«Μάρτυρες του Στέμματος, Μάρτυρες Δημοσίου Συμφέροντος και Ευνοϊκά μέτρα (μέτρα επιείκειας)»

Transcript

1 ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Π.Μ.Σ ΠΟΙΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ: Εργασία στο πλαίσιο του μαθήματος «Ειδικά Θέματα Ποινικού Δικονομικού Δικαίου» με θέμα: «Μάρτυρες του Στέμματος, Μάρτυρες Δημοσίου Συμφέροντος και Ευνοϊκά μέτρα (μέτρα επιείκειας)» Διδάσκοντες: Αριστομένης Τζαννετής, Αλέξανδρος Δημάκης Εισηγητής: Αχιλλέας Παπαθεοδώρου (Α.Μ ) Επιβλέπων καθηγητής: Αλέξανδρος Δημάκης Αθήνα, Φεβρουάριος 2021

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι. Εισαγωγή... 3 ΙΙ. Μάρτυρες Δημοσίου Συμφέροντος Εισαγωγικά Η Έννοια του «Μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος σε Συνάρτηση με την Έννοια του Whistleblower» Προϋποθέσεις Απόκτησης της Ιδιότητας του «Μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος» α. Ουσιαστικές προϋποθέσεις β. Διαδικασία λήψης της ιδιότητας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος (τυπικές προϋποθέσεις) γ. Ανάκληση της ιδιότητας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος Νομική Προστασία του Μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος Ενδιάμεσο Συμπέρασμα Η Οδηγία (ΕΕ) 2019/1937 προς ένα κοινό ευρωπαϊκό πλαίσιο προστασίας; Η Νομολογία του ΕΔΔΑ ως δείκτης της παρεχόμενης προστασίας στους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος ΙΙΙ. Μάρτυρες του Στέμματος και Ευνοϊκά Μέτρα (Μέτρα Επιείκειας) Έννοια Μάρτυρα του Στέμματος/Ευνοϊκών Μέτρων Βασικές Διατάξεις Ευνοϊκών Μέτρων α. Ευνοϊκά Μέτρα άρθρου 187Γ ΠΚ β. Ευνοϊκά Μέτρα άρθρου 27 Ν. 4139/2013 (Νόμος περί εξαρτησιογόνων ουσιών) γ. Ευνοϊκά Μέτρα άρθρου 263Α ΠΚ Διάκριση του θεσμού του Μάρτυρα του Στέμματος σε σχέση με τον Μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος Συμπεράσματα Επιχειρήματα υπέρ και κατά του θεσμού των ευνοϊκών μέτρων ΙV. Μάρτυρες Δημοσίου Συμφέροντος και Μάρτυρες του Στέμματος ως Προστατευόμενοι Μάρτυρες V. Επιλογικές Παρατηρήσεις...41 Βιβλιογραφία Νομολογία

3 Ι. Εισαγωγή Με την παρούσα εργασία επιχειρείται η προσέγγιση δύο ιδιαίτερων κατηγοριών μαρτύρων εν ευρεία εννοία, αυτή του «μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος» και αυτή του «μάρτυρα του στέμματος». Πρόκειται για πρόσωπα που λαμβάνουν μεν την ιδιότητα του μάρτυρα όταν καλούνται να καταθέσουν στο πλαίσιο της ποινικής διαδικασίας, όμως ουσιαστικά η λειτουργία τους ξεπερνά κατά πολύ αυτήν του αποδεικτικού μέσου. Βασικό χαρακτηριστικό και των δύο άλλωστε αποτελεί η συμβολή τους στην εξιχνίαση και δίωξη εγκληματικών πράξεων, με αποτέλεσμα να αποκτούν ιδιαίτερη σημασία από πλευράς αντεγκληματικής σκοπιμότητας. Στο πρώτο μέρος της εργασίας αναπτύσσεται η έννοια του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος σε σχέση με τον χαρακτηριστικό όρο του «whistleblower», οι προϋποθέσεις και η διαδικασία για την κτήση της ιδιότητας αυτού σύμφωνα με το άρθρο 47 Κ.Π.Δ, αλλά και η νομική προστασία που συνεπάγεται ο σχετικός χαρακτηρισμός. Στην συνέχεια, γίνεται μια σύντομη αναφορά στην Οδηγία (ΕΕ) 2019/1937 και στην νομολογία του ΕΔΔΑ, παράγοντες που επηρεάζουν άμεσα το εγχώριο πλαίσιο προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος. Στο δεύτερο μέρος, προσεγγίζεται η έννοια του μάρτυρα του στέμματος και των ευνοϊκών μέτρων και επιχειρείται η σαφής οριοθέτησή τους σε σχέση με τον μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος. Επιπλέον, αναλύονται οι βασικότερες διατάξεις ευνοϊκών μέτρων στην ελληνική νομοθεσία, ενώ ακολουθεί μια αποτίμηση της κριτικής που έχει ασκηθεί κατά του θεσμού. Τέλος, όλως συνοπτικά, παρατίθεται η προστασία που μπορούν να λάβουν τόσο οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος, όσο και οι μάρτυρες του στέμματος από τον χαρακτηρισμό τους ως «προστατευόμενοι μάρτυρες» κατά το αρ.218 ΚΠΔ, και η επίδραση αυτής στα δικαιώματα του κατηγορούμενου. 3

4 ΙΙ. Μάρτυρες Δημοσίου Συμφέροντος 1. Εισαγωγικά Η Έννοια του «Μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος σε Συνάρτηση με την Έννοια του Whistleblower» Ο θεσμός του «μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος» εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ελληνική νομοθεσία με τον Ν.4254/2014 (Μέτρα στήριξης και ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας στο πλαίσιο εφαρμογής του ν.4046/2012 και άλλες διατάξεις), στο πλαίσιο μιας ευρύτερης προσπάθειας ενίσχυσης της πρόληψης και καταστολής των φαινομένων διαφθοράς στην ελληνική κοινωνία. Με τον παραπάνω νόμο επιχειρήθηκε, μεταξύ άλλων, η αναμόρφωση των βασικών ποινικών διατάξεων κατά της «διαφθοράς» του Ποινικού Κώδικα και η ταυτόχρονη βελτίωση της προστασίας των προσώπων που καταγγέλλουν τις αντίστοιχες πράξεις, δεδομένου ότι μέχρι τότε η νομοθεσία κατά της διαφθοράς δεν ανταποκρινόταν στις συμβατικές δεσμεύσεις που είχε αναλάβει η χώρα μας τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε διεθνές επίπεδο 1. Συγκεκριμένα, με το άρθρο πρώτο παρ. ΙΕ υποπαρ.15 του Ν.4254/2014 προστέθηκε στον Κ.Π.Δ. το άρθρο 45Β (πλέον 47 Κ.Π.Δ.), με τίτλο «Αποχή από την ποινική δίωξη μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος», προκειμένου η χώρα να συμμορφωθεί ιδίως με το άρθρο 33 της Σύμβασης του Ο.Η.Ε. κατά της Διαφθοράς (UNCAC), η οποία κυρώθηκε με τον νόμο 3666/2008 2, το άρθρο 22 της Σύμβασης Ποινικού Δικαίου του Συμβουλίου της Ευρώπης (Σύμβαση GRECO) που κυρώθηκε με τον νόμο 3560/ και τις σχετικές συστάσεις του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) για την εφαρμογή της Σύμβασης του ΟΟΣΑ για την καταπολέμηση της δωροδοκίας στις διεθνείς επιχειρηματικές συναλλαγές. Παράλληλα, η εν λόγω προσθήκη είχε καταστεί αναγκαία και με βάση πλήθος μη νομικά δεσμευτικών διατάξεων, οι οποίες παρατίθενται διεξοδικά στην Εισηγητική Έκθεση του Ν.4254/2014, ενώ έλαβε χώρα ακριβώς πριν από την υιοθέτηση της Σύστασης CM/Rec(2014)7 της Επιτροπής των Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης προς τα Κράτη μέλη για την προστασία των μαρτύρων δημοσίων συμφέροντος (whistleblowers). Η τελευταία αν και μη δεσμευτική για τα Κράτη Μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, έχει ιδιαίτερη αξία, καθώς θέτει τις γενικές αρχές και τις ελάχιστες προϋποθέσεις που πρέπει να διέπουν μια ολοκληρωμένη νομοθεσία προστασίας μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος 4. 1 Εισηγητική Έκθεση Ν.4254/2014 σελ. 54επ. 2 Άρθρο 33 Ν.3666/2008, Προστασία προσώπων που κάνουν καταγγελίες: «Κάθε Κράτος Μέρος εξετάζει τη δυνατότητα ενσωμάτωσης στο εσωτερικό νομικό του σύστημα κατάλληλων μέτρων για την παροχή προστασίας έναντι αδικαιολόγητης μεταχείρισης σε οποιοδήποτε πρόσωπο καταγγέλλει καλόπιστα και με βάσιμους λόγους στις αρμόδιες αρχές, γεγονότα που αφορούν αδικήματα που ορίζονται σύμφωνα με την παρούσα Σύμβαση.» 3 Άρθρο 22 Ν.3560/2007, Προστασία συνεργατών δικαιοσύνης και μαρτύρων: «Κάθε Μέρος πρέπει να υιοθετήσει τα μέτρα που είναι απαραίτητα για να παράσχει αποτελεσματική και κατάλληλη προστασία για : α. αυτούς που καταγγέλλουν τα ποινικά αδικήματα που θεσπίζονται σύμφωνα με τα Άρθρα 2 έως 14 ή που συνεργάζονται άλλως με τις ανακριτικές ή διωκτικές αρχές β. μάρτυρες που καταθέτουν σχετικά με τα αδικήματα αυτά.» 4 Recommendation CM/Rec(2014)7 4

