ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ

Transcript

1 1 ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ ΣΜΗΜΑ ΔΠΙΣΗΜΩΝ ΣΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΚΑΙ ΣΗ ΑΓΩΓΗ ΣΗΝ ΠΡΟΥΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ: ΔΠΙΣΗΜΔ ΣΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΚΑΙ ΣΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΣΔΤΘΤΝΗ: Κνηλσληθή Θεσξία, Πνιηηηθή θαη Πξαθηηθέο ζηελ Δθπαίδεπζε ΓΙΠΛΩΜΑΣΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ «Δθπαηδεπηηθέο δηαδξνκέο ύξησλ πξνζθύγσλ» Μεηαπηπρηαθή Φνηηήηξηα: Καινγεξάηνπ Δπξπδίθε (Α.Μ.: ) Δπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα: Αξβαλίηε Δπγελία Πάηξα, επηέκβξηνο 2020

2 2 Η ΣΡΙΜΔΛΗ ΔΞΔΣΑΣΙΚΗ ΔΠΙΣΡΟΠΗ: Δπηβιέπνπζα Δπγελία Αξβαλίηε: Δπίθνπξε Καζεγήηξηα Σκήκαηνο Δπηζηεκώλ ηεο Δθπαίδεπζεο θαη ηεο Αγσγήο ζηελ Πξνζρνιηθή Ηιηθία, Παλεπηζηήκην Παηξώλ. ηάζεο Μπάιηαο: Καζεγεηήο Σκήκαηνο Δπηζηεκώλ ηεο Δθπαίδεπζεο θαη ηεο Αγσγήο ζηελ Πξνζρνιηθή Ηιηθία, Παλεπηζηήκην Παηξώλ. Ακαιία Τθαληή: Καζεγήηξηα Σκήκαηνο Δπηζηεκώλ ηεο Δθπαίδεπζεο θαη ηεο Αγσγήο ζηελ Πξνζρνιηθή Ηιηθία, Παλεπηζηήκην Παηξώλ.

3 3 Πεξίιεςε Σα ηειεπηαία έηε ε θνηλσληθνπνιηηηθή - νηθνλνκηθή αζηάζεηα θαη νη ζπλερηδφκελεο ζπξξάμεηο ζηε Μέζε Αλαηνιή, νδήγεζαλ ζε κηα άλεπ πξνεγνπκέλνπ καδηθή κεηαηφπηζε πιεζπζκψλ. Ζ πξνζθπγηθή θξίζε θιηκαθψλεηαη ζεκαληηθά θαη ν αληίθηππφο ηεο δηεπξχλεηαη απφ ηηο γεηηνληθέο ρψξεο πξνο ηελ Δπξψπε. Δηδηθφηεξα, ν ζπξηαθφο εκθχιηνο πφιεκνο πξνθάιεζε ηελ αλαγθαζηηθή κεηαλάζηεπζε ρηιηάδσλ χξησλ απφ ηηο εζηίεο ηνπο. Αλάκεζά ηνπο, εθαηνκκχξηα παηδηά θαη λένη πξφζθπγεο πνπ αλαγθάζηεθαλ λα εθηνπηζηνχλ, κε απνηέιεζκα ηελ θαηαπάηεζε, κεηαμχ άιισλ, ηνπ δηθαηψκαηφο ηνπο ζηελ εθπαίδεπζε. Ζ παξνχζα έξεπλα δηεμήρζε ηνλ Ηνχιην ηνπ 2020, κε ζηφρν ηε δηεξεχλεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνξείαο ησλ παηδηψλ θαη λέσλ πξνζθχγσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, ηε πξία, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ φινπο ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πνπ κπνξεί λα πέξαζαλ. Με εξεπλεηηθφ εξγαιείν ηηο αθεγήζεηο δσήο, κειεηήζεθε ε βησκέλε εκπεηξία πέληε λεαξψλ χξησλ πξνζθχγσλ (δχν ελειίθσλ θαη ηξηψλ παηδηψλ), νη νπνίνη έλα ρξφλν ζρεδφλ κεηά ηελ άθημή ηνπο ζε Κέληξν Φηινμελίαο Πξνζθχγσλ ζηελ Γπηηθή Διιάδα, αθεγνχληαη σο ελεξγνί ζπκκεηέρνληεο ηηο κνξθέο εθπαίδεπζεο πνπ έιαβαλ θαηά ηε κεηαλαζηεπηηθή ηνπο δηαδξνκή θαη εθθξάδνπλ ηηο εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο ηνπο θαη ηα κειινληηθά ζρέδηά ηνπο κέζα απφ αηνκηθέο εκηδνκεκέλεο ζπλεληεχμεηο. Απφ ηελ αθεγεκαηηθή αλάιπζε ησλ πέληε εκηδνκεκέλσλ ζπλεληεχμεσλ, πξνθχπηεη φηη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πξνζθπγηθψλ δηαδξνκψλ ηνπο, νη ζπκκεηέρνληεο δελ έιαβαλ θάπνηνπ είδνπο εθπαίδεπζεο, ηππηθήο ή άηππεο κνξθήο. Οη ελήιηθνη πξφζθπγεο ζηε πξία έρνπλ νινθιεξψζεη ηε ιπθεηαθή εθπαίδεπζε, ελψ ηα παηδηά κε ηνλ εξρνκφ ηνπο ζηελ Διιάδα ζε κηθξή ειηθία, θνηηνχλ ζην δεκνηηθφ ζρνιείν. Ζ Διιάδα, γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο απνηειεί έλαλ ελδηάκεζν ζηαζκφ, θαζψο νη ελήιηθνη επειπηζηνχλ λα εθπιεξψζνπλ ηηο αηνκηθέο πξνζδνθίεο ηνπο γηα εθπαίδεπζε θαη επαγγεικαηηθή θαηαμίσζε ζηε Γεξκαλία. Σα κηθξά πξνζθπγφπνπια επηζπκνχλ κεηά ηελ πεξάησζε ησλ ζπνπδψλ ηνπο, λα επηζηξέςνπλ ζηε πξία. Χζηφζν, εθθξάδνπλ ηελ έληνλε επηζπκία γηα παξαθνινχζεζε καζεκάησλ ζην ειιεληθφ ζρνιείν θαη ηελ πξνζπκία ζηελ εθκάζεζε ηεο γιψζζαο ηεο ρψξαο ππνδνρήο. Σα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο δχλαηαη λα απνηειέζνπλ πξντφλ δηαβνχιεπζεο αλαθνξηθά κε ηε δεκηνπξγία θαηάιιεισλ θαη ζηνρεπκέλσλ παξεκβάζεσλ θαη πξαθηηθψλ ζε δεηήκαηα εθπαίδεπζεο ησλ πξνζθχγσλ ζηε

4 4 ρψξα ππνδνρήο, κε απψηεξν ζηφρν ηελ έληαμή ηνπο ζε έλα πνηνηηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ζηε βάζε ηθαλνπνηεηηθήο δηαρείξηζεο θαη πξνζαξκνγήο ζηηο ηξέρνπζεο ζπλζήθεο. Λέμεηο - Κιεηδηά: Μεηαλάζηεπζε, χξηνη πξφζθπγεο, δηαζπλνξηαθφηεηα, κεζνξηαθφηεηα, παηδηά πξφζθπγεο, εθπαίδεπζε πξνζθπγφπνπισλ, έληαμε πξνζθπγφπνπισλ, εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο

5 5 Abstract In recent years, socio-political - economic instability and the ongoing conflicts in the Middle East, have led to an unprecedented mass displacement of populations. The refugee crisis is escalating significantly and its impact is expanding from neighboring countries to Europe. In particular, the Syrian civil war has forced thousands of Syrians to flee their homes. Among them are millions of refugee children and young people who have been displaced, violating, among other things, their right to education. The present research was conducted in July 2020, with the aim of investigating the educational course of refugee children and young people from their country of origin, Syria, to Greece, through all the intermediate stations that may have passed. Using the life story research tool, the experience of five young Syrian refugees (two adults and three children) was studied, who almost a year after their arrival at a Refugee Accommodation Center in Western Greece, narrate as active participants the forms of education they received during their migration path and express their educational expectations and future plans through individual semi-structured interviews. From the narrative analysis of the five semi-structured interviews, it appears that during their refugee journeys, the participants did not receive any kind of training, formal or informal. Adult refugees in Syria have completed high school, while children arriving in Greece at an early age attend primary school. Greece, for most, is a stopover, as adults hope to meet their individual expectations for education and professional development in Germany. The young refugee children want to return to Syria after finishing their studies. However, they express the strong desire to attend classes in the Greek school and the willingness to learn the language of the host country. The findings of the research can be a product of consultation regarding the creation of appropriate and targeted interventions and practices in refugee education in the host country, with the ultimate goal of integrating them into a quality education system, based on good management and adaptation to current conditions. Key words: Immigration, Syrian refugees, cross-border, border, refugee children, refugee education, refugee integration, educational expectations.

6 6 ΠΙΝΑΚΑ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΩΝ Πεξίιεςε... 3 Λέμεηο - θιεηδηά... 4 Abstract... 5 Key - words... 5 Πίλαθαο Πεξηερνκέλσλ... 6 Καηάινγνο Πηλάθσλ πληνκνγξαθίεο & Αθξσλχκηα Δπραξηζηίεο Δηζαγσγή Α. ΜΔΡΟ ΠΡΧΣΟ ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1 Ο : Ζ ΚΗΝΖΣΗΚΟΣΖΣΑ ΣΖ ΤΓΥΡΟΝΖ ΔΠΟΥΖ Δηζαγσγή Αίηηα ηεο ζχγρξνλεο θπγήο Μεηαλαζηεπηηθή θηλεηηθφηεηα θαη ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε Ζ Διιάδα σο ρψξα δηφδνπ θαη ππνδνρήο κεηαλαζηψλ-πξνζθχγσλ Σν παξφλ ηεο πξνζθπγηθφηεηαο. Σν παξάδεηγκα ηεο πξηαθήο θξίζεο Πξνζθπγηθφηεηα: Γηεζλήο Πξνζηαζία θαη ν ζεζκφο ηνπ Αζχινπ Παηδηά - πξφζθπγεο χλνςε ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 Ο : ΓΗΑΤΝΟΡΗΑΚΟΣΖΣΑ ΜΔΘΟΡΗΑΚΟΣΖΣΑ - ΔΝΣΑΞΖ Δηζαγσγή Ζ δηαζπλνξηαθφηεηα ζηε ζχγρξνλε επνρή ηεο πξνζθπγηθήο θξίζεο Οη ζπλνξηαθέο δψλεο σο πεξηνρέο αλάδεημεο πνιιαπιψλ αληηζέζεσλ Μεζνξηαθφηεηα θαη πξφζθπγεο Σα πξνζθπγφπνπια ζην πιαίζην ηεο Μεζνξηαθφηεηαο Πξνζθπγηθή έληαμε θαη ελζσκάησζε χλνςε... 60

7 7 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3 Ο : Ζ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΣΧΝ ΠΡΟΦΤΓΟΠΟΤΛΧΝ. Ζ ΠΔΡΗΠΣΧΖ ΠΑΗΓΗΧΝ ΠΡΟΦΤΓΧΝ ΑΠΟ ΣΖ ΤΡΗΑ Δηζαγσγή Οη ζπλέπεηεο ησλ βησκάησλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ Δκπφδηα πξνζθπγφπνπισλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο ππνδνρήο Ζ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ ζηηο ρψξεο θαηαγσγήο ηνπο Αλεπαξθήο ή ειιηπήο νηθνλνκηθή επέλδπζε ζηελ εθπαίδεπζε Απνθιεηζκφο ιφγσ αηνκηθψλ θαη νκαδηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ πζηεκηθή δηάθξηζε ζε πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο Δθπαίδεπζε ζε θξίζε: Σν παξάδεηγκα ηεο πξίαο Πξνζρνιηθή Αγσγή θαη Βαζηθή Δθπαίδεπζε Γεπηεξνβάζκηα θαη Σξηηνβάζκηα Δθπαίδεπζε Θξεζθεπηηθή Δθπαίδεπζε: Sharia Schools, Υξηζηηαληθά θαη Δβξατθά ρνιεία Ζ πξηαθή Δθπαίδεπζε ζηα ρξφληα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ Δθπαίδεπζε ζηηο ρψξεο ππνδνρήο ζπξηαθνχ πξνζθπγηθνχ πιεζπζκνχ Ζ Δθπαίδεπζε ησλ χξησλ πξνζθχγσλ ζηελ Σνπξθία Ζ Δθπαίδεπζε ησλ χξησλ πξνζθχγσλ ζην Λίβαλν Ζ Δθπαίδεπζε ησλ χξησλ πξνζθχγσλ ζηελ Ηνξδαλία Ζ Δθπαίδεπζε ησλ χξησλ πξνζθχγσλ ζην Ηξάθ Ζ Δθπαίδεπζε ησλ χξησλ πξνζθχγσλ ζηελ Αίγππην Ζ Δθπαίδεπζε σο εξγαιείν έληαμεο ησλ πξνζθχγσλ Πξφζβαζε πξνζθπγφπνπισλ ζην Διιεληθφ Δθπαηδεπηηθφ χζηεκα Πξφζβαζε ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ ζην ειιεληθφ ζχζηεκα Δθπαίδεπζεο χλνςε

8 8 Β. ΜΔΡΟ ΓΔΤΣΔΡΟ ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4ν: ΥΔΓΗΑΜΟ ΚΑΗ ΓΗΔΞΑΓΧΓΖ ΣΖ ΔΡΔΤΝΑ Δηζαγσγή θνπφο θαη ζηφρνη ηεο έξεπλαο Πνηνηηθή πξνζέγγηζε Αθεγεκαηηθή κέζνδνο ηξαηεγηθή δεηγκαηνιεςίαο - πκκεηέρνληεο Βηνγξαθηθή αθεγεκαηηθή ζπλέληεπμε Δξεπλεηηθή δηαδηθαζία Αλάιπζε δεδνκέλσλ Αμηνπηζηία θαη εγθπξφηεηα ηεο έξεπλαο Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο χλνςε ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5ν: ΠΑΡΟΤΗΑΖ ΚΑΗ ΑΝΑΛΤΖ ΣΧΝ ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΧΝ Δηζαγσγή Αθεγήζεηο απφ ην παξειζφλ Σα ζρνιηθά ρξφληα ζηε πξία πξηλ ηε θπγή Ζ έμνδνο απφ ηε ρψξα Ζ πξνζθπγηθή δηαδξνκή σο ηελ Διιάδα Ζ εθπαίδεπζε θαηά ηηο πξνζθπγηθέο δηαδξνκέο Μειινληηθέο πξννπηηθέο γηα κφληκε εγθαηάζηαζε Αθεγήζεηο απφ ην παξφλ Οη εθπαηδεπηηθέο εκπεηξίεο ζηελ Διιάδα Δθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6ν: ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ. ΠΡΟΣΑΔΗ πκπεξάζκαηα Υξεζηκφηεηα ηεο έξεπλαο Πξνηάζεηο γηα κειινληηθέο έξεπλεο 162

9 9 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΚΔ ΑΝΑΦΟΡΔ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑΣΑ Παξάξηεκα I: Πξσηφθνιιν αηνκηθήο ζπλέληεπμεο παηδηψλ πξνζθχγσλ.194 Παξάξηεκα II: Έληππν πγθαηάζεζεο γηα ζπκκεηνρή ζε εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα..197 Παξάξηεκα III: Απνκαγλεηνθσλεκέλα θείκελα ζπλεληεχμεσλ παηδηψλ πξνζθχγσλ Γήισζε γλεζηφηεηαο ηεο εξγαζίαο

10 10 Καηάινγνο Πηλάθσλ Πίλαθαο 1: Γεκνγξαθηθφο πίλαθαο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηηο αηνκηθέο ζπλεληεχμεηο.

