PAMNOYΣ O TOΠOΣ, OI ANAΣKAΦEΣ

Transcript

1 1 PAMNOYΣ O TOΠOΣ, OI ANAΣKAΦEΣ O αρχαίος Pαµνούς είναι δήµος της Aιαντίδος φυλής και βρίσκεται σε µια µικρή πεδιάδα, στο βορειοανατολικό άκρο της AΑττικής, πάνω στον Eυβοϊκό κόλπο. Aπό το πλήθος των αρχαίων δήµων της Aττικής είναι ο καλύτερα διατηρηµένος. Tο τοπίο σώζεται αναλλοίωτο όπως την αρχαιότητα. Σώζονται επίσης µερικά ιερά του, σπουδαιότερα από τα οποία είναι της Nεµέσεως και του Aµφιαράου, σώζεται επίσης το ισχυρό του φρούριο, µέσα στο οποίο ήταν ο οικισµός του Pαµνούντος πολλά ταφικά µνηµεία και ερείπια σπιτιών. Tα λείψανα του ιερού της Nεµέσεως και του φρουρίου ήταν ανέκαθεν θεατά. Ποτέ δε σκεπάστηκαν εντελώς από το χώµα και για εκατοντάδες χρόνια σύχναζαν εκεί λιγοστοί βοσκοί, που δεν αµελούσαν να αφαιρούν από τα µνηµεία τα χρήσιµα µέταλλα. Πρώτη επιστηµονική έρευνα του Pαµνούντος είναι του ιερού της Nεµέσεως αυτή που έγινε το 1813 από το Bρετανό αρχιτέκτονα John Peter Gandy Deering, µέλος της αποστολής των Dilettanti. Tο 1880 η Aρχαιολογική Eταιρεία δια του Eφόρου της ηµητρίου Φίλιου έκανε µικρή ανασκαφή στο φρούριο και στον ταφικό περίβολο του Ιεροκλέους. Έπειτα από δέκα χρόνια, άλλος Έφορος, ο Bαλέριος Στάης, σε τρεις ανασκαφικές περιόδους ( ), αποκάλυψε το ιερό της Nεµέσεως και του Aµφιαράου, κτίσµατα στο εσωτερικό του φρουρίου και ταφικούς περιβόλους. Tο 1975 ξανάρχισαν οι ανασκαφές από την Aρχαιολογική Eταιρεία υπό τη διεύθυνση του Eφόρου των Aρχαιοτήτων Aττικής Bασιλείου X. Πετράκου. Σκοπός της νέας ανασκαφής ήταν η ολοκλήρωση, όσο ήταν δυνατόν, της έρευνας του δήµου, η διάλυση της σύγχυσης που οφειλόταν στην έλλειψη δηµοσιευµένων επιστηµονικών στοιχείων και η διάσωση των µνηµείων από τη φθορά και την καταστροφή. Mε µέθοδο που απαιτεί υποµονή και προσήλωση στον τελικό σκοπό έγινε δυνατό, από έναν κονιορτό µαρµάρων να ανασυγκροτηθεί ο θριγκός του µεγάλου ναού και η βάση του αγάλµατος της Nεµέσεως, τα ερευνηθούν και να αναστηλωθούν πλήρως πολλά ταφικά ταφικά µνηµεία, µοναδικό σύνολο στην Aττική, να γίνει γνωστό το φρούριο και να δοθεί στο Pαµνούντα η θέση που του αρµόζει στην επιστηµονική βιβλιογραφία. H νέα ανασκαφή δηµοσιεύτηκε λεπτοµερώς σε ετήσιες αναλυτικές εκθέσεις στα Πρακτικά της Aρχαιολογικής Eταιρείας από το 1975 έως το 2002 και σε ειδικότερες µελέτες. Συνθετική µορφή των πορισµάτων της ανασκαφής δόθηκε µε δύο µεγάλους τόµους, O ήµος του Pαµνούντος I. Tοπογραφία, II. Oι Eπιγραφές (Bιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας , Αθήναι 1999). Εκτενέστερη δηµοσίευση προετοιµάζεται. TOΠOΓPAΦIA Tα κύρια µέρη του Pαµνούντος, από τοπογραφική και µνηµειακή άποψη, είναι η οδός, η οποία οδηγούσε από το γειτονικό δήµο της Tρικορύθου, που βρισκόταν νότια, ως τη θάλασσα, τα ιερά της Nεµέσεως και του Aµφιαράου και το φρούριο πάνω στη θάλασσα, όπου υπήρχαν οι κατοικίες των δηµοτών, δηµόσια κτίρια και στρατόπεδα για τη φρουρά. H O OΣ AΠO THN TPIKOPYΘO EΩΣ TO ΦPOYPIO O Pαµνούς βρισκόταν και βρίσκεται στο τέρµα µιας οδού, που αρχίζει από τον Mαραθώνα και κατέληγε στο φρούριο. Έως το 1970 περίπου η αρχαία οδός ταυτιζόταν µε τον σύγχρονο δρόµο, που διέσχιζε την πεδιάδα του Λιµικού, γεµάτος σκόνη το καλοκαίρι, λασπωµένος και αδιάβατος πολλές φορές τον χειµώνα. O σηµερινός δρόµος, σ όλη την έκταση της πεδιάδας του Λιµικού ανοίχτηκε ανατολικότερα, πλάι στη ρίζα των χαµηλών λόφων. Στις δυο πλευρές της αρχαίας οδού υπήρχαν ταφικά µνηµεία, που χρονολογούνται στο δεύτερο µισό του 4ου αι. π.x. Tα περισσότερα από όσα ερευνήθηκαν έχουν πλήρως αναστηλωθεί. Στην περιοχή

2 αυτή των µνηµείων υπάρχουν και τάφοι µεµονωµένοι, κυρίως ελληνιστικών και ρωµαϊκών χρόνων. H οδός χωρίζεται συµβατικώς σε δύο τµήµατα, το νότιο, από τα σύνορα του δήµου της Tρικορύθου- βρίσκονταν στη διασταύρωση του δρόµου του Pαµνούντος µε εκείνον που οδηγεί στα πορθµεία - έως το ιερό της Nεµέσεως. Tο βόρειο τµήµα αρχίζει από το ιερό της Nεµέσεως και καταλήγει στο φρούριο. NOTIA O OΣ Στο νότιο τµήµα της οδού τα ταφικά µνηµεία αρχίζουν από το νότιο άκρο της πεδιάδας του Λιµικού. Πρώτο βλέπουµε τον λεγόµενο περίβολο της λουτροφόρου, ο οποίος αρχικά είχε µήκος 5.67µ. Σύντοµα επεκτάθηκε και έφθασε το µήκος των 7.62µ. Tο µεγαλύτερο µέρος του λεηλατήθηκε, γνωρίζουµε όµως ότι έφερε ως επιστήµατα µαρµάρινη τράπεζα και µαρµάρινη λουτροφόρο. Aκολουθεί η κόκκινη µαγούλα, τεχνητός λόφος από κοκκινόχωµα ύψ. 3.60µ. και διαµ µ. Eίχε κατασκευασθεί τον 4ο π.x. για κάποιον άγνωστό µας νεκρό. Eίναι ο µόνος τύµβος που έχει βρεθεί έως τώρα στον Pαµνούντα. Άλλος περίβολος βρίσκεται βορειότερα, στη θέση σπιθάρι Mάζη (νερό του Mάζη), µήκους 6.60 µ. ο οποίος είναι κατεστραµµένος σε µεγάλο βαθµό. Eυρήµατα από την έρευνά του δείχνουν πως στολιζόταν µε ταφικά µνηµεία. Aκολουθούν δύο ακόµη ορθογώνιοι περίβολοι µήκους 6.76 µ. και 9 µ. και δύο κυκλικοί, ο µεγαλύτερος διαµ µ. και ο µικρότερος 3.90 µ.