5 Από τις παραπάνω αναφορές προκύπτει ότι ο νομοθέτης του Ν.4254/2014 χρησιμοποιώντας τον όρο «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος» επιχείρησε να αποδώσει στην ελληνική νομοθεσία τον γνωστό στην διεθνή βιβλιογραφία, αγγλικό όρο «whistleblower», που μπορεί να μεταφραστεί σε πρώτη ανάγνωση στα ελληνικά ως πληροφοριοδότης ή καταγγέλλων δυσλειτουργίες 5. Άλλωστε η Εισηγητική Έκθεση του Ν.4254/2014 ορίζει τον «μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος» ως το πρόσωπο που επιδέχεται προστασίας αφού, χωρίς να εμπλέκεται το ίδιο στην τέλεση εγκλημάτων διαφθοράς, συμβάλλει ουσιωδώς στην αποκάλυψη των εν λόγω εγκλημάτων με πληροφορίες που παρέχει στις αρμόδιες διωκτικές αρχές, παραπέμποντας μάλιστα στην συνέχεια ρητά στον όρο του «whistleblower». Αναφορικά δε με τον ορισμό του «whistleblower» και κατά λογική αναγκαιότητα της πρακτικής του «whistleblowing», έχουν προταθεί κατά καιρούς διαφορετικοί ορισμοί, είτε στενότεροι, είτε πιο διευρυμένοι, σε συνάρτηση με τις εκάστοτε νομοθετικές επιλογές σε διεθνές επίπεδο. Συνοπτικά, σύμφωνα με τον ορισμό που υιοθετεί η Φερενίκη Παναγοπούλου Κουτνατζή 6, το «whistleblowing» συνίσταται στην «αποκάλυψη πληροφοριών που σχετίζονται με πράξεις διαφθοράς, παρανομίας, απάτης και επισφάλειας, οι οποίες διαπράττονται σε οργανισμούς του δημοσίου ή ιδιωτικού τομέα, θέτοντας σε κίνδυνο το δημόσιο συμφέρον προς πρόσωπα που θεωρείται ότι μπορούν να δράσουν αποτελεσματικά» ενώ ως «whistleblower» μπορεί να θεωρηθεί «ο υπάλληλος που αντιλαμβάνεται ότι διαπράττεται μια άδικη, παράνομη πράξη στην δημόσια υπηρεσία ή τον ιδιωτικό οργανισμό όπου εργάζεται, καθώς και ο πολίτης που αντιλαμβάνεται ένα τέτοιο περιστατικό διαφθοράς και χωρίς να έχουν ίδιο όφελος (...) αποφασίζουν να αποκαλύψουν το περιστατικό αναφέροντάς το σε μία εσωτερική ή εξωτερική αρχή». Επίσης το «whistleblowing» διακρίνεται στο εσωτερικό (internal) «whistleblowing» όπου ο καταγγέλλων απευθύνει την αναφορά του για την παράνομη ή άδικη πράξη εντός του οργανισμού ή της υπηρεσίας όπου εργάζεται μέσω ειδικών δίαυλων αναφοράς και στο εξωτερικό (external), όπου ο καταγγέλλων απευθύνεται είτε στις δημόσιες αρχές είτε στην δημόσια σφαίρα, με την δημοσιοποίηση της καταγγελίας 7. Η εν λόγω διάκριση αποκτά ιδιαίτερη σημασία με αφορμή το νέο πλαίσιο προστασίας μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος που καθιερώνεται με την Οδηγία ΕΕ 2019/1937, η οποία εξετάζεται παρακάτω. Επιπλέον, άμεσα συνδεδεμένη με την έννοια του «whistleblower» και επομένως του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος είναι η παρεχόμενη προστασία στο πρόσωπο του πληροφοριοδότη μετά την τέλεση της καταγγελίας, από πιθανά αντίποινα ή κινδύνους που μπορεί να συνδέονται κατά τρόπο άμεσο ή έμμεσο με αυτήν. Όπως είναι φυσικό η αποκάλυψη πληροφοριών ενδέχεται να έχει 5 Για την ετυμολογία του όρου «whistleblower» και τις διαφορετικές ονομασίες που μπορεί να λάβει στην ελληνική γλώσσα, βλ. Παναγοπούλου Κουτνατζή Φ, O θεσμός του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, Μια ηθικο-συνταγματική θεώρηση, 2016, σελ.3επ. 6 Παναγοπούλου Κουτνατζή Φ, ό.π. σελ.4επ. 7 Τσιλίκης Δ, Προστατευόμενοι καταγγέλλοντες και μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος, Η προβληματική των whistleblower στον διεθνή χώρο, Άρθρο δημοσιευμένο στον ιστότοπο ''The art of crime'', Ενότητα Γ. 5

6 σημαντικό κόστος για τον καταγγέλλοντα, όπως δυσμενή μέτρα στον εργασιακό του χώρο ή ακόμα και την απώλεια της εργασίας του (αντίποινα στο πλαίσιο της εργασιακής σχέσης), την εμπλοκή του σε δικαστικές διαμάχες τόσο αστικής (λ.χ. αστικές αξιώσεις προς αποζημίωση) όσο και ποινικής φύσεως (λ.χ. μέσω της υποβολής έγκλησης εναντίον του για αδικήματα προσβολής της τιμής από το πρόσωπο που αφορά την καταγγελία ή επί εργαζομένου στον δημόσιο τομέα της άσκησης ποινικής δίωξης για το αδίκημα της παραβίασης υπηρεσιακού απορρήτου) ή και την απειλή κατά της ζωής του 8. Καθίσταται επομένως εύλογη η πίεση που ασκείται μεταξύ άλλων και στην χώρα μας από πλήθος Διεθνών Οργανισμών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Ο.Ο.Σ.Α. και το Συμβούλιο της Ευρώπης, για την υιοθέτηση εκτεταμένων μέτρων προστασίας των προσώπων που αποκτούν την ιδιότητα του «whistleblower», αφού η αυξημένη προστασία είναι ανάλογη της αποτελεσματικής αντιμετώπισης φαινομένων διαφθοράς και γενικότερα παρατυπιών στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα. Με βάση την παραπάνω συνοπτική αναφορά στον θεσμό του «whistleblower», στον οποίον παραπέμπει ρητώς η Εισηγητική Έκθεση του Ν.4254/2014 κατά τον προσδιορισμό της έννοιας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, καθίσταται εφικτό, πριν ακόμα προβούμε στην ανάλυση των προϋποθέσεων που έθεσε ο δικονομικός νομοθέτης για την κτήση της εν λόγω ιδιότητας, να την αντιπαραβάλλουμε με ορισμένες συναφείς εκ πρώτης όψεως έννοιες της ελληνικής ποινικής νομοθεσίας. Κατ' αρχήν γίνεται αντιληπτό πως ο όρος «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος» διακρίνεται εννοιολογικά από αυτόν του μάρτυρα, παρά τις ομοιότητές τους και την εν τοις πράγμασι αλληλοεπικάλυψη των δύο ιδιοτήτων. Ο πρώτος προσέρχεται προς παροχή πληροφοριών πάντοτε με δική του πρωτοβουλία και η αποκάλυψη της παράνομης ή καταχρηστικής συμπεριφοράς οφείλεται συνήθως στην δική του αναφορά 9, εν αντιθέσει με τον μάρτυρα που καλείται να εισφέρει την μαρτυρία του χωρίς να μπορεί να την αρνηθεί (αρ.209 ΚΠΔ). Βέβαια, όπως είναι λογικό, ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος θα λαμβάνει απαραίτητα και την ιδιότητα του μάρτυρα, όταν καλείται να καταθέσει στο πλαίσιο της ποινικής προδικασίας ή στο ακροατήριο. Παράλληλα, η πρακτική του «whistleblowing» δεν πρέπει να ταυτίζεται ούτε με την υποβολή έγκλησης, μήνυσης ή αίτησης δίωξης σύμφωνα με τα άρθρα ΚΠΔ, αφού, όπως επισημαίνεται, το whistleblowing ξεπερνά τον περιστασιακό ή μεμονωμένο χαρακτήρα της υποβολής καταγγελίας για μια αξιόποινη πράξη, συνιστώντας ουσιαστικά έναν ιδιαίτερο μηχανισμό με στόχο την πρόληψη και τον έγκαιρο εντοπισμό της διαφθοράς και άλλων παράνομων ή καταχρηστικών πρακτικών στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα 10. Εγγύτητα φαίνεται να εμφανίζει ο θεσμός και με τα άρθρα 38 παρ.2 και 40 ΚΠΔ, τα οποία προβλέπουν, την υποχρέωση τόσο των δημοσίων υπαλλήλων, όσο και των ιδιωτών υπό προϋποθέσεις, να αναγγέλλουν στον εισαγγελέα ή σε οποιοδήποτε ανακριτικό υπάλληλο, τις αξιόποινες πράξεις που 8 Αναλυτική παράθεση των πιθανών κινδύνων που αντιμετωπίζει ένας whistleblower σε Τσιλίκη Δ., ό.π. Ενότητα Δ. 9 Διεθνής Διαφάνεια Ελλάδος, «Εναλλακτική στην σιωπή, αποτελεσματική προστασία και στήριξη των whistleblowers στην Ελλάδα», σελ Τσιλίκης Δ, ό.π. Ενότητα Γ. 6