11 11 πληνκνγξαθίεο & Αθξσλύκηα Α/ζκηα: Πξσηνβάζκηα Β/ζκηα: Γεπηεξνβάζκηα ΓΝΣ: Γηεζλέο Ννκηζκαηηθφ Σακείν ΓΟΜ: Γηεζλήο Οξγαληζκφο Μεηαλάζηεπζεο ΓΤΔΠ: Γνκέο Τπνδνρήο θαη Δθπαίδεπζεο Πξνζθχγσλ Δ.Δ.: Δπξσπατθή Έλσζε ΔΚΚΑ: Δζληθφ Κέληξν Κνηλσληθήο Αιιειεγγχεο ΔΠΑ.Λ.: Δπαγγεικαηηθφ Λχθεην ΔΓΑ: Δπξσπατθή χκβαζε Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ IOM: International Organization for Migration ΚΔΔΛΠΝΟ: Κέληξν Διέγρνπ θαη Πξφιεςεο Ννζεκάησλ ΚΤΣ: Κέληξν Τπνδνρήο θαη Σαπηνπνίεζεο ΚΦΠ: Κέληξν Φηινμελίαο Πξνζθχγσλ ΜΚΟ: Με Κπβεξλεηηθή Οξγάλσζε ΜΠ: Μεηαπηπρηαθφ Πξφγξακκα πνπδψλ ΟΖΔ: Οξγαληζκφο Ζλσκέλσλ Δζλψλ ΟΝΔ: Οηθνλνκηθή θαη Ννκηζκαηηθή Έλσζε ΟΟΑ: Οξγαληζκφο Οηθνλνκηθήο πλεξγαζίαο θαη Αλάπηπμεο.Δ.Π.: πληνληζηήο Δθπαίδεπζεο Πξνζθχγσλ ΣΠΔ: Σερλνινγίεο Πιεξνθνξηθήο θαη Δπηθνηλσληψλ Τ.Α: Όπαηε Αξκνζηεία Τ.ΠΑΗ.Θ.: Τπνπξγείν Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ UNHCR: United Nations High Commissioner for Refugees UNICEF: United Nations International Children's Emergency Fund

12 12 Δπραξηζηίεο Ζ παξνχζα δηπισκαηηθή κεηαπηπρηαθή εξγαζία εθπνλήζεθε θαηά ην αθαδεκατθφ έηνο , ζην πιαίζην ηνπ Mεηαπηπρηαθνχ Πξνγξάκκαηνο πνπδψλ «Κνηλσληθή Θεσξία, Πνιηηηθή θαη Πξαθηηθέο ζηελ Δθπαίδεπζε» ηνπ Σκήκαηνο Δπηζηεκψλ ηεο Δθπαίδεπζεο θαη ηεο Αγσγήο ζηελ Πξνζρνιηθή Ζιηθία ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Παηξψλ. Με ππμίδα ηελ αγάπε γηα κάζεζε, ην κνλαδηθφ θαη ππέξνρν ηαμίδη ησλ κεηαπηπρηαθψλ ζπνπδψλ κνπ ζην ΣΔΔΑΠΖ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Παηξψλ θηάλεη ζην ηέινο ηνπ κε ηελ νινθιήξσζε ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. Κιείλνληαο απηφ ην πξνινγηθφ ζεκείσκα, αηζζάλνκαη ηελ αλάγθε λα εθθξάζσ ηηο ηδηαίηεξεο επραξηζηίεο κνπ ζηελ επηβιέπνπζα θαζεγήηξηά κνπ θα Δπγελία Αξβαλίηε, γηα ηελ νπζηαζηηθή βνήζεηά ηεο, ηηο επνηθνδνκεηηθέο, γφληκεο παξαηεξήζεηο θαη ρξήζηκεο ζπκβνπιέο ηεο, νη νπνίεο ζπλέβαιαλ ζηελ αξηηφηεξε δηακφξθσζε ηεο εξγαζίαο κνπ. Οκνίσο επραξηζηψ ηνπο θ.θ. ηάζε Μπάιηα θαη Ακαιία Τθαληή, ηα κέιε ηεο 3/κεινχο επηηξνπήο, γηα ηε βνήζεηα θαη ηε ζηήξημή ηνπο. Γε ζα πξέπεη λα παξαιείςσ λα επραξηζηήζσ ηνπο ζπκκεηέρνληεο ζηελ έξεπλά κνπ, ηα παηδηά θαη ηνπο λένπο απφ ηε πξία, πνπ έιαβαλ κέξνο ζε απηήλ αληδηνηειψο, ρσξίο θάπνην άκεζν γηα απηνχο ζπκθέξνλ, θαζψο θαη ηνπο ππεχζπλνπο θαη ην πξνζσπηθφ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ camp πνπ επηζθεθηήθακε, γηα ηελ ακέξηζηε θαη απεξηφξηζηε βνήζεηά ηνπο, δίρσο ηελ νπνία δε ζα κπνξνχζε λα πινπνηεζεί ε έξεπλά καο. Σέινο, ζα ήζεια λα εθθξάζσ ηε βαζηά κνπ επγλσκνζχλε ζηελ νηθνγέλεηά κνπ γηα ηελ αµέξηζηε ζηήξημε θαη εζηθή ζπκπαξάζηαζε ζε φιε ηε δηάξθεηα ησλ κεηαπηπρηαθψλ ζπνπδψλ κνπ, ζηελ νινθιήξσζε ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, ζηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ κνπ. ε απηνχο αθηεξψλσ ηελ πξνζπάζεηά κνπ απηή, σο έλα ειάρηζην επραξηζηψ πνπ κε ζηεξίδνπλ θαη πηζηεχνπλ ζε εκέλα.

13 13 Δηζαγσγή Μάζε φηη αἱ ζπκθνξαί ηῶλ ἀ λζξψπσλ ἄ ξρνπζη θαη νὐ θί ὤλζξσπνη ηῶλ ζπκθνξέσλ. (Ζξφδνηνο, π.υ.) ηελ παξνχζα δηπισκαηηθή εξγαζία επηρεηξείηαη ε δηεξεχλεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνξείαο ησλ παηδηψλ θαη λεαξψλ πξνζθχγσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, ηε πξία, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ φινπο ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πνπ κπνξεί λα πέξαζαλ. Δηδηθφηεξα, κέζα απφ ηηο αθεγήζεηο δσήο ησλ παηδηψλ θαη λέσλ πξνζθχγσλ πνπ δηακέλνπλ ζε έλα Κέληξν Φηινμελίαο ζηελ ελδνρψξα, απνπεηξάηαη ε απνηχπσζε ησλ εκπεηξηψλ ηνπο αλαθνξηθά κε ηε δηακφξθσζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνξείαο ηνπο απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο έσο θαη ηελ Διιάδα. Κχξηνο ζηφρνο, ινηπφλ, ηεο παξνχζαο έξεπλαο απνηειεί ε αλάδεημε ηεο θσλήο ησλ παηδηψλ θαη λέσλ πξνζθχγσλ πνπ σο ελεξγνί ζπκκεηέρνληεο θαη βαζηθνί αθεγεηέο ησλ ηζηνξηψλ ηνπο ζην ρξνληθφ πιαίζην ησλ δηαζπλνξηαθψλ κεηαθηλήζεσλ, λνεκαηνδνηνχλ θαη ηνπνζεηνχληαη ζρεηηθά κε ηηο εθπαηδεπηηθέο εκπεηξίεο ηνπο θαη απνηππψλνπλ ηηο κνξθέο εθπαίδεπζεο πνπ έιαβαλ (ηππηθή, κε ηππηθή, άηππε) απφ ηε πξία έσο θαη ηελ Διιάδα. Aθνξκή γηα πξνβιεκαηηζκφ απνηέιεζε ε πξνζέγγηζε θαη γλσξηκία κε ηε ζπγθεθξηκέλε πιεζπζκηαθή νκάδα ησλ παηδηψλ θαη λεαξψλ πξνζθχγσλ θαη ηελ πηζαλή επθαηξία απφθηεζεο ή ζπλέρηζεο ηεο εθπαίδεπζήο ηνπο κέζα απφ ην καθξχ ηαμίδη ηεο πξνζθπγηάο πνπ κπνξεί λα επεξεάζεη νιφθιεξε ηε δσή ηνπο. Οη λεφηεξνη χξηνη πξφζθπγεο, σο ζπλνκηιεηέο, κέζα απφ ηηο αθεγήζεηο ηεο πξνζθπγηθήο εκπεηξίαο θαη ησλ βησκάησλ ηνπο, δχλαηαη λα δψζνπλ απαληήζεηο αλαθνξηθά κε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε νπνηαδήπνηε κνξθή εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο θαηά ηε κεηαλαζηεπηηθή ηνπο δηαδξνκή. Ζ ζεκαζία ηνπ πξνηεηλφκελνπ ζέκαηνο έγθεηηαη ζηελ πςειή εηζξνή πξνζθχγσλ, νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο νπνίνπο θζάλνπλ ζηελ Διιάδα δηαθεχγνληαο απφ πνιχλεθξεο ζπξξάμεηο ή δηψμεηο ζε ρψξεο φπσο ε πξία. Δηδηθφηεξα, ηα παηδηά θαη νη λένη πξφζθπγεο ζπξηαθήο θαηαγσγήο πνπ εγθαηέιεηςαλ ηα ζπίηηα ηνπο αθνχζηα, ζηεξνχληαη βαζηθά αγαζά θαη ππεξεζίεο πνπ ζπκβάινπλ ζηελ

14 14 αλάπηπμή ηνπο, ελψ παξαβηάδνληαη βαζηθά ηνπο δηθαηψκαηα, φπσο εθείλν ηεο εθπαίδεπζεο. ηελ ελ ιφγσ έξεπλα πξφθεηηαη λα εμεηαζηεί, ππφ ην πξίζκα ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ θαη λέσλ πξνζθχγσλ, ε πξνζπάζεηα εθπαηδεπηηθψλ πξσηνβνπιηψλ ελζσκάησζεο θαη έληαμεο απηψλ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, ζην πιαίζην ηεο δηαδξνκήο ηνπο απφ ηε ρψξα ηνπο θαη ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο έσο ηελ Διιάδα. ηελ παξνχζα έξεπλα επηρεηξήζεθε, θαηά ην δπλαηφ, λα απνηππσζνχλ, λα αλαιπζνχλ θαη λα δνζνχλ απαληήζεηο ζηα εμήο εξεπλεηηθά εξσηήκαηα: 1 ν εξεπλεηηθό εξώηεκα: Πνηεο κνξθέο εθπαίδεπζεο έιαβαλ ηα παηδηά θαη νη λένη πξφζθπγεο θαηά ηε κεηαλαζηεπηηθή ηνπο δηαδξνκή; 2 ν εξεπλεηηθό εξώηεκα: Πψο νη πξνεγνχκελεο εθπαηδεπηηθέο εκπεηξίεο ησλ παηδηψλ θαη λεαξψλ πξνζθχγσλ δηακνξθψλνπλ ηηο εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο ηνπο; Ζ απνπζία εξεπλψλ θαη ζρεηηθψλ κειεηψλ ζηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία αλαθνξηθά κε ηηο εκπεηξίεο παηδηψλ πξνζθχγσλ ζπξηαθήο θαηαγσγήο ζε ζρέζε κε ηελ εθπαηδεπηηθή ηνπο δηαδξνκή ζην πιαίζην ησλ κεηαθηλήζεψλ ηνπο, αλαδεηθλχεη ηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ επηιεγέληνο ζέκαηνο, ε δηεξεχλεζε ηνπ νπνίνπ κέζα απφ ηηο αθεγήζεηο δσήο ησλ ίδησλ ησλ πξνζθπγφπνπισλ, θηινδνμεί λα εκπινπηίζεη ηε βηβιηνγξαθία θαη λα ζπλεηζθέξεη ζηελ αχμεζε γλψζεσλ γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα. Ζ δηεξεχλεζε απηή πξαγκαηνπνηείηαη κέζα απφ ηε κειέηε ηεο αθήγεζεο ησλ πξνζσπηθψλ ηζηνξηψλ ησλ παηδηψλ θαη λέσλ πξνζθχγσλ σο πηζαλψλ εκπιεθφκελσλ ζηελ νπνηαδήπνηε επαθή ηνπο κε ηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία. Ζ ρξήζε ηεο αθεγεκαηηθήο κεζφδνπ αλάιπζεο ζπκβάιεη ζηελ απνθάιπςε ηνπ ηξφπνπ θαηαζθεπήο ησλ ηαπηνηήησλ - ιφγσ ηνπ δπλακηθνχ πνπ δηαζέηεη ε αθήγεζε, θαζψο ιεηηνπξγεί σο αθξνγσληαίνο ιίζνο ηεο δηακφξθσζεο ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο δηαηήξεζήο ηεο κέζα ζηνλ ρξφλν (Andrews, Day Sclater, Squire, & Tamboukou, 2004) - δηαζθαιίδεη θαηά θάπνην ηξφπν ηελ πνηφηεηα ηεο έξεπλαο αιιά θαη ηελ πνιχπιεπξε δηεξεχλεζε ηνπ λνήκαηνο πνπ ππάξρεη ζηηο αθεγήζεηο (Frost, 2009 ; Tindall, 1994).

