ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ ΕθΕλΟΝτEΣ ΣτΟυΣ ΒαλκαΝΙκΟυΣ ΠΟλΕΜΟυΣ. Έλληνες εκ περάτων της γης...

Transcript

1 αφιέρωμα 10/02/2013 ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ ΕθΕλΟΝτEΣ ΣτΟυΣ ΒαλκαΝΙκΟυΣ ΠΟλΕΜΟυΣ Έλληνες εκ περάτων της γης... Πέρα από τους μεγάλους πρωταγωνιστές των Βαλκανικών πολέμων, πολιτικών και στρατιωτικών, ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσφορά και η συμμετοχή των εκτός της ελληνικής επικράτειας ομογενών. Στον υπέρτιτλο του αφιερώματος προτιμήσαμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «εθελοντές» και όχι τον γενικότερο «εθελοντισμός», με την έννοια ότι οι εσμοί (τα πλήθη) των προσώπων είναι αυτά που δημιουργούν τα γεγονότα και την ιστορία και όχι οι διάφοροι ιδεολογικοί -ισμοί, ή τα ποικίλα «μαζικά» κινήματα. (Αν θέλετε μπορούμε να ισχυριστούμε επίσης πως και τους ίδιους τους -ισμούς τους δημιουργούν οι εσμοί των προσώπων). Το πρωτεύθυνον δηλαδή υπάρχει στο πρόσωπο, στον δρώντα άνθρωπο και όχι σε κάποια αφηρημένη έννοια ή γενικότητα. Άλλωστε, όπως θα έλεγε και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, όπου «η γενικότης εκεί και η επιπολαιότης»... Ή όπως γράφει ο αγράμματος διανοούμενος στρατηγός Μακρυγιάννης, «ότι οι άνθρωποι κάνουν τα φώτα και όχι τα φώτα τον άνθρωπο». Έτσι, πίσω από την επίτευξη της απελευθέρωσης εκτεταμένων ελληνοπρεπέστατων περιοχών σε στεριά και θάλασσα βρίσκονται δρώντα πρόσωπα, γνωστά και διάσημα και κατά το πλείστον άγνωστα και αφανή. Βέβαια η προσπάθεια αυτή δεν ξεκίνησε αυτόματα την ημέρα της κήρυξης του Βαλκανικού πολέμου στις αρχές Οκτωβρίου του 1912, αλλά αρκετά χρόνια πριν, αφού το 1897 και κατά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο η Ελλάδα της Μελούνας υπέστη μια ταπεινωτική ήττα. Εκεί ενταφιάστηκε παταγωδώς η πολυσυζητημένη Μεγάλη Ιδέα και προς στιγμήν φάνηκε πως η Ελλάδα θα καθηλωνόταν στα σύνορα και στα όρια αυτά. Από τη Μελούνα λοιπόν έμελλε να αρχίσουν, 15 χρόνια μετά, το 1912, οι πολεμικές επιχειρήσεις με την Τουρκία, αλλά αυτή τη φορά κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Ιδιαίτερα για τον Μεγάλο Ασθενή, την Οθωμανική αυτοκρατορία, η οποία πλέον δεν είχε απέναντί της μόνο την παράτολμη Ελλάδα, αλλά τις περισσότερες χριστιανικές βαλκανικές χώρες, οι οποίες είχαν συνάψει εκατέρωθεν ποικίλες συμφωνίες - χωρίς βεβαίως και μεταξύ τους να έχουν συμφωνήσει ως προς τις τελικές τους εδαφικές επιδιώξεις. Τρανό παράδειγμα η διεκδίκηση της Θεσσαλονίκης από τους Βουλγάρους... Από την άλλη πλευρά, και η ίδια η Ελλάδα μετά το 1897 δεν κάθισε με χέρια σταυρωμένα και δεν περίμενε απλά τον θάνατο της εν ασθενεία διατελούσας αυτοκρατορίας, αλλά ανέπτυξε μια κοπιώδη και εργώδη προσπάθεια για την αναγέννηση της χώρας. Έτσι, η κήρυξη του πολέμου και η άμεση έναρξη των συγκρούσεων στις αρχές Οκτωβρίου του 1912 δημιούργησε έναν συγκλονισμό στις ψυχές των Ελλήνων και αποτέλεσε το καλύτερο προσκλητήριο και για τους εκ περάτων της γης και της οικουμένης ομογενείς για να παρευρεθούν και να δώσουν το παρών τους στο μέτωπο του πολέμου και όχι βεβαίως σε κάποιο πανηγύρι. (Πάντως από περιγραφές της εποχής μπορούμε να πούμε πως η όλη ατμόσφαιρα θύμιζε και πανηγύρι, με διαδηλώσεις και παρελάσεις σε δρόμους των πόλεων ακόμη και των Ηνωμένων Πολιτείων Αμερικής). Για άλλη μια φορά οι πανέλληνες δεν έχασαν την ευκαιρία να λάβουν μέρος στη διαμόρφωση της εποχής και της ιστορίας τους, αναλαμβάνοντας οι ίδιοι την προσωπική ευθύνη που τους αναλογούσε. Έλληνες της Κύπρου, της Αιγύπτου και της Κρήτης δήλωσαν παρόντες, ενώ δεν καθυστέρησαν να φτάσουν από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού και την Αμερική οι εν πολλοίς αποδιωγμένοι από τον τόπο τους έλληνες οικονομικοί μετανάστες. Ανάλογες ήταν και οι χρηματικές παροχές προς την πατρίδα και οι λοιπές προσφορές σε είδος και εξοπλισμό. Αλλά εκείνο που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι η διάθεσή τους για προσφορά και δόσιμο, «ίνα ώσι εν» όλοι οι Έλληνες. Ακόμη και σ αυτό το απρόβλεπτο φονικό πανηγύρι του πολέμου και ιδιαίτερα της ελευθερίας. Επιμέλεια αφιερώματος, συνεντεύξεις, εισαγωγή: Στέλιος Κούκος skoukos@makthes.gr Συνεντεύξεις: Αλέξανδρος Κιτροέφ Ευθύμιος Σουλογιάννης Πέτρος Παπαπολυβίου Άρθρο: Εμμανουήλ Γ. Χαλκιαδάκης Κείμενα - Mαρτυρίες: Μελέτιος Μεταξάκης μητρ. Κιτίου Κωνσταντίνος Τσιάνος Ιωάννης Πηγασίου

2 32 02 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΗΠΑ: Ο εθελοντισμός του ήταν η πρώτη μεγάλη προσφορά προς την πατρίδα Ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ, καθηγητής ιστορίας στο Haverford College της Πενσυλβάνιας των ΗΠΑ, μας μεταφέρει με ιδιαίτερη ενάργεια την κατάσταση της ελληνικής ομογένειας στις ΗΠΑ πριν από τον πόλεμο και το κλίμα που επικράτησε ανάμεσα στους εκεί Έλληνες μετά την κήρυξη του πολέμου. Μπορείτε να μας περιγράψετε πρόχειρα την «ανθρωπογεωγραφία» των ελλήνων μεταναστών στις ΗΠΑ λίγο πριν από την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων; Την παραμονή των Βαλκανικών πολέμων ο αριθμός των ελλήνων μεταναστών ήταν πάνω από και κάθε χρόνο αυξανόταν σταθερά με την άφιξη άλλων από την Ελλάδα και την Οθωμανική αυτοκρατορία. Η προέλευση του κύριου όγκου τους ήταν η Πελοπόννησος, από όπου είχε αρχίσει το μαζικό ρεύμα μετανάστευσης τη δεκαετία του 1890, συνέπεια της σταφιδικής κρίσης στη Νότια Ελλάδα. Ακολούθησαν μετανάστες από τη Στερεά Ελλάδα και τα ελληνικά νησιά. Οι δύσκολες και καταπιεστικές συνθήκες που αντιμετώπιζαν οι Έλληνες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ιδίως η απειλή της υποχρεωτικής επιστράτευσης, είχε δημιουργήσει αυξανόμενο ρεύμα φυγής και από αυτές τις περιοχές μετά την επικράτηση των Νεοτούρκων το 1908 και την άνοδο του τουρκικού εθνικισμού. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν πολύ χαμηλό μορφωτικό επίπεδο κι έτσι στράφηκαν προς τις χειρωνακτικές εργασίες, όπου άλλωστε υπήρχε μεγάλη ζήτηση στις αναπτυσσόμενες Ηνωμένες Πολιτείες. Όσοι είχαν κάποια κεφάλαια άνοιξαν μικρές επιχειρήσεις. Οι Έλληνες την περίοδο εκείνη εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Νέα Υόρκη και στο Σικάγο, καθώς και στη Βοστόνη και στα περίχωρα, όπου Αλέξανδρος Κιτροέφ. υπήρχαν πολλές κλωστοϋφαντουργίες, αλλά και στη Φιλαδέλφεια που ήταν βιομηχανικό κέντρο. Ποιοι είναι οι επίσημοι σύνδεσμοι των ομογενών με την πατρίδα και τι επίδραση έχουν στη διαμόρφωση των φρονημάτων τους; Εκείνη την εποχή είχαν δημιουργηθεί κοινότητες όπου υπήρχε μεγάλη συγκέντρωση Ελλήνων, αλλά αυτοί οι οργανισμοί λόγω της κοινωνικής θέσης των Ελλήνων στις ΗΠΑ δεν είχαν την εμβέλεια και δύναμη των κοινοτήτων της παλιότερης εμπορικής διασποράς, όπως για παράδειγμα στην Αλεξάνδρεια. Όμως η ελληνόφωνη εφημερίδα «Ατλαντίς» της Νέας Υόρκης, που πρωτοεμφανίστηκε το 1894, μια σειρά από άλλες εφημερίδες που ακολούθησαν, η «Πανελλήνιος Ένωσις», καθώς και οι ενέργειες που ανέλαβε ο Λάμπρος Κορομηλάς, που υπηρέτησε ως πρέσβης στην Ουάσινγκτον το , λειτούργησαν ως συνεκτικοί κρίκοι ανάμεσα στους Έλληνες της Αμερικής και την Ελλάδα, διαδίδοντας την προσπάθεια να γίνει πραγματικότητα η Μεγάλη Ιδέα. Την παραμονή των Βαλκανικών αγώνων, πολλά ομογενειακά σωματεία έκαναν έρανο για βοήθεια της Ελλάδας, ανάμεσά τους ο Μακεδονικός Σύλλογος «Μέγας Αλέξανδρος». Η ενημέρωση για τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα γίνεται αποκλειστικά από τους πιο πάνω «φορείς»; Οι Έλληνες της Αμερικής θεωρούσαν την παραμονή τους στη χώρα προσωρινή, άρα διατηρούσαν δεσμούς με την Ελλάδα, παρακολουθούσαν τις πολιτικές εξελίξεις, και πολλές από τις περίπου 20 ομογενειακές εφημερίδες αναδημοσίευαν την αρθρογραφία του αθηναϊκού Τύπου. Όταν ξέσπασε ο Μακεδονικός Αγώνας στις αρχές του 20ού αιώνα, η εξέλιξή του ήταν κύριο θέμα στη ζωή των μεταναστών. Αλλά η ενεργή συμμετοχή έγινε με τη συμβολή των παραπάνω φορέων, διότι πρέπει να έχουμε υπόψη πως, παρά τη συναισθηματική σύνδεση με τον τόπο καταγωγής τους και τον ενθουσιασμό που τους προκαλούσε η Μεγάλη Ιδέα, αντιμετώπιζαν το ελληνικό κράτος ως μηχανισμό απομύζησης, από τον οποίο χαίρονταν που είχαν απαλλαγεί. Πώς δέχτηκαν οι ομογενείς την έκρηξη του Βαλκανικού πολέμου; Ποιες ήταν οι πρώτες αυθόρμητες εκδηλώσεις; Ποιος ανέλαβε τον συντονισμό της αποστολής τους στην εμπόλεμη χώρα και τι περιελάμβανε η ετοιμασία των εθελοντών; Η υποδοχή της έκρηξης των Βαλκανικών πολέμων έγινε με μεγάλο ενθουσιασμό και οι εκδηλώσεις κατά τόπους ήσαν αυθόρμητες. Πέρα από τη συλλογή χρημάτων, κατατάχθηκαν πολλοί ως εθελοντές, κάνοντας συγκεντρώσεις, ακόμη και παρελάσεις στις αμερικανικές πόλεις με σημαντική ελληνική παρουσία. Μόνοι τους οι μετανάστες άρχισαν να εξασφαλίζουν ρούχα και εξοπλισμό. Οι ελληνικές διπλωματικές αρχές ανέλαβαν το τελικό στάδιο της διαδικασίας, δηλαδή το ταξίδι στην Ελλάδα, σε συνεννόηση με τις αμερικανικές αρχές. Μάλιστα χρειάστηκε να ναυλωθεί καράβι ειδικά και μόνο για την αποστολή πυρομαχικών, διότι η αμερικανική νομοθεσία απαγόρευε τον απόπλου πλοίου με φορτίο που περιελάμβανε και πυρομαχικά και επιβάτες. Πώς υποδέχτηκαν τους εθελοντές στην Ελλάδα και πώς προωθήθηκαν στο μέτωπο; Η υποδοχή στον Πειραιά ήταν θερμή, τόσο από το επίσημο κράτος όσο και από τον Τύπο και από φίλους και συγγενείς των εθελοντών, παρόλο που oρισμένες πηγές αναφέρουν πως έγινε τελωνειακός έλεγχος υπέρ το δέον, αυξάνοντας έτσι τις υποψίες των μεταναστών για τις διαθέσεις του ελληνικού κράτους απέναντί τους. Πόσο σημαντική ήταν η συνεισφορά των ομογενών στρατιωτών στην εξέλιξη των πολεμικών συγκρούσεων; Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τα μεγέθη της συνεισφοράς. Μία από τις πιο έγκυρες πηγές αναφέρει πως ο συνολικός αριθμός εθελοντών ήταν , άλλες πηγές δίνουν μεγαλύτερο αριθμό βασισμένο στις προσδοκίες της ελληνικής πρεσβείας για περίπου , πράγμα ανεδαφικό και ανέφικτο δεδομένων των δυσκολιών του υπερατλαντικού ταξιδιού. Επιπλέον, στάλθηκε ποσό περίπου δολαρίων και μια μεγάλη ποσότητα υλικού και πυρομαχικών. Πέρα από την προσωπική, ηθική ικανοποίησή τους που προσέφεραν στην πατρίδα, έτυχαν κάποιας τιμητικής επιβράβευσης; Οι περισσότεροι εθελοντές επέστρεψαν στην Αμερική με την ηθική ικανοποίηση ότι εκπλήρωσαν το πατριωτικό τους καθήκον, τιμήθηκαν από τις ίδιες τις κοινότητές τους στην Αμερική μετά την επιστροφή τους, καθώς και με ανακοινώσεις της ελληνικής πρεσβείας στον ομογενειακό Τύπο, ο οποίος προέβαλλε συστηματικά όσους είχαν συμμετάσχει στους Βαλκανικούς πολέμους. Πρέπει επιπλέον να σημειώσουμε πως οι «New York Times» και άλλες αμερικανικές εφημερίδες κάλυψαν με θετικό πνεύμα την κινητοποίηση και τη συμμετοχή των Ελλήνων της Αμερικής στους Βαλκανικούς. Τέλος, πρέπει να αναφέρουμε πως ο εθελοντισμός του έμεινε στην ιστορία των Ελλήνων της Αμερικής ως η πρώτη μεγάλη προσφορά στην πατρίδα και πως η επόμενη γενιά γαλουχήθηκε με τις ιστορίες ηρωισμού, κάτι που συνέβαλε στη διατήρηση των δεσμών της δεύτερης, «αμερικανογεννημένης» γενιάς με την Ελλάδα, που ανταποκρίθηκε ανάλογα όταν ξέσπασε ο Β Παγκόσμιος πόλεμος.