κατεστραµµένοι και αυτοί. Aπό όσα µας σώθηκαν µπορούµε όµως να τους αναπαραστήσουµε. Eντελώς κατεστραµµένος είναι ο επόµενος ορθογώνιος περίβολος του οποίου έχει σωθεί η επιτύµβια στήλη µε τα ονόµατα του Aγαπαίου και του γιού του Aντιµένη, και των δυο Pαµνουσίων. O περίβολος του Mενεστίδου, που ακολουθεί σε µικρή απόσταση είναι κατασκευασµένος από ντόπιο λευκό µάρµαρο, έχει µήκος 7,50 και ύψος 1,70 µ. και πλήρως αναστηλωµένος µε τα µέλη του τα οποία βρέθηκαν σχεδόν όλα. Στολιζόταν µ ένα επιτύµβιο ανάγλυφο που χρονολογείται στη δεκαετία π.x., πολυπρόσωπο και µοναδικό για το µέγεθός του. Oι πέντε µορφές του, σχεδόν φυσικών διαστάσεων, έργο κάποιου διάσηµου γλύπτη της Aθήνας, διατηρούν έντονη την παρθενώνεια επίδραση. Στο αέτωµα της στήλης είναι χαραγµένα τα ονόµατα της οικογένειας: Mενεσθεύς Mενεστίδο, Mενεσθένης Mενεστίδο, Kαλλιστώ Mεντεσίδο Nαυσιπτολέµ[η] Mενεστίδο γυ[νή]. O γειτονικός περίβολος του Eυφράνορος, κατασκευασµένος γύρω στο 330 π.x. από λευκό ντόπιο µάρµαρο, έχει µήκος 7,90 µ., το ύψος του ήταν 3, 60 µ. περίπου, και βρίσκεται λίγα µέτρα βορειότερα, αναστηλωµένος εντελώς µε τα δικά του µέλη και µε αποκατεστηµένο τον τύµβο του. Λεηλατηµένος από τους αρχαιοκάπηλους, ήταν θεατός όταν ο Leake επισκέφθηκε, στις 29 Ιανουαρίου 1806, το Pαµνούντα. Παρά την καταστροφή που έχει υποστεί, σώθηκε η µεγάλη επιτύµβια στήλη του, ιδιαίτερα αξιόλογη, γιατί αναγράφει µε χρονολογική σειρά τα µέλη της οικογένειας που τάφηκαν εκεί: Eυφράνωρ Eύφρονος Pαµνούσιος, Eύφρων Eυφράνορος Pαµνούσιος, Aβρύλλα, Eυθύφρων Eυφράνορος Pαµνούσιος, Φαιναρέτη Kλεοφώντος, Φαιναρέτη Eυφράνορος Pαµνουσίου θυγάτηρ, Aρχέδηµος Eύφρονος Pαµνούσιος. Στη βάση της στήλης που σώζεται είναι χαραγµένο ένα ενδιαφέρον επίγραµµα σχετικό µε τον πρώτο κύριο του περιβόλου, τον Eυφράνορα: Eυδαίµων [ο] θανών [E]υφράνωρ, Eύφρονος υός, / ενθά[δ έην ' κ]αι ετών εκατόν και πέντ επί τούτοις, / τρ[εις]ς παίδ[ων] γενεάς επιδών π[άντας] καταλείπων / τ[ούνεκεν ευαίων έτυ[µ ] ός πρώτος κατέδαρθεν / Eυφράνωρ πολλοίσιν έβη ζηλωτός ες Άιδου. 2

3 (Mακάριος ο νεκρός Eυφράνωρ, του Eύφρονος ο γιος, εδώθε κείται χρόνων εκατόν και πέντε όλους αφίνοντάς τους πίσω του κι έχοντας δεί τρεις γενεές παιδιών γι αυτό πραγµατικά πρώτος κοιµήθηκε ευτυχισµένος και ζηλευτός ο Eυφράνωρ, στους πολλούς ανάµεσα, κατέβηκε στον Άδη). Tα ταφικά µνηµεία της νότιας οδού τελειώνουν µε έναν περίβολο ακόµη, του ιοφαντίδου, µήκους µ., ο οποίος παρόλο που τα µέλη του που έχουν διατηρηθεί σε µικρό βαθµό αποκαταστάθηκε, ως προς τη γενική µορφή του πλήρως. Σε µικρή απόσταση από τον περίβολο, προς βορράν, βρίσκεται η είσοδος του ιερού της Νεµέσεως. ΒΟΡΕΙΑ Ο ΟΣ Αφήνοντας το ιερό της Νεµέσεως, συνεχίζουµε το δρόµο µας προς το φρούριο, ακολουθώντας τη βόρεια Οδό. Και το τµήµα αυτό του δρόµου πλαισιωνόταν από πολυτελή ταφικά µνηµεία, τα περισσότερα αναστηλωµένα. Περίβολος ιογείτονος. Πρώτο είναι ο περίβολος του ιογείτονος, από ντόπιο άσπρο µάρµαρο, µήκ. 6, 50 και ύψ. 4, 16 µ., του τέλους του 4ου αι., ο οποίος, αναστηλωµένος τα τελευταία χρόνια, στολιζόταν µε µεγάλη στήλη, όπου ήταν χαραγµένα τα ονόµατα των νεκρών: ιογείτων Kαλλίου Pαµνούσιος, Aβρώ Aρχεβίου, Λυσίµαχος ιογείτονος Pαµνούσιος, Xορονίκη Eυδωρίδου, Λυσίστρατος Λυσιµάχου Pαµνούσιος, Tελέσταγ[ο]ς Θεοµνήσ[του], [Λ]υσίµαχ[ος Λυσιστράτου]. Πλάι στη στήλη υπήρχαν και δύο επιτύµβιοι ναΐσκοι. O µεγαλύτερος από αυτούς, µε δύο ιωνικές κολόνες στην πρόσοψη και δύο γυναικεία αγάλµατα στο εσωτερικό του αντί για ανάγλυφο, αποτελεί ένα από τα τελευταία και περισσότερο εξελιγµένα µνηµεία του είδους του στην Αττική. Αξιοσηµείωτες στον περίβολο του ιογείτονος είναι οι επιγραφές που χαράχθηκαν στην όψη του κατά τον 3ο αι. π.x. για πρόσωπα που τάφηκαν σ αυτόν. Η µοναδική γυναίκα που µνηµονεύεται, η Φειδοστράτη Ευκόλου Πιθέως, είναι πιθανώς ιέρεια της Νεµέσεως, γνωστή από άλλη επιγραφή. O περίβολος του Aνδ[- - - ] βρίσκεται δίπλα στον περίβολο του ιογείτονος και έχει µήκος 2.97 µ. Έφερε ως επιστήµατα µικρό ναίσκο µε παράσταση ανδρός καθισµένου και ολόγλυφο λιοντάρι σε στάση εφόρµησης. Περίβολος Mνησικράτειας και του Λυσίππου Συνεχίζοντας το δρόµο µας συναντούµε ευθύς, δεξιά, το µικρό από άσπρο ντόπιο µάρµαρο αναστηλωµένο περίβολο της Mνησικράτειας, του 4ου αι., και πιο κάτω, αριστερά, µεγάλο ταφικό άνδηρο από το οποίο προέρχεται µικρή ωραία επιτύµβια στήλη της οικογενείας του Aρξίου. ίπλα του βρίσκεται ο πώρινος περίβολος του Πυθάρχου, της ίδιας εποχής, που στολιζόταν µε επιτύµβιο ναΐσκο και µε δύο στήλες, µια µεγάλη µε τα ονόµατα των νεκρών και µια µικρότερη µε ανάγλυφη παράσταση. Tα µνηµεία συνεχίζονται µε τον πώρινο αναστηλωµένο περίβολο του Φανοκράτους, από τον οποίο µας σώζεται και η στήλη µε τα ονόµατα των νεκρών και άλλη µε ανάγλυφη παράσταση εφήβου και του µικρού δούλου του. Περίβολος Ιεροκλέους. Μετά τον περίβολο του Φανοκράτους, αριστερά του δρόµου, βλέπουµε τα επιβλητικά ερείπια του µεγάλου πώρινου περιβόλου του Ιεροκλέους. Στον περίβολο αυτό, που είχε λεηλατηθεί τον περασµένο αιώνα από τους αρχαιοκάπηλους, ανήκουν διάσηµα γλυπτικά έργα, όπως το ανάγλυφο 4796 του Εθνικού Μουσείου, που τώρα βρίσκεται στο Pαµνούντα, αποκατεστηµένο, στον υπερµεγέθη ναΐσκο του. Το ανάγλυφο εικονίζει τον Ιεροκλή, έναν από τους πέντε γιους του και τη νύφη του ηµοστράτη. Άλλο διάσηµο γλυπτό του περιβόλου είναι το επιτύµβιο ανάγλυφο του ενός από τους γιους του Ιεροκλέους, του Ιέρωνος και της γυναίκας του Λυσίππης. Το γλυπτό αυτό, ένα από τα ωραιότερα αττικά του 4ου αι. π.x., βρίσκεται στο Ενικό Μουσείο, το αέτωµα όµως του ναΐσκου µε τα ονόµατα των νεκρών και η βάση του βρίσκονται στο Pαµνούντα. Στη βάση µάλιστα είναι χαραγµένο και επίγραµµα για τον Ιέρωνα: Aιπείαν στείχων ατραπόν, ξένε φράζεο σήµα / πέντε κασιγνήτων, οί γενεήν έλιπον / [των I]έρων έµολεν πύµατος βασίλεια Aΐδαο / γήραι υπόλ λιπαρώι θυµόν αποπρολιπών. 3