7 αντιλαμβάνονται. Ωστόσο, δεδομένου ότι η υποχρέωση αναφοράς δεν συνοδεύεται από μέτρα προστασίας των ατόμων που αναφέρουν παράνομες συμπεριφορές, υστερεί σημαντικά σε σχέση με τον θεσμό του whistleblower, συστατικό στοιχείο του οποίου είναι η προστασία από τυχόν αντίποινα που θα υποστεί το άτομο εξαιτίας της καταγγελίας του. Παράλληλα, οι ρυθμίσεις των άρθρων 38 παρ.2 και 40 ΚΠΔ φαίνεται να έχουν διαφορετική ιδεολογική αφετηρία, αφού θεσπίζουν μια υποχρέωση, ενώ ο θεσμός του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, προσπαθεί να ενθαρρύνει την αναφορά, με την πρόβλεψη μέτρων προστασίας από αντίποινα που τυχόν συνεπάγεται η καταγγελία Προϋποθέσεις Απόκτησης της Ιδιότητας του «Μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος» Αφού επιχειρήθηκε η οριοθέτηση της γενικότερης έννοιας του «μάρτυρα του δημοσίου συμφέροντος» σε συνάρτηση με τον θεσμό του «whistleblower», είναι κρίσιμο να προσδιοριστούν οι προϋποθέσεις με τις οποίες ένα πρόσωπο μπορεί να λάβει την εν λόγω ιδιότητα, σύμφωνα με το άρθρο 47 ΚΠΔ. Στο σημείο αυτό επισημαίνεται ότι ο Ν.4620/2019 διατήρησε το γράμμα του άρθρου 45Β του προηγούμενου ΚΠΔ, σχεδόν αναλλοίωτο, εμμένοντας στην αρχική ρύθμιση που είχε εισαχθεί με τον Ν.4254/2014. Με αυτόν τον τρόπο, εξασφαλίστηκαν τα αναγκαία εχέγγυα για την συστηματική αποδοχή της διάταξης στο δικονομικό μας σύστημα, τα οποία θα αναιρούσε τυχόν επέμβαση στην κατάστρωση της διάταξης 12. Πράγματι, μια ουσιώδης αλλαγή της ρύθμισης πιθανότατα να συνιστούσε πισωγύρισμα στην προσπάθεια που συντελείται τα τελευταία έτη στην χώρα μας και εν γένει στον ευρωπαϊκό χώρο για την καλλιέργεια θετικού κλίματος και «κουλτούρας» πληροφοριοδοτών 13. Σύμφωνα με το εδ.α' της παρ.1 του άρθρου 47 ΚΠΔ.: «Σε υποθέσεις σχετικές με τις αξιόποινες πράξεις των άρθρων 159, 159Α, 235, 236, 237 και 237Α ΠΚ και τις συναφείς με αυτές πράξεις, είναι δυνατόν, μετά από έγκριση του αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου που εποπτεύει και συντονίζει το έργο των εισαγγελέων εγκλημάτων διαφθοράς, να χαρακτηρίζεται ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος με πράξη του κατά τόπον αρμόδιου εισαγγελέα πλημμελειοδικών ή του εισαγγελέα εγκλημάτων διαφθοράς όποιος, χωρίς να εμπλέκεται καθ οιονδήποτε τρόπο στις εν λόγω πράξεις και χωρίς να αποβλέπει σε ίδιον όφελος, συμβάλλει ουσιωδώς, με τις πληροφορίες που παρέχει στις διωκτικές αρχές, στην αποκάλυψη και δίωξή τους.». Με βάση λοιπόν την παραπάνω διάταξη οι προϋποθέσεις για την κτήση της ιδιότητας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, θα μπορούσαν να διακριθούν σε ουσιαστικές, δηλαδή σε αυτές που σχετίζονται με το πρόσωπο του καταγγέλλοντα και την φύση των παρεχόμενων 11 Πρόγραμμα Ελλάδας ΟΟΣΑ: Τεχνική Υποστήριξη για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς στο πλαίσιο του Εθνικού Στρατηγικού Σχεδίου για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς (ΕΣΣΚΔ), Η προστασία των πληροφοριοδοτών δημοσίου συμφέροντος στον ιδιωτικό τομέα: Aνάπτυξη του νομικού πλαισίου, σελ. 11επ. 12 Δαλακούρας Θ, Ο Νέος Κώδικας Ποινικής Δικονομίας (Συνοπτική Ερμηνεία κατ' άρθρο του Ν. 4620/2019), 2020, σελ. 47επ. 13 Βλ. σχετικά : Δελτίο Τύπου της 16/4/2014 της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάς στην ηλεκτρονική διεύθυνση, 7

8 από αυτόν πληροφοριών και σε τυπικές, δηλαδή σε αυτές που ορίζουν στην διαδικασία που πρέπει να ακολουθηθεί για την λήψη της επίμαχης ιδιότητας. 2α. Ουσιαστικές προϋποθέσεις Ειδικότερα, οι ουσιαστικές προϋποθέσεις για τον χαρακτηρισμό ενός προσώπου ως μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος είναι οι εξής: Αρχικά, οι παρεχόμενες πληροφορίες που παρέχει ο καταγγέλλων θα πρέπει να αφορούν υποθέσεις σχετικές με τις αξιόποινες πράξεις των άρθρων 159 ΠΚ (δωροληψία πολιτικών προσώπων), 159Α ΠΚ (δωροδοκία πολιτικών προσώπων), 235 ΠΚ (δωροληψία υπαλλήλου), 236 ΠΚ (δωροδοκία υπαλλήλου), 237 ΠΚ (δωροληψία και δωροδοκία δικαστικών λειτουργών), 237Α ΠΚ (εμπορία επιρροής - μεσάζοντες) και τις συναφείς με αυτές πράξεις. Ο νομοθέτης δηλαδή έχει προσδιορίσει το πεδίο εφαρμογής της διάταξης σε πληροφορίες που αφορούν πράξεις δωροδοκίας και δωροληψίας και δη μόνο στον δημόσιο τομέα. Πρόκειται για τα αδικήματα χρήσης της υπηρεσίας για ιδιωτικό όφελος που προβλέπονται στο πρώτο Υποκεφάλαιο του Δωδέκατου Κεφαλαίου του ΠΚ με γενικότερο τίτλο «Εγκλήματα σχετικά με την Υπηρεσία», στα οποία περιλαμβάνονται και τα άρθρα 159 ΠΚ και 159Α ΠΚ παρά την τοποθέτησή τους στο Κεφάλαιο των Εγκλημάτων κατά των Πολιτειακών και Πολιτικών Οργάνων. Η επιλογή αυτή του νομοθέτη, η οποία βέβαια ανταποκρίνεται στις διεθνείς του υποχρεώσεις, έχει επικριθεί τόσο για το γεγονός ότι δεν επεκτείνεται στην δωροληψία και δωροδοκία στον ιδιωτικό τομέα, συμπεριλαμβάνοντας το άρθρο 396 ΠΚ στις σχετικές αξιόποινες πράξεις, όσο και για το ότι περιόρισε το εύρος εφαρμογής αποκλειστικά σε πράξεις δωροδοκίας (εν ευρεία εννοία), εμμένοντας σε έναν στενό ορισμό της διαφθοράς 14, που ταυτίζει την τελευταία με την δωροδοκία. Συγκεκριμένα, η παράλειψη της διάταξης του άρθρου 396 ΠΚ και κατά συνέπεια η μη επέκταση της προστασίας σε πράξεις διαφθοράς στον ιδιωτικό τομέα, οφείλεται στην αντίληψη του νομοθέτη ότι η δράση του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος θα πρέπει να εξυπηρετεί το ίδιο το δημόσιο συμφέρον και όχι το ιδιωτικό 15. Ωστόσο, πέρα από την αντικειμενική δυσκολία οριοθέτησης της έννοιας του δημοσίου συμφέροντος το οποίο συνιστά αόριστη νομική έννοια που εξελίσσεται συνεχώς 16, τα ίδια τα όρια ανάμεσα στον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού συνιστά το πρώην άρθρο 263Α ΠΚ, που 14 Παναγοπούλου Κουτνατζή Φ, ό.π. σελ. 57επ. 15 Άλλωστε όπως επισημαίνει η Παναγοπούλου Κουτνατζή, η ίδια επιλογή του όρου «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος» για την απόδοση στην ελληνική νομοθεσία της έννοιας του whistleblower είναι ενδεικτική, πέραν της προσπάθειας του νομοθέτη να προσδώσει μια θετική χροιά στην έννοια του πληροφοριοδότη, και του βασικού κριτήριου για να θεωρηθεί ένας πληροφοριοδότης ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος, ό.π. σελ.6επ. 16 Μάλιστα η Σύσταση CM/REC(2014)7 του Συμβουλίου της Ευρώπης εναπόθεσε στα ίδια τα Κράτη Μέρη τον προσδιορισμό της έννοιας του δημοσίου συμφέροντος κατά την διαμόρφωση της νομοθεσίας τους για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος, θέτοντας όμως ως ελάχιστες προϋποθέσεις τις παραβιάσεις του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τους κινδύνους για την δημόσια υγεία και το περιβάλλον. 8