3 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ αφιέρωμα Κ ατά τη συνομιλία με τον καθηγητή και βραβευμένο συγγραφέα από την Ακαδημία Αθηνών Ευθύμιο Σουλογιάννη αναφερθήκαμε τόσο στη συμμετοχή των Αιγυπτιωτών στους Βαλκανικούς πολέμους όσο και στις ευρύτερες ευεργεσίες τους προς το ελληνικό κράτος. Η συνδρομή των Αιγυπτιωτών στο εθνικό κέντρο Πώς θα χαρακτηρίζατε την κοινωνική και οικονομική κατάσταση στην οποία βρισκόταν η ελληνική παροικία της Αιγύπτου λίγο πριν την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων; Η οικονομική και κοινωνική κατάσταση των Ελλήνων στην Αίγυπτο πριν τους Βαλκανικούς πολέμους ήταν γενικά αρκετά ανθηρή, παρά το γεγονός ότι ο πολύς πληθυσμός ζούσε μέτρια. Φυσικά είχαν ιδρυθεί οι πρώτες ελληνικές βιομηχανίες, εμπορικοί οίκοι και τράπεζες. Πώς ήταν οργανωμένη η παροικία; Η ελληνική παροικία ήταν οργανωμένη σε κοινότητες που είχαν έργο φιλανθρωπικό (νοσοκομεία, γηροκομεία, άσυλα κ.ά.), εκπαιδευτικό (σχολεία), καθώς και πολιτιστικό-πνευματικό. Στις κοινότητες αυτές (Αλεξάνδρεια, Κάιρο, Μανσούρα, Πορτ Σάιντ, Σουέζ, Ισμαηλία και αλλού) προστέθηκαν σύλλογοι και αδελφότητες που πρόσφεραν πολλά στην παροικία. Όλοι μαζί συγχρόνως εφρόντιζαν την πατρίδα και τους ιδιαίτερους τόπους καταγωγής των ελλήνων ομογενών. Και όσον αφορά τη σχέση των Ελλήνων της Αιγύπτου με το εθνικό κέντρο; Η σχέση των ελληνικών παροικιών με το εθνικό κέντρο, τη μητρόπολη του ελληνισμού, υπήρξε πάντα άριστη, εξ ου και οι πολλαπλές εξαίρετες ευεργεσίες και η συμπαράσταση του απλού πληθυσμού στους αγώνες της πατρίδας. Με ποιους τρόπους εκφράστηκε η συμπαράσταση των αιγυπτιωτών Ελλήνων προς την πατρίδα τους όταν ξεκίνησε ο Α Βαλκανικός πόλεμος; Η συμπαράσταση του ελληνισμού της Αιγύπτου εκδηλώθηκε αμέσως μετά την κήρυξη του Α Βαλκανικού Πολέμου. Εστάλη ολόκληρο φορητό νοσοκομείο, πλήρως εξοπλισμένο με υλικό σχετικό και επανδρωμένο με γιατρούς και νοσηλευτικό προσωπικό, που περιόδευε το μέτωπο και περιέθαλπε τραυματίες και προσέφερε πολλαπλές υπηρεσίες. Έχουμε μαρτυρίες για τη δράση των Αιγυπτιωτών κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων; Τι απώλειες υπέστησαν; Το θωρηκτό «Αβέρωφ» εν ώρα δράσης. Ο μεγάλος εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ στη διαθήκη του άφησε και χρήματα για τον ελληνικό στόλο. Έτσι συνέδεσε το όνομά του με την αγορά και την ένδοξη δράση του θωρηκτού «Γεωργίου Αβέρωφ» κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων. Ευθύμιος Σουλογιάννης. Πρόχειρα μπορούμε να αναφέρομε ότι προσέτρεξαν πρόθυμα Έλληνες της Αιγύπτου και στρατεύθηκαν στο μέτωπο των βαλκανικών συρράξεων, όπως έγινε και πριν το 1912, αλλά και όποτε άλλοτε χρειάστηκε η πατρίδα, με κύριο γεγονός την περίοδο του Β Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε ομογενείς προσέτρεξαν στην Ελλάδα και στη Μέση Ανατολή, και μάλιστα αρκετοί έχασαν τη ζωή τους ή τραυματίστηκαν. Τιμήθηκαν όπως έπρεπε από το ελληνικό κράτος ή άλλους επίσημους φορείς; Γεώργιος Αβέρωφ και λοιποί εθνικοί ευεργέτες Ηπερίπτωση του μεγάλου ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ φυσικά ξεχωρίζει, και το αποτέλεσμα των σημαντικών ευεργεσιών του φάνηκε όχι μόνο στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 (Καλλιμάρμαρο Στάδιο Αθήνας κ.ά.) ή στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων (θωρηκτό «Αβέρωφ» κ.ά.), αλλά και σε σχολές (Μετσόβιο Πολυτεχνείο κ.ά. στην Αθήνα καθώς και στο Μέτσοβο), που μέχρι σήμερα λειτουργούν και προσφέρουν στη χώρα πολλαπλά ευεργετήματα. Φυσικά το παράδειγμα αυτό ακολούθησαν και άλλοι, ακόμη μέχρι σήμερα χρήσιμοι εθνικοί ευεργέτες από τον ελληνισμό της Αιγύπτου, όπως ο Μ. Τοσίτσας, οι αδελφοί του και η σύζυγός του, ο Στουρνάρης, ο Σιβιτανίδης, ο Πάντος και πολλοί άλλοι. «Γεώργιος Αβέρωφ», έργο του Παύλου Προσαλέντη. Το ελληνικό κράτος ετίμησε, όσο του ήταν δυνατό, τους πεσόντες και τις οικογένειες των επίστρατων. Τιμή αποδόθηκε και από τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Χριστόφορο με σχετική παρασημοφόρηση των ομογενών που μετείχαν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Η πολιτεία φρόντισε εξάλλου και περιέθαλψε τους ομογενείς τραυματίες, επίσης δε εφρόντισε για τη συνταξιοδότηση και περαιτέρω περίθαλψη λόγω γήρατος εφ όρου ζωής -όσων επέζησαν φυσικά- στο Νοσοκομείο της Αεροπορίας στην Αθήνα.

4 34 04 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Κύπρος: Υπόδουλοι ελευθερωταί αδελφών αλυτρώτων Ο αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου Πέτρος Παπαπολυβίου μας μίλησε ιδιαίτερα εύγλωττα για τη συμμετοχή των ελλήνων Κυπρίων στα επαναστατικά κινήματα του ελληνισμού από το 1821 και μετά, καθώς επίσης και στους βαλκανικούς απελευθερωτικούς πολέμους του Κύπριοι εθελοντές των Βαλκανικών πολέμων. Πέτρος Παπαπολυβίου. Τι μαρτυρίες έχουμε για τη συμμετοχή ελλήνων Κυπρίων σε επαναστατικά κινήματα και στον ελληνικό στρατό πριν από τους Βαλκανικούς πολέμους; Ύστερα από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, όπου συμμετείχαν και μερικές εκατοντάδες αγωνιστών από την Κύπρο, η παρουσία κυπρίων εθελοντών στις επαναστατικές κινητοποιήσεις του αλύτρωτου ελληνισμού και στις πολεμικές περιπέτειες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ήταν συνεχής. Έλληνες Κύπριοι πήραν μέρος στις επαναστάσεις της Ηπείρου και της Θεσσαλίας του 1854 και του 1878, στις κρητικές επαναστάσεις του , του 1878 και του , στις επιστρατεύσεις του 1880 και του Παράλληλα, στην Κύπρο της ύστερης οθωμανικής περιόδου διατηρούνταν ένα συνεχές ρεύμα κατάταξης στον ελληνικό στρατό, ακόμη και σε ειρηνικές περιόδους. Σημαντικός σταθμός για τη μαζική κυπριακή εθελοντική συμμετοχή στον ελληνικό στρατό υπήρξε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του Παρά τη σύντομη διάρκεια του πολέμου, την άρνηση της ελληνικής κυβέρνησης να δεχθεί μεγάλο αριθμό εθελοντών, την έλλειψη μέσων για την αποστολή τους και το διάταγμα ουδετερότητας της βρετανικής κυβέρνησης, που συνιστούσε την αυστηρή αποχή των κατοίκων του νησιού από την ελληνοτουρκική διένεξη, στον πόλεμο του 1897 πήραν μέρος κύπριοι εθελοντές, στη συντριπτική τους πλειοψηφία χωρικοί. Μάλιστα, οι περισσότεροι Κύπριοι υπηρέτησαν στο μόνο νικηφόρο τμήμα του ελληνικού στρατού, στην ταξιαρχία Σμολένσκη, γεγονός που τους επέτρεψε να επιστρέψουν στην πατρίδα τους με υψηλό