4 Τέτοια επιγράµµατα βρίσκουµε συχνά στους αρχαίους τάφους, συνήθεια που συνεχίζεται ως σήµερα. Μεταφρασµένο δε διαφέρει πολύ από τα σύγχρονα: «Ξένε, εσύ που περπατάς το µονοπάτι το τραχύ, κοίτα το µνήµα τούτο δω / πέντ αδελφών που αφήκαν γενιά µεγάλη πίσω τους, / απ όλους ο Ιέρωνας έφτασε τελευταίος στου Άδη τα βασίλεια, / αφήνοντας τη ζήση του στο πιο λαµπρό της γέρµα». Ένας από τους πιο ωραίους ταφικούς περιβόλους είναι ο αναστηλωµένος των αδελφών Αθηνοδώρου και ροµοκλή µε τρεις πολύ υψηλές µαρµάρινες επιτύµβιες στήλες όπου είναι χαραγµένα τα ονόµατα των νεκρών. Τελευταίος στον βόρειο δρόµο είναι ένας ανώνυµος περίβολος µε ναΐσκο και µαρµάρινα αγγεία, ο οποίος ανήκε σε δηµότες της Ειτέας, δήµου στο σηµερινό Γραµµατικό. Υπάρχουν ακόµη στις πλαγιές του δρόµου και άλλοι ταφικοί περίβολοι κατεστραµµένοι σε πολύ µεγάλο βαθµό. Γιατί η περιοχή εσωτερικά της νότιας και της βόρειας οδού χρησίµευε και αυτή ως νεκροταφείο. Ένας ακόµη ταφικός περίβολος διατηρηµένος σε µεγάλο βαθµό είναι αυτός που βρίσκεται ανατολικά του φρουρίου. Kατά τη ρωµαϊκή εποχή µετασκευάστηκε και χρησιµοποιήθηκε για νέες ταφές. Tο ΦΡΟΥΡΙΟ Το φρούριο του Pαµνούντος είναι κτισµένο πάνω σε λόφο, που στο βόρειο µέρος του βρέχεται από τη θάλασσα, και περιβάλλεται από ισχυρό τείχος, µήκ. 800 µ. περίπου, κατασκευασµένο από µεγάλες µαρµαροπλίνθους. Η κύρια πύλη του, που βρίσκεται στη νότια πλευρά του, προστατεύεται µε δύο ορθογώνιους πύργους. Πύργοι υπάρχουν επίσης κατά διαστήµατα και στις άλλες πλευρές. Το φρούριο χωρίζεται σε δύο µέρη, το πάνω, την ακρόπολη όπου ήταν οι καθαρά στρατιωτικές εγκαταστάσεις, και το κάτω, όπου υπήρχαν τα δηµόσια και ιδιωτικά κτίρια. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αι. π.x. και προορισµός του ήταν η εξασφάλιση στους Αθηναίους της ελεύθερης ναυσιπλοΐας στον Ευβοϊκό κόλπο και της ανεµπόδιστης µεταφοράς των σιτοφορτίων από την Εύβοια στην Αθήνα. Τη φρουρά του αποτελούσαν Αθηναίοι και ξένοι µισθοφόροι στρατιώτες και κατά το διάστηµα π.x. οι έφηβοι, δηλαδή οι νεοσύλλεκτοι στρατιώτες οι οποίοι κατά τον 4ο αι. π.x., στα χρόνια του Αριστοτέλη, το δεύτερο χρόνο της θητείας τους υπηρετούσαν στην αττική ενδοχώρα και στις στρατιωτικές βάσεις, τα αθηναϊκά φρούρια: περιπολούσι την χώραν και διατρίβουσιν εν τοις φυλακτηρίοις, έκαναν δηλαδή περιπολίες στην Αττική, ως βάση τους όµως είχαν τα φρούρια και τα φυλακτήρια της επικράτειας. Ένα από τα σπουδαιότερα ήταν του Pαµνούντος. H παρουσία εκεί των εφήβων µαρτυρείται από τα αναθήµατα που έκαµαν κατά φυλές στη Νέµεση, τις τιµές που απένειµαν στους αξιωµατικούς τους ή σε εξέχοντες Pαµνούσιους. Oι επιγραφές πάνω στα βάθρα των αναθηµάτων µας φανερώνουν τα ονόµατα των νέων εκείνων, που πριν από δεκάδες αιώνες φρουρούσαν τον τόπο, οργάνωναν αγώνες, γυµνάζονταν και µε τη νεανική παρουσία τους έδιναν ζωή στον απόµερο Pαµνούντα. Με την αλλαγή των πολιτικών πραγµάτων, µετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, οι έφηβοι εξαφανίζονται και ολόκληρο τον 3ο αι. έντονη είναι η παρουσία, κατά καιρούς, των Μακεδόνων, οι οποίοι µε την κατοχή των αθηναϊκών φρουρίων εξασφάλιζαν την υποταγή της Αθήνας. Πολλές φορές το φρούριο του Pαµνούντος χρησίµευε - όπως κατά τη διάρκεια του Χρεµωνίδειου πολέµου -- ως έδρα του στρατηγού της παραλίας, στην αρµοδιότητα του οποίου ανήκε η περιοχή του Pαµνούντος και του Σουνίου. H νότια πύλη Είναι η µεγαλύτερη και η πλέον οχυρή του φρουρίου. Το πλάτος του ανοίγµατός της είναι µ. και έκλεινε µε δύο, ίσως, βαριά και δυσκίνητα θυρόφυλλα τα οποία ασφαλίζονταν από µέσα. Για λόγους ασφαλείας δεν ήταν πάντα ανοικτή για την εξυπηρέτηση αυτών που ήθελαν να τη χρησιµοποιήσουν υπήρχε, στο ένα θυρόφυλλο, µία µικρή πόρτα (εκτοµάς πυλίς, παραπόρτι) η οποία ήταν δυνατόν να φυλαχτεί από λίγους στρατιώτες και σε περίπτωση κινδύνου µπορούσε να κλειστεί αµέσως. Η πύλη ήταν η επίσηµη είσοδος του φρουρίου και τόπος κατάλληλος για το στήσιµο αναθηµάτων ή στηλών µε ψηφίσµατα. Μεταξύ του 248/7 και του 230 π.x. περίπου η νότια πύλη κλείστηκε και επιχώθηκε εσωτερικώς και εξωτερικώς. 4

5 5 OΙ ΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ Tα πυκνά οικήµατα στο εσωτερικό του φρουρίου επικοινωνούσαν µεταξύ τους µε στενούς δρόµους και δροµίσκους. Κύριοι δρόµοι είναι ο µακρός πού αρχίζει από τη νότια πύλη και χαραγµένος κατά µήκος της ανατολικής πλευράς του κάτω στρατοπέδου οδηγεί στην αγορά και στο άνω στρατόπεδο. Άλλος δρόµος αρχίζει από την ανατολική πύλη και µε ένα κλάδο ενώνεται µε τον δρόµο της νότιας πύλης και µε άλλο φέρει στο βόρειο µέρος του φρουρίου. Τρίτος δρόµος, κατά µήκος της δυτικής πλευράς του κάτω στρατοπέδου, οδηγούσε από τη νότια πύλη στο στιβάδειο και στο τελεστήριο και στη δυτική συνοικία του φρουρίου. Υπάρχουν και άλλοι δρόµοι, µικρού µήκους, εσωτερικοί, ανάµεσα στα οικήµατα, που δηµιουργούν την εντύπωση ενός δαιδάλου. ΝΟΤΙΟ ΠΥΛΩΡΙΟ Μπαίνοντας από την επιβλητική νότια πύλη συναντούµε το νότιο πυλώριο συγκρότηµα δωµατίων µε αυλή και µεγάλο στρογγυλό πύργο που είχε περισσοτέρους ορόφους προσιτούς µε εσωτερική λίθινη σκάλα. Το συγκρότηµα ήταν η έδρα του πυλωρού, του ανώτερου αξιωµατικού του φρουρίου που είχε την ευθύνη της ασφάλειας των πυλών του φρουρίου. ΚΑΤΩ ΣΤΡΑΤΟΠΕ Ο - ΓΥΜΝΑΣΙΟ Βόρεια του πυλωρίου υπάρχει ελεύθερος χώρος, µια πλατεία από την οποία από µνηµειώδες πρόπυλο µε µονόλιθο κατώφλι, πλ. 2, 70 µ. µπορούµε να µπούµε στο κάτω στρατόπεδο, µια περιτοιχισµένη έκταση 1200 µ.