνομίων μπορεί να γίνει με απόφαση των προνομιούχων μετόχων και πλειοψηφία 75% του εκπροσωπούμενου κεφαλαίου. 6 Θεσµικοί Επενδυτές είναι τράπεζες, χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα, συνταξιοδοτικά ταµεία που επενδύουν µακροχρόνια µεγάλα ποσά. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 13

19 Αντίστοιχα με τους προνομιούχους μετόχους, οι κοινοί μέτοχοι φέρουν ευθύνη μόνο για το ονομαστικό κεφάλαιο των μετοχών που κατέχουν. Έχουν δικαίωμα στην περιουσία, κέρδη, συμμετοχή και ψήφο στη ΓΣ, έχουν προτίμηση σε αυξήσεις μετοχικού κεφαλαίου της εταιρείας. Μέτοχοι που εκπροσωπούν το 5% του καταβεβλημένου μετοχικού κεφαλαίου, έχουν δικαίωμα να ζητήσουν από το Μονομελές Πρωτοδικείο της έδρας της εταιρείας, το διορισμό ελεγκτών ειδικά για τον έλεγχο της εταιρείας. Επίσης, μετά από αίτηση μετόχων, που εκπροσωπούν το 5% του καταβεβλημένου μετοχικού κεφαλαίου μπορούν να ζητήσουν τη σύγκληση έκτακτης Γενικής Συνέλευσης των μετόχων. Οι κοινές μετοχές λαμβάνουν μέρισμα εφόσον ικανοποιηθούν όλες οι δανειακές υποχρεώσεις της επιχείρησης και πληρωθεί το μέρισμα στους προνομιούχους μετόχους. Βεβαίως υπάρχει περίπτωση να μην λάβουν μέρισμα οι κοινοί μέτοχοι είτε επειδή δεν παρουσιάζει κερδοφορία η επιχείρηση στη συγκεκριμένη χρήση είτε επειδή αποφασίστηκε από τη ΓΣ να γίνει παρακράτηση των κερδών για επενδυτικούς ή άλλους λόγους ΞΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΣ ΑΝΕΙΣΜΟΣ Ο βασικότερος τρόπος χρηματοδότησης επιχειρηματικών πρωτοβουλιών για νεοσύστατες επιχειρήσεις είναι μέσω των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Ο τραπεζικός δανεισμός ως μορφή χρηματοδότησης επιχειρησιακών σχεδίων είναι επίσης σημαντικός και για ήδη υπάρχουσες επιχειρήσεις. Οι τράπεζες έχουν δημιουργήσει προϊόντα χορήγησης αρχικού κεφαλαίου με όρους που συμφωνούν με τις ανάγκες των επιχειρήσεων. Τα προϊόντα αυτά διαφέρουν ως προς το επιτόκιο, τη διάρκεια, το ποσό, την περίοδος χάριτος, κλπ. Εφόσον η επιχείρηση καταθέσει τα απαραίτητα δικαιολογητικά με το επιχειρηματικό σχέδιο (business plan), η τράπεζα προχωρά στην έγκριση ή μη του δανείου και καθορίζει τους όρους του ΈΚ ΟΣΗ ΟΜΟΛΟΓΙΑΚΟΥ ΑΝΕΙΟΥ Μία πηγή άντλησης κεφαλαίων, η οποία φαίνεται να κερδίζει διαρκώς έδαφος στις προτιμήσεις των Διοικήσεων των εταιρειών αλλά και των επενδυτών, είναι η έκδοση ομολογιακού δανείου. Η μέθοδος αυτή αποτελεί άμεσο τρόπο άντλησης κεφαλαίων δανεισμού απ ευθείας από τους (αποταμιευτές - επενδυτές) που έχουν πλεονάσματα προς τις επιχειρήσεις που αναζητούν κεφάλαια. Οι όροι του δανεισμού αυτού καθορίζονται από τον Ανάδοχο της έκδοσης (συνήθως Τραπεζικά Ιδρύματα), στην βάση αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας της επιχείρησης. Οι ομολογίες αποδίδουν για τον επενδυτή: α) μια σειρά από (ίσα ή μεταβλητά - ανάλογα με το ισχύον επιτόκιο) τοκομερίδια (εισόδημα) σε τακτά χρονικά διαστήματα (π.χ. ανά 6μηνο) στη διάρκεια της ζωής τους, β) την Ονομαστική Αξία τους στο τέλος της διάρκειας ζωής τους 7. Τα τοκομερίδια αποδίδονται από την εταιρεία υποχρεωτικά, πριν την απόδοση μερισμάτων. Νομική υποχρέωση αποτελεί και η εξόφληση του δανείου. Αυτή η υποχρέωση αποτελεί ασφαλή επένδυση για επενδυτές, αλλά αποτελεί χρηματοδοτικό κίνδυνο για την εταιρεία. Ομολογίες μεταβλητής προσόδου αποτελούν λιγότερο ασφαλή επένδυση για επενδυτές και εταιρείες σε σύγκριση με εκείνες σταθερής προσόδου, δεδομένης της αβεβαιότητας ως προς το τοκομερίδιο που θα αποδώσουν. Εκθέτουν περαιτέρω την εταιρεία σε κίνδυνο επιτοκίων.όσον αφορά στο δανειακό κόστος κεφαλαίου που απαιτείται από τράπεζες και ομολογιούχους από την επιχείρηση, αυτό καθορίζεται ανάλογα με τις εκτιμήσεις του κινδύνου που θεωρούν ότι ενέχει η επένδυσή τους στην επιχείρηση. Υπάρχουν διεθνείς εταιρείες, όπως οι Moody s και οι Standard and Poor Corporation, που ασχολούνται με την αξιολόγηση και διαβάθμιση των εταιρειών ως προς το επίπεδο του κινδύνου πτώχευσης που θεωρείται ότι ενέχουν. 