15 15 Ζ εξγαζία νξγαλψλεηαη ζε δχν κέξε θαη 8 θεθάιαηα. Σν Α Μέξνο αλαθέξεηαη ζηε ζεσξεηηθή επεμεξγαζία ηνπ ζέκαηνο πνπ κειεηάηαη θαη πεξηιακβάλεη ηα θεθάιαηα 1 3. ην πξψην θεθάιαην, παξνπζηάδνληαη ηα αίηηα ηεο ζχγρξνλεο θπγήο κεγάισλ νκάδσλ πιεζπζκνχ. Δηδηθφηεξα, πξνζδηνξίδνληαη νη έλλνηεο ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη γίλεηαη αλαθνξά ζηελ Διιάδα σο ρψξα ππνδνρήο θαη σο δίνδνο ησλ κεηαλαζηψλ πξνζθχγσλ. ηε ζπλέρεηα, ζην πιαίζην ηεο πξνζθπγηθφηεηαο, επηζεκαίλεηαη ε ζπξηαθή θξίζε θαη κειεηάηαη ε πεξίπησζε ησλ χξησλ πξνζθχγσλ ζηελ Διιάδα θαη ν ζεζκφο ηνπ Αζχινπ. Σέινο, γίλεηαη αλαθνξά ζηελ πιεζπζκηαθή νκάδα ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ θαη ζηηο ζεσξίεο πνπ αλαπηχρζεθαλ ζρεηηθά κε ηελ έληαμε ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ. ην δεχηεξν θεθάιαην αλαπηχζζνληαη νη έλλνηεο ηεο δηαζπλνξηαθφηεηαο - ζην πιαίζην ηεο πξνζθπγηθήο θξίζεο κε ηηο ζπλνξηαθέο δψλεο νη νπνίεο αλαδεηθλχνληαη σο πεξηνρέο πνιιαπιψλ αληηζέζεσλ θαη ηεο κεζνξηαθφηεηαο. ηε ζπλέρεηα, θαηαγξάθνληαη νη θάζεηο ηεο πξνζθπγηθήο εκπεηξίαο ησλ πξνζθπγφπνπισλ, πξνζδηνξίδνληαη ε πξνζθπγηθή έληαμε θαη ελζσκάησζε θαζψο θαη ε έληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Σν ζεσξεηηθφ κέξνο ηεο εξγαζίαο νινθιεξψλεηαη κε ην ηξίην θεθάιαην ζην νπνίν γίλεηαη αλαθνξά ζηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ απφ ηε πξία. Δηδηθφηεξα, πξνζδηνξίδνληαη νη επηπηψζεηο ησλ βησκάησλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ θαη ηα ελδερφκελα εκπφδηα ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο ππνδνρήο. ηε ζπλέρεηα, γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ ζηηο ρψξεο θαηαγσγήο ηνπο θαη ππνγξακκίδεηαη ε αλεπαξθήο ή ειιηπήο νηθνλνκηθή επέλδπζε ζηελ εθπαίδεπζε, ν απνθιεηζκφο ιφγσ αηνκηθψλ θαη νκαδηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ε ζπζηεκηθή δηάθξηζε ζε πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο. Πην ζπγθεθξηκέλα, πεξηγξάθεηαη ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο πξίαο θαη ε ζπξηαθή Δθπαίδεπζε ζηα ρξφληα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ. Έπεηαη ε εθπαίδεπζε ζηηο ρψξεο ππνδνρήο ζπξηαθνχ πξνζθπγηθνχ πιεζπζκνχ ζηηο ρψξεο ηεο Σνπξθίαο, ηνπ Ληβάλνπ, ηεο Ηνξδαλίαο, ηνπ Ηξάθ θαη ηεο Αηγχπηνπ. Σέινο, γίλεηαη αλαθνξά ζηελ εθπαίδεπζε σο βαζηθφ κνριφ έληαμεο ησλ πξνζθχγσλ θαη ε πξφζβαζή ηνπο ζην Διιεληθφ Δθπαηδεπηηθφ χζηεκα. Σν Β Μέξνο ηεο εξγαζίαο αλαθέξεηαη ζην ζρεδηαζκφ θαη δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο θαη πεξηιακβάλεη ηα θεθάιαηα 4-6.

16 16 Δηδηθφηεξα, ζην ηέηαξην θεθάιαην, θαηαγξάθνληαη ν ζθνπφο, νη ζηφρνη ηεο έξεπλαο θαη δηαηππψλνληαη ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα. Αλαπηχζζεηαη ε κεζνδνινγία ηεο έξεπλαο, πεξηγξάθεηαη ην δείγκα ζην πιαίζην ηεο πνηνηηθήο πξνζέγγηζεο, ην εξεπλεηηθφ εξγαιείν ζπιινγήο δεδνκέλσλ, ε εξεπλεηηθή δηαδηθαζία θαη ε αλάιπζε δεδνκέλσλ. Σέινο, γίλεηαη αλαθνξά ζηηο εξεπλεηηθέο ελέξγεηεο πνπ δηαζθαιίδνπλ ηελ αμηνπηζηία θαη εγθπξφηεηα ηεο έξεπλαο, θαζψο θαη ζηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο. ην πέκπην θεθάιαην, παξνπζηάδεηαη ε δηαδηθαζία αλάιπζεο ησλ απνηειεζκάησλ πνπ αλέθπςαλ απφ ηηο αθεγεκαηηθέο ζπλεληεχμεηο ησλ παηδηψλ θαη λεαξψλ πξνζθχγσλ. Ζ παξνπζίαζε θαη ε αλάιπζε ησλ επξεκάησλ πεξηιακβάλεη ζε αλεμάξηεηεο ελφηεηεο ηηο αθεγήζεηο ησλ πξνζθπγφπνπισλ απφ ην παξειζφλ θαη ηηο αθεγήζεηο απφ ην παξφλ. ην έθην θαη ηειεπηαίν θεθάιαην, παξνπζηάδεηαη ε ζπδήηεζε ησλ απνηειεζκάησλ θαη ηα βαζηθά ζπκπεξάζκαηα ζηα νπνία θαηαιήγεη ε έξεπλα. Σέινο, ε εξγαζία νινθιεξψλεηαη κε ηε δηαηχπσζε πξνηάζεσλ γηα κειινληηθέο έξεπλεο. Σέινο, παξαηίζεηαη ε βηβιηνγξαθία πνπ κειεηήζεθε θαη ηα παξαξηήκαηα.

17 17 Α. ΜΔΡΟ ΠΡΩΣΟ ΘΔΩΡΗΣΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1 ν Η ΚΙΝΗΣΙΚΟΣΗΣΑ ΣΗ ΤΓΥΡΟΝΗ ΔΠΟΥΗ 1.1 Δηζαγσγή ην παξφλ θεθάιαην γίλεηαη αλαθνξά ζηηο αηηίεο ηεο αλαγθαζηηθήο κεηαλάζηεπζεο αλζξψπηλσλ ξνψλ ε νπνία ζπλερψο θιηκαθψλεηαη. Οξηνζεηνχληαη νη έλλνηεο ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη επηζεκαίλεηαη ην έληνλν θαηλφκελν ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ ξεχκαηνο ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ πξνο ηελ Διιάδα ιφγσ ηεο θνκβηθήο γεσγξαθηθήο ηεο ζέζεο. ηε ζπλέρεηα, κε βάζε ην παξάδεηγκα ηεο πξίαο, γίλεηαη ιφγνο γηα ηε κεγάιε εηζξνή χξησλ πξνζθχγσλ ζηελ Διιάδα θαη ην ξφιν ηνπ ζεζκνχ ηνπ Αζχινπ. Σν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηελ αλαθνξά ζηα παηδηά πξφζθπγεο θαη ηηο ζεσξίεο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί ζρεηηθά κε ηελ έληαμή ηνπο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. 1.2 Αίηηα ηεο ζύγρξνλεο θπγήο Ζ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηνπ εηθνζηνχ αηψλα θαη θπξίσο ηνπ δεχηεξνπ κηζνχ- βαζίδεηαη θαηά έλα κεγάιν κέξνο ζηηο κεηαλαζηεπηηθέο ξνέο: απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950, ε γηγάλησζε ησλ νηθνλνκηψλ ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο θαη Βφξεηαο Ακεξηθήο εμαξηήζεθε άκεζα θαη απνθαζηζηηθά απφ ηελ παξνρή δηεζλψλ κεηαλαζηψλ εξγαηψλ απφ ηηο αληίζηνηρεο πεξηθέξεηεο (ρψξεο ηεο Μεζνγείνπ, Αθξηθή θαη Νφηηα Αζία ζηε κηα πεξίπησζε θαη Κεληξηθή Ακεξηθή θαη Καξατβηθή ζηελ άιιε). Ζ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ζηελ Ηαπσλία θαη ζηηο λέεο βηνκεραλνπνηεκέλεο ρψξεο ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ ζηεξίρζεθε θαη απηή ζε πνιχ

18 18 κεγάιν βαζκφ ζε έλα άιιν ηχπν κεηαλάζηεπζεο, ηηο ελδνεζληθέο κεηαλαζηεχζεηο λεαξψλ αηφκσλ απφ ηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο ζηηο κεγάιεο πφιεηο. Σέηνηνπ είδνπο ξνέο απνηέιεζαλ αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηελ ηαρχηαηε αζηηθνπνίεζε θαη εθβηνκεράληζε πνπ βίσζαλ απηέο νη ρψξεο θαηά ηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν (Champion & Fielding, 1992). Κνηλσληθέο ζπλζήθεο, φπσο ε ππαλάπηπμε, ε θηψρεηα, ν πφιεκνο, ε αληζφηεηα, ε λεναπνηθηνθξαηία θαη φιεο εθείλεο νη παγθνζκηνηνπηθέο (glocal) θαηαζηάζεηο δηεχξπλαλ ρσξίο πξνεγνχκελν ηνλ αξηζκφ ησλ κεηαλαζηψλ, ησλ αλέζηησλ θαη ησλ εθπαηξηζκέλσλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε δηεχξπλζε ηεο δπηηθήο θπξηαξρίαο θαη ηε θπζηθνπνίεζε ηνπ έζλνπο-θξάηνπο σο απηφλνκεο πνιηηηθά νληφηεηαο παξά ηηο πξνθαλείο ππεξεζληθέο δηαζπλδέζεηο θαη εμαξηήζεηο ηνπ (Αζαλαζίνπ & Σζηκνπξήο 2013, ζ ). Ζ εζληθή ηαπηφηεηα πξνζέθεξε ηζηνξηθά έλα είδνο ζπλαηζζεκαηηθήο γέθπξαο κεηαμχ ηνπ αηφκνπ, ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ θξάηνπο. Σν άηνκν, κε ηελ ηεξαξρεκέλε εζληθή ηνπ ηαπηφηεηα, ληψζεη λα ζπλδέεηαη νξγαληθά κε ηελ θνηλσλία - έζλνο θαη κε ην θξάηνο σο έζλνο - θξάηνο. Σν έζλνο γηλφηαλ θαη γίλεηαη αθφκα δηαξθέο ζπκπιήξσκα ηνπ θξάηνπο αηνκηθφ - ππαξμηαθφ ζε επίπεδν πξνζσπηθήο ηαπηφηεηαο θαη θνηλσληθφ - πνιηηηθφ, πξνζθέξνληαο ζην άηνκν ην ζπλαίζζεκα ηεο αιιειεγγχεο, ηνπ «αλήθεηλ» ζε έλα θνηλφ πξννξηζκφ, αιιά θαη ην ζπλαίζζεκα ηεο ζπκκεηνρήο ζηελ θξαηηθή θπξηαξρία, ή ζηελ επηδίσμή ηεο (Θενδσξίδεο, 2001, ζ. 61). Δπηπιένλ, ρηιηάδεο άλζξσπνη εμαηηίαο ηεο δίσμεο πνπ κπνξεί λα αληηκεησπίδνπλ, παίξλνπλ κηα απφ ηηο πην δχζθνιεο απνθάζεηο ηεο δσήο ηνπο, λα εγθαηαιείςνπλ ηα ζπίηηα ηνπο, ηε ρψξα ηνπο θαη λα δεηήζνπλ πξνζηαζία ζε κηα άιιε ρψξα δψληαο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κέζα ζε έλα θιίκα εμαζιίσζεο, θφβνπ, απειπηζίαο. Αξθεηνί απφ απηνχο δνπλ ππφ θξάηεζε θαη άιινη αληηκεησπίδνπλ θαζεκεξηλά ηνλ ξαηζηζκφ, ηελ μελνθνβία θαη ηηο δηαθξίζεηο. Έηζη, ε ρεηξφηεξε πξνζθπγηθή θξίζε ζηελ ηζηνξία κεηά ηνλ Β παγθφζκην πφιεκν θαηαγξάθεη εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο ζε αλαγθαζηηθή κεηαθίλεζε, πνιινί εμ απηψλ ζηελ Διιάδα, (Γηεζλήο Ακλεζηία, 2016). Ο αξηζκφο ησλ πξνζθχγσλ παγθνζκίσο βξίζθεηαη ζηα πςειφηεξα επίπεδα πνπ έρνπλ θαηαγξαθεί πνηέ ζηελ ηζηνξία. Σα λνχκεξα είλαη ηξνκαθηηθά αιιά πξαγκαηηθά: ην 2017, ν αξηζκφο ησλ αλζξψπσλ πνπ είραλ εθηνπηζηεί βίαηα απφ ηα ζπίηηα ηνπο ζε παγθφζκηα θιίκαθα- αλήιζε -ζε ξπζκφ ξεθφξ-ζηνπο θαζεκεξηλψο. Σν κεγαιχηεξν πνζνζηφ απηψλ απνηεινχζαλ πνιίηεο ηεο Λατθήο Γεκνθξαηίαο ηνπ Κνλγθφ (DRC) θαη ηεο Μπαλκάξ, θαζψο θαη ηεο

19 19 πξίαο, κε απνηέιεζκα ν αξηζκφο ησλ πξνζθχγσλ (πνπ πξνέξρνληαη απφ δηψμεηο, ζπγθξνχζεηο ή γεληθεπκέλε βία) λα αλέιζεη ζην ηέινο ηνπ ίδηνπ έηνπο ζηα 68,5 εθαηνκκχξηα παγθνζκίσο. Μάιηζηα, ε πξία, εμαηηίαο ηνπ πνιέκνπ, εμαθνινπζεί λα απνηειεί ηε κεγαιχηεξε ρψξα πξνέιεπζεο πξνζθχγσλ (5,5 εθαηνκκχξηα). Απφ πιεπξάο πιεζπζκνχ, ε πξία εμαθνινπζεί λα έρεη ηνλ κεγαιχηεξν αξηζκφ εθηνπηζκέλσλ ζηνλ θφζκν, κε 12 εθαηνκκχξηα (ζρεδφλ ηα 2/3 ηνπ πιεζπζκνχ ηεο) λα έρνπλ εθηνπηζηεί ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο ή λα έρνπλ δηαθχγεη ζε άιιεο ρψξεο σο πξφζθπγεο ή αηηνχληεο άζπιν (UNHCR, 2017). Ζ αμηνζεκείσηε απηή αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ αλζξψπσλ πνπ αλαγθάζηεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηε ρψξα ηνπο νθείιεηαη ζηελ επηδείλσζε ησλ ζπλζεθψλ δσήο θαη δηαβίσζεο ζηηο ρψξεο ηνπο, θαζψο θαη ζηηο ζπλερηδφκελεο πνιεκηθέο ζπξξάμεηο θαη ζπγθξνχζεηο. Ο Kunz (1973, 1981) εηζαγάγεη ηελ έλλνηα ησλ «θηλεηηθψλ κνληέισλ» θπγήο θαη εθηνπηζκνχ, ηα νπνία δηαθξίλεη ζε «εθ ησλ πξνηέξσλ» θαη «εθ ησλ πζηέξσλ» πξνζθπγηθέο κεηαθηλήζεηο. Δπίζεο, νξίδεη ηα θχκαηα κεηαλάζηεπζεο σο ην πηζαλφ απνηέιεζκα ηεο θπγήο απφ θαηαζηάζεηο θαη ζπλζήθεο δπλάκεη επηθίλδπλεο ή αλαγθαζηηθνχ εθηνπηζκνχ, πξνεξρφκελνπ απφ ην ζηξαηφ, απφ αηρκαισζία ή απφ δηάθνξνπο άιινπο παξάγνληεο. Σν θιεηδί ζην ζεσξεηηθφ κνληέιν θπγήο ηνπ Kunz είλαη ε έλλνηα ηεο ψζεζεο. ηε γιψζζα ηνπ ζεσξεηηθνχ κνληέινπ ηεο κεηαλάζηεπζεο, είλαη ζχλεζεο θαηλφκελν λα ζθεθηφκαζηε ην κεηαλάζηε σο απηφλ πνπ έιθεηαη απφ λέεο επθαηξίεο γηα κηα θαιχηεξε δσή ζε έλαλ θαηλνχξην ηφπν. Δπηπιένλ, αλαθέξεη ην θαηλφκελν ηνπ εθηνπηζκνχ «απφ απνπζία», ην νπνίν ελδέρεηαη λα ζπκβεί φηαλ κεκνλσκέλα άηνκα ή νκάδεο αδπλαηνχλ λα επηζηξέςνπλ ζηε ρψξα ηνπο κεηά απφ έλα πνιηηηθφ πξαμηθφπεκα ή κηα εηζβνιή (Richmond, 1993). Μηα άιιε παξάκεηξνο πνπ ππνγξακκίδεηαη απφ ηνλ Kunz είλαη ην γεγνλφο φηη φινη καο αληηκεησπίδνπκε ηνπο πξφζθπγεο κηαο ζπγθεθξηκέλεο ρψξαο ή πεξηνρήο πξνέιεπζεο σο κηα νκνηνγελή νκάδα κε θνηλά ραξαθηεξηζηηθά θαη θνηλφ background θαη status. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, νη πξφζθπγεο κηαο ζπγθεθξηκέλεο ρψξαο δηαηξνχληαη ζε ππν-νκάδεο κε δηαθνξεηηθέο εκπεηξίεο θαη backgrounds, νη νπνίεο ελδέρεηαη λα είλαη ερζξηθέο ε κία πξνο ηελ άιιε. Απηά ηα δηαθνξεηηθά πξνζθπγηθά θχκαηα ( vintages φπσο ηα απνθαιεί ν Kunz) νθείινληαη ζην γεγνλφο φηη εγθαηαιείπνπλ ηε ρψξα ηνπο ζε δηαθνξεηηθέο ρξνληθέο πεξηφδνπο, ππφ δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο, έρνληαο κεηαμχ ηνπο δηαθνξεηηθή θνηλσληθν-νηθνλνκηθή πξνέιεπζε. Δπηπιένλ, αθξηβψο φπσο ε