², χωρίς κανένα οικοδόµηµα. Στον χώρο αυτό στρατοπεύδευαν οι στρατιωτικές µονάδες που έρχονταν εκτάκτως για ενίσχυση της φρουράς του φρουρίου. Στον ελεύθερο αυτόν χώρο έστηναν τις σκηνές τους που τις προστάτευε από τον σφοδρό βόρειο του Ευβοϊκού κόλπου ο λόφος της ακροπόλεως που υψώνεται σε µικρή απόσταση. Όσο ο χώρος του κάτω στρατοπέδου ήταν ελεύθερος από τούς στρατιωτικούς χρησιµοποιούνταν από τούς νέους του Pαµνούντος για τις αθλητικές και γυµναστικές τους ασκήσεις. AΓΟΡΑ - ΘΕΑΤΡΟ Βόρεια του γυµνασίου βρίσκεται µία επίπεδη έκταση, µία πλατεία 10X25 µ. Είναι ο χώρος της αγοράς του φρουρίου. Στη νότια πλευρά του πλαισιωνόταν από µία απλή στοά, µήκους 21.40µ. και πλάτους 6.60µ. µε ξύλινους στύλους στην πρόσοψη για να κρατούν τη στέγη. Το βόρειο όριο της έκτασης το όριζαν πέντε µαρµάρινοι µνηµειώδεις θρόνοι από τους οποίους σήµερα σώζονται στη θέση τους τρεις. Στην όψη των πέντε θρόνων είναι χαραγµένη η επιγραφή: [ο δεινα ] ανέθηκεν ιονύσωι ιερεύς ήρω αρχηγέτου [επαινεθείς] και στεφανωθείς υπό της βουλής και των δηµοτών και των στρατιωτών. O χώρος αυτός είναι η αγορά του δήµου του Pαµνούντος, τόπος συγκεντρώσεων, δηµόσιας συζήτησης, τελετών και παρατάξεων. θέατρο και έτσι αναφέρεται και σε µερικές επιγραφές παράλληλα προς την ονοµασία αγορά.. Σε µερικά ψηφίσµατα ονοµάζεται θέατρο και ορίζεται ως τόπος ίδρυσης στηλών µε τιµητικές επιγραφές, κυρίως για τους στρατηγούς διοικητές της περιοχής. Ως θέατρο είναι ιδιότυπο για την απλή µορφή του θέατρο του. Ως κοίλο χρησιµεύει η οµαλή πλαγιά του λόφου και ως ορχήστρα η επίπεδη έκταση µπρος από τους θρόνους της προεδρίας, οι οποίοι αποτελούν και το µόνο αρχιτεκτονικό θεατρικό στοιχείο. ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΟΡΑ

6 Σηµαντικά οικοδοµήµατα υπάρχουν γύρω από την αγορά πού αποτελεί το κέντρο του φρουρίου. Στο βορειοδυτικό µέρος της αγοράς, στο ανηφορικό έδαφος σώζονται τα λείψανα βωµού του Ερµού ενώ στο δυτικό µέρος της ορχήστρας του θεάτρου υψώνεται αναστηλωµένος ο βωµός του ιονύσου. υτικά του βωµού του Ερµού είναι η λεγόµενη βορειοδυτική οικία, µεγάλο οικοδοµικό συγκρότηµα δηµόσιας χρήσης πιθανώς. Νότια της οικίας αυτής υπάρχουν δύο άλλα οικοδοµήµατα που χωρίζονται µεταξύ τους µ ένα δροµάκι. Το ανατολικά είναι το στιβάδειον, ιερό του ιονύσου και το δυτικά ένα µικρό τελεστήριο που χρησίµευε στη λατρεία της Aγδίστιδος. TΟ ΑΝΩ ΣΤΡΑΤΟΠΕ Ο Στο υψηλότερο µέρος του λόφου, στο πάνω φρούριο, ήταν οι εγκαταστάσεις των στρατιωτικών. Από το κάτω φρούριο χωρίζεται µε ιδιαίτερο τείχος µε πύλη. ιαβαίνουµε την πύλη που προστατευόταν από ισχυρό πύργο και βλέπουµε µια ολόκληρη συνοικία µε πυκνά οικήµατα που χρησίµευαν για υπνωτήρια. H ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΥΛΗ H πύλη αυτή, όπως φαίνεται και από το όνοµά της βρίσκεται στο µέσον περίπου του ανατολικού τείχους του φρουρίου και κατασκευάστηκε το 248/7 π.x. µε δαπάνες του στρατηγού της παραλίας Θουκρίτου Αλκιµάχου Mυρρινουσίου. Oι λόγοι της κατασκευής της νέας πύλης είναι περισσότεροι. Στο ανατολικό λιµάνι προσορµίζονταν τα εµπορικά και τα πολεµικά πλοία και η πρόσοδος των ανθρώπων στο φρούριο ήταν ευκολότερη. Μπροστά στην πύλη γινόταν το καθηµερινό παζάρι και η ίδια η πύλη ως µικρότερη µπορούσε να κλειστεί ευκολότερα και ταχύτερα από τη νότια η οποία µειονεκτούσε. O ανηφορικός δρόµος πού άρχιζε από την ανατολική πύλη οδηγούσε σε κάθε σηµείο του εσωτερικού του φρουρίου. εξιά της πύλης, µεγάλη πλίνθος τού τείχους λαξευµένη, χρησίµευε ως βάση µεγάλου αναγλύφου που εικόνιζε τις θεότητες της Ελευσίνος. Τούτο µας το µαθαίνει επιγραφή χαραγµένη στο κάτω µέρος της πλίνθου: Eυξίθεος Φιλοξενίδου Kηφισιεύ[ς στ]ρατηγό[ς] χειροτονηθείς υπό του δήµου το δεύτερον επί την χώραν την παραλίαν, ήµητρι και Kόρει ανέθηκεν. O αναθέτης στρατηγός Eυξίθεος είχε διατελέσει στρατηγός της παραλίας για πρώτη φορά το 188/7 π.x. H δράση στον Pαµνούντα ήταν σηµαντική. TΑ ΛΙΜΑΝΙΑ Από το άνω στρατόπεδο έχουµε εξαίρετη θέα των δύο λιµανιών, του ανατολικού, που το έχουν καλύψει εντελώς οι επιχώσεις και η φυτεία, και του δυτικού µε την εκκλησίτσα της Αγίας Μαρίνας, του οποίου η µορφή είναι σαφής, παρά τις επιχώσεις που το έχουν και αυτό παραµορφώσει, λιγότερο πάντως από το ανατολικό. Η σηµασία των λιµανιών για το Ραµνούντα είναι προφανής. Εκεί ναυλοµαχούσαν τα πολεµικά πλοία που περιπολούσαν στον νότιο Ευβοϊκό και εκεί φόρτωναν και ξεφόρτωναν πλήθος πλοίων, που µετέφεραν εµπορεύµατα για τους Αθηναίους ή έκαναν εξαγωγές στα γύρω νησιά. ΛΑΤΡΕΙΕΣ ΣΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ Μέσα στον πυκνό οικισµό του φρουρίου υπήρχαν ιερά γνωστά από τις επιγραφές ή από τα ερείπια των µικρών ναών και ιερών. Η λατρεία του Ήρωος Aρχηγέτου µας είναι γνωστή από τις επιγραφές. H παλαιότερη είναι των µέσων του 6 ου αι. π.x. και η νεώτερη του 184/3 π.x. Το ιερό του, µικρό οικοδόµηµα στο φρούριο, ήταν ταπεινό και χωρίς πολυτέλειες. 6

7 Η λατρεία του Ερµού γνωστή από επιγραφές, µαρτυρείται από τον 6 ο αιώνα, όπως επίσης του ιονύσου που είχε σηµαντικό ιερό στο οποίο στήνονταν ψηφίσµατα. Ιδιαίτερα τιµούσαν οι στρατιωτικοί τον ία Σωτήρα και την Αθηνά Σωτήρα, κυρίως από τον 3 ο αι. π.x. έως τις πρώτες δεκαετίες του 1 ου αι. Σ αυτές τις δύο θεότητες αφιέρωναν οι στρατιωτικοί του φρουρίου τις νίκες τους στη λαµπαδηδροµία στα ιογένεια και τα Πτολεµαία της Αθήνας. H ήµητρα και η Kόρη ήσαν επίσης δυο θεότητες που λατρεύονταν από τον 5 ο π.x. αι. Άλλες λατρείες, από τον 3 ο αι. και κατόπιν, είναι της Ίσιδος και του Σαράπιδος. Tη λατρεία τους την καθιέρωσε στο φρούριο µια οµάδα Αθηναίων, το κοινόν των Σαραπιαστών. Αρκετά νεώτερη είναι η λατρεία της Αγδίστεως, του 83 π.x., η οποία συνεχίστηκε και στους πρώτους µεταχριστιανικούς αιώνες Γύρω από το γυµνάσιο και το θέατρο υπάρχουν αρκετά οικοδοµήµατα, ιδιωτικά και δηµόσια ερευνηµένα τον περασµένο αιώνα. Σ αυτή την περιοχή βρίσκεται το ιερό του ιονύσου και του Ήρωος Aρχηγέτου και τα δηµόσια κτίρια. H ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΝΕΜΕΣΕΩΣ H Νέµεσις που λατρευόταν στο Pαµνούντα ήταν αγροτική θεά που φροντίζει για την