7 Για παράδειγµα, µια τριετής οµολογία ονοµαστικής αξίας 100, σταθερού επιτοκίου 8% και εξαµηνιαίας βάσης, πληρώνει στον κάτοχό της κατά τη διάρκεια ζωής της 6 τοκοµερίδια, ύψους 4 έκαστο, ανά εξάµηνο και τα 100 σε 6 εξάµηνα από την έκδόσή της. Εάν το επιτόκιο έκδοσης είναι µεταβαλλόµενο, τότε πληρώνει τοκοµερίδιο το οποίο µεταβάλλεται ανάλογα µε το επιτόκιο που επικρατεί στην αγορά. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 14

20 Ομολογιακά και τραπεζικά δάνεια μπορεί να είναι διαφορετικής χρονικής διάρκειας. Δάνεια μικρότερα του έτους θεωρείται ότι προέρχονται από την αγορά χρήματος και αποτελούν βραχυπρόθεσμο δανεισμό για την επιχείρηση, ενώ δάνεια μεγαλύτερα του έτους αντλούνται από την αγορά κεφαλαίου και θεωρούνται ως μακροχρόνια κεφάλαια για την επιχείρηση. Επίσης, αναφορά πρέπει να γίνει, πέρα από τη διάρκεια του δανείου, και ως προς το επιτόκιο δανεισμού. Έτσι, δάνεια με σταθερό επιτόκιο θεωρούνται προτιμότερα όταν αναμένεται μελλοντική αύξηση των επιτοκίων, ενώ όταν αναμένεται πτώση των επιτοκίων τα κυμαινόμενα επιτόκια είναι προτιμότερα για την επιχείρηση. Επιπλέον, ένα σταθερό επιτόκιο συνεισφέρει στην καλύτερη πρόβλεψη των ταμειακών ροών της εταιρείας ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΙΚΑΙΟΧΡΗΣΗΣ (FRANCHISING) Το σύστημα Δικαιόχρησης (Franchising) αποτελεί ένα τυπικό επιχειρηματικό μοντέλο ελαχιστοποίησης του κινδύνου. Το Franchising περιλαμβάνει την επιχειρηματική συνεργασία μεταξύ του Δικαιοπάροχου (Franchisor) και του Δικαιοδόχου (Franchisee), κατά την οποία ο Δικαιοπάροχος δίνει το δικαίωμα στον Δικαιοδόχο να εμπορεύεται ένα προϊόν ή μια υπηρεσία και να ασχολείται σε μια επιχείρηση που ανάπτυξε ο Δικαιοπάροχος χρησιμοποιώντας τη δική του εμπορική επωνυμία, τα δικά του εμπορικά σήματα, τα δικά του συστήματα υπηρεσιών, το δικό του know-how και τις δικές του μεθόδους λειτουργίας της επιχείρησης. Σε αντάλλαγμα για την παρεχόμενη τεχνογνωσία, ο Δικαιοδόχος καταβάλει στον Δικαιοπάροχο ένα εφ άπαξ αρχικό ποσό εγγραφής (Initial Entry Fee) το οποίο καλύπτει την παραχώρηση της άδειας χρήσης του σήματος, την υποστήριξη κατά τη φάση δημιουργίας του καταστήματος, την επιλογή και τον καθορισμό της σύστασης του αρχικού εμπορεύματος, την υποστήριξη κατά την επιλογή του καταστήματος, την μεταφορά όλης της τεχνογνωσίας σε επίπεδο πωλήσεων και εξυπηρέτησης πελατών, την αρχική γνωστοποίηση του νέου καταστήματος, την εκπαίδευση των στελεχών της νέας επιχείρησης, συμβολαιογραφικά και άλλα έξοδα. Μετά την έναρξη λειτουργίας του καταστήματος, ο Δικαιοδόχος καλείται να συνεισφέρει πλέον ένα πάγιο ποσοστό (Δικαιώματα- Royalties) για την συνεχή υποστήριξη λειτουργίας του καταστήματος, την συνεχή εποπτεία και εκπαίδευση του προσωπικού και την συνεχή και άμεση προμήθεια των προϊόντων. Το Franchising προσφέρει μία δέσμη πλεονεκτημάτων τόσο για τον Franchisee, όσο και για τον Franchisor. Ενδεικτικά, τα πλεονεκτήματα για τον Franchisee είναι: ισχύς εταιρικού ονόματοςσήματος, αποδεδειγμένο σύστημα λειτουργίας, εγχειρίδια λειτουργίας, ολοκληρωμένη εκπαίδευση, συνεχής υποστήριξη, αυξημένη αγοραστική ισχύ, υψηλότερη δανειοληπτική ικανότητα, προστασία μέσω της σύμβασης franchise, κ.α. Τα πλεονεκτήματα για τον Franchisor είναι: αυξημένη αποδοτικότητα ιδίων κεφαλαίων, χαμηλότερος επιχειρηματικός κίνδυνος και μεγαλύτερη διασπορά του, οικονομίες κλίμακας, ταχεία ανάπτυξη δικτύου με παράλληλη ενίσχυση της γνώσης του σήματος (brand name) και της εταιρικής εικόνας, αποτελεσματικότερος διοικητικός έλεγχος, κ.α ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΗΜΟΣΙΟΥΣ ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΑ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΑ Η φιλοσοφία των κρατικών επιχορηγήσεων είναι να βοηθηθούν επιχειρήσεις που έχουν σχετικά ακριβό κόστος κεφαλαίου ή / και χαμηλότερη πιστοληπτική ικανότητα, και αδυνατούν να αντλήσουν επαρκή φτηνά κεφάλαια, ώστε να μπορούν να ανταπεξέλθουν σε αντίξοες οικονομικές συνθήκες. Οι επιχορηγήσεις αφορούν, κατά κανόνα, σε περιφέρειες ή/και σε τομείς της οικονομίας που χρήζουν βοήθειας για στρατηγικούς λόγους. Η κάθε επιχείρηση, σταθμίζοντας τις ανάγκες της, μπορεί να αξιοποιήσει αυτές τις πολιτικές στήριξης. Όμως πρέπει να γνωρίζει τις δυνατότητες που υπάρχουν. Το κεφάλαιο 2 επεκτείνεται στις δυνατότητες αυτές, ενώ εδώ γίνεται μια συνοπτική αναφορά στις πλέον χαρακτηριστικές δυνατότητες. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 15

21 ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ Η ΕΘΝΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Μία αρκετά διαδεδομένη μορφή χρηματοδότησης επιχειρηματικών πρωτοβουλιών, τα τελευταία χρόνια, είναι οι επιδοτήσεις που παρέχονται σε νεοσύστατες ή υφιστάμενες επιχειρήσεις, προερχόμενες από ειδικά σχεδιασμένα προγράμματα που στοχεύουν στην τόνωση των παραγωγικών δομών μίας οικονομίας (ή μεμονωμένα κάποιων περιοχών ή ακόμα και επιχειρηματικών κλάδων), μέσα από ένα ευρύτερο σύστημα πιστώσεων τέτοιου είδους. Οι επιδοτήσεις αυτές αφορούν είτε στη δωρεάν συνεισφορά στο αρχικό κόστος επένδυσης, είτε στη μορφή κάλυψης τμήματος του χρηματοοικονομικού κόστους επιδότηση επιτοκίου, είτε σε φορολογικές ελαφρύνσεις. Το σημαντικό στοιχείο είναι ότι η φιλοσοφία χρηματοδότησης διαφέρει από όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις αφού: Δεν απαιτείται η αποπληρωμή των χρηματοδοτικών πόρων που χρησιμοποιήθηκαν από τον ευνοούμενο έτσι λοιπόν χρηματοδοτείται η επιχείρηση για να τροφοδοτηθεί η αγορά μέσω του ιδιωτικού τομέα, σε αντίθεση με την απ ευθείας κρατική παρέμβαση στο επίπεδο της παραγωγής. Τα κριτήρια επιλογής από το χρηματοδοτικό φορέα δεν είναι πάντα βάση των ποσοστών κερδοφορίας, αλλά και βάση κάποιων κοινωνικοοικονομικών παραμέτρων όπως η αύξηση της απασχόλησης ή οι ευρύτερες επιπτώσεις από την υλοποίηση του έργου στον κοινωνικό ιστό (π.χ. περιβαλλοντικές επιπτώσεις), κλπ. Και σε αυτήν την περίπτωση, με κρατική επιχορήγηση, προωθούνται στρατηγικοί στόχοι μέσω ιδιωτικών επιχειρήσεων ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ ΜΕΣΩ ΕΟΜΜΕΧ Σε αρκετές περιπτώσεις Εθνικά Ινστιτούτα, με σκοπό την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και την προώθηση της επιχειρηματικής πρωτοβουλίας, αναλαμβάνουν επιμέρους δράσεις για συγκεκριμένες κατηγορίες επιχειρήσεων. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι ο ΕΟΜΜΕΧ (Ελληνικός Οργανισμός Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων και Χειροτεχνίας) μέσα από την έκδοση εγγυητικών επιστολών υπέρ των Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων (ή ακόμα και συνεταιρισμό επιχειρήσεων). Η έκδοση εγγυητικών επιστολών μέσω των Τραπεζικών Ιδρυμάτων είναι τις περισσότερες φορές εξαιρετικά δυσχερής, αφού απαιτείται ισόποση κατάθεση ποσού μέχρι την επιστροφή της επιστολής σε δεσμευμένο λογαριασμό ΆΛΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗΣ Οι προαναφερθείσες μορφές χρηματοδότησης αφορούν σε κεφάλαια για την υλοποίηση πλήρων επενδυτικών σχεδίων. Ωστόσο σημαντικό είναι και εκείνο το τμήμα των πηγών, που αφορά στη χρηματοδότηση των ενδιάμεσων (Λειτουργικών) Ταμειακών Εκροών ενός επενδυτικού σχεδίου όπως: ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΙΚΗ ΜΙΣΘΩΣΗ LEASING Η χρηματοδοτική μίσθωση (ΧΜ) αφορά στην αγορά πάγιου εξοπλισμού μέσω εταιρειών ΧΜ. Στην περίπτωση αυτή, η εταιρεία ΧΜ αγοράζει τον εξοπλισμό και τον μισθώνει στην επιχείρηση, έναντι προσυμφωνημένου τιμήματος, για συγκεκριμένη διάρκεια. Η επιχείρηση έχει το πλεονέκτημα (πέρα από τις φορολογικές ελαφρύνσεις) ότι δεν καταβάλλει το πλήρες ποσό για τη χρησιμοποίηση του εξοπλισμού, ενώ στο τέλος, μπορεί να πάρει την κυριότητά του. Παραδείγματα εξοπλισμού που γίνεται αντικείμενο Χρηματοδοτικής Μίσθωσης είναι τα εταιρικά οχήματα, ο ιατρικός εξοπλισμός και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, μεταξύ άλλων. Ο θεσμός έχει επεκταθεί και στην δυνατότητα σύναψης Χρηματοδοτικής Μίσθωσης για την αγορά ακινήτων προς εμπορική εκμετάλλευση. Έτσι η Χρηματοδοτική Μίσθωση αποτελεί μία δυνατότητα με πολλαπλασιαστικά οφέλη τόσο για την αγορά ακινήτων (Real Estate) όσο και την αναδιάρθρωση των Περιουσιακών Στοιχείων των ίδιων των επιχειρήσεων. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 16

22 Διακρίνουμε μια ειδική κατηγορία μίσθωσης τη λειτουργική μίσθωση, η οποία αφορά μίσθωση για μικρό χρονικό διάστημα. Παράδειγμα αποτελεί η μίσθωση από έναν εργολάβο φορτηγού αυτοκινήτου για την μετακίνηση υλικών. Περισσότερες λεπτομέρειες για τα είδη της ΧΜ παρατίθενται παρακάτω ΑΠΛΗ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΙΚΗ ΜΙΣΘΩΣΗ (DIRECT LEASING) Είναι μία σύγχρονη υπηρεσία που προσφέρει τη δυνατότητα στις επιχειρήσεις και τους ελεύθερους επαγγελματίες να αποκτήσουν: Κινητό Εξοπλισμό: Καινούργιο ή μεταχειρισμένο εξοπλισμό από την Ελλάδα ή το εξωτερικό, όπως: μηχανήματα κάθε είδους, οχήματα επιβατηγά και φορτηγά, έπιπλα, ηλεκτρονικό εξοπλισμό, τηλεφωνικά κέντρα και δίκτυα, κλιματιστικά, εξοπλισμό ιατρείων, ξενοδοχείων και εστιατορίων, αγροτικά και οδοποιητικά μηχανήματα κλπ. Επαγγελματική Στέγη: Γραφεία, καταστήματα, βιομηχανικά και βιοτεχνικά κτίρια, εμπορικά και εκθεσιακά κέντρα, αποθήκες και άλλα ακίνητα για επαγγελματική χρήση. Η επαγγελματική στέγη μπορεί να αποτελείται από αυτοτελή ακίνητα αλλά και από οριζόντιες ή κάθετες ιδιοκτησίες. 8 Έτσι οι επιχειρήσεις και οι ελεύθεροι επαγγελματίες αποκτούν τα μέσα για την άσκηση της δραστηριότητάς τους και συγχρόνως εκμεταλλεύονται όλα τα φορολογικά και λοιπά πλεονεκτήματα της χρηματοδοτικής μίσθωσης, χωρίς να δεσμεύουν πλέον σημαντικά ίδια κεφάλαια ΠΩΛΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΜΙΣΘΩΣΗ ΠΑΓΙΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ (SALE & LEASE BACK) Η επιχείρηση που επιθυμεί να βελτιώσει τη ρευστότητά της με τη μετατροπή σε κεφάλαιο κίνησης των κεφαλαίων της που έχουν επενδυθεί σε εξοπλισμό και επιχειρηματικά ακίνητα, μπορεί να πουλήσει τα πάγια αυτά στοιχεία στην εταιρεία Leasing και στη συνέχεια να τα μισθώσει, κάνοντας χρήση του θεσμού του leasing. Με τη λύση αυτή δίνεται ακόμη η δυνατότητα στην επιχείρηση να βελτιώσει την εικόνα του ισολογισμού της μέσω της εξόφλησης τυχόν βραχυχρόνιου δανεισμού της που χρηματοδότησε την απόκτηση των παγίων. Εκ του νόμου, οι ελεύθεροι επαγγελματίες δεν επιτρέπεται να πουλήσουν στην εταιρεία leasing τα επαγγελματικά τους ακίνητα και στη συνέχεια να τα μισθώσουν. Επιτρέπεται όμως να πουλήσουν τον εξοπλισμό τους ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΙΚΗΣ ΜΙΣΘΩΣΗΣ, ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΗ ΚΑΙ ΜΙΣΘΩΤΗ (VENDOR LEASING) Η συνεργασία μεταξύ της εταιρείας leasing και του προμηθευτή εξοπλισμού, με διάφορα σχήματα, συμβάλλει στην αύξηση των πωλήσεων και των δύο μερών. Ο προμηθευτής πωλεί στην εταιρεία leasing, σε τιμή μετρητοίς, τον εξοπλισμό που επιθυμεί ο επενδυτής, ο οποίος στη συνέχεια τον αποκτά κάνοντας χρήση του θεσμού του leasing. Ωφέλειες για το μισθωτή-επενδυτή από τη χρήση του leasing. Εάν τα μισθώματα αφορούν σε εξοπλισμό και κτίριο, τότε υπάρχουν δύο μέρη στο συνολικό μίσθωμα. Αυτό που αντιστοιχεί στον εξοπλισμό και αυτό που αντιστοιχεί στο κτίριο. Τα μισθώματα που καταβάλλονται στην εταιρεία leasing για τον εξοπλισμό και το τμήμα των μισθωμάτων που αφορά σε κτίριο, θεωρούνται δαπάνες και μειώνουν το φορολογητέο εισόδημα. Η επιχείρηση και ο επαγγελματίας μπορούν να χρησιμοποιήσουν άμεσα (επομένως, υπάρχει κέρδος σε χρόνο) τον εξοπλισμό / ακίνητο που έχουν επιλέξει, καθώς η εταιρεία 8 Οριζόντιες ιδιοκτησίες υπάρχουν συνήθως σε πολυκατοικίες, όπου βρίσκονται διαφορετικοί ιδιοκτήτες ανά όροφο, ενώ το οικόπεδο της πολυκατοικίας ανήκει σε όλους. Οι κάθετες ιδιοκτησίες αναφέρονται σε παράπλευρα κτίσµατα στο ίδιο οικόπεδο, το οποίο ανήκει από κοινού στους ιδιοκτήτες. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 17