20 20 αλαρψξεζε απφ ηελ παηξίδα κπνξεί λα ζεκαηνδνηήζεη έλαλ πξφζθπγα, εμίζνπ ζεκαληηθή κπνξεί λα είλαη θαη ε άθημε ζε θχκαηα ζηε λέα γε (Stein, 1980). ια ηα παξαπάλσ βέβαηα πξνυπνζέηνπλ ην πέξαζκα εζληθψλ ζπλφξσλ αξθεηψλ ή θαη πνιιψλ ρσξψλ, αλάινγα κε ηελ θάζε πεξίπησζε. Δίλαη γεγνλφο φηη νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο ην status θαη ηα δηθαηψκαηα ησλ πξνζθχγσλ αλαγλσξίδνληαη θαη ελδπλακψλνληαη, θαζνξίδνπλ ηελ έθηαζε ηεο έληαμεο ηελ νπνία έρνπλ θαηαθέξεη. πλεπψο, κηα επηηπρήο έληαμε ζα πξέπεη λα δηαζθαιίδεη ην λνκηθφ θαζεζηψο ησλ πξνζθχγσλ-κεηαλαζηψλ, σζψληαο ηνπο λα εμαζθνχλ ηα δηθαηψκαηά ηνπο, λα έρνπλ αγαζηή επηθνηλσλία θαη αιιειεπίδξαζε ηφζν κε ηε ρψξα πξνέιεπζεο φζν θαη κε ηε ρψξα ππνδνρήο, ζπκβάιινληαο ζηελ αλάπηπμε θαη ησλ δχν, θαη γεληθφηεξα λα είλαη παξαγσγηθνί θαη δεκηνπξγηθνί. Χο εθ ηνχηνπ, ε πεξηζσξηνπνίεζε θαη ν απνθιεηζκφο ηνπο ζα πξέπεη λα απνθεχγνληαη απφ φιε ηελ θνηλσλία ππνδνρήο, πξνθεηκέλνπ λα δηαηεξεζεί ε ζσζηή ιεηηνπξγία θαη ζηαζεξφηεηά ηεο θαη επηπιένλ, ζχκθσλα κε ην William Lacy Swing, Γεληθφ Γηεπζπληή ηνπ IOM, «ε πνιππνιηηηζκηθφηεηα είλαη αλαγθαία πξνθεηκέλνπ λα εληζρπζεί ε δεκηνπξγηθφηεηα ζηα πιαίζηα κηαο θνηλφηεηαο θαη ε θνηλσληθή ζπλνρή, ζπκβάιινληαο ζηηο δηαπνιηηηζκηθέο ζρέζεηο θαη ηε δηεζλή εηξήλε θαη αζθάιεηα» (Juzwiak, McGregor, & Siegel, 2016). 1.3 Μεηαλαζηεπηηθή θηλεηηθόηεηα θαη ηδηόηεηα ηνπ πνιίηε Ζ κεηαλαζηεπηηθή θηλεηηθφηεηα κπνξεί λα δηαρσξηζηεί κε θξηηήξην ηε ζεηηθή - εθνχζηα ή αξλεηηθή - αλαγθαζηηθή ζηάζε πξνο απηή. ηελ πεξίπησζε ηεο εθνχζηαο κεηαλάζηεπζεο, ε κεηαθίλεζε κηαο νκάδαο γίλεηαη κε ηε ζέιεζή ηεο θαη ζπλήζσο ζηνρεχεη ζηελ αλαβάζκηζε ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ηεο. Αληίζεηα, ζηελ πεξίπησζε ηεο αλαγθαζηηθήο κεηαλάζηεπζεο, ε κεηαθίλεζε νκάδσλ γίλεηαη ρσξίο ηε ζπγθαηάζεζή ηνπο, γηα ιφγνπο πνπ πνηθίιινπλ, απφ ζξεζθεπηηθνχο δησγκνχο θαη πνιηηηθέο δηψμεηο κέρξη εκπφιεκεο θαηαζηάζεηο. Ο δηαρσξηζκφο απηφο, ζηελ πξάμε ηνπιάρηζηνλ, δελ είλαη πάληα ζαθήο, δεδνκέλνπ φηη ηα αίηηα πνπ πξνθαινχλ ηέηνηνπ είδνπο θηλεηηθφηεηα ζηα άηνκα πεγάδνπλ απφ ηε δηαπινθή ζχλζεησλ παξαγφλησλ, αηνκηθψλ, θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ, κε απνηέιεζκα νηθεηνζειείο κεηαλάζηεο λα ιακβάλνπλ ηελ απφθαζε ππφ θαζεζηψο έληνλεο πίεζεο, ιφγσ πξνβιεκάησλ πνπ αληηκεησπίδνπλ ζηε ρψξα πξνέιεπζεο, ελψ άιινη ππφ πίεζε κεηαλάζηεο λα επηιέγνπλ σο έλα

21 21 βαζκφ ηνλ ηφπν ζηνλ νπνίν αλαδεηνχλ άζπιν, κε θξηηήξηα θνηλσληθά ή νηθνλνκηθά (Παπαγηάλλεο, 2015). Ζ αθνχζηα κεηαλαζηεπηηθή θηλεηηθφηεηα απνηειεί έλα απφ ηα κεγαιχηεξα θαη ζνβαξφηεξα δεηήκαηα ζε δηεζλέο επίπεδν ηα ηειεπηαία ρξφληα. Πνιιέο ζπδεηήζεηο, δηαβνπιεχζεηο, πνιηηηθνί ζρεδηαζκνί θαη ζηξαηεγηθέο δηελεξγνχληαη ηφζν ζε εζληθφ φζν θαη ζε δηεζλέο επίπεδν γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπ αιιά ην πξφβιεκα εμαθνινπζεί λα πθίζηαηαη θαη κάιηζηα, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο λα δηνγθψλεηαη θηφιαο. «χκθσλα κε ην Σκήκα Πνιηηηζκνχ ηεο Τπεξεζίαο Οηθνλνκηθψλ θαη Κνηλσληθψλ Τπνζέζεσλ (Department of Economic and Social Affairs-DESA) ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ, 232 εθαηνκκχξηα άλζξσπνη ή 3,2% ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ ήηαλ κεηαλάζηεο, ζε δηεζλέο επίπεδν, ην 2012, ζε ζχγθξηζε κε 175 εθαηνκκχξηα ην 2000 θαη 154 εθαηνκκχξηα ην Σν 2013 εληνπίζηεθε απμαλφκελε ζπγθέληξσζε δηεζλψλ κεηαλαζηψλ ζε δέθα ρψξεο, κε ηηο ΖΠΑ λα θηινμελνχλ ην κεγαιχηεξν αξηζκφ (45,8 εθαηνκκχξηα) θαη λα αθνινπζνχλ ε Ρσζηθή Οκνζπνλδία, ε Γεξκαλία, ε ανπδηθή Αξαβία, ηα Ζλσκέλα Αξαβηθά Δκηξάηα, ην Ζλσκέλν Βαζίιεην, ε Γαιιία, ν Καλαδάο, ε Απζηξαιία θαη ε Ηζπαλία, κε ηνπο Αζηάηεο θαη ηνπο Λαηηλνακεξηθάλνπο λα δηακνξθψλνπλ ηε κεγαιχηεξε νκάδα παγθφζκηαο δηαζπνξάο» (Liu, Volčič & Gallois, 2015, ζ. 46). Ζ αλαγθαζηηθή κεηαλάζηεπζε, σο μερσξηζηή απφ ηελ νηθνλνκηθή κεηαλάζηεπζε, απνηειεί έλα ζεκαληηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ παγθφζκησλ ξνψλ, κε επηπηψζεηο ζηα ζεζκηθά φξγαλα πνπ δηεπζεηνχλ ζέκαηα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε εληφο ησλ ρσξψλ πνπ δέρνληαη πξφζθπγεο θαη αηηνχληεο άζπιν. Απηέο νη αιιαγέο ζηηο κεηαλαζηεπηηθέο ξνέο έρνπλ επεξεαζηεί απφ γεληθφηεξεο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο νη νπνίεο δηεπθφιπλαλ ηελ κεηαθίλεζε ησλ αλζξψπσλ κε πξφζβαζε ζε θεθάιαηα, φπσο επηρεηξεκαηίεο κεηαλάζηεο, νξηζκέλνη επαγγεικαηίεο ή θνηηεηέο απφ δηαθνξεηηθέο ρψξεο. Χζηφζν, ζε απηφ ην πνιηηηθφ ζθεληθφ νη αηηνχληεο άζπιν θαη νη πξφζθπγεο δελ είλαη εππξφζδεθηνη (Castles, 2003; Marfleet, 2006, φπ. αλαθ. ζην Taylor & Sidhu, 2012, ζ. 39). χκθσλα κε ηνλ T. H. Marshall, ππάξρνπλ ηξεηο φςεηο ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε: ε αζηηθή, ε νπνία ζρεηίδεηαη κε ηα δηθαηψκαηα ηεο αηνκηθήο ειεπζεξίαο (ειεπζεξία ηνπ ιφγνπ, ίζε πξφζβαζε ζηε δηθαηνζχλε, δηθαίσκα ηδηνθηεζίαο, θ.ν.θ.), ε πνιηηηθή, ε νπνία ζρεηίδεηαη κε ηα πνιηηηθά δηθαηψκαηα (δηθαίσκα ηνπ εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη, θ.ν.θ.) θαη ε θνηλσληθή πνπ πεξηιακβάλεη ηελ πξφζβαζε ζε θνηλσληθέο ππεξεζίεο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο εθπαίδεπζεο

22 22 (Turner, 1990). Καη νη ηξεηο παξαπάλσ φςεηο ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε θαηαδπλαζηεχνληαη ζηελ πεξίπησζε ησλ πξνζθχγσλ, νη νπνίνη δελ έρνπλ θαλελφο είδνπο αζηηθά ή πνιηηηθά δηθαηψκαηα θαη θακία πξφζβαζε ζε θνηλσληθέο ππεξεζίεο. Σαπηφρξνλα, φπσο έρεη αλαδεηρζεί θαη απφ ηε ζπδήηεζε γηα ηελ ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε (citizenship studies), ηα δηθαηψκαηα δελ είλαη θάηη πνπ κφλν θαηέρεηαη αιιά αζθείηαη κέζσ ησλ ζπιινγηθψλ αγψλσλ γηα ηε δηεθδίθεζή ηνπο θαη κέζα απφ δεθάδεο πξαθηηθέο ζην επίπεδν ηεο θαζεκεξηλήο δσήο. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, νη κεηαλάζηεο/πξφζθπγεο ρσξίο ραξηηά δελ έρνπλ, ζχκθσλα κε ηνλ λφκν, ην δηθαίσκα λα θαηνηθνχλ ζηηο πφιεηο ή λα εξγάδνληαη: αζθνχλ, φκσο, απηφ ην δηθαίσκα θαη ππφ απηή ηελ έλλνηα ην θαηέρνπλ θαη παξάιιεια ην δηεθδηθνχλ. χκθσλα κε ηα παξαπάλσ, ε νπηηθή πνπ αλαπαξηζηά ηνπο κεηαλάζηεο σο «αλζξψπνπο ρσξίο δηθαηψκαηα» ή σο «γπκλέο δσέο» είλαη κηα νπηηθή πνπ ηνπο ζπκαηνπνηεί παξαβιέπνληαο ζπζηεκαηηθά ην γεγνλφο πσο νη κεηαλάζηεο-ξηεο είλαη δξψληα ππνθείκελα πνπ παίξλνπλ απνθάζεηο, πξάηηνπλ θαη δηεθδηθνχλ αθφκα θαη φηαλ βξίζθνληαη πηαζκέλνη ζηα δίρηπα ηεο εμνπζίαο (Λαθαδάλε, 2014, ζ. 66). πσο ραξαθηεξηζηηθά ηνλίδεη θαη ν πνιηηηθφο θηιφζνθνο E. Balibar (2004), ε ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε δελ είλαη κηα ζηαζεξή θαη νξηνζεηεκέλε έλλνηα αιιά πνιίηεο κπνξνχλ λα «γίλνπλ» κέζα απφ ηηο πξάμεηο θαη ηηο δηεθδηθήζεηο ηνπο θαη νη ρσξίο ραξηηά είηε έρνπλ είηε δελ έρνπλ επξσπατθφ δηαβαηήξην. Δπίζεο ε A. Ong (Ong 1999; Ong 2006) έρεη επεμεξγαζηεί ην ζέκα ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε ζε ζρέζε (θαη) κε ηε κεηαλάζηεπζε, πξνηείλνληαο κηα «επέιηθηε» ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε (φπ. αλαθ. ζην Λαθαδάλε, φ.π., ζ. 72). ρεηηθά κε ην βαζκφ λνκηκφηεηαο ηεο θηλεηηθφηεηαο ησλ κεηαλαζηψλ, ε κεηαλάζηεπζε δηαθξίλεηαη ζε λφκηκε ή παξάλνκε. Ζ παξάλνκε κεηαλάζηεπζε, ζχκθσλα κε ηνλ ΗΟΜ (Γηεζλή Οξγαληζκφ γηα ηε Μεηαλάζηεπζε ηνπ ΟΖΔ), πξαγκαηνπνηείηαη εθηφο ησλ θαλνληζηηθψλ αξρψλ θαη θαλφλσλ ησλ ρσξψλ πξνέιεπζεο, δηέιεπζεο θαη ππνδνρήο. Γηα ηε ρψξα ππνδνρήο, είλαη ε είζνδνο ζε απηή, ε δηακνλή ή ε εξγαζία ρσξίο ηελ απαξαίηεηε εμνπζηνδφηεζε ή ηα αλαγθαία έγγξαθα πνπ απαηηνχληαη απφ ηνπο θαλνληζκνχο κεηαλάζηεπζεο. Απφ ηε ζθνπηά ηεο ρψξαο απνζηνιήο, ε παξαηππία παξαηεξείηαη, παξαδείγκαηνο ράξε, ζηηο πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο έλα πξφζσπν δηαζρίδεη έλα δηεζλέο ζχλνξν ρσξίο έγθπξν δηαβαηήξην ή ηαμηδησηηθφ έγγξαθν ή δελ πιεξνί ηηο δηνηθεηηθέο απαηηήζεηο γηα έμνδν απφ ηε ρψξα. Τπάξρεη, σζηφζν, ε ηάζε λα πεξηνξίδεηαη ε