κατανοµή των βοσκοτόπων, µεριµνά για την ισορροπία και τη διατήρηση της αγροτικής τάξης και οι ιδιότητές της αυτές ταιριάζουν µε το χώρο του ιερού της, την πραότητα και τη µαλακότητα των γύρω βουνών, την ήµερη ηλιόλουστη ακτή και τη γαλήνια αποµόνωση του τόπου. Όταν όµως κάποιος διαταράξει την τάξη και το µέτρο κι έτσι προσβάλλει την θεά, αυτή εκδικείται την ύβρι, δηλαδή την «απαίτηση για κάτι που ξεφεύγει από το µέτρο», ιδιότητα που κυρίως τονίστηκε από τους Pαµνούσιους µετά τα Περσικά. Η Νέµεσις, εξάλλου, µε τις χθόνιες ιδιότητες που είχε, συνδεόταν, στην Αττική, µε τους νεκρούς και στην ετήσια γιορτή της, τα Νεµέσια, γινόταν αγώνας λαµπαδηφορίας από τους εφήβους, ή τους στρατιώτες που υπηρετούσαν στο φρούριο. Είναι πολύ διαδεδοµένη η άποψη ότι η ίδρυση της λατρείας της Nεµέσεως στο Pαµνούντα συνδέεται µε τα Περσικά. Η έρευνα των βαθύτερων στρωµάτων του ιερού, δείχνει πως ο τόπος συχναζόταν από τα πρωτοελλαδικά χρόνια, χωρίς διακοπή. Τον 6 ο αι. π.x., από τις αρχές του, η κεραµική είναι αναθηµατική. Έχουν βρεθεί κοµµάτια από λουτροφόρους, που ξέρουµε ότι είχαν νεκρική χρήση, χθόνια σηµασία, όπως χθόνια ήταν η φύση της θεάς. Από αυτό φαίνεται πως η λατρεία της είναι παλαιότερη από όσο πιστεύεται. Χθόνια ήταν επίσης και η φύση µιας άλλης θεότητας που λατρευόταν στο ιερό της Νεµέσεως, της Θέµιδος, της οποίας όµως η παρουσία δε διαγράφεται καθαρά. Η Θέµις αναφέρεται σε αναθηµατικές επιγραφές µε τη Νέµεση ή µόνη της. Πουθενά δε µνηµονεύεται πως της ανήκει το ιερό. TO ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΝΕΜΕΣΕΩΣ Η περιοχή γύρω από το ιερό δεν ήταν έρηµη όπως σήµερα. Σπίτια, οικήµατα, αγροτικές κατασκευές, φράχτες, πηγάδια, στάνες, αποθήκες έδιναν άλλη όψη στον καλλιεργηµένο τόπο, που ζωντάνευε µε τον κόσµο που κυκλοφορούσε, τους χωρικούς, τους προσκυνητές του ιερού, τους στρατιωτικούς του φρουρίου, τα παιδιά που έπαιζαν. Αυτή τη γεµάτη ζωή εικόνα τη µαντεύουµε από τα λείψανα των κατασκευών που σώζονται, σπίτια, τάφους, από τις επιγραφές που µαρτυρούν τη συρροή των ξένων επισκεπτών και από τα λείψανα των αφιερωµάτων. Η σηµερινή εικόνα του τόπου είναι ιδανική, αλλά δε φανερώνει τι υπήρξε εκεί άλλοτε. Πολύ κοντά µάλιστα στους ναούς σώζονται τα ερείπια σπιτιών και οικηµάτων, που δείχνουν πως οι ναοί και το ιερό βρίσκονταν στο κέντρο ενός πολυσύχναστου µικρού οικισµού, ενώ στα γύρω κτήµατα και στις πλαγιές υπήρχαν µοναχικά σπίτια. Νοτιοδυτικά του ιερού και πολύ κοντά στον περίβολο του Eυφράνορος, έχουν ερευνηθεί τα ερείπια σπιτιού µε µεγάλες αυλές για τις οικιακές εργασίες του υπαίθρου ή το σταυλισµό των ζώων, ένα µακρό χώρο µε υπόστεγο εµπρός (στοά) και δωµάτια για τη διαµονή των ενοίκων και την αποθήκευση των γεννηµάτων. Μετά τον περίβολο του Eυφράνορος και τον επόµενο του ιοφαντίδου φθάνουµε στο ιερό της Νεµέσεως. Στο τελευταίο µέρος του δρόµου, στη δυτική του πλευρά, υπήρχε ανάληµµα, εµπρός από το οποίο ήταν ιδρυµένα αναθήµατα. Από το χώρο του ιερού στο οποίο έχουµε φθάσει, βλέπουµε το νότιο Ευβοϊκό κόλπο και την Εύβοια και γύρω µας χαµηλά βουνά 7

8 σκεπασµένα µε πεύκα και θαµνώδη φυτεία της Αττικής. Το ιερό είναι κατασκευασµένο πάνω σε τεχνητό άνδηρο, που το υποστηρίζουν ισχυρά ισοδοµικά αναλήµµατα, βόρεια και ανατολικά, τα οποία έγιναν τον 5 ο αι. π.x., πριν οικοδοµηθεί ο µεγάλος ναός. Η ανασκαφή του ανδήρου, που αποκάλυψε και τα πρόχειρα αναλήµµατα, τα οποία για τεχνικούς λόγους προηγήθηκαν του µεγάλου, απέδωσε κεραµική όλων των εποχών, η οποία φθάνει, χρονολογικά, ως τις πρώτες δεκαετίες του 5 ου αι. OΙ ΑΡΧΑΪΚΟΙ ΝΑΟΙ O παλαιότερος γνωστός ναός του ιερού χρονολογείται στις πρώτες δεκαετίες του 6 ου αι. π.x. Tο ναό αυτό, του οποίου σώζονται µόνο πήλινες λακωνικές κεραµίδες της στέγης του, διαδέχθηκε, στα τέλη του 6 ου αι., µικρός πώρινος ναός, δωρικού ρυθµού, µε δύο κολόνες στην πρόσοψη ανάµεσα σε δύο παραστάδες, ο οποίος κτίστηκε στη θέση που κατέχει ο µεγάλος ναός. Tα µέλη του πώρινου ναού απέδωσε, εσφαλµένα, ο πρώτος ανασκαφέας του ιερού John Peter Gandy Deering στο νεότερο µικρό ναό. O πώρινος ναός καταστράφηκε πιθανώς το π.x. από τους Πέρσες και τα ερείπιά του έµειναν στο ιερό θεατά για πολλά χρόνια, για να θυµίζουν τη βαρβαρότητα των επιδροµέων. O ΜΙΚΡΟΣ ΝΑΟΣ Σήµερα στο ιερό ο επισκέπτης βλέπει τα ερείπια δύο ναών. O παλαιότερος είναι αυτός που βρίσκεται νότια, κτισµένος στις αρχές του 5 ου αι. µε λέσβια τοιχοδοµία, µήκ. 9,90 και πλ. 6,15 µ., ο οποίος διαδέχθηκε τον πώρινο. Η ανασκαφή που έγινε στο εσωτερικό του διαψεύδει την υπόθεση πως είναι νεότερος του µεγάλου και ότι κτίστηκε πάνω στα ερείπια ενός παλαιότερου πώρινου αρχαϊκού ναού. Κάτω από το µικρό ναό δε σώζεται κανένα οικοδοµικό λείψανο βρέθηκαν µόνο θραύσµατα αγγείων, όχι νεότερα των αρχών του 5 ου αι. Η πρόσοψη του µικρού ναού ήταν απλή, ένας τοίχος µε µια θύρα στη µέση, όπως µαρτυρείται από τις κοιλότητες για τη στερέωσή της, στην ανώτερη βαθµίδα. Στην κορυφή της πρόσοψης υπήρχε αέτωµα, από το οποίο έχει σωθεί µέρος του τυµπάνου. Η στέγαση του ναού γινόταν µε πήλινα κεραµίδια κορινθιακού τύπου στις πλάγιες πλευρές οι καλυπτήρες κατέληγαν σε ορθοκεράµους που είχαν ζωγραφισµένα ανθέµια. O µικρός ναός διατηρήθηκε ως τον 4 ο αι. µ.x. ως θησαυρός και αποθήκη. Μέσα στο σηκό του βρέθηκαν σηµαντικά γλυπτά, σήµερα στο Εθνικό Μουσείο, η λεγόµενη Θέµις, το άγαλµα της ιέρειας Αριστονόης, ο έφηβος, ανάθηµα του Λυσικλείδη, που αποδίδεται στο εργαστήριο του Aγορακρίτου, δύο αρχαϊκά αγάλµατα κα. O ΜΕΓΑΛΟΣ ΝΑΟΣ O τελευταίος χρονολογικά ναός, ο γνωστότερος του Pαµνούντος, θεωρείται έργο του λεγόµενου «αρχιτέκτονος του Θησείου». Φτιαγµένος ο ναός µετά τα µέσα του 5 ου αι. π.x., είχε µήκος 21,40 και πλάτος 10,05 µ., έξι κολόνες στις στενές όψεις και δώδεκα στις µακρές. Πέρα από το ενδιαφέρον που δηµιουργεί ως ένας µαρµάρινος αττικός ναός του 5 ου αι. π.x., προσφέρει πολλά στη γνώση της τεχνικής της αρχαίας αρχιτεκτονικής, γιατί ορισµένα µέρη του έµειναν ατελείωτα και έτσι µπορούµε να µελετήσουµε τις φάσεις της επεξεργασίας των µελών του. Οι µετόπες και τα αετώµατα δεν είχαν γλυπτική διακόσµηση, τα κορυφαία ακρωτήρια όµως στολίζονταν µε γλυπτικές συνθέσεις και τα γωνιακά µε χίµαιρες. Από τα λείψανα των µελών του ναού γνωρίζουµε επίσης ότι είχε ολοκληρωθεί ή ζωγραφική του διακόσµηση. Το εσωτερικό του ναού το ξέρουµε µε κάποιες λεπτοµέρειες. Στο βάθος του σηκού βρισκόταν το άγαλµα της Νεµέσεως από παριανό µάρµαρο, έργο του Αγορακρίτου και µπρος από αυτό η ιερή τράπεζα. Του αγάλµατος, από το οποίο µας σώζονται εκατοντάδες κοµµάτια, η µορφή είναι γνωστή χάρη στις έρευνες των τελευταίων ετών. 8

9 H ΒΑΣΗ Το άγαλµα ήταν ιδρυµένο σε βάση από µάρµαρο του ιονύσου, της οποίας η αποκατάσταση της µορφής αποτέλεσε ένα από τα προβλήµατα της κλασικής αρχαιολογίας κατά τα τελευταία εκατό χρόνια. Η βάση αυτή απόκτησε υλική υπόσταση χάρη στις επίµονες έρευνες που έγιναν µετά το Αν και αποτελείται από εκατοντάδες κοµµάτια, η τεκτονική µορφή και το µέγεθός της είναι γνωστά µε ακρίβεια. Αποτελείται από υπόβαθρο διακοσµηµένο µε γλυπτά κυµάτια, πάνω στο οποίο στηρίζεται ο κορµός της βάσης µε την ανάγλυφη στις τρεις πλευρές της παράσταση της προσαγωγής της Ελένης στην πραγµατική µητέρα της, τη Νέµεση, από τη Λήδα. Μέσα στο σκαφοειδή κορµό της βάσης στερεωνόταν το από µελανό ελευσίνιο µάρµαρο επίκρανο, το οποίο σώζεται και αυτό, συγκολληµένο από εκατοντάδες κοµµάτια, που βρέθηκαν είτε στις ανασκαφές είτε σκορπισµένα στο ιερό της Νεµέσεως και γύρω από αυτό. O ναός αφιερώθηκε το µ.x. από τους Pαµνούσιους, για άγνωστο λόγο, στη νεκρή και θεοποιηµένη Λιβία, σύζυγο του Αυγούστου. Ταυτόχρονα αφιερώθηκε βωµός στον αυτοκράτορα Κλαύδιο. Και οι δύο αναθέσεις είναι τα µόνα τεκµήρια αυτοκρατορικής λατρείας στο ιερό, η οποία έµεινε χωρίς συνέχεια. 9 Ο ΗΡΩ ΗΣ Ο ΑΤΤΙΚΟΣ ΣΤΟ ΙΕΡΟ Κάποια ακµή είδε το ιερό της Νεµέσεως στα χρόνια του πλούσιου σοφιστή Ηρώδου Αττικού, ο οποίος καταγόταν από το γειτονικό Μαραθώνα, όπου είχε µεγάλα κτήµατα. O Ηρώδης σύχναζε στο ιερό µε τους µαθητές του, ιδιαίτερα τον Πολυδευκίωνα, του οποίου αφιέρωσε στη Νέµεση µαρµάρινο άγαλµα (σώζεται το βάθρο του µε την αναθηµατική επιγραφή), προτοµή του, καθώς και προτοµές των ρωµαίων αυτοκρατόρων Μάρκου Αυρηλίου ( µ.x.) και Λούκιου Βέρου ( µ.x.). Στον Ηρώδη µπορούµε µε πιθανότητα να αποδώσουµε την επισκευή του ναού, του θριγκού της ανατολικής πρόσοψής του που διαπιστώνουµε, την οποία ο W. B. Dinsmoor θεωρεί πως έγινε στην περίοδο του Κλαυδίου (41-54 µ.x.). Και ο πατέρας του Ηρώδου Αττικού είχε αφιερώσει στη Νέµεση µαρµάρινο θωρακοφόρο ανδριάντα του αυτοκράτορα Αδριανού ( µ.x.). O ΒΩΜΟΣ, Η ΣΤΟΑ, Η ΚΡΗΝΗ Ανατολικά του µεγάλου ναού σώζονται τα θεµέλια του βωµού (3, 25 X 7, 80 µ.), από τον οποίο όµως δεν έχει διατηρηθεί κανένα άλλο στοιχείο. Στο βόρειο µέρος του ιερού υπήρχαν δύο ακόµη κτίσµατα: µια στοά (υπόστεγο), µήκ. 34 µ., µε ξύλινους στύλους στην πρόσοψη, που έβλεπε προς N. και εµπρός από τη στοά µια κρήνη µε δικιόνιο προστώο. Και τα δύο είχαν κατασκευαστεί κατά τον 5 ο αι. π.x., η κρήνη µάλιστα πριν από την οικοδόµηση του µεγάλου ναού και του αναλήµµατος, ενώ η στοά µετά το ανάληµµα. Το νερό της κρήνης προερχόταν από µια βαθύτατη (βάθ. 25 µ.) δεξαµενή, λαξευµένη στο σκληρό µαρµαρυγιακό σχιστόλιθο του υπεδάφους του ιερού. Η δεξαµενή αυτή γέµιζε µε τη βοήθεια υδραγωγείου, που συγκέντρωνε τα νερά της βροχής που κυλούσαν από τις στέγες των γύρω κτιρίων και ίσως του µεγάλου και του µικρού ναού. Παρά το ότι η δεξαµενή γρήγορα αχρηστεύθηκε, γιατί το νερό της χανόταν στις σχισµές του πετρώµατος, η ανασκαφή της έδωσε πολύτιµα ευρήµατα που διαφωτίζουν την ιστορία του ιερού. ΦΘΟΡΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ Αρκετά πριν από την πτώση της αρχαίας θρησκείας, ο Pαµνούς είχε εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους του. Οι δύο ναοί όµως έστεκαν στο ιερό παρά τις µεγάλες βλάβες που είχαν υποστεί από το χρόνο, στα στοιχεία της φύσης και την αµέλεια των ανθρώπων. Mε την επικράτηση του χριστιανισµού όµως ως επίσηµης θρησκείας του ανατολικού ρωµαϊκού κράτους και ιδιαίτερα µε το διάταγµα της 13ης Ιουλίου του 399 µ.x. του αυτοκράτορα Αρκαδίου, που διέτασσε si qua in agris templa sunt, sine turba ac tumultu diruantur (αν υπάρχουν ακόµη στις εξοχές όρθιοι ναοί, να γκρεµιστούν χωρίς θόρυβο και ταραχή), οι θριαµβευτές χριστιανοί επιδόθηκαν στην κατεδάφιση του µεγάλου ναού, το θρυµµατισµό των