23 leasing καλύπτει μέχρι και το 100% της αξίας της επένδυσης, περιλαμβανομένου του ΦΠΑ στην περίπτωση κινητού εξοπλισμού. Ο επενδυτής μπορεί να επιτύχει καλύτερους όρους προμήθειας εξοπλισμού ή απόκτησης επαγγελματικού ακινήτου, καθώς η αξίας τους εξοφλείται άμεσα τοις μετρητοίς από την εταιρεία Χρηματοδοτικής Μίσθωσης. Η διάρκεια της μίσθωσης και το ύψος του μισθώματος ορίζονται σύμφωνα με τις οικονομικές δυνατότητες της επιχείρησης, αφού ληφθούν υπόψη και τυχόν εποχικοί παράγοντες. Η πραγματοποίηση επένδυσης σε καινούριο εξοπλισμό μέσω leasing από νέες ή υφιστάμενες επιχειρήσεις μπορεί να συνδυαστεί με τα οφέλη που προκύπτουν από την υπαγωγή της στον αναπτυξιακό νόμο, εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις που ορίζονται από αυτόν. Μετά τη λήξη της μισθωτικής περιόδου ο επενδυτής αποκτά την κυριότητα του παγίου έναντι προσυμφωνημένου (συνήθως συμβολικού) τιμήματος. Η απόκτηση του ακινήτου είναι απαλλαγμένη από το φόρο μεταβίβασης. Ο επενδυτής προστατεύεται από την τεχνολογική απαξίωση του εξοπλισμού του, τον οποίο μπορεί να ανανεώνει χωρίς να δεσμεύει τα διαθέσιμα κεφάλαιά του. Βελτιώνεται η εικόνα του ισολογισμού της επιχείρησης και της κεφαλαιακής της διάρθρωσης. Σχετική ευκολία χορήγησης της ΧΜ σε σύγκριση με άλλες μορφές δανεισμού, καθώς οι διαδικασίες που απαιτούνται είναι συντομότερες. Τα διοικητικά έξοδα της ΧΜ είναι χαμηλότερα, αφού η διαδικασία χορήγησης ΧΜ είναι σχετικά απλή. Διαδικασίες και κόστος. Οι διαδικασίες συνεργασίας μεταξύ του επενδυτή και της εταιρείας leasing, είναι απλές και το κόστος αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Η έγκριση μίας σύμβασης leasing εξαρτάται από την πιστοληπτική ικανότητα του μισθωτή και το είδος της επένδυσης, αξιολογείται δε με τραπεζικά κριτήρια. Η σύμβαση leasing για εξοπλισμό δεν επιβαρύνεται με χαρτόσημο. Η αντίστοιχη σύμβαση για ακίνητο καταρτίζεται με συμβολαιογραφική πράξη Η ΑΓΟΡΑ ΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝ ΥΝΟΥ (ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ Η ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΚΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ - VENTURE CAPITALS) Οι Εταιρείες Επιχειρηματικού Κεφαλαίου (ΕΕΚ) αποτελούν μια σύγχρονη εναλλακτική πηγή χρηματοδότησης νέων επιχειρηματικών πρωτοβουλιών (ή ανάπτυξης υφιστάμενων επιχειρήσεων), που αφορούν κατά κανόνα επενδύσεις υψηλής τεχνολογίας και καινοτομίας. Οι ΕΕΚ (εναλλακτικά ονομάζονται και Κεφάλαια Επιχειρηματικού Κινδύνου ή απλώς Κεφάλαια) συνδυάζουν, συνήθως, τη μακροπρόθεσμη χρηματοδότηση επιχειρηματικών πρωτοβουλιών και την παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών που αφορούν στη Διοίκηση. Τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι: Η παροχή μακροπρόθεσμης χρηματοδότησης (μέσω συμμετοχής στο μετοχικό κεφάλαιο της χρηματοδοτούμενης επιχείρησης) Η παροχή επιχειρηματικών και διοικητικών συμβουλών (μέσω εκπροσώπησης στο Διοικητικό Συμβούλιο της χρηματοδοτούμενης επιχείρησης) Η ρευστοποίηση της απόδοσης με τη μορφή κεφαλαιακών κερδών. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 18