23 23 ρξήζε ηνπ φξνπ «παξάλνκε κεηαλάζηεπζε» ζε πεξηπηψζεηο ιαζξεκπνξίνπ κεηαλαζηψλ θαη εκπνξίαο παξάηππσλ κεηαλαζηψλ. ε αληηζηνηρία κε ηηο πνιηηηθέο ειέγρνπ ησλ ζπλφξσλ θαη αζηπλφκεπζεο ηεο κεηαλάζηεπζεο, ε ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε, θαηά ηνλ Bauder (2006), είλαη έλαο λνκηθφο κεραληζκφο πνπ θαηεγνξηνπνηεί θαη ηεξαξρεί ηα ζψκαηα θαη ηελ εξγαηηθή ηνπο δχλακε. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, θαηά ην Mezzandra (2011), ε «παξάλνκε» κεηαλάζηεπζε απνηειεί αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε θαζψο απνηειεί ηαπηφρξνλα πξντφλ ηεο θαη φξν ιεηηνπξγίαο ηεο (φπ. αλαθ. ζην Λαθαδάλε, φ.π., ζ. 72). «Όξνη φπσο κεηαλάζηεο, πξφζθπγεο, παιηλλνζηνχληεο ππνδειψλνπλ πνιηηηζκηθά κε θπξίαξρεο νκάδεο ζηα πιαίζηα ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο. ηηο νκάδεο απηέο δελ εληάζζνληαη κφλν εθείλνη πνπ κεηαθηλήζεθαλ πξφζθαηα, αιιά θαη ηα παηδηά ηνπο, είηε απηά γελλήζεθαλ ζηε ρψξα θαηαγσγήο ησλ γνλέσλ είηε ζηε ρψξα ππνδνρήο» (Μφηηε - ηεθαλίδε, 2015, ζ. 80) Η Διιάδα σο ρώξα δηόδνπ θαη ππνδνρήο κεηαλαζηώλ - πξνζθύγσλ Ζ Διιάδα ππήξμε παξαδνζηαθά κηα ρψξα φπνπ θαηά ηνλ πξνεγνχκελν θπξίσο αηψλα παξαηεξήζεθαλ κεγάιεο εθξνέο ηφζν ζηελ Ακεξηθή θαη Απζηξαιία φζν θαη ζηελ αλαπηπγκέλε Δπξψπε, ελψ ηα ηειεπηαία ρξφληα έρεη κεηαηξαπεί απφ ρψξα απνζηνιήο κεηαλαζηψλ ζε ρψξα ππνδνρήο. Πνιινί ήηαλ νη παξάγνληεο πνπ ζπλεηέιεζαλ ζηε καδηθή εηζξνή κεηαλαζηψλ ζηε ρψξα καο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ε νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο Διιάδαο κέρξη ηελ είζνδφ ηεο ζην Γηεζλέο Ννκηζκαηηθφ Σακείν (ΓΝΣ) θαη ε γεσγξαθηθή ηεο ζέζε ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ Βαιθαληθφ πεξίγπξν θαη ηηο εληεηλφκελεο αληζφηεηεο κεηαμχ Βνξά θαη Νφηνπ. ια ηα παξαπάλσ θαζηζηνχζαλ ηελ Διιάδα πφιν έιμεο γηα κεηαλάζηεο δηαθφξσλ εζληθνηήησλ. Σν κεηαλαζηεπηηθφ θχκα έρεη επεξεάζεη βαζηά ηελ ειιεληθή θνηλσλία ηα ηειεπηαία 25 ρξφληα πεξίπνπ (Μαληδνχθαο, 2010). Ζ εγγχηεηα ηεο Διιάδαο κε βαιθαληθέο ρψξεο πνπ βίσζαλ θνηλσληθνπνιηηηθέο αλαηαξαρέο θαζψο θαη κε αλαπηπζζφκελεο ρψξεο ηεο Βφξεηαο Αθξηθήο θαη ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ απνηειεί πχιε γηα ηνπο πιεζπζκνχο απηνχο πξνο ηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ην Γπηηθφ Κφζκν. Χο ρψξνο ζπλέλσζεο γεσπνιηηηθψλ πνιηηηθψλ ε Διιάδα δέρεηαη ηηο επηδξάζεηο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ηεο γεηηνληθήο Σνπξθίαο κε εμειίμεηο πνπ επεξεάδνπλ ηνλ επξχηεξν ρψξν ζην

24 24 πιαίζην ηεο δηακφξθσζεο ηνπ λένπ γεσπνιηηηθνχ ηνπίνπ ζηε Μέζε Αλαηνιή. Ζ κνξθνινγία ησλ ειιεληθψλ ζπλφξσλ δηεπθνιχλεη ηελ είζνδν πξνζθχγσλ πνπ ζπξξένπλ απφ πνιιέο ρψξεο ζηελ Σνπξθία κε ζθνπφ λα ηαμηδέςνπλ ζηελ Δ.Δ. Ζ παξνπζία θαη ε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ θνηλσλία έρεη ζεκαηνδνηήζεη έλαλ θφζκν «θαηλνχξην», δπλακηθά κεηαβαιιφκελν, αιιά θαη ακθίζεκν. Ζ κεηαλάζηεπζε ζηελ Διιάδα εληάζζεηαη ζην γεληθφηεξν θιίκα ησλ γεσπνιηηηθψλ, θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ αιιαγψλ πνπ επεξέαζαλ ηελ Δπξψπε ηα ηειεπηαία ρξφληα. Οη εμειίμεηο απηέο δηακφξθσζαλ ηηο κεηαλαζηεπηηθέο εηζξνέο πξνο ηελ Διιάδα. πγθεθξηκέλα, ε νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή απνζηαζεξνπνίεζε ησλ Βαιθαλίσλ, νη ρακεινί ξπζκνί αλάπηπμεο απηψλ ησλ ρσξψλ, ε δηφγθσζε ησλ θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ αληζνηήησλ αλάκεζα ζηηο πινχζηεο θαη ηηο θησρέο ρψξεο, ε θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή παγθνζκηνπνίεζε, ε αλάπηπμε ησλ κεηαθνξψλ θαη επηθνηλσληψλ, ε είζνδνο ηεο Διιάδαο ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε, ε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηηο ρψξεο ηεο επξσπατθήο έλσζεο, ε θαηάξξεπζε ησλ θαζεζηψησλ ησλ ρσξψλ ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο νδήγεζε ζηελ άθημε κεγάινπ αξηζκνχ παιηλλνζηνχλησλ νκνγελψλ (Ναμάθεο & Υιέηζνο, 2003 Σξηαληαθπιιίδνπ & Μαξνχθεο, 2010). Ζ ηειεπηαία δεθαεηία ηνπ 20νχ αηψλα επηθχιαμε κηα καδηθή, δηαξθή αιιά αθαλφληζηε κεηνίθεζε αλζξψπσλ ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα πνπ επέθεξε κείδνλεο πιεζπζκηαθέο αλαθαηαηάμεηο. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1990 θη έπεηηα, αξθεηά ήηαλ ηα νθέιε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηε ρψξα καο αλ ηε ιάβνπκε ππφςε σο επθαηξία γηα αλαδηάξζξσζε θαη εθινγίθεπζε ηεο νηθνλνκίαο θαη ησλ ζπζηεκάησλ θνηλσληθήο αζθάιεηαο θαη πξνζηαζίαο κε ηελ ηζφηηκε είζνδν ησλ κεηαλαζηψλ ζε απηά. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε κεηαλάζηεπζε ζηελ Διιάδα παξείρε ηελ επθαηξία γηα ηε δηάζσζε ηνπ αζθαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο, ηελ είζνδν ζηελ ΟΝΔ, ηε ρξεκαηνδφηεζε ηεο παξαδνζηαθήο νηθνλνκίαο θαη ησλ κεγάισλ έξγσλ κε θζελφ θαη επέιηθην εξγαηηθφ δπλακηθφ, ηελ αλαδσνγφλεζε ηεο πεξηθέξεηαο θαη ηεο δηάζσζεο ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα. Απφ ηελ άιιε, φκσο, ηα εγγελή πξνβιήκαηα ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο, επεηδή αληηκεησπίδνληαη σο «πξνβιήκαηα ηεο κεηαλάζηεπζεο» θαη φρη σο αλεπάξθεηεο ηνπ ειιεληθνχ θαηακεξηζκνχ εξγαζίαο πνπ ε κεηαλάζηεπζε βάδεη ζε κεγεζπληηθφ θαθφ, ράλεηαη κηα ηζηνξηθή επθαηξία γηα ρξεκαηνδφηεζε, εθινγίθεπζε θαη βησζηκφηεηα ηεο νηθνλνκηθήο δνκήο, ηεο νξγάλσζεο ηεο δεκφζηαο δηνίθεζεο θαη ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο (Παχινπ & Υξηζηφπνπινο, 2004, ζ , 34-35).

25 25 Οη ζπλέπεηεο ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ είλαη ηφζν πιηθέο θαη ρεηξνπηαζηέο, φζν θαη ζπκβνιηθέο θαη ηδενινγηθέο: νη ηνκέο πνπ πξνθαιεί ζηελ ειιεληθή, αιιά θαη ζηελ επξσπατθή θνηλσλία, πξνηξέπνπλ ηνλ αλαζηνραζκφ γχξσ απφ ηα δηθαηψκαηα θαη ην πεξηερφκελν ηεο έλλνηαο ηνπ πνιίηε, επηδηψθνληαο, αλ κε ηη άιιν, ηελ ςπρξαηκία θαη ηε δηαχγεηα φηαλ θαηαπηαλφκαζηε κε ηε δηαρείξηζε ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη ηνπ ζρεδηαζκνχ δσήο ησλ αλζξψπσλ ηεο (Παχινπ, 2004). Ζ Διιεληθή θνηλσλία είλαη ζήκεξα κηα πνιππνιηηηζκηθή θνηλσλία, θαζψο πεξηέρεη πνιιέο θαη δηαθνξεηηθέο κεηαμχ ηνπο πνιηηηζκηθέο νκάδεο, θπξίσο ιφγσ ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο κεηαλάζηεπζεο. Σν έληνλν κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ πξνο ηε ρψξα καο ζεκαηνδνηεί κείδνλεο αιιαγέο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία νη νπνίεο αθνξνχλ ζηε ζχλζεζε ηνπ πιεζπζκνχ, ηελ αγνξά εξγαζίαο, ηηο θνηλσληθέο ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο θ.ιπ. (Καηεξέινο, 2007, ζ. 4). 1.5 Σν παξόλ ηεο πξνζθπγηθόηεηαο. Σν παξάδεηγκα ηεο πξηαθήο θξίζεο Ζ εγθαηάιεηςε ηεο παηξίδαο, ην πέξαζκα κέζα απφ πνιιέο ζπρλά - ρψξεο κέρξη ηνλ ηειηθφ πξννξηζκφ θαη ε έληαμε ζην λέν ηφπν απνηεινχλ αθξαίεο ζπλζήθεο θαη θαηαζηάζεηο. Πνιινί θαη πνηθίινη κπνξεί λα είλαη νη ιφγνη πνπ θάλνπλ έλα άηνκν ή κηα νκάδα λα εγθαηαιείςεη ηνλ ηφπν ηνπ πξνο εμεχξεζε κηαο λέαο παηξίδαο: νηθνλνκηθνί, θνηλσληθνί, πνιηηηζκηθνί, νηθνινγηθνί, θ.ν.θ. Ο θπξηφηεξνο ιφγνο πνπ σζεί ηα πεξηζζφηεξα άηνκα παγθνζκίσο ζηελ πξνζθπγηά είλαη νη πνιεκηθέο ζπξξάμεηο πνπ καίλνληαη ζηνλ ηφπν ηνπο, νη εκθχιηνη ζπαξαγκνί ή νη ηξνκνθξαηηθέο ελέξγεηεο, κηα επξχηεξε κε άιια ιφγηα- θνηλσληθή αλαζηάησζε πνπ απεηιεί ηε δσή θαη ηελ αθεξαηφηεηα ησλ ίδησλ θαη ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο. Απηή ε θνηλσληθή δηάζηαζε ελέρεη θαη ζηνηρεία νηθνλνκηθά, θαζψο, ζρεδφλ πάληα, ζπλνδεχεηαη απφ νηθνλνκηθή εμαζιίσζε, αλεξγία θαη θηψρεηα. Έλαο άιινο παξάγνληαο πνπ σζεί ηα ηειεπηαία θπξίσο - ρξφληα ηνπο αλζξψπνπο λα εγθαηαιείπνπλ ηηο εζηίεο ηνπο είλαη νη πεξηβαιινληηθνί θαη θιηκαηηθνί παξάγνληεο. Πιεκκχξεο, θαηαθιπζκνί, ζεηζκνί, θπθιψλεο, κνπζψλεο, εθαηζηεηαθέο εθξήμεηο, ππξθαγηέο, θαηνιηζζήζεηο θαη αθξαίεο ζεξκνθξαζίεο έρνπλ δηψμεη εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο ηα ηειεπηαία ρξφληα απφ ηε ρψξα ηνπο. Σέηνηεο βίαηεο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ εμαηηίαο θιηκαηηθψλ, πεξηβαιινληηθψλ θαη θαηξηθψλ θαηλνκέλσλ «έιαβαλ ρψξα ζε 135 θξάηε παγθνζκίσο, κε ηελ Ηλδία λα