10 µελών του και το θρυµµατισµό του αγάλµατος της Νεµέσεως και της βάσης του. Μόνο έτσι εξηγείται η ολοκληρωτική διάλυση των γλυπτών ιδίως, που φέρουν εµφανή τα σηµάδια από τα χτυπήµατα των χριστιανών. O ναός εξάλλου χρησίµευε και για τον πορισµό υλικού για άλλες κατασκευές και µέλη του βρέθηκαν τα τελευταία χρόνια στη Σκάλα Ωρωπού, όπου είχαν µεταφερθεί κατά την παλαιοχριστιανική εποχή. Πρόκειται για κεραµίδες του ναού που τις χρησιµοποιούσαν για καλύµµατα τάφων TO ΑΜΦΙΑΡΕΙΟ Το µικρό ιερό του Αµφιαράου, βρίσκεται βορειοδυτικά της νότιας πύλης του φρουρίου, πάνω στους βράχους του λόφου. Tα λείψανά του είναι φτωχά και δεν είναι δυνατό να περιγραφεί µε ακρίβεια η µορφή του ιερού. Ξέρουµε από µια επιγραφή, ψήφισµα των Aµφιεραϊστών του Pαµνούντος, ενός συλλόγου που συστήθηκε µε σκοπό τη συλλογή χρηµάτων για την επισκευή του ιερού, κατά το τελευταίο τέταρτο του 3 ου αι. π.x., πως ένα µέρος του, ο ναός, ονοµαζόταν οίκος, στεγαζόταν µε κεραµίδια και στο εσωτερικό του υπήρχε η ιερή τράπεζα και το λατρευτικό άγαλµα του θεού, ενώ έξω από το ναό υπήρχε ο βωµός. Κάποια στοά ονοµάζεται προστώον. Με τα κτίρια αυτά πρέπει να ταυτίσουµε τα δύο δωµάτια που σώζονται σε ερείπια στο ιερό. Το δυτικό θα ήταν ο ναός και το ανατολικό το προστώο, που χρησίµευε ως στοά και εγκοιµητήριο για τους ασθενείς. Ανάµεσά τους υπάρχει αυλή, όπου ήταν ο βωµός. Στη νότια πλευρά της υπήρχαν παραταγµένα αναθήµατα, αγάλµατα και ανάγλυφα και µπρος από αυτά κτιστό θρανίο. Το Αµφιάρειο ήταν στην αρχή ιερό του ιαµατικού και χθόνιου Ήρωος Iατρού Αριστοµάχου, όπως ξέρουµε από τις αναθηµατικές επιγραφές και τις φιλολογικές πηγές. Κατά τον 4 ο αι. π.x. η θεότητα αυτή υποσκελίστηκε από το διασηµότερο Αµφιάραο, που λατρευόταν στον Ωρωπό και είχε τις ίδιες ιδιότητες. Από τα γλυπτά ευρήµατα και τις επιγραφές γνωρίζουµε ότι το ιερό τούτο λειτουργούσε από το τέλος του 6 ου αι. π.x. ως τον 3 ο αι. µ.x. Από το ψήφισµα µάλιστα των Αµφιεραϊστών φαίνεται πως το ιερό τελούσε υπό την προστασία των στρατιωτικών του φρουρίου. Ίσως, όπως παρατηρήθηκε, το Αµφιάρειο χρησίµευε ως νοσοκοµείο της φρουράς του Pαµνούντος. Εκτός από τη Νέµεση, τη Θέµιδα, τον ήρωα ιατρό Αριστόµαχο, που κατόπιν ταυτίστηκε µε τον Αµφιάραο, το ιόνυσο, που λατρευόταν στο φρούριο και τον Ήρωα Αρχηγέτη, ο οποίος πιθανώς ταυτίζεται µε το µυθολογικό Νεανία, αδελφό της Οινόης που εικονιζόταν στην ανάγλυφη παράσταση της βάσης του αγάλµατος, στο Ραµνούντα λατρεύονταν και άλλες θεότητες, όπως άλλωστε σε όλα τα µέρη της Ελλάδος. Στο 2ο αι. π.x. µάλιστα µια επιγραφή µάς αποκαλύπτει πως στο Pαµνούντα λατρευόταν, µε το όνοµα Άγδιστις, η µεγάλη Mητέρα, η Κυβέλη. Το ασυνήθιστο όνοµα της θεάς, οι µυστικές τελετές και πιθανώς η αντιζηλία που δηµιουργήθηκε µε τα άλλα ιερά του τόπου προκάλεσαν την αντίδραση των Pαµνουσίων και χρειάστηκε απόφαση της αθηναϊκής βουλής, µε την οποία δόθηκε η άδεια για την ελεύθερη άσκηση της λατρείας της Αγδίστεως από τους ξένους λειτουργούς της. 10 TO TEΛOΣ TOY PAMNOYNTOΣ Στην αρχή του κειµένου τούτου ο Pαµνούς χαρακτηρίστηκε ως χωριό της Αττικής (δήµος ). O όρος δεν έχει υποτιµητική σηµασία και από το Pαµνούντα δεν έλειπε τίποτε από εκείνα που αποτελούσαν στα αρχαία χρόνια µια πόλη. O Παυσανίας, µιλώντας για τον Πανοπέα της Φωκίδας, διστάζει να του δώσει αυτή την ονοµασία: Στάδια δε εκ Xαιρωνείας είκοσιν ες Πανοπέας εστί, πόλιν Φωκέων, εί γε ονοµάσαι τις πόλιν και τούτους οίς γε ουκ αρχεία ου γυµνάσιόν εστιν, ου θέατρον, ουκ αγοράν έχουσιν, ουχ ύδωρ κατερχόµενον ες κρήνην (είκοσι στάδια από τη Xαιρώνεια απέχει ο Πανοπεύς, πόλη των Φωκέων, αν µπορεί κανείς να την ονοµάσει πόλη, αφού δεν έχει δηµόσια κτίρια, ούτε γυµνάσιο, ούτε θέατρο, ούτε αγορά, ούτε νερό που να τρέχει σε κρήνη). Σύµφωνα λοιπόν µε τις ιδέες του πολυταξιδεµένου περιηγητή, ο Pαµνούς θα µπορούσε να είναι µια πόλη, όπως την ήξεραν οι αρχαίοι. Το ιερό της Νεµέσεως ήταν ένα από τα λαµπρότερα της Αττικής. Το φρούριο, που περιλάµβανε και µέρος του οικισµού, καλοχτισµένο µε τις τελευταίες αντιλήψεις της στρατιωτικής αρχιτεκτονικής, έδειχνε αγέρωχο,

11 καθώς βρεχόταν από τα νερά του Ευβοϊκού και τα ταφικά µνηµεία της Βόρειας και της Νότιας Οδού µπορούσαν να συγκριθούν άφοβα µε τα ωραιότερα αντίστοιχα µνηµεία της Αθήνας. Από το δήµο καταγόταν ο µεγάλος ρήτορας Αντιφών και εκεί άκµασε το γλυπτικό εργαστήριο του Χαιρεστράτου. Πολλοί Pαµνούσιοι απόκτησαν σηµαντικά αξιώµατα στην Αθήνα, όπως το διαπιστώνουµε από τη µνεία τους στις αθηναϊκές επιγραφές. Στην καλύτερη εποχή του, τον 4 ο και 3 ο αι. π.x., ο Pαµνούς γνωρίζει τη µεγαλύτερή του οικονοµική και πολιτιστική άνθηση. Μόλις όµως οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες αλλάζουν, ανατρέπονται όλα όσα είχαν στηριχθεί στη στρατηγική σηµασία του τόπου. Η φθορά είναι ραγδαία. O πληθυσµός αραιώνει και όσοι µένουν γίνονται διαρκώς φτωχότεροι. O τόπος σιγά- σιγά εγκαταλείπεται και ερηµώνεται, ως τα µέσα όµως του 4 ου αι. µ.x. οι ναοί του ιερού της Νεµέσεως είναι όρθιοι. Προς το τέλος του αιώνα αυτού πρέπει να έγινε η επιδροµή των χριστιανών στο ιερό και η συστηµατική και ανελέητη καταστροφή του αγάλµατος της Νεµέσεως και της βάσης του. ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Στον Pαµνούντα παράλληλα προς τις ανασκαφές γίνονταν και συστηµατικές αναστηλώσεις των µνηµείων. Σήµερα ο αρχαιολογικός χώρος, ο µεγαλύτερος της αττικής, είναι περιφραγµένος, τα κινητά αρχαία ασφαλισµένα και συντηρηµένα και τα κατά χώραν µνηµεία, άλλα συντηρηµένα και άλλα αναστηλωµένα. ΦΡΟΥΡΙΟ Έχουν αναστηλωθεί η νότια και η ανατολική πύλη και µεγάλα τµήµατα του τείχους. Όλα τα κτίσµατα του φρουρίου συντηρήθηκαν µε συµπλήρωση των τοίχων τους. Το παλαιό µέρος των τοίχων χωρίζεται από το νεώτερο µε φύλλο µολυβιού το οποίο δεν φθείρεται από τις καιρικές µεταβολές. Χρησιµοποιήθηκαν για τη συµπλήρωση µόνον οι λίθοι που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή των κτιρίων και για συνδετικό υλικό κοσκινισµένο χώµα της ανασκαφής. Από τους τρεις βωµούς που βρίσκονται στον χώρο της αγοράς οι δύο είναι αναστηλωµένοι πλήρως µε τα σκορπισµένα µέλη τους. Άλλα µέλη αναθηµάτων από τον ίδιο χώρο βρίσκονται αναστηλωµένα στις αποθήκες του Pαµνούντος. ΙΕΡΟ ΝΕΜΕΣΕΩΣ Με τις νέες έρευνες όλα τα σκορπισµένα κοµµάτια του ναού, του αγάλµατος και της βάσης του συγκεντρώθηκαν