ηθικό, παρά την ταπεινωτική εθνική ήττα. Εθελοντές από την Κύπρο εντοπίζονται και στον Μακεδονικό Αγώνα, με πιο γνωστό τον Γεώργιο Αργυρίου Κυπραίο, που ύστερα από την απελευθέρωση της Μακεδονίας εγκαταστάθηκε μέχρι το τέλος της ζωής του (1977) στο Κιλκίς. Τι έκταση έλαβε η συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους; Οι κύπριοι εθελοντές των Βαλκανικών πολέμων υπολογίζονται σε , σύμφωνα με τους μετριότερους υπολογισμούς. Στον κατάλογο των εθελοντών (έχουν συγκεντρωθεί μέχρι σήμερα περίπου 850 ονόματα) ξεχωρίζουν εμφανώς οι αγρότες και από τα άλλα επαγγέλματα αξιοπρόσεκτη είναι η παρουσία των φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών, των κληρικών (κυρίως μοναχών ή δοκίμων της Μονής Κύκκου) και των εκπαιδευτικών. Φαίνεται ότι ανάμεσα στους εθελοντές πλειοψηφούσαν όσοι κατάγονταν από την επαρχία Λεμεσού και ήταν ηλικίας ετών. Από τους «επώνυμους» εθελοντές αξίζει να μνημονευθούν, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, ο μητροπολίτης Κιτίου Μελέτιος Μεταξάκης, ο οποίος λειτούργησε στον ναό του Αγίου Μηνά Θεσσαλονίκης στις 4 Νοεμβρίου 1912, λίγες μέρες μετά την απελευθέρωση της πόλης δηλαδή, ο βουλευτής Λάρνακας - Αμμοχώστου Ευάγγελος Χατζηιωάννου, ο δήμαρχος Λεμεσού Χριστόδουλος Σώζος, ο αρχιμανδρίτης Μακάριος Μυριανθεύς, μετέπειτα μητροπολίτης Κυρηνείας και αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Β, οι κορυφαίοι πολιτευτές και βουλευτές της Λεμεσού Ευγένιος Ζήνων, Ιωάννης Κυριακίδης και Νικόλαος Κλ. Λανίτης, οι μετέπειτα διαπρεπείς φιλόλογοι-ερευνητές Γιάγκος Τορναρίτης και Χρήστος Παντελίδης και ο ποιητής Γλαύκος Αλιθέρσης (τότε 16χρονος μαθητής). Πώς οργανώθηκε η συνάντηση, η συγκέντρωση και η αποστολή των εθελοντών στην Ελλάδα; Οι περισσότεροι εθελοντές έφευγαν μεμονωμένα ή σε μικρές ομάδες από την Κύπρο για την Ελλάδα, μέσω Αλεξάνδρειας. Σε δύο περιπτώσεις, τον Ιανουάριο και τον Ιούλιο 1913, ναυλώθηκαν ειδικά ατμόπλοια για την απευθείας μεταφορά στον Πειραιά 500 συνολικά εθελοντών. Γνωρίζουμε ότι οι ερανικές επιτροπές των μεγάλων πόλεων, που είχαν δραστηριοποιηθεί για τη συγκέντρωση εράνων και αποστολή χρηματικών ποσών «υπέρ των εθνικών αναγκών» στα πρωθυπουργικά γραφεία, στην Αθήνα, ή εκκλησιαστικά ιδρύματα, όπως η Μονή Κύκκου, βοήθησαν αρκετούς φτωχούς εθελοντές πληρώνοντας τα ατμοπλοϊκά τους εισιτήρια για τον Πειραιά. Η στρατιωτική εκπαίδευση των εθελοντών προφανώς ήταν υποτυπώδης. Εξοπλίστηκαν όλοι από τον ελληνικό στρατό ή κάποιοι είχαν και δικό τους οπλισμό; Όλοι οι εθελοντές έφυγαν από την Κύπρο άοπλοι και σχεδόν κανένας τους δεν είχε τύχει ποτέ στρατιωτικής εκπαίδευσης. Οι περισσότεροι, που έφτασαν στην Αθήνα τον χειμώνα του , ύστερα από τη βασική στρατιωτική εκπαίδευση μίας δύο εβδομάδων στάλθηκαν αμέσως στα μέτωπα της Ηπείρου ή της Μακεδονίας. Αντίθετα, ορισμένοι από όσους έφτασαν στην Αθήνα στις πρώτες εβδομάδες του πολέμου δεν έγιναν δεκτοί στον στρατό και κατατάχθηκαν είτε στα σώματα των ερυθροχιτώνων είτε σε άλλα σώματα ατάκτων. Πόσοι άλλοι έπεσαν μαχόμενοι και πόσοι ήταν οι τραυματίες; Ποια ήταν η επιβράβευση για την προσφορά τους; Εκτός από τον Σώζο, στους Βαλκανικούς πολέμους σκοτώθηκαν, σύμφωνα με την έρευνά μας, 55 κύπριοι εθελοντές: οι περισσότεροι από αυτούς έχασαν τη ζωή τους στις πολύνεκρες μάχες του ελληνοβουλγαρικού πολέμου. Οι τραυματίες ήταν μερικές δεκάδες. Η μόνη επιβράβευση για τους εθελοντές ήταν τα αναμνηστικά μετάλλια και το δίπλωμα απονομής που πήραν όλοι οι στρατιώτες των νικηφόρων Βαλκανικών πολέμων το 1914, με τις υπογραφές του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου. Για τους πεσόντες αναγέρθηκαν τιμητικές

5 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ αφιέρωμα στήλες από το 1915 στις πόλεις αλλά και σε χωριά. Ειδικά για τον Σώζο αποκαλύφθηκε η προτομή του από την ίδια χρονιά στον Δημοτικό Κήπο της Λεμεσού (πριν από μερικά χρόνια και στα Γιάννενα), ενώ και η φωτογραφία του αναρτήθηκε από το 1913 σε αίθουσα της Βουλής των Ελλήνων. Για τους επιζώντες εθελοντές ιδιαίτερη τιμή αποτελούσε η συμμετοχή τους, μέχρι και τη δεκαετία του 1970, στις παρελάσεις των κυπριακών πόλεων για τις εθνικές επετείους. Πώς περιγράφουν οι εθελοντές, σε γραπτές ή άλλες μαρτυρίες, την εμπειρία τους αυτή; Οι επιστολές από το μέτωπο και τα πολεμικά ημερολόγια των κυπρίων εθελοντών, που έχουν δημοσιευθεί στο βιβλίο μου «Υπόδουλοι ελευθερωταί αδελφών αλυτρώτων. Πολεμικά ημερολόγια, επιστολές και ανταποκρίσεις κυπρίων εθελοντών από την Ήπειρο και τη Μακεδονία του », δίνουν διαφωτιστικές απαντήσεις για τους λόγους που οδήγησαν τόσους έλληνες Κύπριους στα βουνά της Ηπείρου και της Μακεδονίας στα Εκτός από τις ευνόητες αναφορές στην ανάγκη απελευθέρωσης των «υποδούλων αδελφών» και στην «ελευθερία και την ενότητα του γένους» και «της μεγάλης πατρίδας», οι κύπριοι εθελοντές καταγράφουν τις εντυπώσεις τους από τις νέες ελληνικές χώρες, εκφράζουν τα συγκρουόμενα συναισθήματα που ένιωθαν, υπόδουλοι οι ίδιοι ως ελευθερωτές άλλων, περιγράφουν τις τελείως διαφορετικές, από τις δικές τους, συνήθειες και συνθήκες ζωής και καθημερινότητας των Ελλήνων της Μακεδονίας. Στο επίκεντρο βέβαια βρίσκεται πάντα ο πόλεμος και οι παρεπόμενες κακουχίες του στρατιώτη. Όμως, σε αντίθεση με άλλα παρόμοια «ελλαδικά» πολεμικά ημερολόγια, οι μεμψιμοιρίες από τις στρατιωτικές ταλαιπωρίες είναι σαφώς λιγότερες: Οι Κύπριοι στρατιώτες δεν είναι έφεδροι ή κληρωτοί στρατιώτες που μετέχουν στον πόλεμο γιατί δεν έχουν άλλη επιλογή, αλλά εθελοντές που ταξίδεψαν μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από την πατρίδα τους για να πολεμήσουν, και φαίνεται ότι απολαμβάνουν (σε αυτό συντελούν οπωσδήποτε και οι ευνοϊκές εξελίξεις των στρατιωτικών επιχειρήσεων) τη συμμετοχή τους. Κύπριοι εθελοντές του μετά την επιστροφή τους στη Μεγαλόνησο. Τι εκδηλώσεις έγιναν πρόσφατα στην Κύπρο για την περίοδο εκείνη; Και τι νέες μαρτυρίες και κειμήλια ήρθαν στο φως; Στη Λευκωσία τον Οκτώβριο, με διοργανωτή το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, έγινε με ιδιαίτερη επιτυχία η έκθεση τεκμηρίων και κειμηλίων «Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και η Κύπρος» και το συνέδριο «Εθελοντές στα πολεμικά μέτωπα των Βαλκανίων και της Ευρώπης στη δεκαετία του 1910: Εθνική συστράτευση και διεθνιστική αλληλεγγύη». Επίσης, ο δήμος Λεμεσού τίμησε