9 καταργήθηκε με τον Ν.4619/2020, το οποίο είχε διευρύνει εξαιρετικά την έννοια του δημοσίου υπαλλήλου και κατ' επέκταση της δημόσιας περιουσίας, καταλαμβάνοντας περιπτώσεις που παραδοσιακά θα υπάγονταν στον ιδιωτικό τομέα. Η κατάργηση των εν λόγω άρθρου και η μερική επαναφορά των προβλέψεών του με το άρθρο 237Β, το οποίο προστέθηκε στον Π.Κ. με τον Ν. 4637/2019 αποδεικνύει ότι η διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα δεν είναι τόσο ξεκάθαρη όσο στο παρελθόν. Εξάλλου μια πράξη δωροδοκίας στον ιδιωτικό τομέα, θα μπορούσε να επηρεάσει τα συμφέροντα μια μεγάλης μερίδας ατόμων, όπως των εργαζομένων της επιχείρησης ή των καταναλωτών μέσω της πρόκλησης αθέμιτου ανταγωνισμού, προσεγγίζοντας με αυτόν τον τρόπο την έννοια του δημοσίου συμφέροντος. Σε κάθε βέβαια περίπτωση έχει υποστηριχθεί ότι όταν η διαφθορά στον δημόσιο τομέα εμφανίζεται συστηματικά, δηλαδή, είτε με την μορφή της κατ' επάγγελμα διαφθοράς είτε με τρόπο οργανωμένο, ξεπερνά την απαξία του εκάστοτε υπηρεσιακού εγκλήματος και προσεγγίζει τα όρια της βλάβης της πολιτειακής εξουσίας 17, παραδοχή στην οποία δύσκολα θα μπορούσε να προβεί κανείς για τον ιδιωτικό τομέα. Αναφορικά με την επιλογή του νομοθέτη να περιορίσει το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 47 ΚΠΔ στα εγκλήματα δωροδοκίας, έχει επισημανθεί η ανάγκη διεύρυνσης της διάταξης, ώστε να καταλαμβάνει και αδικήματα που εξέρχονται μεν από τον πυρήνα της διαφθοράς, αλλά παραμένουν συνδεδεμένα με αυτήν, όπως η νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, η υπεξαίρεση, η απάτη, η απιστία, η κατάχρηση εξουσίας ή ακόμα και εγκλήματα που σχετίζονται γενικά με την προστασία του δημοσίου συμφέροντος 18. Παρόμοια κριτική έχει ασκηθεί και από τον ΟΟΣΑ, στο πλαίσιο του Προγράμματος παροχής Τεχνικής Υποστήριξης στην Ελλάδα για την καταπολέμηση της Διαφθοράς, η οποία βέβαια δεν περιορίζεται στο άρθρο 47 ΚΠΔ αλλά αφορά την γενικότερη διεύρυνση της έννοιας των επιλήψιμων συμπεριφορών που μπορεί να καταγγείλει ένας μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος 19. Βέβαια, έχει υποστηριχθεί ότι με την σύμφωνη ερμηνεία του άρθρου 47 ΚΠΔ με την Σύσταση CM/Rec(2014)7 του Συμβουλίου της Ευρώπης, σε συνδυασμό με την υπεροχή του Ευρωπαϊκού Δικαίου, υπάρχει παρέκταση του άρθρου 47 ΚΠΔ και στις λοιπές μορφές πράξεων διαφθοράς 20, άποψη που δεν μπορεί να γίνει δεκτή, δεδομένου ότι παραγνωρίζει τον μη δεσμευτικό χαρακτήρα της Σύστασης και το γεγονός ότι η αρχή της υπεροχής του ευρωπαϊκού δικαίου αφορά πράξεις της Ε.Ε. και όχι του Συμβουλίου της Ευρώπης. Στην διεύρυνση του πεδίου εφαρμογής της διάταξης μπορεί όμως να οδηγηθεί κανείς αν 17 Λίβος Ν, Η συμβολή των μαρτύρων δημοσίων συμφέροντος (whistleblowers) στην καταπολέμηση της διαφθοράς, σε Ένωση Ελλήνων Ποινικολόγων, Η ποινική διαχείριση της δωροδοκίας, Πρακτικά 6ου Συνεδρίου της Ε.Ε.Π., 2013 σελ Καϊάφα Γκμπάντι Μ (επιμ), Οικονομικό έγκλημα και διαφθορά στο δημόσιο τομέα, τ.3, 2015, σελ. 180, Ομοίως Παναγοπούλου Κουτνατζή Φ, ό.π. σελ Πρόγραμμα Ελλάδας ΟΟΣΑ, ο.π. σελ 22, όπου αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι οι προστατευόμενες αποκαλύψεις θα πρέπει να επεκταθούν σε κάθε παράβαση νόμου, κανονισμού, ή εσωτερικής ρύθμισης, η οποία οδηγεί σε κίνδυνο ή σε πιθανότητα έκθεσης σε κίνδυνο σπατάλης δημοσίου χρήματος ή δημόσιας περιουσίας. 20 Κουσουλός Ι, Παρατηρήσεις στην ΠραξΕισΕφΑθ 7/2015, ΠοινΔικ, 5/2015 σελ

10 ερμηνεύσει την έννοια των συναφών πράξεων, με τρόπο διαφορετικό από αυτόν της συνάφειας των άρθρων ΚΠΔ, όπως προέβη η ΠραξΕισΕφΑθ 7/2015. Συγκεκριμένα, με την εν λόγω πράξη χαρακτηρίστηκε ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος πρόσωπο που αποκάλυψε την τέλεση των πράξεων της απιστίας στην υπηρεσία, της ηθικής αυτουργίας σε αυτήν και της παράβασης καθήκοντος, παρά το γεγονός ότι δεν είχε τελεστεί καμία από τις οριζόμενες στο άρθρο 47 ΚΠΔ πράξεις, με το επιχείρημα ότι η αποκάλυψη αφορούσε σοβαρά εγκλήματα διαφθοράς υπαγόμενα σε κάθε περίπτωση στα συναφή εγκλήματα του άρθρου 47 (τότε 45Β). Η παραπάνω θέση είναι αμφίβολης ορθότητας δεδομένου ότι η έννοια της συνάφειας προσδιορίζεται ρητώς στον ΚΠΔ, ούτε συνάγεται από την Εισηγητική Έκθεση ότι ο νομοθέτης επιθυμούσε να της αποδώσει κατ' εξαίρεση διαφορετικό περιεχόμενο. Με αφορμή την συνάφεια έχει επίσης εκφραστεί η άποψη ότι η διάταξη του αρ.47 ΚΠΔ έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της νομιμότητας και συγκεκριμένα με την αρχή nullum crimen nulla poena sine lege certa 21 καθώς δεν προσδιορίζεται με σαφήνεια το εύρος των αδικημάτων που καταλαμβάνει. Επιπλέον, με την παροχή των παραπάνω πληροφοριών ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος θα πρέπει να συμβάλλει ουσιωδώς στην αποκάλυψη και την δίωξη των προαναφερθέντων εγκλημάτων. Εισάγεται δηλαδή ένα ποιοτικό κριτήριο στις πληροφορίες που παρέχει ο καταγγέλλων, χωρίς όμως αυτό να εξειδικεύεται περαιτέρω από τον νομοθέτη, ο οποίος φαίνεται να εναποθέτει την σχετική κρίση στους αρμόδιους εισαγγελείς. Σε κάθε περίπτωση, η συμβολή του εν δυνάμει μάρτυρα π.χ. με την προσκόμιση εγγράφων που αποδεικνύουν την τέλεση του αδικήματος, θα πρέπει να κρίνεται ουσιώδης, όταν δεν θα ήταν δυνατή η αποκάλυψη και η δίωξη της εγκληματικής δραστηριότητας χωρίς αυτήν 22. Ωστόσο, προβληματικό είναι το γεγονός ότι με βάση το γράμμα του άρθρου 47 ΚΠΔ η συμβολή θα πρέπει να οδηγήσει και στην δίωξη του εγκλήματος πέρα από την αποκάλυψή του, προκειμένου ο καταγγέλλων να μπορέσει να λάβει την ιδιότητα του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος. Η παραπάνω πρόβλεψη έχει ως συνέπεια να βρίσκονται εκτεθειμένα σε αντίποινα πρόσωπα που παρείχαν μεν αληθείς και ακριβείς πληροφορίες στις διωκτικές αρχές αλλά τελικώς, μετά την διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης δεν ασκείται ποινική δίωξη. Υποστηρίζεται 23, με βάση την προαναφερθείσα ΠραξΕισΕφΑθ 7/2015, η οποία χαρακτήρισε τον καταγγέλλοντα ως μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος μετά την έκδοση απαλλακτικού βουλεύματος (υπέρ των προσώπων που αφορούσε η καταγγελία), ότι η παροχή της ιδιότητας δεν θα πρέπει να συνδέεται απαραίτητα και με την άσκηση της ποινικής δίωξης υπό την προϋπόθεση ότι παρέχονται καλόπιστες και βάσιμες καταγγελίες. Όμως, στην υπό κρίση περίπτωση, όπως δέχεται και ο αρμόδιος Εισαγγελέας Εφετών, 21 Σοφός Θ, Προστατευόμενοι Μάρτυρες και ΕΣΔΑ, ΝοΒ 2018, σελ.426επ. 22 Παπαχρήστου Μ, Ερμηνεία του αρ.47 ΚΠΔ, σε Λ. Μαργαρίτη, Ο νέος Κώδικας Ποινικής Δικονομίας, Ερμηνεία κατ' άρθρο, τ.α', 2020, σελ Παπαχρήστου Μ, ο.π. σελ