26 26 θξαηάεη ην ξεθφξ ησλ 3,7 εθαηνκκπξίσλ αηφκσλ πνπ ηελ εγθαηέιεηςαλ ην 2015 θαη ηελ Κίλα λα αθνινπζεί κε 3,6 εθαηνκκχξηα. Σα ηειεπηαία νρηψ ρξφληα έρνπλ θαηαγξαθεί 203,4 εθαηνκκχξηα κεηαθηλνχκελνπ πιεζπζκνχ εμαηηίαο πεξηβαιινληηθψλ ζπλζεθψλ, κε κέζν φξν 25,4 εθαηνκκχξηα εηεζίσο» (Suárez- Orozco, 2019, ζ. 7). κσο νη πξφζθπγεο πνπ εγθαηαιείπνπλ ηε ρψξα ηνπο κε ην θφβν δηαθφξσλ απεηιψλ, φηαλ εγθαζίζηαληαη ζε κηα μέλε ρψξα θαη είλαη πιένλ αζθαιείο, δε ζεκαίλεη ηαπηφρξνλα φηη ηειείσζαλ θαη ηα πξνβιήκαηά ηνπο. ε απηή ηε θάζε ηεο κεηεγθαηάζηαζήο ηνπο, έρνπλ λα αληηκεησπίζνπλ άιινπ είδνπο θαη θχζεο πξνβιήκαηα. Έλα απφ απηά είλαη ε γιψζζα ηεο ρψξαο ππνδνρήο, ε νπνία ζπλήζσο ηνπο είλαη άγλσζηε θαη ηελ νπνία πξέπεη, κέζα ζε έλα ζρεηηθά ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα, λα κάζνπλ ηνπιάρηζηνλ λα ηε κηινχλ, αλ φρη θαη λα ηε γξάθνπλ. πλήζσο ηνπο παξέρεηαη δηεξκελέαο ζηελ πξνζσπηθή ζπλέληεπμε κεηά ηελ αίηεζή ηνπο γηα άζπιν, ν ξφινο ηνπ νπνίνπ είλαη εμαηξεηηθά θξίζηκνο, θαζψο δελ πξφθεηηαη γηα κηα απιή επηθνηλσλία κεηαμχ ησλ αηηνχλησλ θαη ησλ αξρψλ αιιά είλαη ε πνηφηεηα ηεο δηεξκελείαο πνπ ζα θαζνξίζεη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπο ζε πξφζθπγεο. Απνζηνιή ηνπ είλαη λα κεηαθέξεη ηα αθξηβή ιφγηα ησλ αηηνχλησλ, λα απνδίδεη ιέμε πξνο ιέμε ηα ιεγφκελά ηνπο, ρσξίο λα πξνζζέηεη ή λα αθαηξεί ή λα ηξνπνπνηεί ην ν,ηηδήπνηε, πξνθεηκέλνπ λα κελ ππάξμνπλ παξεξκελείεο ή ζπγρχζεηο. Έρνπλ ππάξμεη αξθεηέο καξηπξίεο αηηνχλησλ, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο, νη δηεξκελείο έθαλαλ πξνζσπηθά ζρφιηα θαη παξαηεξήζεηο ή ζπκκεηείραλ ζε ζπλνκηιία κε ηνλ ππεχζπλν πξνζηαζίαο (Stepanova, Meshkova, Sheremetieva, & Maštálka, 2018). Ζ ζπκβνιή ηνπ δηεξκελέα γεληθφηεξα αιιά θαη ζηε θάζε ηεο άθημήο ηνπο ζηε ρψξα ππνδνρήο είλαη δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηνπο πξφζθπγεο, ηελ πγεία θαη ηε ζσκαηηθή ηνπο αθεξαηφηεηα. ιεο νη παξαπάλσ θαθνπρίεο θαη πεξηπέηεηεο ησλ πξνζθχγσλ επηθέξνπλ βαζηέο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηφζν ζην ζψκα θαη ηελ πγεία ηνπο φζν θαη ζηελ ςπρή ηνπο. Ο S. Keller (1975) έρεη δηεξεπλήζεη ηελ αληίδξαζε ζηηο απεηιέο θαη ηνλ αληίθηππν ηνπ ηξαχκαηνο ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ πξνζθχγσλ. Ηζρπξίδεηαη φηη ην ηξαχκα ηεο θπγήο παξάγεη ππνιεηκκαηηθέο ςπρνινγηθέο θαηαζηάζεηο ζηνλ πξφζθπγα πνπ ζα επεξεάζνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ γηα πνιιά ρξφληα. ζνη δε απνρσξνχλ αξγά απφ ηε ρψξα ηνπο, επεηδή ζπλήζσο πθίζηαληαη ηηο κεγαιχηεξεο δπζθνιίεο θαη απψιεηεο, είλαη πνιχ πηζαλφ λα βηψζνπλ ελνρή, ζθιεξφηεηα θαη επηζεηηθφηεηα. Δλνρή γηα ηνπο αγαπεκέλνπο ηνπο αλζξψπνπο, επεηδή θαζπζηέξεζαλ ηε θπγή θαη δελ θαηάθεξαλ ίζσο λα ηνπο πξνζηαηεχζνπλ απφ ηελ επίζεζε,

27 27 ζθιεξφηεηα επεηδή βίσζαλ ην ρεηξφηεξν θαη θαηάθεξαλ λα επηβηψζνπλ θαη επηζεηηθφηεηα σο απνηέιεζκα ησλ πξνεγνχκελσλ: δειαδή σο εθηφλσζε ηεο ελνρήο θαη παξάιιεια σο πξνζπκία λα αλαιάβνπλ ξίζθα, εμαηηίαο ηεο ζθιεξφηεηαο. Ζ επηζεηηθφηεηα πνπ ληψζνπλ νη πξφζθπγεο κπνξεί λα εθηνλσζεί πξνο δχν θαηεπζχλζεηο: είηε πξνο ηε κνξθή ηεο απμαλφκελεο βίαο, ηνπ εγθιήκαηνο, ηεο παξαλνκίαο ή ηεο απηνθηνλίαο, είηε πξνο κηα άιιε, πην δεκηνπξγηθή θαηεχζπλζε, ηεο θαηλνηνκίαο θαη αλνηθνδφκεζεο κηαο εληειψο λέαο δσήο απφ ην κεδέλ. Οη Scudder θαη Colson (1982) ηνλίδνπλ φηη, ζηηο πεξηζζφηεξεο ησλ πεξηπηψζεσλ, νη πξφζθπγεο εθηνλψλνπλ ηελ επηζεηηθφηεηά ηνπο κεηά απφ έλα δεδνκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα εγθαηάζηαζεο ζηε ρψξα ππνδνρήο. ηελ αξρή είλαη δηζηαθηηθνί θαη πξνζεθηηθνί, επηδεηθλχνληαο κηα ζπκπεξηθνξά κάιινλ ζπληεξεηηθή, κε πξνηεξαηφηεηά ηνπο ηελ αζθάιεηα. Αξγφηεξα, ζπρλά κεηά απφ αξθεηά ρξφληα, αθνχ έρνπλ ζηήζεη ηε λέα ηνπο δσή θαη έρνπλ μεπεξάζεη ην αξρηθφ ζηάδην αλαζθάιεηαο, επηζπκνχλ λα αλαιάβνπλ ξίζθα θαη πξσηνβνπιίεο, λα αλνηρηνχλ πξνο ηελ θνηλσλία θαη λα αλαδείμνπλ ηε δπλακηθή ηνπο (Stein, 1980). Oη πξφζθπγεο, εθηφο απφ ηηο δηψμεηο, ηα δεηλά θαη ηηο θαθνπρίεο πνπ πθίζηαληαη, πξέπεη λα αληηκεησπίζνπλ θαη ηελ απψιεηα ησλ δηθψλ ηνπο πξνζψπσλ, ηεο παηξίδαο ηνπο, ηεο δσήο πνπ είραλ ρηίζεη εθεί, θαζψο θαη ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο ελ γέλεη. Ζ λέα δσή ζηελ μέλε, άγλσζηε ρψξα ηνχο γεκίδεη κε πξνβιεκαηηζκφ, αλεζπρία, άγρνο, ζηξεο θαη θφβν πνπ ζπρλά νδεγνχλ ζε απνγνήηεπζε θαη ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο (Stein, φ.π.). ε θάζε πεξίπησζε, νη πξφζθπγεο έρνπλ δηακνξθσζεί κέζα απφ έλα ηαξαρψδεο παξειζφλ, πνπ πεξηιακβάλεη ηε δίσμε ή ην θφβν ηεο δίσμεο. Παξάιιεια φκσο θξαηνχλ πάληα κέζα ηνπο άζβεζηε ηελ ειπίδα γηα έλα θαιχηεξν κέιινλ. Σελ ηειεπηαία δεθαεηία απμάλνληαη νη κεηαλαζηεπηηθέο εηζξνέο πξνζθχγσλ ζηελ Διιάδα απφ ηε πξία, ε απνηειεί ηελ θχξηα ρψξα εθξνήο πξνζθχγσλ θαζψο βξίζθεηαη απφ ην 2011 ζε εκπφιεκε θαηάζηαζε. πγθεθξηκέλα, ην Μάξηην ηνπ 2011 μέζπαζαλ εηξεληθέο δηακαξηπξίεο ζηε πξία, ζην πιαίζην ησλ εμεγέξζεσλ ηεο Αξαβηθήο Άλνημεο. Οη δηαδεισηέο θάιεζαλ ην χξην Πξφεδξν Basharal-Assad λα θάλεη δεκνθξαηηθέο κεηαξξπζκίζεηο, αιιά ε θπβέξλεζή ηνπ απάληεζε κε βία. ηε ζπλέρεηα, θάπνηνη απφ ηνπο δηαδεισηέο ζπλεξγάζηεθαλ κε απνζηάηεο ηνπ ζηξαηνχ θαη ζρεκάηηζαλ ηνλ «Διεχζεξν πξηαθφ ηξαηφ», ν νπνίνο απνπεηξάζεθε λα αλαηξέςεη ηελ θπβέξλεζε, κε απνηέιεζκα ν έλνπινο απηφο αγψλαο λα εμειηρζεί ζε εκθχιηα ζχξξαμε κέρξη ην Πνιιέο μέλεο δπλάκεηο ελεπιάθεζαλ ζηνλ πφιεκν, ε θαζεκία γηα ηα δηθά

28 28 ηεο ζπκθέξνληα θαη ηνπο δηθνχο ηεο ιφγνπο: ην Ηξάλ, γηα λα απνθηήζεη πξφζβαζε ζηελ Αλαηνιηθή Μεζφγεην, ν Λίβαλνο, ε Ρσζία, ηεο νπνίαο ν πξφεδξνο Vladimir Putin βξήθε ζην πξφζσπν ηνπ Assad ηνλ ηζρπξφηεξν ζχκκαρφ ηνπ ζηε Μέζε Αλαηνιή, ελψ ε Ακεξηθή αξρηθά θξαηνχζε πην νπδέηεξε ζηάζε, κε ηνλ πξφεδξν Obama λα δηαθεξχηηεη φηη ε ρξήζε ρεκηθψλ φπισλ ζα ηνλ έθαλε λα ζπάζεη ηελ νπδεηεξφηεηά ηνπ θαη λα εκπιαθεί. Σειηθά νη ΖΠΑ ελεπιάθεζαλ άκεζα ηνλ Απξίιην ηνπ 2017, φηαλ ν πξφεδξνο Trump ελέθξηλε ππξαπιηθή επίζεζε ζε αεξνπνξηθή βάζε, κε αθνξκή κηα αθφκα επίζεζε κε ρεκηθά φπια, πνπ θφζηηζε ηε δσή 100 πεξίπνπ αλζξψπσλ ζηελ πφιε Khan Sheikhoun, ζην βνξεηνδπηηθφ ηκήκα ηεο ρψξαο (Erickson, 2018). χκθσλα κε ην πξηαθφ Παξαηεξεηήξην Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ (SOHR, 2019a), ηα 8,5 ρξφληα ηεο πξηαθήο Δπαλάζηαζεο, πνπ κεηαηξάπεθε ζε έλαλ εμαηξεηηθά εηδερζή θαη βίαην πφιεκν, πνπ ηζνπέδσζε ηα πάληα θαη άθεζε πίζσ ηνπ ηελ θαηαζηξνθή, ηνλ μεξηδσκφ, ηε θηψρεηα θαη ηηο απάλζξσπεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, επέθεξαλ κηα άζιηα νηθνλνκηθή θαηάζηαζε κε αχμεζε ηηκψλ, δξακαηηθή κείσζε εηζνδεκάησλ, ηεξάζηηα πνζνζηά αλεξγίαο θαη δηαθχκαλζε ησλ ζπλαιιαγκαηηθψλ ηζνηηκηψλ ηνπ ακεξηθαληθνχ δνιαξίνπ έλαληη ηεο ζπξηαθήο ιίξαο, παξφιν πνπ νη κάρεο θαηά ηεο Οξγάλσζεο ηνπ «Ηζιακηθνχ Κξάηνπο» έιεμαλ ζηηο ειεγρφκελεο πεξηνρέο ηεο πκκαρηθήο Γεκνθξαηηθήο Γχλακεο θαη ε θαηάζηαζε έρεη αξρίζεη λα ζηαζεξνπνηείηαη, ηνπιάρηζηνλ ζε επίπεδν αζθάιεηαο. Σν πξηαθφ Παξαηεξεηήξην Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ (SOHR, 2019b) ηζρπξίδεηαη φηη 2,6 εθαηνκκχξηα παηδηά έρνπλ εθηνπηζηεί εζσηεξηθά ζηε ρψξα, κε ηα πεξηζζφηεξα εθ ησλ νπνίσλ λα έρνπλ ζηξαθεί ζηελ επαηηεία, ελψ άιια 2,5 εθαηνκκχξηα έρνπλ γίλεη πξφζθπγεο ζε γεηηνληθέο θαη φρη κφλν- ρψξεο. Ζ ζπξηαθή ηξαγσδία δε ζηακαηάεη ζηηο δνινθνλίεο, ηα εθαηνληάδεο ρηιηάδεο ζχκαηα, ηηο θαηαζηξνθέο θαη ηνλ μεξηδσκφ. Πξνρσξά αθφκα παξαπέξα, ζε έλαλ αθφκα πφιεκν κε ηνλ νπνίν έξρεηαη αληηκέησπε ε ζπξηαθή θνηλσλία θαη δελ είλαη άιινο απφ ηελ θαηαζηξνθή ησλ λέσλ γελεψλ, σο απνηέιεζκα ηεο επηδείλσζεο ηνπ επηπέδνπ εθπαίδεπζεο ζε φιεο ηηο πεξηνρέο ηεο ζπξηαθήο επηθξάηεηαο θαη θπξίσο ζηηο πεξηνρέο ειέγρνπ ησλ θαηξηψλ θαη ηνπ Hay at Tahrīr al Shām (Οξγαληζκφο γηα ηελ απειεπζέξσζε ηνπ Λεβάληε), φπνπ ππάξρνπλ ηα ζρνιεία κε ην ρακειφηεξν επίπεδν (SOHR, 2019c).