την επέτειο των 100 χρόνων από τον θάνατο του Χριστόδουλου Σώζου. Οι εκδηλώσεις αυτές, εκτός από την έκδοση των πρακτικών των συνεδρίων που αναμένονται, ήταν και μια αφορμή για συγκέντρωση και ψηφιοποίηση φωτογραφιών, χειρογράφων, ενθυμήσεων και άλλων αντικειμένων των εθελοντών του ΟΧριστόδουλος Σώζος μαζί με τον Λορέντζο Μαβίλη υπήρξαν τα δύο σύμβολα του εθελοντισμού και της αυτοθυσίας στους Βαλκανικούς πολέμους. Ο Σώζος, δήμαρχος Λεμεσού, μέλος του Εκτελεστικού Συμβουλίου και πρώην βουλευτής ( ), κατάφερε να καταταχθεί στον ελληνικό στρατό εκλιπαρώντας κυριολεκτικά τον Ελευθέριο Βενιζέλο (με την ιδιότητα του υπουργού Στρατιωτικών), ο οποίος δεν κατανοούσε την ανάγκη συμμετοχής του σαραντάχρονου πολιτευτή σε μάχιμο τμήμα. Με ειδικό φύλλο πορείας στάλθηκε -μαζί με τον βουλευτή Ευάγγελο Χατζηιωάννου- στη Θεσσαλονίκη, όπου έφθασαν την 1η Νοεμβρίου Δύο εβδομάδες αργότερα αναχώρησαν για την Ήπειρο, όπου στις 6 Δεκεμβρίου, στην πρώτη τους μάχη στο Μπιζάνι, στο ύψωμα του Προφήτη Ηλία, ο Σώζος σκοτώθηκε και ο Χατζηιωάννου τραυματίστηκε σοβαρά. Ο θάνατος του Σώζου ήταν το γεγονός που σφράγισε την κυπριακή συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους και προκάλεσε μεγάλη συγκίνηση στο νησί, αλλά και στην Αθήνα. Στην αποχαιρετιστήρια επιστολή προς τη γυναίκα του είχε δικαιολογήσει ως εξής τη μετάβασή του στον πόλεμο: «Ημείς έχομεν καθήκοντα τα οποία ουδεμία δύναμις, ουδέν φίλτρον πρέπει να τα εμποδίζη από του να ενασκώνται. Αν είμεθα ηγέται των υποδούλων λαών, οφείλομεν διά του παραδείγματός μας και της θυσίας μας να τους παιδαγωγώμεν, όπως και εκείνοι γίνωσιν άνθρωποι συναισθανόμενοι τα καθήκοντά των». Ήταν, μακράν, ο σημαντικότερος κύπριος πολιτευτής των πρώτων δεκαετιών της Αγγλοκρατίας. Σε κάποιο άρθρο σας έχετε γράψει ότι κατά τη διάρκεια των πολέμων αυτών η Κύπρος έφτασε πολύ κοντά στην ένωσή της με την Ελλάδα. Τι ακριβώς έγινε; Κατά το , για την ελληνική εξωτερική πολιτική για πρώτη φορά το ζήτημα της Κύπρου πήρε διαστάσεις εθνικού ζητήματος, αφού η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου ασχολήθηκε σοβαρά με το Κυπριακό, εντάσσοντάς το στις υπόλοιπες εθνικές διεκδικήσεις. Η εντύπωση που επικράτησε στην Αθήνα αλλά και στον κυπριακό πληθυσμό ήταν ότι η ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα ήταν «προσεχής και βεβαία». Στη διαμόρφωση της ψευδαίσθησης της «προσεχούς ενώσεως» συντελούσαν, εκτός από τη ευνοϊκή πολεμική συγκυρία, και όσα είχαν διαρρεύσει για τις συζητήσεις του Βενιζέλου στο Λονδίνο, τον Δεκέμβριο του 1912, σχετικά με την παραχώρηση της Κύπρου στην Ελλάδα με ανταλλαγή της χρήσης του λιμανιού του Αργοστολίου από τον βρετανικό στόλο. Ήταν μια αγγλική πρόταση που δεν πραγματοποιήθηκε τότε, εξαιτίας των διαφοροποιήσεων που έφεραν η δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου και ο Β Βαλκανικός πόλεμος. Δύο χρόνια αργότερα, τον Οκτώβριο του 1915, η πρόταση κατατέθηκε επίσημα στην Ελλάδα και απορρίφθηκε από την κυβέρνηση Αλέξανδρου Ζαΐμη και τα Ανάκτορα, με το πρόσχημα της «ουδετερότητας». Ήταν η πρώτη και τελευταία μεγάλη χαμένη ευκαιρία για την ένωση της Κύπρου. Οι κύπριοι εθελοντές πίστευαν απλά ότι έκαναν το καθήκον τους προς τη μητέρα πατρίδα και τους υπόδουλους Έλληνες ή πίστευαν ότι αυτό αποτελούσε και έναρξη των διαδικασιών για τη δική τους ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό; Όπως έγραφε ο Σώζος, για τους κύπριους πολιτευτές η συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους ήταν «εθνική ανάγκη» και είχε καθαρά συμβολική σημασία, καθώς οι Κύπριοι υπήρξαν στο σύνολό τους ταπεινοί δευτεραγωνιστές στις πολεμικές επιχειρήσεις. Όμως η πολυπρόσωπη αυτή συμμετοχή και ο θάνατος του Σώζου έδωσαν στο ενωτικό κίνημα την αίγλη που χρειαζόταν, τόσο απέναντι στην τοπική κυβέρνηση και στο Λονδίνο όσο και στην Αθήνα. Ήταν ουσιαστικά η αφετηρία της θεώρησης του Κυπριακού ως «εθνικού ζητήματος», αφού τόσο η Κρήτη όσο και η Μακεδονία, που είχαν μονοπωλήσει το ενδιαφέρον τα προηγούμενα χρόνια, ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα με τους Βαλκανικούς πολέμους. Ο ηρωικός θάνατος του δημάρχου Λεμεσού Χρ. Σώζου Χριστόδουλος Σώζος, δήμαρχος Λεμεσού ( ).

6 56 06 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Κωνσταντίνος Τσιάνος «Η ψυχή μου ήταν γεμάτη πάντα από αγάπη και νοσταλγία για την Πατρίδα» «Ο ενθουσιασμός τότε ήταν παραλήρημα όλων των Ελ Αποσπάσματα από απομνημονεύματα, διηγήσεις και ομιλίες εθελοντών των Βαλ Όταν κηρύχθηκε ο απελευθερωτικός πόλεμος στην Ήπειρο το 1912 κατά του ζυγού υπό των Τούρκων βρισκόμουν στη Φιλαδέλφεια Αμερικής. Στο άκουσμα του πολέμου στις 2 Οκτωβρίου 1912 η ψυχή μου γεμάτη πάντα από αγάπη και νοσταλγία για την Πατρίδα με έκανε να τρέξω πρώτος να ορκισθώ όταν ο αξιωματικός Ματσούκας σταλμένος από τον Ελευθέριο Βενιζέλο έφθασε εκεί στις 10 Οκτωβρίου όπου και πρωτοστατώντας φτιάξαμε τον Ιερό Λόχο Φιλαδέλφειας, για να τρέξουμε μόλις μας χρειαστεί η Πατρίδα. Στις 14 Οκτωβρίου, μαζεμένοι με ελληνικές σημαίες και λάβαρα στην Ορθόδοξο Ελληνική Εκκλησία μας όρκισε στον Τίμιο Σταυρό, που είχε φέρει από την Ελλάδα μέσα σ ένα χωριάτικο τρουβά, για πίστη και θυσία στον Ιερό Αγώνα για την λευτεριά. Ο ενθουσιασμός τότε ήταν ένα παραλήρημα όλων των Ελλήνων, 225 παλικάρια όπου και αποτελέσαμε τον Ιερό Λόχο Φιλαδέλφειας. Κατά τα μεσάνυχτα της ίδιας μέρας ξεκινήσαμε με τις σημαίες και τα λάβαρα για το σταθμό του σιδηροδρόμου. Ο κόσμος που μας ξεπροβοδούσε σε όλη τη διαδρομή ευχόταν να γυρίσουμε νικητές και να μην φοβηθούμε του εχθρού τα βόλια. Έλληνες της Αμερικής βοήθησαν για τον αγώνα και τη νίκη. Ο Σπυρίδων Μαρκατσέλης με λίρες φόρτωσε το βαπόρι ΑΘΗΝΑΙ με πολεμοφόδια. Καταγόταν από την Ήπειρο από το χωριό Λίποβο Φιλιατών. Μεγάλη υπήρξε η συμβολή στον πόλεμο του 1912 των αδελφών Στεφάνου από την Ζοντίλα Ηπείρου, το σημερινό χωριό Ζωοδόχος (η μικρή Μαίρη Στεφάνου μας απήγγειλε ποίημα για την πατρίδα μας όταν όλοι μας αποχαιρετούσαν, ήταν η μετέπειτα Μαίρη Καρόλου). «Στα μισά του δρόμου μάθαμε ότι έπεσε η Θεσσαλονίκη» Και με τον ίδιο πάντα ενθουσιασμό με τον σιδηρόδρομο φθάσαμε στη Νέα Υόρκη και επιβιβαστήκαμε στο βαπόρι «ΒΕΡ- ΝΙΑ» της εταιρείας Κουν-Ερ-Λάι με πληρωμένα τα ναύλα όλων των στρατιωτών του Ιερού Λόχου Φιλαδέλφειας, τον οπλισμό, μια πυροβολαρχία, 4 κανόνια πεδινά και 4 ζώα, τον οπλισμό των