11 η καταγγελία του προσώπου που μετά την έκδοση του απαλλακτικού βουλεύματος χαρακτηρίστηκε ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος ήταν αυτή που οδήγησε τόσο στην αποκάλυψη όσο και στην άσκηση της ποινικής δίωξης. Επομένως, δεν είναι ξεκάθαρο αν μπορεί να αντληθεί από αυτήν επιχείρημα υπέρ της αποσύνδεσης της κτήσης της ιδιότητας από την άσκηση ποινικής δίωξης. Αντίθετα η υπ' αριθ. 3/2018 πράξη της Εισαγγελέως Εγκλημάτων Διαφθοράς, η οποία εγκρίθηκε με την ΕΠ140/2018 πράξη του αρμόδιου Αντεισαγγελέα του ΑΠ, προσέδωσε την ιδιότητα του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος στους καταγγέλλοντες, χωρίς να έχει προηγηθεί η άσκηση ποινικής δίωξης κατά των προσώπων που αφορούσαν οι παρεχόμενες πληροφορίες, στο πλαίσιο μάλιστα ήδη εκκινήσας προκαταρκτικής εξέτασης. Υπό αυτήν την ερμηνεία, η εν λόγω προϋπόθεση μπορεί να εκληφθεί ως μια θετική πρόγνωση ουσιώδους συμβολής με τις πληροφορίες στις διωκτικές αρχές, στην αποκάλυψη και στην δίωξη των αναφερόμενων εγκλημάτων 24. Η τελευταία θέση (μάλλον κρατούσα και στην θεωρία), είναι συνεπής με τον προστατευτικό σκοπό της διάταξης, αφού εξασφαλίζει ότι το πρόσωπο θα προστατεύεται από τυχόν αντίποινα και κατά τη διάρκεια της προκαταρκτικής εξέτασης επί της καταγγελλόμενης πράξης. Εξάλλου δεν αποκλείεται ο καταγγέλλων με τις πληροφορίες που θα παράσχει να διευρύνει το εύρος των υφιστάμενων υπόπτων επί μιας ήδη εκκινήσας - χωρίς την συμβολή του - ποινικής δίωξης. Παράλληλα, ο εν δυνάμει μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος δεν πρέπει να εμπλέκεται με οποιονδήποτε τρόπο στις πράξεις που καταγγέλλει, στοιχείο που τον διαφοροποιεί ουσιωδώς από τους λεγόμενους «μάρτυρες του στέμματος», που, όπως θα αναπτυχθεί παρακάτω (Ενότητα ΙΙΙ), είναι πρόσωπα που εμπλέκονται στο καταγγελλόμενο αδίκημα και επιζητούν ευνοϊκότερη μεταχείριση έναντι της παροχής πληροφοριών στις διωκτικές αρχές. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ο νομοθέτης επέλεξε τον αδόκιμο νομικά όρο «εμπλοκή» αντί του όρου «συμμετοχή», επιλογή που ενδεχομένως οφείλεται στην προσπάθειά του, αφενός να τονίσει την απουσία οποιασδήποτε σύνδεσης με την καταγγελλόμενη πράξη από την πλευρά του μάρτυρα και αφετέρου να αποκλείσει ρητά από την παρεχόμενη προστασία την περίπτωση του αναγκαίου συμμέτοχου 25 (π.χ. την περίπτωση εκείνη που ο δράστης της δωροδοκίας, θα ζητούσε να χαρακτηριστεί ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος για την πράξη της δωροληψίας από μέρους του υπαλλήλου που ο ίδιος δωροδόκησε). Θετικό είναι βέβαια ότι η διάταξη δεν θέτει κανέναν περιορισμό σχετικά με τον τρόπο που περιήλθαν οι εν λόγω πληροφορίες στον εν δυνάμει μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, αρκεί αυτός να μην εμπλέκεται στην τέλεσή τους. Συνεπώς, την ιδιότητα μπορεί να λάβει όχι μόνο ένας δημόσιος 24 Τον εν λόγω όρο χρησιμοποιεί ο Θ. Σοφός, βλ. Σοφός Θ, ό.π. σελ Παπαχρήστου Μ, ό.π. σελ. 195 και Κωνσταντινίδης Α, Προστατευόμενοι μάρτυρες και Μάρτυρες Δημοσίου Συμφέροντος, ΠοινΧρ 2019, σελ. 244, όπου αναφέρει ότι στην περίπτωση του αναγκαίου συμμέτοχου κατ' ορθότερη άποψη εφαρμόζεται το άρθρο 210 περ.β του ΚΠΔ και επομένως αποκλείεται όπως και να έχει η εξέτασή του ως μάρτυρας στο ακροατήριο. 11

12 ή ιδιωτικός υπάλληλος, αλλά κάθε τρίτο πρόσωπο που λαμβάνει γνώση της παράνομης πράξης, όπως λ.χ. ένας δημοσιογράφος. Ταυτόχρονα, απαραίτητη προϋπόθεση για την κτήση της ιδιότητας είναι η μη επιδίωξη από τον καταγγέλλοντα ιδίου οφέλους, δηλαδή ως επί τω πλείστον περιουσιακού οφέλους, που θα συνδέεται με την καταγγελία του (χωρίς να αποκλείεται βέβαι, κατά μία άποψη το ίδιο όφελος να συνίσταται και σε ηθική απολαβή π.χ. την υπηρεσιακή ανέλιξη του καταγγέλλοντα μέσω της εκδικητικής στοχοποίησης συναδέλφου του). Με αυτόν τον τρόπο, όπως επισημαίνεται, από τον Θ. Δαλακούρα 26 «εξασφαλίζεται δικονομικά ότι ο ποινικός μηχανισμός δεν θα καθίσταται πεδίο αποκόμισης εσόδων ή κερδοσκοπίας». Η εν λόγω προϋπόθεση της απουσίας ταπεινών κινήτρων από μέρους του πληροφοριοδότη, επικρίνεται με το ορθό από πλευράς αντεγκληματικής πολιτικής επιχείρημα ότι η παροχή χρηματικών κινήτρων θα κινητοποιούσε επαρκώς τον εργαζόμενο που διστάζει να αποκαλύψει την πράξη διαφθοράς για να μην διακινδυνεύσει την θέση εργασίας του 27. Προτείνεται ως εναλλακτική ένα μοντέλο όμοιο με αυτό των Η.Π.Α (βλ. Dodd Frank Act), το οποίο σε υποθέσεις απάτης, χειραγώγησης της αγοράς και δωροδοκίας αλλοδαπών αξιωματούχων, προβλέπει την χορήγηση στον καταγγέλλοντα ποσοστού από τα ανακτηθέντα ποσά (κυρίως πρόστιμα) κατόπιν της επιτυχούς καταγγελίας του, της τάξεως του 10-30% 28. Σε παρόμοιο μήκος κύματος έχει κινηθεί και ο Κανονισμός (ΕΕ) 596/2014 για την κατάχρηση της αγοράς που έδωσε την δυνατότητα στα Κράτη Μέλη (Άρθρο 32 παρ.4) να προβλέψουν, υπό προϋποθέσεις, την παροχή οικονομικών κινήτρων στους καταγγέλλοντες σχετικές με τον Κανονισμό παραβάσεις. Σε κάθε βέβαια περίπτωση δεν μπορεί να παραγνωριστεί το ότι η παροχή οικονομικών κινήτρων πιθανότατα θα αλλοίωνε τον σκοπό της διάταξης με την εισφορά ψευδών και αβάσιμων καταγγελιών και ενδεχομένως θα ερχόταν σε αντίθεση με τον βασικό προσανατολισμό του νομοθέτη κατά την εισαγωγή του θεσμού στο ελληνικό νομικό σύστημα, δηλαδή την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος 29. Τέλος, ερμηνευτικά ζητήματα δημιουργεί η περίπτωση κατά την οποία ο εν δυνάμει μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος αποσκοπεί μεν σε περιουσιακό όφελος, αλλά προερχόμενο από αλλοδαπή έννομη τάξη, σε υποθέσεις με διακρατικό χαρακτήρα (π.χ. όταν καταθέτει και σε χώρα του εξωτερικού, η οποία παρέχει οικονομικά κίνητρα επί της καταγγελίας). Κατά μία άποψη, το περιουσιακό όφελος ως λόγος αποκλεισμού της κτήσης της ιδιότητας θα πρέπει να ερμηνεύεται στενά, αποκλειστικά σε σχέση με την εσωτερική έννομη τάξη, ώστε τυχόν όφελος του μάρτυρα από την κατάθεσή του σε έτερο κράτος να μην αποκλείει τον χαρακτηρισμό του κατά το άρθρο 47 ΚΠΔ, ούτε βέβαια να οδηγεί στην ανάκληση της ιδιότητάς του. Ωστόσο, υποστηρίξιμη είναι και η αντίθετη 26 Δαλακούρας Θ, ό.π. σελ. 47επ. 27 Παναγοπούλου Κουτνατζή Φ, ό.π. σελ Καϊάφα Γκμπάντι Μ (επιμ), Οικονομικό έγκλημα και διαφθορά στο δημόσιο τομέα, τ. 2, 2014, σελ. 387επ. 29 Λίβος Ν, ό.π. σελ Ομοίως και Καϊάφα Γκμπάντι Μ, ό.π., τ.3, σελ. 177, όπου επισημαίνεται ότι η δυνατότητα πλουτισμού μέσω της καταγγελίας θα εκφύλιζε το σύστημα προστασίας. 12