29 Προςφυγικότητα: Διεθνήσ προςταςία και ο Θεςμόσ του Αςύλου Οη πξφζθπγεο αλαγθάδνληαη λα κεηαθηλεζνχλ, πξνθεηκέλνπ λα ζψζνπλ ηε δσή ησλ ηδίσλ θαη ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο, θαζψο βξίζθνληαη ζε ζπλζήθεο εθηφο ηνπ ειέγρνπ ηνπο, εμαηηίαο πνιεκηθψλ ζπξξάμεσλ, ζπγθξνχζεσλ, πνιηηηθψλ δηψμεσλ, ηξνκνθξαηηθψλ ρηππεκάησλ θαη γεληθεπκέλεο βίαο. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κηιάκε γηα ζχκαηα πνπ επαλαπαηξίδνληαη γηα λα κπνξέζνπλ λα παξακείλνπλ δσληαλνί, ηφζν νη ίδηνη φζν θαη νη νηθνγέλεηέο ηνπο. Φεχγνπλ απφ ηηο παηξίδεο ηνπο, αλαδεηψληαο άζπιν ζε λέεο ρψξεο, ζηηο νπνίεο δνπλ ζε πεξηνξηζκέλνπο ρψξνπο θαη ππφ ζπλζήθεο αζάθεηαο θαη αλαζθάιεηαο. Ο ζεζκφο ηνπ αζχινπ απνηειεί κία εθ ησλ αξραηνηέξσλ θαη ζπλεζέζηεξσλ ρεηξνλνκηψλ αιιειεγγχεο ζηελ ηζηνξία ηεο αλζξσπφηεηαο αιιά πνιχ ζπρλά θαηαπαηείηαη, θαζψο ε γιψζζα ηεο πνιηηηθήο γίλεηαη νινέλα θαη πην αδίζηαθηε (UNHCR, 2019). ινη φζνη εγθαηαιείπνπλ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο γηα λα απνθχγνπλ δηψμεηο ή ζνβαξή βιάβε έρνπλ ην δηθαίσκα λα δεηήζνπλ δηεζλή πξνζηαζία. Σν άζπιν απνηειεί ζεκειηψδεο δηθαίσκα θαη ε ρνξήγεζή ηνπ ζε πξφζσπα πνπ πιεξνχλ ηα θξηηήξηα ηεο χκβαζεο ηεο Γελεχεο ηνπ 1951 ζρεηηθά κε ην θαζεζηψο ησλ πξνζθχγσλ απνηειεί δηεζλή ππνρξέσζε γηα ηα ζπκβαιιφκελα θξάηε, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θξάηε κέιε ηεο ΔΔ. Σν δηθαίσκα αζχινπ θαηνρπξψλεηαη ζην άξζξν 18 ηνπ Υάξηε Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο ΔΔ (Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην, ρ.ρ.). Σν άξζξν 19 απαγνξεχεη ηηο νκαδηθέο απειάζεηο θαη νξίδεη φηη θαλέλα πξφζσπν δελ κπνξεί λα απνκαθξπλζεί, λα απειαζεί ή λα εθδνζεί πξνο θξάηνο φπνπ δηαηξέρεη ζνβαξφ θίλδπλν λα ηνπ επηβιεζεί ε πνηλή ηνπ ζαλάηνπ ή λα ππνβιεζεί ζε βαζαληζηήξηα ή άιιε απάλζξσπε ή εμεπηειηζηηθή πνηλή ή κεηαρείξηζε (European Union Agency for Fundamental Rights, ρ.ρ.). χκθσλα κε ηε Γηεζλή χκβαζε ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ, Handbook on European Law Relating to Asylum, Borders and Immigration (European Union Agency for Fundamental Rights, 2015), πξνθεηκέλνπ λα πξνζηαηεπζνχλ νη αηηνχληεο άζπιν απφ ηελ απζαίξεηε απέιαζε, πξέπεη λα ηνπο παξέρεηαη επαξθήο πιεξνθφξεζε γηα ηα δηθαηψκαηά ηνπο θαη ηηο δηαδηθαζίεο αζχινπ ζε γιψζζα πνπ λα κηινχλ ή λα ηελ θαηαιαβαίλνπλ, θαζψο θαη λα έρνπλ πξφζβαζε ζε έλα αμηφπηζην ζχζηεκα επηθνηλσλίαο κε ηηο αξκφδηεο αξρέο. Ο

30 30 Υάξηεο ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο ΔΔ δηαζθαιίδεη ξεηά ην δηθαίσκα αζχινπ. Παξφηη ε ΔΓΑ δελ εγγπάηαη δηθαίσκα απφθηεζεο αζχινπ, ην θξάηνο απέιαζεο ελδέρεηαη λα νθείιεη λα απνηξέςεη ηελ απνκάθξπλζε πξνζψπνπ γηα ην νπνίν ππάξρεη θίλδπλνο ζαλάηνπ ή θαθνκεηαρείξηζεο ζην θξάηνο ππνδνρήο. Γπλάκεη ηνπ δηθαίνπ ηεο ΔΔ, νη αηηνχληεο άζπιν έρνπλ δηθαίσκα λα παξακέλνπλ ζην έδαθνο ηνπ θξάηνπο ππνδνρήο ελ αλακνλή ηεο ηειηθήο απφθαζεο επί ηεο αίηεζεο αζχινπ ηνπο θαη πξέπεη λα ηνπο ρνξεγνχληαη έγγξαθα ηαπηφηεηαο, ελψ νη αλαγλσξηζκέλνη πξφζθπγεο θαη νη επσθεινχκελνη επηθνπξηθήο πξνζηαζίαο πξέπεη λα ιακβάλνπλ έγγξαθα ηαπηφηεηαο θαη ηαμηδησηηθά έγγξαθα. Ο αθξνγσληαίνο ιίζνο πξνζηαζίαο ησλ πξνζθχγσλ είλαη ε χκβαζε ηεο Γελεχεο ηνπ 1951 θαη ην Πξσηφθνιιφ ηεο ηνπ 1967, ηα νπνία ζε κεγάιν βαζκφ πιένλ έρνπλ ελζσκαησζεί ζην δίθαην ηεο ΔΔ. ια ηα παξαπάλσ ππνζηεξίδνπλ θαη πξνζηαηεχνπλ ηνπο πξφζθπγεο θαη παξέρνπλ ηε κεγίζηεο ζεκαζίαο αξρή ηεο κε επαλαπξνψζεζεο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη πξφζθπγεο δελ πξέπεη λα αλαγθάδνληαη λα επηζηξέςνπλ ζε ρψξα φπνπ έρνπλ ιφγνπο λα θνβνχληαη φηη ζα ππνζηνχλ δηψμεηο. Πξφθεηηαη γηα κηα αξρή πνπ εθαξκφδεηαη ηφζν ζηελ επηζηξνθή ζηε ρψξα θαηαγσγήο φζν θαη ζηελ επηζηξνθή ζε νπνηαδήπνηε άιιε ρψξα ζηελ νπνία ν πξφζθπγαο θηλδπλεχεη λα ππνζηεί δηψμεηο (Άξζξν 33, παξ.1 ηεο χκβαζεο ηεο Γελεχεο). Δπηπιένλ, κε ην άξζξν 31, ν πξφζθπγαο πξνζηαηεχεηαη απφ ηνλ θίλδπλν θξάηεζεο. Σν άξζξν απηφ νξίδεη φηη δε ζα πξέπεη λα επηβάιινληαη πνηληθέο θπξψζεηο, ιφγσ παξάηππεο εηζφδνπ ή δηακνλήο, ζε πξφζθπγεο εάλ απηνί πξνέξρνληαη απεπζείαο απφ ρψξα φπνπ ε δσή ηνπο είρε ηεζεί ζε θίλδπλν ή απεηινχληαλ ε ειεπζεξία ηνπο, κε ηελ πξνυπφζεζε λα παξνπζηαζηνχλ ζηηο αξκφδηεο αξρέο θαη λα δψζνπλ επαξθείο εμεγήζεηο ζρεηηθά κε ηελ παξάλνκε είζνδν θαη δηακνλή ηνπο ζηε ρψξα. χκθσλα κε ηελ νδεγία ηεο ΔΔ (Οδεγία 2013/33/ΔΔ ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλνβνπιίνπ θαη ηνπ πκβνπιίνπ ηεο 26εο Ηνπλίνπ 2013 ζρεηηθά κε ηηο απαηηήζεηο γηα ηελ ππνδνρή ησλ αηηνχλησλ δηεζλή πξνζηαζία), ζην άξζξν 7 νξίδεηαη φηη νη πξφζθπγεο κπνξνχλ λα θπθινθνξνχλ ειεχζεξα ζην έδαθνο ηνπ θξάηνπο-κέινπο ππνδνρήο ή ζηελ πεξηνρή πνπ ην θξάηνο απηφ ηνπο νξίδεη. Σν άξζξν 12 νξίδεη φηη απφ ηε ζηηγκή πνπ κηα ρψξα ππνδνρήο θηινμελεί έλαλ πξφζθπγα θαη ηνπ παξέρεη ζηέγαζε, ιακβάλεη, ζην κέηξν ηνπ δπλαηνχ, θαη ηα θαηάιιεια κέηξα γηα ηε δηαηήξεζε ηεο ελφηεηαο ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ, ελψ ζην άξζξν 13 νξίδεηαη φηη ε ρψξα ππνδνρήο δχλαηαη λα απαηηεί ηελ ππνβνιή ησλ πξνζθχγσλ ζε ηαηξηθέο εμεηάζεηο γηα ιφγνπο δεκνζίαο πγείαο.

31 31 Σν άξζξν 15 ζρεηίδεηαη κε ηελ απαζρφιεζε ησλ αηηνχλησλ άζπιν θαη νξίδεη φηη ηα θξάηε-κέιε εμαζθαιίδνπλ ζηνπο αηηνχληεο πξφζβαζε ζηελ αγνξά εξγαζίαο ην αξγφηεξν ελλέα κήλεο κεηά ηελ εκεξνκελία ππνβνιήο ηεο αίηεζεο δηεζλνχο πξνζηαζίαο, εάλ δελ έρεη ιεθζεί πξσηνδίθσο απφθαζε απφ ηελ αξκφδηα αξρή θαη ε θαζπζηέξεζε δελ κπνξεί λα απνδνζεί ζηνλ αηηνχληα. Δπηπιένλ, ηα θξάηε-κέιε απνθαζίδνπλ ππφ πνηεο πξνυπνζέζεηο επηηξέπεηαη ε πξφζβαζε ηνπ αηηνχληνο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ζχκθσλα κε ην εζληθφ ηνπο δίθαην, εμαζθαιίδνληαο παξάιιεια ζηνπο αηηνχληεο νπζηαζηηθή πξφζβαζε ζηελ αγνξά εξγαζίαο. ην άξζξν 17 γίλεηαη ιφγνο γηα ηηο πιηθέο ζπλζήθεο ππνδνρήο θαη ηελ ηαηξνθαξκαθεπηηθή ηνπο πεξίζαιςε. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηα θξάηε-κέιε κεξηκλνχλ ψζηε νη πιηθέο ζπλζήθεο ππνδνρήο λα εμαζθαιίδνπλ ζηνπο αηηνχληεο επαξθέο βηνηηθφ επίπεδν, ην νπνίν λα δηαζθαιίδεη ηε ζπληήξεζή ηνπο θαη λα πξνζηαηεχεη ηε ζσκαηηθή θαη ηελ ςπρηθή ηνπο πγεία. Παξάιιεια, ηα θξάηε κέιε δχλαληαη λα εμαξηνχλ ηελ παξνρή ηνπ ζπλφινπ ή κέξνπο ησλ πιηθψλ ζπλζεθψλ ππνδνρήο θαη ηεο ηαηξνθαξκαθεπηηθήο πεξίζαιςεο ππφ ηελ πξνυπφζεζε φηη νη αηηνχληεο δελ δηαζέηνπλ επαξθείο πφξνπο πνπ λα ηνπο εμαζθαιίδνπλ θαηάιιειν βηνηηθφ επίπεδν απφ απφςεσο πγείαο θαη λα θαζηζηνχλ δπλαηή ηε ζπληήξεζή ηνπο. ην άξζξν 18 νξίδεηαη φηη ηα θξάηε-κέιε ιακβάλνπλ θαηάιιεια κέηξα γηα ηελ απνηξνπή βηαηνπξαγηψλ θαη ηεο βίαο πνπ έρεη ζρέζε κε ην θχιν, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο ζεμνπαιηθήο θαθνπνίεζεο θαη παξελφριεζεο, ζηνπο ρψξνπο θαη ηα θέληξα θηινμελίαο πνπ ηνπο δηαζέηνπλ. Σν πξνζσπηθφ πνπ εξγάδεηαη ζηα θέληξα θηινμελίαο πξέπεη λα δηαζέηεη θαηάιιειε θαηάξηηζε θαη λα δεζκεχεηαη απφ ηνπο θαλφλεο εκπηζηεπηηθφηεηαο, φπσο πξνβιέπνληαη ζην εζληθφ δίθαην, γηα ηηο πιεξνθνξίεο ηηο νπνίεο γλσξίδεη εθ ηεο εξγαζίαο ηνπ. Ζ Διιάδα είλαη ζπκβαιιφκελν κέξνο ζηε χκβαζε ηεο Γελεχεο ηνπ 1951 γηα ην Καζεζηψο ησλ Πξνζθχγσλ, θαζψο θαη ζην ζρεηηθφ Πξσηφθνιιν ηεο Νέαο Τφξθεο ηνπ 1967 θαη έρεη αλαπηχμεη ην εζληθφ ηεο ζχζηεκα αζχινπ, ην νπνίν δηέπεηαη θαη απφ ηελ επξσπατθή θαη ηελ ειιεληθή λνκνζεζία. Ζ Τπεξεζία Αζχινπ, ε νπνία ζπζηάζεθε κε ηνλ λφκν 3907/2011 θαη μεθίλεζε λα ιεηηνπξγεί ηνλ Ηνχλην ηνπ 2013, είλαη ε πξψηε απηνηειήο δνκή ζηελ Διιάδα αξκφδηα γηα ηελ εμέηαζε ησλ αηηεκάησλ δηεζλνχο πξνζηαζίαο. Με ηνλ ίδην λφκν ηδξχζεθε θαη ε Αξρή Πξνζθπγψλ, ε νπνία εμεηάδεη ζε δεχηεξν βαζκφ ηηο πξνζθπγέο θαηά απνθάζεσλ ηεο Τπεξεζίαο Αζχινπ πνπ