στρατιωτών και επένδυση (στολές) από τους αδελφούς Στεφάνου. Επί 14 ημέρες πλέαμε για την Ελλάδα πιάνοντας πολλά λιμάνια. Βρισκόμασταν στα μισά του δρόμου από Νεάπολη Ιταλίας προς την Ελλάδα όταν με μεγάλη μας χαρά μάθαμε ότι έπεσε η Θεσσαλονίκη στις 26 Οκτωβρίου Στην Ελλάδα φθάσαμε στις 29 Οκτωβρίου. Ο ενθουσιασμός μας όλο και γιγαντώνονταν. Μέσα μας δεν βλέπαμε την ώρα να πατήσουμε το ελληνικό χώμα της πατρίδας μας. Σε όλα τα λιμάνια που πιάσαμε μας γινόταν υποδοχή και στη Νεάπολη μας δέχθηκαν με μουσικές. Αρχές Νοεμβρίου 1912 φθάσαμε στον Πειραιά και από εκεί αφού μας άλλαξαν τον οπλισμό, με άλλο βαπόρι ήρθαμε και βγήκαμε στην Σαλαώρα Άρτης, 3 Νοεμβρίου και από εκεί με τα πόδια φτάσαμε και διανυκτερεύσαμε στο Παλαιό Φρούριο Άρτας και τα ξημερώματα 4 Νοεμβρίου περάσαμε τη γέφυρα της Άρτας όπου εκεί ένα μικρό φυλάκιο Τούρκων χωρίς μεγάλη αντίσταση παρεδόθη. Από εκεί φτάσαμε στο Χάνι «Καρβασαρά» απέναντι από τη Φιλιππιάδα και το πρωί περπατώντας φτάσαμε 6 Νοεμβρίου στα Πέντε Πηγάδια όπου ο στρατός μας είχε καταλάβει στις 28 Οκτωβρίου Εκεί στα Πέντε Πηγάδια βρήκαμε το 1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα των Κρητών, όπου και ενσωματωθήκαμε με στρατηγό τον Κωνσταντίνο Σαπουντζάκη από την Κρήτη και Συνταγματάρχη τον Λάμπρο Συνανιώτη από την Τρίπολη και Λοχαγό τον Μάριο Πλατή από τον Πειραιά. Εκεί στην πρώτη γραμμή βρισκόταν ο Διοικητής ορεινής Πυροβολαρχίας Ταβουλάρης και ο Συνταγματάρχης Δημήτριος Ιωάννου στο Σύνταγμα των Ευζώνων. Ο Ταβουλάρης δύο κανόνια είχε φορτωμένα στα μουλάρια και δύο έστηνε στο έδαφος. Ήταν γενναίος, ήταν ακαταμάχητος, έκανε μεγάλη θραύση. Απόσπασμα από τις αναμνήσεις του «εθελοντή εξ Αμερικής Μπιζανομάχου» Κωνσταντίνου Τσιάνου ( ), από την Ήπειρο, δημοσιευμένες από την κόρη του Χαρίκλεια Τσιάνου στο βιβλίο «Σεργιάνι στα περασμένα...», έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ιωαννίνων. Ιωάννης Πηγασίου «Η Θεσσαλονίκη επανεύρε τον πρώτο ιδιοκτήτη» Ωραιότατος δρόμος είναι ο της παραλίας. Εκτείνεται παραλλήλως της θαλάσσης από το εν άκρον της πόλεως μέχρι του άλλου και διασχίζεται ούτος από το ηλεκτρικόν τραμ. Εις τον δρόμον τούτον υπάρχουσι ωραιότατα κτίρια, ξενοδοχεία, καφενεία, οικίαι. Μόλις φθάση τις εις Θεσσαλονίκην θα ζητήση να ίδη τον Λευκόν Πύργον. Ούτος ευρίσκεται εις τον παραλιακόν δρόμον, όταν προχωρήση τις αρκετά από το τελωνείον. Είναι εν όμορφον κτίριον παρόμοιον με τον εν Κυρηνεία παρά τα καταστήματα του κ. I. Βασιλείου περίφημον κούλαν. Με την διαφοράν ότι ο Λευκός Πύργος είναι τελειωμένος και παραδόξως είναι λευκός, λευκώτατος, ενώ έχει μαυρίσει τόσας ελληνικάς καρδίας. Δεν επετρέπετο εις Έλληνα να τον πλησιάση, να τον ατενίση. Επί της κορυφής του εφιλοξενείτο άλλοτε μία παμμέγιστος τουρκική σημαία, ως εμάθομεν. Το θηρίον αυτό σήμερον προκαλεί μίαν λακτάραν εις πάσαν ελληνικήν καρδίαν. Διότι εταπεινώθη, διότι εξημερώθη. Επ αυτού κυματίζει μία μεγίστη ελληνική σημαία. Άνευ φόβου, άνευ δειλίας, δύνασαι σήμερον, ω αναγνώστα μου, να πλησιάσης τον Λευκόν Πύργον και αχορτάστως να απολαύσης το μεγαλείον το υπάρχον επ αυτού, να ατενίσης την γαλάζιαν σημαίαν μας. Διερχόμενος από τον Λευκόν Πύργον μετά του αγαπητού μου εκ Θεσσαλονίκης συναδέλφου, ήτοι του δραπέτου εκ του τουρκικού στρατού, ευρέθην προ συγκινητικωτάτης σκηνής. Αναίσθητος σχεδόν ούτος από την συγκίνησιν εγονυπέτησεν παρά τον Λευκόν Πύργον, ανύψωσε τους οφθαλμούς προς την κυανόλευκον και τας χείρας προς τα άνω, και με τρέμουσαν φωνήν εφώναξεν, «Θεέ μου σε ευχαριστώ, διότι με ηξίωσας να ίδω την ελληνικήν σημαίαν επί του Λευκού Πύργου». Εκ του θεάματος τούτου συνεπέρανα αμέσως, πόσον πικραμμέναι ήσαν πρότερον αι καρδίαι των δυστυχών αυτών πλασμάτων. Παντού είχεν ίδει την κυανόλευκον. H επί του Λευκού όμως Πύργου κυματίζουσα φωνάζει απ άκρου εις άκρον, ότι η πόλις απηλ-

7 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ αφιέρωμα ένα λήνων» κανικών πολέμων Η Θεσσαλονίκη στις αρχές του 20ού αιώνα. λάγη πλέον από τους γαμψούς όνυχας των Νεοτούρκων. Ότι η πόλις πλέον επανεύρε τον πρώτον ιδιοκτήτην, τον πρώτον κυρίαρχόν της. Έκλαιεν απαρηγόρητα ο φίλος. Ήσαν δάκρυα ανεκφράστου χαράς. -Μη κλαίης τόσο πολύ, του λέγω. Όπως πηγαίνουν τα πράγματα ελπίζομεν να ίδωμεν την κυανόλευκον, όχι μόνον εις τον Λευκόν Πύργον, αλλά και εις την Αγίαν Σοφίαν της Κωνσταντινουπόλεως. Κράτησον λοιπόν την όρεξίν σου. Τουλάχιστον πιστεύω ακραδάντως τούτο. Εγώ έγραψα εις την πατρίδα μου να μου διευθύνωσι τας επιστολάς μου εις Κωνσταντινούπολιν μετ ολίγας ημέρας. Θα ίδωμεν λοιπόν μεγαλείτερα θαύματα απ αυτά. Πλην του παραλιακού δρόμου η Θεσσαλονίκη ολίγους άλλους πλατείς έχει και καθαρούς. Οι λοιποί είναι με καρτερίμια και στενοί. Επί των στενών πεζοδρομίων κατά αποστάσεις υπάρχουσι διάφορα τουρκικά κινητά καταστήματα, τα οποία αποτελούνται από ένα ταπσίν, μερικά πινάκια, ένα τηγάνι κ.λ. ήτοι καταστήματα προς κατασκευήν λοκμάδων, σαπούν χαλβά, προς τηγανισμόν σηκοτιών και άλλων. [...] O Άγιος Δημήτριος. H ευζωνική άδεια αντί της σουλτανικής Εις μικράν απόστασιν από το Διοικητήριον ευρίσκεται ο περικαλλής ναός του αγίου Δημητρίου. Ούτος ως γνωστόν ήτο μεταβεβλημένος εις τουρκικόν τέμενος ως μαρτυρεί και ο επ αυτού μιναρές. Ως εκ της ιστορικής του αξίας ο ναός ούτος προσείλκυε πρότερον, ως εμάθομεν, πολλούς επισκέπτας. Ίνα κατορθώση τις να εισέλθη εντός αυτού, έπρεπε να λάβη σουλτανικήv άδειαν. Επομένως εχρειάζοντο αιτήσεις επί αιτήσεων και διατυπώσεις επί διατυπώσεων. Επεσκέφθημεν τον ναόν, άνευ σουλτανικής αδείας. Διότι σήμερον κατώρθωσεν το τσαρούχι και η φουστανέλλα να αφαιρέση από τας σουλτανικάς χείρας αυτό το προνόμιον και να το δώση εις ένα μόνον εύζωνον. Ένας εύζωνος λεβέντης κρατών το τουφέκιν του ίσταται παρά την πύλην του Αγίου Δημητρίου αυτός εκδίδει σήμερον την άδειαν την οποίαν άλλοτε εξέδιδεν ο σουλτάνος. Eπλησιάσαμεν αυτόν τον απλοϊκόν εκδότην των αδειών. -Επιτρέπεται λέει; Ελεύθερα, ελεύθερα. Και ούτω επετύχομεν εις μίαν στιγμήν εκείνο το οποίον άλλοτε δεν θα επετυγχάνομεν ένα μήνα. Οποία συγκίνησις, οποία λακτάρα. Εβάλομεν τον σταυρόν μας και εισήλθομεν εις αυτόν. Ένας παπάς ιστάμενος πλησίον της εικόνος της Παναγίας και του αγ. Δημητρίου έκαμνε παράκλησιν εις μερικάς οικογενείας. Πλείστοι επισκέπται περιεφέροντο μέσα εις τον ναόν και μετά προσοχής παρετήρουν και εθαύμαζον την καλλονήν αυτού. Το