13 άποψη, που δεν προβαίνει σε σχετική διάκριση του περιουσιακού οφέλους ανάλογα με την προέλευσή του, αντιμετωπίζοντάς το ως ενιαίο κίνητρο 30 που αποκλείει πάντα την λήψη της ιδιότητας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος. 2β. Διαδικασία λήψης της ιδιότητας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος (τυπικές προϋποθέσεις) Την συνδρομή των προϋποθέσεων που εκτέθηκαν αναλυτικά παραπάνω (αδικήματα που αφορά η καταγγελία, ουσιώδης συμβολή στην αποκάλυψη και δίωξη των πράξεων, μη εμπλοκή του καταγγέλλοντος και ανυπαρξία προσωπικού οφέλους) εξετάζει σε πρώτη φάση ο κατά τόπον αρμόδιος εισαγγελέας πλημμελειοδικών ή ο εισαγγελέας εγκλημάτων διαφθοράς (πλέον μετά την κατάργηση του θεσμού του εισαγγελέα διαφθοράς, δυνάμει του άρθρου 53 Ν.4745/2020 και την θέση σε ισχύ του νέου ενοποιημένου θεσμού του Εισαγγελέα Οικονομικού Εγκλήματος λογικώς η αρμοδιότητα μετατίθεται στους εισαγγελείς οικονομικού εγκλήματος που θα διοριστούν στο Τμήμα Οικονομικού Εγκλήματος της Εισαγγελίας Εφετών Αθηνών, με βάση το άρθρο 100 παρ. 3 του παραπάνω νόμου). Αν θεωρεί ότι πληρούνται τα ουσιαστικά κριτήρια που έχει θέσει ο νόμος, προβαίνει στην έκδοση πράξης χαρακτηρισμού του προσώπου ως μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, την οποία στην συνέχεια εγκρίνει ο Αντιεισαγγελέας του Α.Π. που εποπτεύει και συντονίζει το έργο των εγκλημάτων διαφθοράς, σε περίπτωση που διαπιστώσει και ο ίδιος ότι πράγματι συντρέχουν (μετά τον Ν. 4745/2020, και την κατάργηση του εν λόγω θεσμού, η αρμοδιότητα φαίνεται να μετατίθεται στον Προϊστάμενο του Τμήματος Οικονομικού Εγκλήματος της Εισαγγελίας Εφετών Αθηνών). Η δε αίτηση του προσώπου για την υπαγωγή του στο καθεστώς του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος μπορεί να υποβληθεί σε κάθε στάδιο της ποινικής δίκης και μετά το πέρας της, δηλαδή ακόμα και μετά την έκδοση βουλεύματος από το αρμόδιο Συμβούλιο Πλημμελειοδικών ή την έκδοση αθωωτικής απόφασης 31. Σε αυτήν την περίπτωση αρμόδιος για την πράξη χαρακτηρισμού θα είναι ο εισαγγελέας του δικαστικού συμβουλίου ή του δικαστηρίου. Γίνεται έτσι αντιληπτό ότι, σε συνάρτηση με την διάκριση του whistleblowing σε εσωτερικό και σε εξωτερικό, ο ΚΠΔ, καθιερώνει μια μορφή εξωτερικού whistleblowing και μάλιστα απευθείας στις διωκτικές αρχές και όχι σε κάποια ανεξάρτητη αρχή, η οποία θα μετέφερε στον Εισαγγελέα την καταγγελία. Το παραπάνω είναι συναφές με την επιλογή του Έλληνα νομοθέτη να περιορίσει την παρεχόμενη προστασία σε πρώτο στάδιο στην αποκάλυψη σοβαρότερων αδικημάτων και στην συνέχεια να εξετάσει το ενδεχόμενο επέκτασης προστασίας σε άλλες επιλήψιμες συμπεριφορές (που 30 Λίβος Ν, σε από συνέντευξη στην Καθημερινή, 31 Ανδρουλάκης Ι. «Προστατευόμενοι» (ψευδώνυμοι) μάρτυρες, «χάρτινοι» μάρτυρες και μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος, σε: «Το ποινικό δίκαιο σε κρίση και υπό κρίση», Τ.Τ. Ι. Γιαννίδη, 2020, σελ. 518 και Πραξ.Εισ.Εφ.Αθ. 7/2015, ΠοινΔικ. 2015, σελ

14 δεν συνιστούν απαραίτητα ποινικά αδικήματα) 32. 2γ. Ανάκληση της ιδιότητας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος Σύμφωνα με το εδ. β' της παρ.1 του άρθρου 47 ΚΠΔ, η πράξη του αρμόδιου εισαγγελέα που χαρακτήρισε το πρόσωπο ως μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, μπορεί να ανακληθεί σε οποιοδήποτε στάδιο της ποινικής δίκης, και μετά το πέρας της, με τον ίδιο τρόπο, αν ο εισαγγελέας κρίνει ότι δεν συντρέχουν οι λόγοι που τον οδήγησαν στην έκδοσή της. Η απόκτηση δηλαδή της επίμαχης ιδιότητας δεν είναι αμετάκλητη, αφού δεν μπορεί να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο η παρεχόμενη από τον μάρτυρα πληροφορία να ήταν εν γνώσει του ψευδής, ή ο ίδιος ο μάρτυρας να είχε αποκρύψει την εμπλοκή του στο τελεσθέν αδίκημα 33. Επίσης, παρά την φράση «με τον ίδιο τρόπο» υποστηρίζεται 34 ότι για την ανάκληση δεν χρειάζεται η έγκριση του Αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου (νυν Προϊσταμένου) αλλά αρκεί η πράξη του εισαγγελέα που προχώρησε στον αρχικό χαρακτηρισμό. Με την δυνατότητα ανάκλησης εξισορροπούνται τα συμφέροντα του μάρτυρα και του εμπλεκόμενου στην καταγγελία προσώπου, αφού σε αντίθετη περίπτωση, θα παραβιαζόταν κατάφωρα το δικαίωμα δικαστικής προστασίας του τελευταίου, ο οποίος δεν θα μπορούσε να επιδιώξει την καταδίκη του μάρτυρα για αδικήματα κατά της τιμής ή αδικήματα σχετικά με την απονομή της δικαιοσύνης. Βέβαια, η κατάσταση περιπλέκεται στην περίπτωση που ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος προχώρησε στην καταγγελία του καλεί τη πίστη, δηλαδή με εύλογη πεποίθηση για το βάσιμο αυτής αλλά στην συνέχεια, είτε δεν ασκήθηκε ποινική δίωξη κατά του προσώπου που αφορούσε η καταγγελία (αν γίνει βέβαια δεκτό ότι η ιδιότητα μπορεί να ληφθεί και πριν την άσκησή της), είτε εκδόθηκε βούλευμα ή απόφαση που παύει οριστικά την ποινική δίωξη ή αντίστοιχη δικαστική απόφαση. Εν προκειμένω, θα ήταν συναφές με τον σκοπό της διάταξης, να μην είναι δυνατή η ανάκληση της πράξης χαρακτηρισμού του προσώπου ως μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, καθώς έτσι θα περιοριζόταν ακόμα περισσότερο το εύρος της παρεχόμενης προστασίας. Την ανάγκη προστασίας όσων έχουν «εύλογη πεποίθηση» για το βάσιμο της καταγγελίας τους ανεξάρτητα από το αν η πεποίθηση αυτή αποδειχθεί σε μεταγενέστερο στάδιο λανθασμένη, επισημαίνει η Τεχνική Έκθεση του ΟΟΣΑ στο πλαίσιο του Προγράμματος παροχής Τεχνικής Υποστήριξης στην Ελλάδα για την καταπολέμηση της Διαφθοράς 35. Τέλος, στην προβληματική της ανάκλησης εντάσσεται και το ζήτημα της αξιοποίησης των μαρτυρικών καταθέσεων του πρώην μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος που, κατόπιν της ανάκλησης της ιδιότητάς του, καθίσταται κατηγορούμενος σε πράξη συναφή με αυτήν που είχε καταγγείλει. 32 Πρόγραμμα Ελλάδας ΟΟΣΑ, ό.π. σελ. 23 και σελ Η Πρ.Εισ.ΕφΑθ. 7/2015 ανακλήθηκε λίγο μετά την έκδοσή της με το επιχείρημα ότι ο μάρτυρας χρησιμοποίησε ιδιοτελώς την πράξη χαρακτηρισμού του, προκειμένω να ανέλθει επαγγελματικά και να αποφύγει τον πειθαρχικό έλεγχο, βλ. Κωνσταντινίδη Α, ό.π., σελ.241επ. 34 Παπαχρήστου Μ, ό.π., σελ Πρόγραμμα Ελλάδας ΟΟΣΑ, ό.π., σελ