24 Οι Εταιρίες Κεφαλαίων Επιχειρηματικού Κινδύνου προσφέρουν στις επιχειρήσεις, στις οποίες συμμετέχουν, χρηματοδότηση με τη μορφή: είτε μετοχικού κεφαλαίου, είτε δανείου, είτε και των δύο. Οι παρεχόμενες υπηρεσίες επεκτείνονται πέρα από τη χρηματοδότηση και σε έρευνες αγοράς, τεχνογνωσία και οργάνωση. Τα Καινοτομικά Κεφάλαια (Venture Capitals) χαρακτηρίζονται ως κεφάλαια (χρηματοδότησης) υψηλού επιχειρηματικού κινδύνου, αφενός γιατί προωθούν επενδύσεις υψηλής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας, αφετέρου διότι οι τοποθετήσεις πραγματοποιούνται σε νεοσύστατες επιχειρήσεις, που βρίσκονται σε αναπτυξιακή τροχιά και χρειάζονται σημαντικά κεφάλαια. Τα είδη των κεφαλαίων που οι Εταιρίες Επιχειρηματικού Κεφαλαίων, προσφέρουν στις επιχειρήσεις είναι τα ακόλουθα: 1. Kεφάλαιo Εκκίνησης (Seed Capital) Το κεφάλαιο αυτό χρησιμοποιείται για την αρχική διερεύνηση και δοκιμή της βιωσιμότητας ενός νέου προϊόντος ή μιας επιχείρησης. Το προϊόν ή η επιχείρηση δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα στο στάδιο αυτό. Επομένως χρηματοδοτείται η έρευνα, ανάπτυξη και δημιουργία ενός πρωτοτύπου, πριν την είσοδο της επιχείρησης στην αγορά. 2. Αρχικό Κεφάλαιο (Start-up Capital) Κεφάλαια που απαιτούνται για την είσοδο της επιχείρησης στην αγορά και την έναρξη της παραγωγικής διαδικασίας. Περιλαμβάνει δαπάνες για την προετοιμασία του επιχειρηματικού σχεδίου, μάρκετινγκ, ανάπτυξης του προϊόντος, όμως το προϊόν δεν έχει ακόμα διατεθεί στην αγορά. 3. Κεφάλαιο αρχικού σταδίου ανάπτυξης (Early-stage Finance) Αποτελούν κεφάλαια κίνησης για να αρχίσει να λειτουργεί η επιχείρηση. 4. Κεφάλαια Ανάπτυξης ή Επέκτασης (Development/ Expansion Finance) Κεφάλαια, τα οποία είναι απαραίτητα για την περαιτέρω ανάπτυξη της επιχείρησης και τον εκσυγχρονισμό της παραγωγικής διαδικασίας. Αφορά, συνήθως, υφιστάμενες επιχειρήσεις που επιθυμούν να εκσυγχρονιστούν ή να επεκταθούν σε μια άλλη αγορά ή να ξεκινήσουν ένα νέο προϊόν. 5. Ενδιάμεση Χρηματοδότηση (Mezzanine/ Bridging Finance) Είναι κεφάλαια τα οποία χρησιμοποιούνται κυρίως για επιχειρήσεις που προετοιμάζονται για εισαγωγή στο χρηματιστήριο μέσα στον επόμενο χρόνο. Αποτελούν τρόπο μεσοπρόθεσμης χρηματοδότησης για επιχειρήσεις. 6. Κεφάλαιο Ανόρθωσης (Turnaround/ Rescue Finance) Τα κεφάλαια αυτά αφορούν τοποθετήσεις σε επιχειρήσεις που είναι ζημιογόνες, ώστε να μπορέσουν να μετατραπούν σε κερδοφόρες. Στις περιπτώσεις αυτές ο κίνδυνος που παρουσιάζει η τοποθέτηση είναι ακόμα μεγαλύτερος, αφενός λόγω της αβέβαιης χρονικής περιόδου που απαιτείται για να παρουσιαστούν θετικά αποτελέσματα, αφετέρου λόγω του αβέβαιου αναμενόμενου οικονομικού οφέλους. 7. Κεφάλαιο Εξαγοράς (Management Buy-outs / Buy-ins) Η τελευταία κατηγορία κεφαλαίων αφορά στην εξαγορά μιας επιχείρησης είτε από στελέχη της (Management Buy-outs), είτε από άτομα εκτός επιχείρησης (Management Buy-ins), τα οποία σκοπεύουν να αναλάβουν τη διοίκησή της. Αυτό μπορεί να συμβεί επειδή για παράδειγμα τα διευθυντικά στελέχη διαφωνούν με τους μετόχους της εταιρείας σε θέματα στρατηγικής ή διοίκησης. Στη χώρα μας, ο πιο πάνω θεσμός εισήχθη με την ψήφιση του Ν. 1775/ Ο Νόμος ορίζει ότι οι εταιρείες παροχής επιχειρηματικού κεφαλαίου πρέπει να είναι ανώνυμες εταιρείες με ελάχιστο μετοχικό κεφάλαιο πεντακόσια (500) εκατομμύρια δραχμές και ότι έχουν σκοπό την προώθηση και υλοποίηση επενδύσεων υψηλής τεχνολογίας. Σύμφωνα με το Νόμο, οι Εταιρείες Καινοτομικού Κεφαλαίου έχουν τις εξής δυνατότητες: Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 19