εσωτερικόν του ναού είναι εξόχου καλλονής και τέχνης. Οι στύλοι, αι αψίδες, είναι όλα από μάρμαρον της Πεντέλης. Επί διαφόρων μαρμαρίνων πλακών υπάρχουσι λαξευταί εικόνες διαφόρων αγίων, όλαι σχεδόν αβλαβείς. Το εσωτερικόν του ναού μαρτυρεί ότι έκπαλαι ήτο ελληνικός. Μόνον επί της αψίδος του Αγίου Βήματος υπάρχουσι παμμέγιστα τουρκικά γράμματα, όπως τοιαύτα παρατηρούνται εις τον ναόν της αγίας Σοφίας της Λευκωσίας. Αφού περιειργάσθημεν καλώς τον ναόν και ησπάσθημεν τας αγίας εικόνας, ανήλθομεν επί του μιναρέ αυτού. Ουδέποτε ησθάνθην ότι εμεγάλωσα τόσο όσον την στιγμήν εκείνην, καθ ην ιστάμενος επί του μιναρέ εδεχόμηv τα ριπιδίσματα της γαλάζιας σημαίας μας, η οποία τόσον υπερηφάνως επλατάγιζεν επί του μιναρέ. Όλα τα τονωτικά φάρμακα του κόσμου θα ήτο αδύνατον να τονώσωσι τόσο τον οργανισμόν μας, όσον τον ετόνωσεν το γλυκύτατον αεράκιν της ελληνικής σημαίας επί του μιναρέ του Αγ. Δημητρίου. Ο Ιωάννης Πηγασίου ( ) γεννήθηκε στον Καραβά της επαρχίας Κερύνειας. Εργάστηκε ως δάσκαλος στη Λάπηθο για πέντε χρόνια και το 1910 γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τον Οκτώβριο του 1912 κατατάχθηκε ως βοηθός γιατρός στο «Β Φορητόν Χειρουργείον» του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού που ακολούθησε τα στρατεύματα που προέλασαν στη Θεσσαλία και τη Δυτική Μακεδονία. Η ομάδα του Πηγασίου (4 γιατροί και 8 φοιτητές - βοηθοί γιατροί υπό τη διεύθυνση του καθηγητή της ιατροδικαστικής Ιωάννη Γεωργιάδη) έφτασε μέσω Κοζάνης και Έδεσσας το Νοέμβριο στη Θεσσαλονίκη. Τα αποσπάσματα που δημοσιεύονται είναι από το εκτενές κείμενό του «Από τα παλαιά σύνορα μέχρι Θεσσαλονίκης». Μητροπολίτης Κιτίου Μελέτιος Μεταξάκης «Επιτρέψατέ μοι, ω ελεύθεροι Θεσσαλονικείς, να ζητήσω παρ υμών χάριν» «Χαίρετε εν Κυρίω πάντοτε και πάλιν ερώ χαίρετε». Ούτως εχαιρέτιζεν ο μακάριος Παύλος τους Μακεδόνας μαθητάς αυτού απηλευθερωμένους της δουλείας των ειδώλων. Τούτον απευθύνω και εγώ σήμερον τον χαιρετισμόν προς ημάς τους νέους Μακεδόνας, ω τέκνα της Νέας Ελλάδος, επί τη απελευθερώσει υμών από της τυραννίας των Τούρκων. Χαίρετε εν Κυρίω πάντοτε ότι εθραύσθησαν αι αλύσεις των δεσμών υμών, ότι έλαβε τέλος το μαρτύριον υμών, ότι κατέπαυσαν οι στεναγμοί υμών, χαίρετε ότι ο Θεός επεσκέψατο υμάς και εποίησε λύτρωσιν τω λαώ αυτού. [...] Τις δύναται, αδελφοί μου αγαπητοί, να παραστήση επαξίως τούτων των ημερών το μεγαλείον; Εν μόνον πράγμα αντιλαμβάνομαι καλώς, ότι αι πηγαί των οφθαλμών μας εξαντληθείσαι εις τας οδύνας των παθημάτων ημών δεν δίδουσι σήμερον τα δάκρυα, των οποίων έχομεν ανάγκην εν τη χαρά ημών. Διά τούτο και αρκούμεθα σχεδόν εν απαθεία να αναλύωμεν τας καρδίας ημών εις αίνους και δοξολογίαν προς τον Θεόν τον δίκαιον και εύσπλαγχνον των πατέρων ημών ότι εποίησε κράτος εν βραχίονι αυτού, ότι ανενέωσε μεθ ημών το έλεος και την διαθήκην αυτού. Αλλ ακριβώς διότι ηλεήθημεν υπό του Κυρίου πρέπει του λοιπού να βαδίσωμεν την οδόν των εντολών αυτού. Εις ελευθερίαν κληθέντες οφείλομεν του λοιπού να ζήσωμεν ως ελεύθεροι. Μετά της πολιτικής ελευθερίας, ην έδωκεν εις ημάς ο θρίαμβος των ελληνικών όπλων, πρέπει να αποκτήσωμεν και την ηθικήν ελευθερίαν, ήτις είναι έργον ιδικόν μας. Ελεύθερος δεν δύναται να ονομασθή ο άνθρωπος όστις δουλεύει εις τας κακάς της καρδίας αυτού κλίσεις όσην και αν έχη εξωτερικήν ελευθερίαν, ουδέ ο μισών και ο αποστρεφόμενος τον αδελφόν αυτού. Πάντες δ οι πολίται της Νέας Ελλάδος είναι αδελφοί προς αλλήλους καλούμενοι πάντες να ζήσωσι εν ισότητι δικαιωμάτων και καθηκόντων ως ελεύθεροι πολίται ελευθέρου κράτους αδιακρίτως φυλής ή θρησκεύματος. Η δόξα της και νυν δεδοξασμένης Ελλάδος θα είναι τόσον μεγαλυτέρα όσον αδελφικωτέρα και συμπαθεστέρα θα είναι η συμπεριφορά των φυσικών αυτής τέκνων προς τα υιοθετηθέντα, τους Τούρκους, τους Ισραηλίτας, τους Βουλγάρους, τους Σέρβους και εις τινας άλλους, μη Έλληνας μεν το γένος, υπηκόους όμως του βασιλέως των Ελλήνων. Και τώρα, αγαπητοί, οφείλω να ευχαριστήσω και υπέρ εμαυτού τον ουράνιον πατέρα διά την χάριν, ην έχω να συνεορτάζω μεθ υμών τα ελευθέρια της Μακεδονίας, της πατρίδος του Αλεξάνδρου και του Αριστοτέλους, του πεδίου εν ω εδόθη η τελειωτική νίκη του Σταυρού κατά της ειδωλολατρίας, της χώρας ήτις υπήρξεν η αφετηρία και το στήριγμα της δυνάμεως και του μεγαλείου της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Δεν συνεταλαιπωρήθην μεθ υμών, δεν συνεμερίσθην μεθ υμών εν τω παρελθόντι τους κινδύνους, τας πιέσεις, τα μαρτύρια συνέκλαυσα όμως μεθ υμών και συνεπένθησα μακρόθεν ακούων τας θλίψεις υμών, τας καταδυναστεύσεις των υμετέρων προκρίτων και τας κατακρεουργήσεις των υμετέρων Αρχιερέων. Διά τούτο και δικαιούμαι σήμερον να συγχαίρω μεθ υμών επί τούτω ελθών εις την υμετέραν πόλιν, ίνα γείνω μέτοχος της χαράς υμών και της ευφροσύνης, είμαι δ οφειλέτης πολλής ευγνωμοσύνης εις τον υμέτερον Ποιμενάρχην τον συνέσεως πολλής και ζήλου χρηστού πεπληρωμένον, όστις μοι παρεσκεύασε την ευλογητήν ταύτην μεθ υμών εν τω ναώ του Κυρίου κοινωνίαν εν πνεύματι. Και ήδη επιτρέψατέ μοι, ω ελεύθεροι Θεσσαλονικείς, να ζητήσω παρ υμών χάριν. Θέλω υμείς οι νυν λελυτρωμένοι, οι νυν παρά Θεού ηλεημένοι, υμείς εφ ους εξεχύθησαν οι ακένωτοι θησαυροί της πατρικής αγάπης του Θεού, οι έχοντες άρα παρρησίαν προς τον οικτίρμονα Θεόν, να παρακαλέσητε αυτόν ως από μιας καρδίας, κατά την στιγμήν ταύτην την ιεράν, να παρακαλέσητε αυτόν, ηνωμένοι μετά πίστεως και αγάπης, όπως επεκτείνη το έλεος αυτού και επί την ελληνικωτάτην Κύπρον και πάσας καθόλου τας ακόμη αλυτρώτους ελληνικάς χώρας. Ναι, ο Θεός ο άγιος, ο δίκαιος, ο αληθινός παράτεινον το έλεός σου τοις γινώσκουσί Σε. Ευδόκησον εν τη αφάτω Σου αγαθότητι και δικαιοσύνη να ενωθώμεν πάντες οι Έλληνες υπό το σταυροφόρον και ευεργετικόν του βασιλέως των Ελλήνων σκήπτρον, ίνα ηνωμένοι πάντες και ελεύθεροι δοξάζωμεν εν ενί στόματι και μια καρδία τον Πατέρα, τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα, τον ένα εν Τριάδι Θεόν, ω η δόξα, η νίκη και το κράτος εις τους αιώνας των αιώνων. Κήρυγμα του μητροπολίτη Κιτίου Μελετίου Μεταξάκη ( ) στον ναό του Αγίου Μηνά Θεσσαλονίκης την Κυριακή 4 Νοεμβρίου 1912, παρουσία της βασίλισσας Όλγας και των πολιτικών και στρατιωτικών αρχών της πόλης. Ο Μεταξάκης έσπευσε να καταταγεί εθελοντής ως στρατιωτικός ιερέας, δεν του επέτρεψαν όμως. Βοήθησε σε αρκετά εκκλησιαστικά ζητήματα, όπως το Αγιορειτικό.