15 Κατά μία άποψη, η αξιοποίηση των εν λόγω καταθέσεων επάγεται απόλυτη ακυρότητα κατά το αρ δ ΚΠΔ μόνο στον βαθμό και ως προς τα σημεία που αφορούν τον πρώην μάρτυρα και νυν κατηγορούμενο και όχι ως προς το σύνολο του περιεχομένου τους. Έχει όμως υποστηριχθεί ότι σε απόλυτη ακυρότητα θα πρέπει να οδηγεί εν γένει η αξιοποίησή τους (δηλαδή και σε σχέση με τους λοιπούς κατηγορούμενους), με το επιχείρημα ότι οι καταθέσεις αυτές στερούνται αξιοπιστίας ενώ δεν αποκλείεται να δόθηκαν εξ' αρχής με σκοπό να οδηγήσουν στην ενοχή των λοιπών κατηγορούμενων Νομική Προστασία του Μάρτυρα Δημοσίου Συμφέροντος Αφού αναπτύχθηκαν οι προϋποθέσεις και η διαδικασία απόκτησης (και απώλειας) της ιδιότητας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, κρίσιμο είναι να προσδιοριστούν και τα αποτελέσματα που συνεπάγεται ο εν λόγω χαρακτηρισμός. Άλλωστε η Εισηγητική Έκθεση του Ν.4254/2014, που εισήγαγε το άρθρο 47 στον ΚΠΔ (45Β παλαιού ΚΠΔ) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι με την εν λόγω διάταξη παρέχονται σημαντικά κίνητρα στα πρόσωπα που προβαίνουν σε καταγγελίες. Κατ' αρχήν, στις παρ. 2 και 3 του αρ.47 ΚΠΔ, θεσπίζεται η δυνατότητα οριστικής αποχής από την άσκηση ποινικής δίωξης εις βάρος του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, σε περίπτωση που έχει κατατεθεί εναντίον του (αμυντική) καταγγελία για τα εγκλήματα της ψευδούς κατάθεσης (224 ΠΚ), ψευδούς καταμήνυσης (229 ΠΚ), συκοφαντικής δυσφήμισης (363 ΠΚ), της παραβίασης υπηρεσιακού απορρήτου (252 ΠΚ) και τις πράξεις των παρ. 4 ή 8 του άρθρου 22 του Ν. 2472/1997 (πλέον τις πράξεις του αρ.38 του Ν. 4624/2019 που αντικατέστησε τον Ν. 2472/1997). Πρόκειται για μια περίπτωση υποχώρησης της αρχής της νομιμότητας έναντι της αρχής της σκοπιμότητας κατά την άσκηση της ποινικής δίωξης, γεγονός που δικαιολογεί συστηματικά την ένταξη του άρθρου 47 στο Τέταρτο Κεφάλαιο του Κ.Π.Δ., περί αποχής από την ποινική δίωξη 37. Προκειμένου όμως να μην περιορίζεται υπέρμετρα το δικαίωμα δικαστικής προστασίας του προσώπου που αφορούν οι παρεχόμενες από τον μάρτυρα πληροφορίες, ορίζεται ως προϋπόθεση για την οριστική αποχή από την δίωξη ότι η τελευταία δεν θα πρέπει να κρίνεται απαραίτητη για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος. Η εν λόγω στάθμιση γινόταν μέχρι πρότινος από τον αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου που επόπτευε και συντόνιζε το έργο των εισαγγελέων εγκλημάτων διαφθοράς, ωστόσο μετά τον Ν.4745/2020, η κρίση ανήκει στον Προϊστάμενο του Τμήματος Οικονομικού Εγκλήματος της Εισαγγελίας Εφετών Αθηνών. Παρόλο που ο νομοθέτης δεν προσδιορίζει τα κριτήρια που λαμβάνει υπόψιν του ο αρμόδιος εισαγγελέας για το αν ποινική δίωξη του μάρτυρα επιβάλλεται από 36 Κωνσταντινίδης Α, ό.π., σελ.243επ. 37 Καϊάφα Γκμπάντι Μ (επιμ), ό.π., τ3, σελ

16 το δημόσιο συμφέρον, ο τελευταίος φαίνεται να καλείται να σταθμίσει την σημασία της δίωξης των καταγγελλόμενων εγκλημάτων με την προκληθείσα από την καταγγελία βλάβη, υπό το πρίσμα της αποδεικτικής βαρύτητας και του ανιδιοτελούς χαρακτήρα της συνεργασίας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος 38. Ειδικότερα, ο αρμόδιος για την άσκηση ποινικής δίωξης εισαγγελέας (αυτός δηλαδή στον οποίο υποβάλλεται η μήνυση ή η έγκληση κατά του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος), πριν προβεί σε οποιαδήποτε ενέργεια, δηλαδή πριν την διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης, πρέπει να ενημερώσει σχετικά τον Επικεφαλής του Τμήματος Οικονομικού Εγκλήματος, ώστε ο τελευταίος να κρίνει αν η δίωξη είναι απαραίτητη για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος. Σε περίπτωση που κρίνει ότι η δίωξη δεν είναι απαραίτητη, παραγγέλλει στον αρμόδιο εισαγγελέα την οριστική αποχή από την δίωξη των παραπάνω πράξεων. Ειδάλλως, η ποινική δίωξη ασκείται κανονικά και βρίσκουν εφαρμογή τα αρ. 59 παρ.2 ΚΠΔ και 366 παρ.2 ΠΚ, αν η έγκληση αφορά τα εγκλήματα των άρθρων 224, 229 και 363 ΠΚ. Η εφαρμογή των εν λόγω άρθρων έχει οδηγήσει στην επισήμανση ότι η προστασία του άρθρου 47 ΚΠΔ καθίσταται άνευ αντικειμένου για τα αδικήματα της ψευδούς κατάθεσης, καταμήνυσης και συκοφαντικής δυσφήμισης, στην περίπτωση που η καταγγελία του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος είναι αληθής, αφού η ποινική δίωξη θα αναβληθεί μέχρι την έκδοση αμετάκλητης απόφασης για την καταγγελλόμενη πράξη διαφθοράς και στην συνέχεια θα εκδοθεί επ' αυτής απορριπτική διάταξη 39. Αν δε η πράξη χαρακτηρισμού μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος ανακληθεί από τον εκδώσα αυτήν εισαγγελέα, ο αρμόδιος αντεισαγγελέας του Α.Π. (πλέον ο Προϊστάμενος του Τμήματος) υποχρεούται να ανακαλέσει την παραγγελία του για την οριστική αποχή από την ποινική δίωξη σύμφωνα με το τελευταίο εδάφιο της παρ.3 του αρ.47 ΚΠΔ. Η εν λόγω πρόβλεψη προστέθηκε με τον Ν.4620/2019, αντιμετωπίζοντας έτσι ένα κενό της αρχικής διάταξης, που ενδεχομένως δημιουργούσε ερμηνευτικά ζητήματα. Συνεπώς, ο οριστικός χαρακτήρας της αποχής από την ποινική δίωξη σχετικοποιείται, αφού ουσιαστικά η αποχή τελεί υπό την αίρεση της μη ανάκλησης της πράξης χαρακτηρισμού του προσώπου ως μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος. Πάντως, η αποχή από την ποινική δίωξη, ακόμα και υπό αίρεση, κρίνεται ως ένα από τα βασικότερα μέσα κινητοποίησης για τον εν δυνάμει μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, καταπολεμώντας τον φόβο πιθανής ποινικής εμπλοκής εξαιτίας της καταγγελίας. Επιπλέον, μετά την τροποποίηση του αρ.9 Ν.2928/2001, από τον Ν.4254/2014 (με την προσθήκη της παρ.7), οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος κατά το άρθρο 47 ΚΠΔ, οι ιδιώτες που ενεργούν στο πλαίσιο συγκεκαλυμμένης έρευνας κατά το άρθρο 255 ΚΠΔ, καθώς και οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο συμβάλλει ουσιωδώς στην αποκάλυψη των αξιόποινων πράξεων των άρθρων 159, 38 Ανδρουλάκης Ι., ό.π., σελ Καϊάφα Γκμπάντι Μ (επιμ), ό.π., τ3, σελ

17 159Α, και 235 έως 237Α ΠΚ, ή εφόσον κρίνεται αναγκαίο και οι οικείοι τους, μπορούν να λάβουν την ιδιότητα του προστατευόμενου μάρτυρα, προκειμένου να προστατευθούν από πιθανολογούμενες πράξεις εκφοβισμού ή αντεκδίκησης. Μετά δε την θέση σε ισχύ του Ν.4620/2019, το άρθρο 9 του Ν.2928/2001, καταργήθηκε και οι προβλέψεις του εισήχθησαν με ορισμένες τροποποιήσεις στο νέο άρθρο 218 ΚΠΔ. Δεδομένου ότι την ιδιότητα του προστατευόμενου μάρτυρα, σύμφωνα με το άρθρο 218 ΚΠΔ, μπορεί να λάβουν τόσο οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος, όσο και πρόσωπα που χαρακτηρίζονται ως «μάρτυρες του στέμματος», οι βασικές προβλέψεις και τα συναφή με αυτές ζητήματα θα αναλυθούν συνοπτικά σε αυτοτελή ενότητα της παρούσας (IV). Τέλος, στην περίπτωση που ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος είναι ταυτόχρονα δημόσιος υπάλληλος απολαμβάνει και διοικητική προστασία, ώστε να μην υπόκειται σε δυσμενή μεταχείριση κατά την διάρκεια του αναγκαίου χρόνου για την διερεύνηση της υπόθεσης. Μάλιστα, όπως επισημαίνεται 40, η εν λόγω προστασία είναι απολύτως συναφής με την θεμελιώδη υποχρέωση εχεμύθειας των δημοσίων υπαλλήλων, δεδομένου ότι ουσιαστικά προσδιορίζει το όριο της υποχρέωσης εχεμύθειας, η οποία πρέπει να ασκείται πάντοτε υπέρ του δημοσίου συμφέροντος. Ειδικότερα, στο άρθρο 26 του Ν.3528/2007 (Κώδικας Κατάστασης Δημοσίων Πολιτικών Διοικητικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ.) θεσπίζεται η απαγόρευση κάθε δυσμενούς υπηρεσιακής μεταχείρισης του μάρτυρα σε πειθαρχικές ή μη διαδικασίες, όπως λ.χ. σε θέματα υπηρεσιακής εξέλιξης, μετακίνησης ή τοποθέτησης. Αντίστοιχα, στο άρθρο 110 Ν.3528/2007 προβλέπεται η αντιστροφή του βάρους απόδειξης σε πειθαρχικές διαδικασίες υπέρ του υπαλλήλου - μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, υπό την έννοια ότι το πειθαρχικό όργανο πρέπει να αποδείξει ότι η δίωξη που άσκησε δεν συνδέεται με την πράξη καταγγελίας του υπαλλήλου, ενώ με το άρθρο 125 του ίδιου νόμου διασφαλίζεται κατά τη διάρκεια της διοικητικής προκαταρκτικής εξέτασης η προστασία της ανωνυμίας των υπαλλήλων που έχουν συμβάλει στην αποκάλυψη των εγκλημάτων 159,159Α, Α ΠΚ, ακόμα και αν αυτοί δεν έχουν λάβει την ιδιότητα του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος κατά το άρθρο 47 ΚΠΔ. Ωστόσο, θα ήταν ορθότερο αντί οι παραπάνω ρυθμίσεις να συμπεριληφθούν στον Κώδικα Κατάστασης Δημοσίων Υπαλλήλων, να περιλαμβάνονται σε έναν ειδικό νόμο για τους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος, ώστε να μπορούν να εφαρμοστούν και επί ιδιωτικών υπαλλήλων ή απασχολούμενων σε ανεξάρτητες αρχές και ΔΕΚΟ 41. Μέχρι στιγμής οι υπάλληλοι του ιδιωτικού τομέα προστατεύονται από τις γενικές διατάξεις του εργατικού δικαίου για την καταχρηστική απόλυση ή την διακριτική μεταχείριση, σε συνδυασμό με την γενική ρήτρα του αρ. 281 ΑΚ περί καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος και από την υιοθέτηση εθελοντικών κωδίκων εταιρικής 40 Εισηγητική Έκθεση Ν 4254/2014, σελ Πρόγραμμα Ελλάδας ΟΟΣΑ, ό.π., σελ