και συντηρήθηκαν. Του αγάλµατος της Νεµέσεως η κατάσταση όµως ήταν τόσο οικτρή, ώστε µόνο σχεδιαστικά µπορούµε να το δούµε ξανά. Ως προς τη βάση υπήρξαµε ευτυχέστεροι, γιατί έγινε δυνατό να απαρτιστεί από πολλές εκατοντάδες κοµµάτια σχεδόν πλήρης και µπορεί ο φιλάρχαιος επισκέπτης του ιερού να δει, σε ειδική αίθουσα, στο Pαµνούντα, τη µοναδική «φειδιακή» βάση λατρευτικού αγάλµατος που µας σώζεται από τον 5 ο αι. π.x., διάσηµη ήδη στην αρχαιότητα. Στην ίδια αίθουσα, ανατολικά του ιερού της Νεµέσεως, έχει αναστηλωθεί ο θριγκός και το δυτικό αέτωµα του µεγάλου ναού της Νεµέσεως,O τρόπος που ακολουθήθηκε στην αναστήλωση του θριγκού, εφαρµόστηκε για πρώτη φορά σε αρχαία µνηµεία και µάλιστα µνηµεία των διαστάσεων του ναού, ο οποίος αποτελεί το µεγαλύτερο µουσειακό έκθεµα στην Ελλάδα. Όχι µόνον έγινε σε στεγασµένο χώρο, που αποκλείει κάθε νέα φθορά, αλλά δεν επιχειρήθηκε καµιά συµπλήρωση σε ό,τι λείπει, παρά µόνον οι απαραίτητες συγκολλήσεις των µικρών θραυσµάτων. Επίσης δε συνδέθηκαν τα µέλη µεταξύ τους. Το σύστηµα αυτό επιτρέπει οποιαδήποτε στιγµή τον έλεγχο της επιστηµονικής ακρίβειας της αναστήλωσης, αν χρειαστεί, τη διάλυση του µνηµείου χωρίς καµιά ζηµιά ή δαπάνη, και τη δυνατότητα να συµπληρώνεται αυτό αενάως µε νέα κοµµάτια. Η κύρια αρχή της αναστήλωσης είναι ότι οι χιλιάδες των θραυσµάτων των µελών του µεγάλου ναού κάποτε θα βρουν τη θέση τους και πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα να συγκολληθούν, κάτι τελείως αδύνατο στα αναστηλωµένα αρχαία οικοδοµήµατα, τα οποία αποτελούν µείγµα αρχαίου και νέου. 11

12 O ναός της Νεµέσεως είναι ακρότατη, από την άποψη της φθοράς και του θρυµµατισµού των µελών του, περίπτωση. Η αναστήλωσή του, όπως έγινε, απόκλεισε εξαρχής τις γενικεύσεις και υποχρέωσε σε µελέτη όλων, χωρίς εξαίρεση, των µερών που τον απαρτίζουν. Αποτέλεσµα υπήρξε η ανέφικτη, τις περισσότερες φορές, επιδίωξη όσων ασχολούνται µε τα µνηµεία: η ανασύσταση της πραγµατικής µορφής του αρχαίου ναού και όχι η αναπαράστασή του. Συγχρόνως δόθηκε στους ειδικούς ένα έµπρακτο παράδειγµα τρόπου µεταχείρισης και συντήρησης των µεγάλων αρχιτεκτονικών µνηµείων της αρχαιότητας, πολλά από τα οποία µετά την ανασκαφή τους αφήνονται στο ύπαιθρο να καταστρέφονται, ενώ εµείς αµήχανοι µετρούµε τη φθορά τους. ΤΑΦΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ Οι µεγάλοι ταφικοί ναΐσκοι των περιβόλων του ιογείτονος και του Ιεροκλέους, το ανάγλυφο του περιβόλου του Μενεστίδου και ο ταφικός ναΐσκος του περιβόλου του Πυθάρχου. Κύριος λόγος για τις εργασίες αυτές ήταν η διάσωση των µνηµείων. Είναι γνωστή η φθορά που έχουν υποστεί τα αρχαία του Pαµνούντος. Οι περιγραφές των παλαιών περιηγητών και αρχαιολόγων δίνουν εναργή εικόνα της κατάστασης που επικρατούσε άλλοτε στο χώρο. 12 Βιβλιογραφία Οι έρευνες πριν από τις ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας Society of Dilettanti, The Unedited Antiquities of Attica, comprising the architectural remains of Eleusis, Rhamnus, Sunium and Thoricus 2 (1833) κεφ. VI, πίν. I XIII, κεφ. VII, πίν. I-V. H. G. Lolling., Bericht über Ausgrabungen in Rhamnus, AM 4 (1879) Ανασκαφικές εκθέσεις. Φίλιος, ΠAE (1881) 12-13, Β. Στάης, ΠAE (1890) Β. Στάης, AE (1891) πίν Β. Στάης, AE (1891) πίν Ευθ. Mαστροκώστας, ΠAE (1958) πίν B.X. Πετράκος Ι. Κοντής, A 16 (1960) Xρονικά, πίν Ευθ. Mαστροκώστας, AE (1961) 9-24 πίν. - IB. B.X. Πετράκος, ΠAE (1975) 5-35 πίν ΠAE (1976) 5-60 πίν ΠAE (1977) 3-22 πίν ΠAE (1978) 1-16 πίν ΠAE (1979) 1-25 πίν AE (1979) 1-81 πίν ΠAE (1980) πίν ΠAE (1981) ΠAE (1982) πίν., ΠAE (1983) A, πίν. E - ΣT, ΠAE (1984) A, πίν ΠAE (1985) 1-26 πίν ΠAE (1986) 1-52 πίν ΠAE (1987) 1-14 πίν. 1 - ΠAE (1988) 1-14 πίν ΠAE (1989) 1-37 πίν ΠAE (1990) 1-39 πίν ΠAE (1991) 1-63 πίν ΠAE (1992) 1-41 πίν ΠAE (1993)1-35 πίν ΠAE (1994) 1-44 πίν ΠAE (1995) 1-31 πίν ΠAE (1996) 1-19 πίν ΠAE (1997) 1-40 πίν ΠAE (1998) 1-39 πίν ΠAE (1999) 1-31 πίν ΠAE (2000) 1-31 πίν Ιερό της Νέµεσης B.X. Πετράκος, La base de la Némésis d Agoracrite, BCH 105 (1981) B.X. Πετράκος, Προβλήµατα τής βάσης του αγάλµατος της Nεµέσεως, σε: Archaische und Klassische Griechische Plastik, Akten des Internationalen Kolloquiums, vom April 1985 in Athen, II (1985) πίν B.X. Πετράκος, Tο Nεµέσιον του Ραµνούντος, σε: Φίλια Eπη B (1987) , πίν. 55. B.X. Πετράκος, Το ιερό της Νεµέσεως στον Ραµνούντα, Aρχαιολογία 39 (1991)

13 13 Ελένη Θεοχαράκη, Η κεραµική του ιερού της Νέµεσης στον Ραµνούντα, Aρχαιολογία 39 (1991) Επιγραφικά B.X. Πετράκος, Nέαι πηγαί περί του Xρεµωνιδείου πολέµου, A 22 (1967) 38-53, πίν B.X. Πετράκος, Το επιτύµβιο ανάγλυφο του Ιέρωνος και της Λυσίππης και το επίγραµµα IG II α, σε: ΣTHΛH (1979) πίν εικ. 1. B.X. Πετράκος, Η επιγραφική του Ωρωπού και του Ραµνούντος, Συνέδριον (1984) B.X. Πετράκος, Οι ιέρειες του Ραµνούντος, σε: Έπαινος Ιωάννου Κ. Παπαδηµητρίου (1997) B.X. Πετράκος, Ο δήµος του Ραµνούντος. Σύνοψη των ανασκαφών και των ερευνών ( ) ΙΙ. Οι επιγραφές (1999). Γενικά θέµατα B.X. Πετράκος, Οι αρχαιολογικές εργασίες στο Ραµνούντα, Horos 2 (1984) B.X. Πετράκος, Aρχαιολογία και δεοντολογία (Η ανασύσταση του θριγκού του Nαού της Nέµεσης), AE (1988) Σύνοψη των ανασκαφών και των ερευνών Β.X. Πετράκος, Σύντοµη περιήγηση στον Ραµνούντα (1983). B.X. Πετράκος, Oι ανασκαφές του Ραµνούντος ( ), AE (1987) B.C. Petrakos A concise guide to Rhamnous (1991). B.X. Πετράκος, Περιήγηση στον αρχαιολογικό χώρο του Ραµνούντος, Aρχαιολογία 39 (1991) B.X. Πετράκος, Ο δήµος του Ραµνούντος. Σύνοψη των ανασκαφών και των ερευνών ( ) Ι. Τοπογραφία (1999). Βασίλειος Χ. Πετράκος