25 1. Να πραγματοποιούν επενδύσεις υψηλής τεχνολογίας και καινοτομίας σε νέες επιχειρήσεις. 2. Να συμμετέχουν στο μετοχικό κεφάλαιο υφιστάμενων επιχειρήσεων σε περιπτώσεις αυξήσεως του μετοχικού τους κεφαλαίου. 3. Να παρέχουν εγγυήσεις για τη χορήγηση δανείων στις παραπάνω επιχειρήσεις. 4. Να παρέχουν στις επιχειρήσεις διάφορες υπηρεσίες, όπως τεχνογνωσία, αξιολόγηση προγραμμάτων επιχειρηματικής δραστηριότητας, έρευνα αγοράς, οργάνωση, κλπ. Η χρηματοδότηση μέσω του θεσμού του καινοτομικού κεφαλαίου έχει οδηγήσει σε εντυπωσιακή ανάπτυξη πολλές από τις επιχειρήσεις που την αξιοποίησαν. Τέτοιες περιπτώσεις στην Ελλάδα αποτελούν οι εταιρείες Goody's, Γερμανός και Chipita, ενώ στο εξωτερικό γνωστά παραδείγματα εταιρειών που χρηματοδοτήθηκαν με venture capital είναι οι Microsoft, Amazon.com και Yahoo! ΑΠΟ ΕΣΜΕΥΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΕΝ ΥΣΕΙΣ Μετά την πραγματοποίηση της επένδυσης η ΕΕΚ θα πρέπει να παρακολουθεί συνεχώς την επένδυση και να προσπαθεί για την περαιτέρω αύξηση της αξίας της. Βασική επιδίωξη της, εκτός από την άμεση λήψη μερισμάτων, είναι η ρευστοποίηση της επένδυσης με ένα κεφαλαιακό κέρδος (capital gain) για την ΕΕΚ, μετά από τρία έως δέκα χρόνια, αλλά οπωσδήποτε πριν από το στάδιο λήξης της. Για να αποκομίσει όμως κεφαλαιακά κέρδη η εταιρεία επιχειρηματικού κεφαλαίου, θα πρέπει να υπάρχει ένας μηχανισμός αποδέσμευσης των κεφαλαίων από την επένδυση. Η αποδέσμευση αυτή μπορεί να γίνει ως εξής: ΠΩΛΗΣΗ ΜΕΤΟΧΩΝ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΟΥ Όταν η χρηματοδοτούμενη επιχείρηση έχει αναπτυχθεί σε σημείο που να χρειάζεται σημαντικά νέα κεφάλαια, είναι πιθανό να αποφασισθεί η πώληση των μετοχών της στο κοινό. Αυτό μπορεί να γίνει είτε με έκδοση μετοχών στην πρωτογενή αγορά είτε με πώληση των υφιστάμενων μετοχών στη δευτερογενή αγορά, εφόσον φυσικά έχουν ήδη εισαχθεί οι μετοχές της εταιρείας στο χρηματιστήριο. 9 Η έκδοση μετοχών στην πρωτογενή αγορά είναι μια από τις κύριες μορφές αποδέσμευσης της ΕΕΚ από την επένδυσή της ΕΞΑΓΟΡΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΜΕΓΑΛΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΑ Μια άλλη μορφή αποδέσμευσης της ΕΕΚ από την επένδυσή της είναι η εξαγορά του μεριδίου της ή ολόκληρης της χρηματοδοτούμενης επιχείρησης από μια μεγάλη εταιρεία ή από επιχειρηματία που έχει αξιολογήσει θετικά τα αποτελέσματα και / ή τις προοπτικές της επιχείρησης ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ ΑΠΟ ΜΙΑ ΠΑΡΑ ΟΣΙΑΚΗ ΠΗΓΗ Στο στάδιο αυτό ανάπτυξης της επιχείρησης είναι πιθανό μια παραδοσιακή πηγή χρηματοδότησης (π.χ. μια τράπεζα) να είναι διατεθειμένη να αντικαταστήσει τον επιχειρηματικό κεφαλαιούχο εξαγοράζοντας τη συμμετοχή του στην επιχείρηση. Μια άλλη εναλλακτική αποτελεί η εξαγορά του μεριδίου του επιχειρηματικού κεφαλαιούχου από την ίδια τη χρηματοδοτούμενη επιχείρηση, η αναδιοργάνωση της χρηματοδοτούμενης επιχείρησης και η ρευστοποίησή της. Το γράφημα παρουσιάζει, για τις ΗΠΑ, σε διάγραμμα-πίτα τα ποσοστά απεξάρτησης των επιχειρηματικών κεφαλαίων από τις επενδύσεις για κάθε κατηγορία. Παρατηρούμε ότι η πώληση 9 Στην πρωτογενή αγορά αξιόγραφων (π.χ. µετοχών) / χρεογράφων (π.χ. οµολογιών), εκδίδονται για πρώτη φορά αξιόγραφα (π.χ. µετοχές) / χρεόγραφα (π.χ. οµολογίες), µέσω των οποίων αντλούνται κεφάλαια από το επενδυτικό κοινό ή από θεσµικούς επενδυτές. Για παράδειγµα, εκδίδονται νέες µετοχές, για την κατοχή των οποίων πληρώνουν ένα τίµηµα οι επενδυτές. Στη συνέχεια οι µετοχές αυτές διαπραγµατεύονται σε καθηµερινή βάση στη δευτερογενή αγορά, για παράδειγµα στο Χρηµατιστήριο Αξιών Αθηνών (ΧΑΑ). Η τιµή τους στη δευτερογενή αγορά διαµορφώνεται ανάλογα µε την προσφορά και τη ζήτηση για το κάθε αξιόγραφο / χρεόγραφο. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 20