8 58 08 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Κρήτη: Σφυρηλάτηση δεσμών με Μακεδονία και Ήπειρο Η παρουσία των Κρητών, κατά τον 20ό αιώνα, στους εθνικούς αγώνες εκτός Κρήτης ξεκίνησε με τη συμμετοχή τους στον Μακεδονικό Αγώνα ( ). ΓρAφεΙ ο ΕΜΜΑνΟΥHΛ Γ. ΧΑΛΚιΑδAΚΗΣ* Π ολλοί Κρητικοί σχημάτισαν εθελοντικά σώματα και έσπευσαν να βοηθήσουν τον ελληνισμό της Μακεδονίας. Στους αγώνες αυτούς διακρίθηκαν και κρήτες αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, όπως ο Γεώργιος Κατεχάκης (καπετάν Ρούβας), που έλαβε μέρος, αργότερα, στους Βαλκανικούς Πολέμους ως γενικός αρχηγός των εθελοντικών σωμάτων της Μακεδονίας και επιμελητής της μεραρχίας Ηπείρου, και ο Γεώργιος Τσόντος (καπετάν Βάρδας), που συμμετείχε στους Βαλκανικούς ως λοχαγός. Ο Παύλος Μελάς έγραφε χαρακτηριστικά για τους κρήτες εθελοντές προς τον μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη: «[...] Γενναίοι, ευφυείς, τολμηροί, αποφασιστικοί, φιλόδοξοι, έχοντες αναπτυγμένον το εθνικόν αίσθημα, είμαι βέβαιος ότι θα ενισχύσωσι καταπληκτικώς τον αγώνα σας [...]». Παράλληλα, ο ρόλος της Κρητικής Χωροφυλακής την περίοδο εκείνη ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος της εμπιστεύθηκε την αστυνόμευση της Θεσσαλονίκης, το 1912, και οι άνδρες της ανταποκρίθηκαν με επιτυχία στην αποστολή τους. Στο πλαίσιο αυτό, η συμμετοχή των Κρητών στους Βαλκανικούς Πολέμους ήταν ουσιαστικά εθελοντική, καθώς την επιστράτευση είχε κάνει η κυβέρνηση της Αθήνας, την περίοδο που η Κρήτη δεν είχε ακόμη ενωθεί με την Ελλάδα και η Κρητική Πολιτεία αποτελούσε ιδιαίτερη πολιτική οντότητα. Αν και οι χριστιανοί Κρήτες είχαν διακηρύξει μονομερώς, ήδη από το 1908, την ένωση με την Ελλάδα, επίσημα πραγματοποιήθηκε πολύ αργότερα, μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων. Εμμανουήλ Γ. Χαλκιαδάκης εθελοντές Συγκεκριμένα, τον Σεπτέμβριο του 1912 κηρύχθηκε γενική επιστράτευση στην Ελλάδα. Εκατοντάδες Κρητικοί έσπευσαν να καταταγούν, ύστερα από σχετικό διάταγμα που εξέδωσαν οι αρχές της νήσου. Οι Προστάτιδες Δυνάμεις αντέδρασαν σ αυτή την κίνηση των Κρητών, με το πρόσχημα πως η Κρήτη δεν είχε ενωθεί με την Ελλάδα. Μάλιστα, έδωσαν εντολή στα πολεμικά τους πλοία, που βρίσκονταν σε Ηράκλειο και Σούδα, να εμποδίσουν τη μεταφορά εθελοντών από την Κρήτη. Παρ όλα αυτά, γύρω στους εθελοντές πρόλαβαν και κατέφθασαν στον Πειραιά, όπου και συγκρότησαν το «Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών» υπό τον ταγματάρχη Γεώργιο Κολοκοτρώνη, εγγονό του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Η παρουσία των Κρητών, με την άφιξη νέων εθελοντών, αναβαθμίστηκε σε σύνταγμα. Η δημιουργία της Κρητικής Πολιτοφυλακής, το 1907, είχε προετοιμάσει το έδαφος για τη συγκρότηση ετοιμοπόλεμου στρατού. Συνολικά, το «Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών», αποτελούμενο από τρία τάγματα, ενώθηκε με τη στρατιά της Ηπείρου και το τέταρτο «Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών» ενίσχυσε τη στρατιά Θεσσαλίας. Το σύνταγμα αριθμούσε γύρω στους άνδρες, ενώ το σύνολο των Κρητών που πήραν μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους έφτασε κοντά στους εθελοντές. «Λόχος Κρητών Διδασκάλων». Στους εθελοντές συμμετείχε ο «Κρητικός Ιερός Λόχος Εθελοντών Φοιτητών» και ο «Λόχος Δασκάλων». Οι εθελοντές ονομάζονταν και «Πρόσκοποι», δηλαδή «οι μη υπόχρεοι προς στράτευσιν... Δόσαντες (sic) τον όρκον του στρατιώτου, δεν κατετάγησαν εις τον τακτικό στρατόν, αλλά υπό ωρισμένους αξιωματικούς και ιδιώτας οπλαρχηγούς...». Η ιαχή «αέρα» Αξίζει να σημειωθεί ότι ο γνωστός φιλόλογος, ιστορικός και αρχαιολόγος Στέφανος Ξανθουδίδης συσχετίζει την πολεμική ιαχή «αέρα, αέρα», που έμεινε γνωστή από τη χρήση της κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου του 1940, με τους Κρήτες που πολέμησαν στους Βαλκανικούς Πολέμους. Κατά τον Ξανθουδίδη, τους τελευταίους χρόνους της οθωμανικής διοίκησης της Κρήτης ζούσε στο Ηράκλειο ένας οθωμανός ζητιάνος και παράφρων, o Μουλά - Μουσταφά Καμπεράκης. Τα παιδιά τον παρενοχλούσαν φωνάζοντας «αέρα Μουλά Μουσταφά», τον έτρεπαν κάθε φορά σε άτακτη φυγή και τον κατεδίωκαν κραυγάζοντας «αέρα, αέρα». Το επιφώνημα αυτό το χρησιμοποιούσαν αργότερα και οι κάτοικοι του Ηρακλείου Κρήτης ως πείραγμα στις Απόκριες και «[...] οι κατά τον Βαλκανικόν πόλεμον εξ Ηρακλείου επίστρατοι [ενν. επιστρατευμένοι] το μετέφερον εις τα στρατόπεδα και τα χαρακώματα της Μακεδονίας και της Ηπείρου μεταχειριζόμενοι αυτό κατά τας εφόδους κατά των φευγόντων Τούρκων και ύστερον κατά των Βουλγάρων, ούτω δε διεδόθη εις το στράτευμα, και εγένετο γνωστόν και εις τους εκ της άλλης Ελλάδος στρατιώτας [...]». Χρησιμοποιούνταν κυρίως για ενθάρρυνση, αλλά και για ειρωνεία ή αποδοκιμασία ή εκφοβισμό. Ανεξάρτητα από την αληθοφάνεια μιας τέτοιας ερμηνείας, έκδηλος είναι ο ρόλος και η παρουσία των κρητών εθελοντών στο πεδίο της μάχης. Απολογισμός Συνοψίζοντας, το Τάγμα Κρητών υπό τον ταγματάρχη Γεώργιο Κολοκοτρώνη εντάχθηκε στη στρατιά Θεσσαλίας και υπέστη βαριές απώλειες. Από τους άνδρες του επέζησαν γύρω στους 50. Το Σύνταγμα Κρητών ενώθηκε με τη Στρατιά της Ηπείρου και συμμετείχε στις νικηφόρες επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού, ενώ αργότερα μεταφέρθηκε ατμοπλοϊκώς σε Μακεδονία και Θράκη. Οι εθελοντές και οι επιστρατευμένοι Κρήτες συμμετείχαν στους Βαλκανικούς Πολέμους, στις μάχες των Γιαννιτσών, των Πέντε Πηγαδιών, του Αργυρόκαστρου, της Πρεμετής, της Κορυτσάς, της Μοσχόπολης, του Κιλκίς - Λαχανά, του Σιδηροκάστρου, της Τζουμαγιάς, της Ξάνθης, της Κομοτηνής και του Νευροκοπίου, με πολυπληθή αναλογικά με τον πληθυσμό της νήσου παρουσία και με σημαντικά αποτελέσματα στο πεδίο της μάχης. Οι εκατοντάδες νεκροί Κρητικοί των Βαλκανικών Πολέμων αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της θυσίας τους και σφυρηλατούν τους δεσμούς της νήσου με τη Μακεδονία και την Ήπειρο. Βιβλιογραφία Αλεξάκης Ιωάννης, «Ο πρώτος στρατός της Κρήτης. Η Κρητική Πολιτοφυλακή», Πεπραγμένα του Β Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. IV, Αθήνα 1969, σ. 1-93, Γενικό Επιτελείο Στρατού - Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Επίτομη Ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων , Αθήνα (Δ.Ι.Σ.) 1987, Dakin Douglas, Η Ενοποίηση της Ελλάδας, , μτφρ. Α. Ξανθόπουλος, Αθήνα (Μ.Ι.Ε.Τ.) , Δετοράκης Θεοχάρης, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο (εκδ. Τυποκρέτα) , Κελαϊδής Πάρις, «Η Κρητική Πολιτεία στους εκτός Κρήτης πολέμους», Κρητική Πολιτεία, 3ο τεύχος, Χανιά (εκδ. Χανιώτικα Νέα - Κοινωφελές Ίδρυμα «Αγία Σοφία»), 28 Μαρτίου 2000, σ. 3-7, Παναγιωτάκης Γεώργιος, 20ός αιώνας. Ιστορία των Κρητικών Αγώνων εκτός Κρήτης, Κρήτη (εκδ. Δετοράκης) 2010, Τωμαδάκης Νικόλαος, «Μακεδονικός Αγών και Κρήτη», Κρητική Εστία 75 (1958), σ Ο τίτλος και οι μεσότιτλοι μπήκαν με ευθύνη του επιμελητή του αφιερώματος. * Ο Εμ. Γ. Χαλκιαδάκης είναι μεταδιδάκτωρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και διδάσκων της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Ηρακλείου Κρήτης.