18 διακυβέρνησης από την πλευρά του εργοδότη, χωρίς βέβαια αυτή η προστασία να μπορεί να συγκριθεί με τις προβλέψεις του Ν.3528/ Ενδιάμεσο Συμπέρασμα Με βάση όσα εκτέθηκαν παραπάνω, προκύπτει ότι το άρθρο 47 ΚΠΔ προβλέπει μια σημαντική αλλά μερικότερη μορφή παροχής προστασίας στον μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος (οριστική αποχή από την ποινική δίωξη), η οποία συμπληρώνεται από άλλες διατάξεις, με κυριότερες τις προβλέψεις του άρθρου 218 ΚΠΔ (πρώην 9 Ν.2928/2001) περί προστασίας μαρτύρων και του Ν.3528/2007 για την διοικητική προστασία των δημοσίων υπαλλήλων. Όμως, παρά την πρόθεση του νομοθέτη του Ν.4254/2014 να ταυτίσει τον μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος με τον «whistleblower», ουσιαστικά προέβλεψε την παροχή προστασίας από αδικαιολόγητη μεταχείριση σε μια μόνο υποκατηγορία πληροφοριοδοτών, δηλαδή στα πρόσωπα εκείνα που καταγγέλλουν την τέλεση εγκλημάτων διαφθοράς (με την έννοια της δωροδοκίας), καθιερώνοντας μια μορφή εξωτερικού whistleblowing προς τις διωκτικές αρχές. Επομένως, ανεξάρτητα από τα επιμέρους ερμηνευτικά ζητήματα κατά την εφαρμογή του άρθρου 47 ΚΠΔ και των συναφών με αυτό διατάξεων, όπως προσεγγίστηκαν παραπάνω, η μεγαλύτερη πρόκληση της ελληνικής έννομης τάξης είναι η καθιέρωση ενός ολοκληρωμένου νομικού και ρυθμιστικού πλαισίου προστασίας των whistleblowers/πληροφοριοδοτών, σε αντίθεση με τις υφιστάμενες αποσπασματικές προβλέψεις σε διαφορετικούς δικαιικούς κλάδους. Το εν λόγω πλαίσιο, όπως επισημαίνεται τόσο από το σύνολο των Εκθέσεων του ΟΟΣΑ στο πλαίσιο του Προγράμματος Ελλάδας ΟΟΣΑ: Τεχνική Υποστήριξη για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς, όσο και από την Σύσταση CM/Rec(2014)7 του Συμβουλίου της Ευρώπης, θα πρέπει ενδεικτικά: (α) να αντιμετωπίζει με ευρύτητα τις προστατευόμενες μορφές αποκαλύψεων, ώστε να μην καταλαμβάνονται μόνο εγκλήματα διαφθοράς αλλά η αποκάλυψη παράνομων, επικίνδυνων ή αντιδεοντολογικών δραστηριοτήτων εν γένει π.χ. η παραβίαση νόμου ή εσωτερικής ρύθμισης εταιρείας που θα μπορούσε να οδηγήσει σε κίνδυνο για την υγεία, την ασφάλεια ή το περιβάλλον, (β) να εξισώνει την παρεχόμενη προστασία στους ιδιωτικούς και δημοσίους υπαλλήλους, η οποία θα πρέπει να αφορά αντίποινα ποινικού, αστικού/εργατικού και διοικητικού χαρακτήρα και (γ) να προβλέπει τόσο εσωτερικούς δίαυλους λήψης καταγγελιών (εσωτερικό whistleblowing) στον δημόσιο τομέα 42 και στις επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα, όσο και εξωτερικούς δίαυλους λήψης καταγγελιών, πέρα από τις διωκτικές αρχές 43. Σε κάθε περίπτωση, οι εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό χώρο με την υιοθέτηση της Οδηγίας (ΕΕ) 2019/1937, σχετικά με την προστασία προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του δικαίου της 42 Π.χ. τέτοιος μηχανισμός καθιερώθηκε σε κάθε Υπουργείο με το αρ. 39 του Ν.4622/ Όπως η Εθνική Αρχή Διαφάνειας που ενσωμάτωσε την Γενική Γραμματεία Καταπολέμησης της Διαφθοράς. 18

19 Ένωσης, θα αναγκάσουν τον Έλληνα νομοθέτη, να επαναξετάσει, τουλάχιστον, το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο, συμπεριλαμβανομένου και του άρθρου 47 ΚΠΔ, προς την ανωτέρω κατεύθυνση. 5. Η Οδηγία (ΕΕ) 2019/1937 προς ένα κοινό ευρωπαϊκό πλαίσιο προστασίας; Η μεγάλη διαφορά στο επίπεδο προστασίας των whistleblowers ανάμεσα στις νομοθεσίες των Κρατών Μελών της Ε.Ε. 44 είχε ως αποτέλεσμα να αποτελεί πάγιο αίτημα η πρόβλεψη ενός κοινού ευρωπαϊκού πλαισίου για την προστασία των πληροφοριοδοτών, σε περίπτωση παραβίασης των συμφερόντων της Ε.Ε.. Ήδη από το 2013 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είχε καλέσει σε Ψήφισμά 45 του την Επιτροπή να υποβάλει, εντός του έτους, νομοθετική πρόταση για τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού και ολοκληρωμένου ευρωπαϊκού προγράμματος προστασίας, με σκοπό την προστασία εκείνων που εντοπίζουν κακοδιαχείριση και παρατυπίες και καταγγέλλουν περιπτώσεις διαφθοράς εθνικού ή διασυνοριακού χαρακτήρα που συνδέονται με οικονομικά συμφέροντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καλώντας και τα ίδια τα Κράτη Μέλη να λάβουν σχετική δράση. Αφορμή για την αναζωπύρωση της συζήτησης αποτέλεσαν διακρατικά σκάνδαλα, όπως τα σκάνδαλα LuxLeaks και Panama Papers (2015), με αντικείμενο υποθέσεις φοροαποφυγής τεράστιας κλίμακας και επομένως πιθανότατα φοροδιαφυγής και νομιμοποίησης εσόδων από παράνομη δραστηριότητα, καταδεικνύοντας την ανάγκη κοινού ευρωπαϊκού πλαισίου, αφού η ελλιπής προστασία σε ένα Κράτος Μέλος μπορούσε να έχει επιπτώσεις στα υπόλοιπα Κράτη Μέλη και κατ' επέκταση στην ίδια την Ε.Ε 46. Τελικώς, μετά την άσκηση νομοθετικής πρωτοβουλίας από την Επιτροπή, υιοθετήθηκε η υπ' αριθ. 2019/1937 Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, σχετικά με την προστασία των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του δικαίου της Ε.Ε.. Συγκεκριμένα, προβλέφθηκαν για πρώτη φορά ελάχιστα κοινά πρότυπα προστασίας των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του δικαίου της Ένωσης, οι οποίες σύμφωνα με το άρθρο 2 της Οδηγίας, συνίστανται (α) σε παραβιάσεις πράξεων της Ένωσης 47 που αφορούν τους τομείς των δημοσίων συμβάσεων, χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, την πρόληψη της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας, την ασφάλεια των προϊόντων, την ασφάλεια των μεταφορών, την προστασία του περιβάλλοντος, την προστασία από την ακτινοβολία και την πυρηνική ασφάλεια, την ασφάλεια των τροφίμων και των ζωοτροφών, την υγεία και την καλή μεταχείριση των ζώων, την δημόσια υγεία, την προστασία των καταναλωτών, την προστασία της 44 European Commission, Whistleblower Protection, Fact Sheet, April Towards Common Minimum Standards For Whistleblower protection across the EU, Emanuela Andreis, European Papers, page Οι εν λόγω πράξεις προσδιορίζονται επακριβώς στο Παράρτημα της Οδηγίας ώστε να περιοριστεί η ανασφάλεια δικαίου που δημιουργεί η τομεακή προσέγγιση του πεδίου προστασίας. 19