26 μετοχών στο χρηματιστήριο (IPO, Initial Public Offering) και η εξαγορά (Acquisition) αποτελούν τις κυριότερες κατηγορίες, μαζί με την κατηγορία (Write-off). Πηγή: ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΙ ΆΓΓΕΛΟΙ (BUSINESS ANGELS) Οι επιχειρηματικοί άγγελοι (ΕΑ) είναι συνήθως ευκατάστατοι επιχειρηματίες που ψάχνουν επενδυτικές ευκαιρίες σε νεότευκτες επιχειρήσεις, τις οποίες χρηματοδοτούν συμμετέχοντας στην ιδιοκτησία και στη διοίκηση της εταιρείας. Σε αντίθεση με τους ΕΑ, οι ΕΕΚ είναι διαχειριστές ξένων κεφαλαίων, τα οποία χορηγούνται σε μεσαίες έως μεγάλες επιχειρήσεις, οι οποίες βρίσκονται σε ώριμο στάδιο του κύκλου ζωής τους. Δεν επιδιώκουν ενεργό συμμετοχή στη διοίκησην την οποία εξασκούν, κυρίως, σε στρατηγικό επίπεδο. Επιπλέον, σημαντικό για τις ΕΕΚ είναι να εξασφαλίζεται εξ αρχής ο τρόπος εξόδου, σε αντίθεση με τους ΕΑ, οι οποίοι, πολλές φορές, επιδιώκουν να μείνουν και να εργαστούν στην επιχείρηση. Οι ΕΑ διαθέτουν, συνήθως, κεφάλαια της τάξης των 10 με 100 χιλιάδων, ενώ τα ποσά μπορεί να είναι μεγαλύτερα σε μερικές χώρες, όπως στις ΗΠΑ και στη Μ. Βρετανία. Τα κεφάλαια αυτά είναι πολύ μικρά για τις ΕΕΚ, αλλά σημαντικά για μια κατηγορία μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Εκτός από τη χρηματοδότηση, η οποία κυρίως έγκειται σε κεφάλαια εκκίνησης και αρχικό κεφάλαιο, οι ΕΑ συμμετέχουν και συνεισφέρουν στη διοίκηση της εταιρείας. Ο επενδυτικός ορίζοντας είναι μακρύτερος σε σχέση με τις εταιρείες καινοτομικού κεφαλαίου, ενώ οι ΕΑ μπορεί να χαρακτηριστούν λιγότερο επίσημες συμφωνίες σε σχέση με τις ΕΕΚ. Πολλά κράτη ενθαρρύνουν τους ΕΑ να αποκτήσουν μετοχές σε ΜΜΕ με την παροχή φορολογικών κινήτρων. Για παράδειγμα, οι αρχές στο Ηνωμένο Βασίλειο επιτρέπουν στους επενδυτές να δικαιολογούν μέρος της επένδυσης έναντι του φόρου εισοδήματος και παρέχουν φοροαπαλλαγές επί των κερδών κεφαλαίου. Στις ΗΠΑ, η παροχή σημαντικών φορολογικών απαλλαγών, τόσο επί του εισοδήματος όσο και επί των κερδών κεφαλαίου, συνέβαλε στην ανάπτυξη αυτού του είδους της χρηματοδότησης των ΜΜΕ. Οι ΕΑ στις ΗΠΑ το 2000 ανέρχονταν στους , με συμφωνίες ύψους 40 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 21

27 Ο ακόλουθος πίνακας παρουσιάζει στοιχεία μιας σειράς επιχειρήσεων (Company Name), οι οποίες δραστηριοποιούνται σε διαφορετικά αντικείμενα (Business), σε διαφορετικούς κλάδους της οικονομίας. Για παράδειγμα, παρατηρούνται δραστηριότητες σε επιχειρήσεις στον κλάδο της πληροφορικής, των μεταφορών, του ηλεκτρονικού εμπορίου κ.α. Στον πίνακα εμφανίζονται επίσης τα ονόματα των ΕΑ (Angel Investor), το ποσό της αρχικής επένδυσης (Investment), η αξία κατά την έξοδο (Value at Exit) και η απόδοση (Return) της επένδυσης, ως πολλαπλάσιο της αξίας κατά την έξοδο σε σχέση με την αρχική επένδυση. Σε μερικές περιπτώσεις η απόδοση αυτή είναι εντυπωσιακή. Πίνακας: Δείγμα και χαρακτηριστικά επιτυχημένων συμφωνιών Επιχειρηματικών Αγγέλων Πηγή: ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ ΓΙΑ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο τόσο στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας μιας οικονομίας, όσο και στην ανάπτυξη - μεγέθυνση της οικονομικής δραστηριότητας, προωθώντας, παράλληλα, και την κοινωνική συνοχή. Επίσης, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις αποτελούν κρίσιμο παράγοντα στην αγορά εργασίας και στην απασχόληση, δεδομένου ότι, σήμερα, περίπου τα 2/3 των εργαζομένων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, απασχολούνται σε ΜΜΕ. Πολλοί μάλιστα θεωρούν τις ΜΜΕ ραχοκοκαλιά της οικονομίας, γεγονός που καταδεικνύει εμφανέστατα και τη σημασία τους για την οικονομία. Η Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων αναγνωρίζει το σημαντικότατο ρόλο που παίζουν οι ΜΜΕ στην ανάπτυξη τοπικών αλλά και εθνικών οικονομιών διότι: οι επιχειρηματίες που συμμετέχουν ενεργά στη διοίκηση της επιχείρησης (ιδιοκτήτηςδιευθυντής) παρακινούνται εύκολα και δεσμεύονται για να επιτύχουν. οι σφικτές δομές διοίκησης, που απαιτούνται στις ΜΜΕ επιτρέπουν την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών, προϊόντων και παραγωγικών διαδικασιών με περισσότερη ακρίβεια και πιο αποτελεσματικά. Ε. Καβουσάνος ΚΟΣΤΟΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ, σελ. 22