32 32 απνξξίπηνπλ αηηήζεηο δηεζλνχο πξνζηαζίαο ζε πξψην βαζκφ, θαζψο θαη ε Τπεξεζία Τπνδνρήο θαη Σαπηνπνίεζεο, κέζσ ηεο νπνίαο εγθαηληάζηεθε έλα ζχζηεκα πξψηεο ππνδνρήο θαη θαηαγξαθήο ησλ ζηνηρείσλ θαη ησλ αλαγθψλ φζσλ εηζέξρνληαη ζηελ Διιάδα ρσξίο ηηο λφκηκεο δηαηππψζεηο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη αηφκσλ πνπ επηζπκνχλ λα δεηήζνπλ άζπιν. ήκεξα ε ιεηηνπξγία θαη ησλ ηξηψλ ππεξεζηψλ ξπζκίδεηαη απφ ην λφκν 4375/2016 (UNHCR GREECE, 2019b). χκθσλα κε ηνλ αλσηέξσ λφκν, ε Τπεξεζία Αζχινπ ππάγεηαη απεπζείαο ζηνλ Τπνπξγφ Δζσηεξηθψλ θαη Γηνηθεηηθήο Αλαζπγθξφηεζεο θαη έρεη ηνπηθή αξκνδηφηεηα πνπ εθηείλεηαη ζε φιε ηελ Δπηθξάηεηα. Ζ Τπεξεζία ιεηηνπξγεί ζε επίπεδν Γηεχζπλζεο θαη έρεη σο απνζηνιή ηελ εθαξκνγή ηεο λνκνζεζίαο πεξί αζχινπ θαη ησλ ινηπψλ κνξθψλ δηεζλνχο πξνζηαζίαο ησλ αιινδαπψλ θαη αληζαγελψλ, θαζψο θαη ηε ζπκβνιή ζην ζρεδηαζκφ θαη ηε δηακφξθσζε ηεο εζληθήο πνιηηηθήο αζχινπ. Ζ Τπεξεζία Αζχινπ επίζεο είλαη αξκφδηα γηα ηελ εθαξκνγή ηεο χκβαζεο ηεο Νέαο Τφξθεο ηεο 28εο επηεκβξίνπ 1954 πεξί ηεο λνκηθήο θαηαζηάζεσο ησλ αληζαγελψλ (ΦΔΚ 51, Α, ). Ζ Διιάδα, ιφγσ ηεο θνκβηθήο γεσγξαθηθήο ηεο ζέζεο, είλαη κηα ρψξα πνπ δέρεηαη θάζε ρξφλν ρηιηάδεο κεηαλάζηεο θαη πξφζθπγεο, θπξίσο απφ ηε πξία, ην Αθγαληζηάλ θαη ην Ηξάθ. Οη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη πνπ θηάλνπλ παξάηππα ζηελ Διιάδα πξνζπαζνχλ λα μεθχγνπλ απφ ζπξξάμεηο, δηψμεηο θαη παξαβηάζεηο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. ζνη θζάλνπλ κέζσ ζαιάζζεο πξνέξρνληαη θπξίσο απφ ην Αθγαληζηάλ θαη ηε πξία, αιιά θαη απφ ηε Λατθή Γεκνθξαηία ηνπ Κνλγθφ, ην Ηξάθ θαη ηελ Παιαηζηίλε. Πνιινί ρξήδνπλ δηεζλνχο πξνζηαζίαο θαη ζα πξέπεη λα ηνπο παξέρεηαη άκεζε πξφζβαζε ζε δηαδηθαζίεο αζχινπ, ψζηε ε αίηεζε αζχινπ πνπ ππνβάιινπλ λα εμεηάδεηαη κε δίθαην θαη απνηειεζκαηηθφ ηξφπν (UNHCR, 2019c). Σν 2019 ν κεγαιχηεξνο αξηζκφο πξνζθχγσλ θαη κεηαλαζηψλ πεξίπνπ άλζξσπνη έσο ηηο 30 επηεκβξίνπ έθηαζε ζηελ Δπξψπε πεξλψληαο απφ ηελ Σνπξθία ζηελ Διιάδα, θπξίσο κέζσ ζαιάζζεο. Οη αθίμεηο ζηελ Διιάδα θνξπθψζεθαλ ηνλ Ηνχιην, ηνλ Αχγνπζην θαη ην επηέκβξην ηνπ 2019, θαζψο ηνλ Αχγνπζην έθηαζαλ πεξηζζφηεξα απφ άηνκα θαη ην επηέκβξην άιια άηνκα, θπξίσο απφ ην Αθγαληζηάλ θαη ηε πξία. Χζηφζν, νη αξηζκνί απηνί είλαη πνιχ θαηψηεξνη ηνπ αξηζκνχ ησλ αλζξψπσλ πνπ έθηαζαλ ζηηο ειιεληθέο αθηέο απφ ηνλ Ηνχιην έσο ηνλ επηέκβξην ηνπ 2015, νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο νπνίνπο ζπλέρηζαλ ην ηαμίδη ηνπο πξνο άιιεο ρψξεο ηεο Δπξψπεο. Οη λέεο απηέο αθίμεηο έρνπλ δεκηνπξγήζεη πεξαηηέξσ

33 33 πηέζεηο ζηα ήδε ππεξπιήξε θέληξα ππνδνρήο ζηα ειιεληθά λεζηά ηνπ Αηγαίνπ, ηδίσο ζηε άκν θαη ηε Λέζβν. Έσο ηηο 30 επηεκβξίνπ, βξίζθνληαλ ζηα λεζηά ζρεδφλ πξφζθπγεο θαη κεηαλάζηεο, απφ ηνπο νπνίνπο πεξίπνπ βξίζθνληαλ ζηα πέληε Κέληξα Τπνδνρήο θαη Σαπηνπνίεζεο (Κ.Τ.Σ.), αξηζκφο ζρεδφλ πεληαπιάζηνο ηεο κέγηζηεο ρσξεηηθφηεηάο ηνπο (5.400). Οη ζπλζήθεο ζηα λεζηά παξακέλνπλ δεηλέο θαη ρηιηάδεο άλζξσπνη, κεηαμχ ησλ νπνίσλ πνιιέο νηθνγέλεηεο κε κηθξά παηδηά, εθηίζεληαη ζε πνιινχο θηλδχλνπο. ηνπο θηλδχλνπο απηνχο πεξηιακβάλνληαη απηνί πνπ πξνθαινχληαη απφ ηνλ ππεξζπλσζηηζκφ θαη ηηο αλεπαξθείο ζπλζήθεο πγηεηλήο, θίλδπλνη ππξθαγηάο, απμαλφκελεο εληάζεηο ζηηο αγαλαθηηζκέλεο θνηλφηεηεο, θαζψο θαη ζεμνπαιηθή θαη έκθπιε βία (UNHCR, 2019c). Δίλαη πνιχ κεγάινο ν αξηζκφο ησλ αλζξψπσλ πνπ δνπλ ζε αθαηάιιειεο ζπλζήθεο ζηέγαζεο, φπσο ζε απηνζρέδηα θαηαιχκαηα θαη ζεξηλέο ζθελέο ζε κεγάιεο εθηάζεηο έμσ απφ ηα θέληξα ππνδνρήο ρσξίο θσο θαη άιιεο ππεξεζίεο, κε απνηέιεζκα νη θίλδπλνη λα είλαη απμεκέλνη, ηδίσο γηα ηηο γπλαίθεο θαη ηα παηδηά. Ζ πξφζβαζε ζε ηαηξηθή θαη ςπρνθνηλσληθή ζηήξημε ζηα θέληξα ππνδνρήο είλαη πνιχ πεξηνξηζκέλε ιφγσ ηνπ πνιχ κηθξνχ αξηζκνχ επαγγεικαηηψλ πγείαο θαη θνηλσληθψλ ιεηηνπξγψλ πνπ παξέρεη ην Κξάηνο (UNHCR, 2019c). ηαδηαθά, ην ηειεπηαίν ηξίκελν ηνπ 2015, δεκηνπξγήζεθαλ ηα πξψηα νξγαλσκέλα Κέληξα Φηινμελίαο Πξνζθχγσλ γηα ηε ζηέγαζή ηνπο, ζηα λεζηά θαη ζηελ επεηξσηηθή Διιάδα. Σα Κέληξα Φηινμελίαο Πξνζθχγσλ (ΚΦΠ), ηνπιάρηζηνλ ζηελ αξρηθή θάζε, παξείραλ ειάρηζηεο ππνδνκέο εθηφο ηεο ζηέγαζεο. Δίραλ ην ραξαθηήξα ηεο πξνζσξηλήο ζηάζεο ζην δξφκν πξνο ηελ Δηδνκέλε. Με ην θιείζηκν ησλ ζπλφξσλ, ην Μάξηην ηνπ 2016, ε αλάπηπμε ησλ ΚΦΠ ππήξμε εληππσζηαθά ηαρεία, απέθηεζαλ κνληκφηεξα ραξαθηεξηζηηθά θαη ζηαδηαθά απμήζεθαλ νη παξερφκελεο ππεξεζίεο, αλ θαη ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο νη ζπλζήθεο δηαβίσζεο θαηά ηνπο πξψηνπο κήλεο θαη ζε θάπνηεο έσο θαη ζήκεξα ήηαλ δξακαηηθέο. Γεθάδεο πξψελ ζηξαηφπεδα κεηαηξάπεθαλ απφ ην Τπνπξγείν Δζληθήο Άκπλαο ζε θαηαπιηζκνχο πξνζθχγσλ, κε εγθαηάζηαζε ζε πξψηε θάζε αληίζθελσλ εθζηξαηείαο θαη ζε δεχηεξε θάζε πξνθαηαζθεπαζκέλσλ νηθίζθσλ. Λίγα camps θαηαζθεπάζηεθαλ απφ Γήκνπο θαη νξηζκέλνη μελψλεο απφ ην Τπνπξγείν Δξγαζίαο θαη Κνηλσληθήο Αιιειεγγχεο. Σν Μάην 2016, ζχκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηνπ πληνληζηηθνχ Οξγάλνπ Γηαρείξηζεο ηεο Πξνζθπγηθήο Κξίζεο, ιεηηνπξγνχζαλ 4 θιεηζηά Κέληξα Κξάηεζεο (hot spots) ζηα λεζηά, 42 Κέληξα Φηινμελίαο Πξνζθχγσλ ζηελ

34 34 ππφινηπε ρψξα θαη 5 άηππεο δνκέο (Δπηζηεκνληθή Δπηηξνπή γηα ηε ηήξημε ησλ Παηδηψλ ησλ Πξνζθχγσλ, 2017, ζ.14-15). Ο H.B.M. Murphy (1955) αζρνιήζεθε κε ηνπο πξνζθπγηθνχο θαηαπιηζκνχο, αλαθέξνληαο ηηο ηεξάζηηεο δηαθνξέο κεηαμχ ηνπο, πνπ πνηθίινπλ απφ θνιαζηήξηα κέρξη μελνδνρεία, θαη ζεκεηψλνληαο ηα βαζηθά ηνπο ραξαθηεξηζηηθά: ην δηαρσξηζκφ απφ ηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ θαη ηελ θνηλσλία ππνδνρήο, ηελ αλάγθε ησλ αλζξψπσλ πνπ δηακέλνπλ εθεί λα κνηξάδνληαη πξάγκαηα θαη ππεξεζίεο, ηελ έιιεηςε ηδησηηθφηεηαο, ην ζπλσζηηζκφ θαη θπξίσο ηνλ πεξηνξηζκέλν ρψξν φπνπ απηνί νη άλζξσπνη είλαη αλαγθαζκέλνη λα θηλνχληαη θαη λα βηψλνπλ ηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο. Απηφ ηνπο δίλεη κηα αίζζεζε εμάξηεζεο θαζψο θαη ην ζαθέο κήλπκα φηη έρνπλ έλα ζπγθεθξηκέλν θαη πεξηνξηζκέλν status θαη φηη ππφθεηληαη ζε δηαξθή έιεγρν (Stein, φ.π.). χκθσλα κε ηνλ Harrell-Bond, νη πξνζθπγηθνί θαηαπιηζκνί είλαη κέξε φπνπ ν πξφζθπγαο ράλεη ηελ πξνζσπηθή ηνπ ηαπηφηεηα θαη γίλεηαη έλαο αξηζκφο ρσξίο φλνκα (Lustig, Kia-Keating, Knight, Geltman, Ellis, Kinzie, Keane, & Saxe, 2004, ζ. 27). Γηα παξάδεηγκα, ν Αθγαληθφο θαηαπιηζκφο ηεο Πάηξαο, ν νπνίνο θαηεδαθίζηεθε ην 2009, απνηεινχζε θαηά θάπνην ηξφπν έλα «ζχλνξν κέζα ζην ζχλνξν». «Απνηεινχζε, καδί κε ην Calais ζηε Γαιιία, ηα κνλαδηθά παξαδείγκαηα ρψξσλ ζηελ Δπξψπε φπνπ νη ρψξνη δηακνλήο ησλ κεηαλαζηψλξηψλ είλαη άηππνη θαη φρη θέληξα θξάηεζεο ππφ ηελ επίβιεςε θξαηηθψλ θνξέσλ ή ρψξνη θηινμελίαο, νξγαλσκέλνη είηε απφ ην θξάηνο είηε απφ Με Κπβεξλεηηθέο Οξγαλψζεηο» (Λαθαδάλε, φ.π., ζ. 293). Δπξφθεηην γηα απηννξγαλσκέλνπο θαηαπιηζκνχο, φπνπ ζηεγάδνληαλ επί ρξφληα δηάθνξνη κεηαλάζηεο πξνθεηκέλνπ λα κεηαβνχλ παξάλνκα κέζσ θάπνηνπ πινίνπ ζηελ Ηηαιία (ζηελ πεξίπησζε ηεο Πάηξαο) θαη ζηελ Αγγιία (ζηελ πεξίπησζε ηνπ Calais). «Γελ βξέζεθαλ εθεί γηα λα εγθαηαζηαζνχλ θαη ε θαζεκεξηλφηεηά ηνπο δηακνξθσλφηαλ κε αληίζηνηρνπο φξνπο. Ο ρξφλνο ζηνλ θαηαπιηζκφ ήηαλ θπθιηθφο, θάζε κέξα απνηεινχζε κηα θαηλνχξγηα επθαηξία θαη απαηηνχζε κηα λέα πξνζπάζεηα γηα λα ζπλερηζηεί ην ηαμίδη» (Λαθαδάλε, φ.π., ζ. 296). Οη ζπλζήθεο δηακνλήο θαη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο ήηαλ άζιηεο, γεγνλφο πνπ είρε μεζεθψζεη ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο αιιά θαη απνηέιεζε ζεκείν έληνλεο πνιηηηθήο δηακάρεο, ζε βαζκφ πνπ επέθεξε ηελ θαηεδάθηζε ηνπ κελ πξψηνπ ην θαινθαίξη ηνπ 2009, ηνπ δε δεχηεξνπ κεξηθνχο κήλεο αξγφηεξα.

35 Παιδιά πρόςφυγεσ εκαληηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ πξνζθπγηθψλ ξνψλ ήηαλ ε κεηαθίλεζε κεγάινπ αξηζκνχ παηδηψλ. Πάλσ απφ ην 28% ησλ αλζξψπσλ πνπ έθηαζαλ ζηελ Δπξψπε θαηά ηνπο πξψηνπο ελληά κήλεο ηνπ 2019, κέζσ ησλ δηαδξνκψλ ηεο Μεζνγείνπ ήηαλ παηδηά, πνζνζηφ ειαθξψο πςειφηεξν ηνπ αληίζηνηρνπ Πνιιά απφ απηά ηαμίδεςαλ ρσξίο λα ζπλνδεχνληαη απφ άιια κέιε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο. Σα παηδηά αληηκεησπίδνπλ πνιιαπινχο θηλδχλνπο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ βία, θαθνπνίεζε θαη εθκεηάιιεπζε ζε φιε ηε δηαδξνκή πξνο ηελ Δπξψπε, ελψ εμαθνινπζνχλ λα αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο φηαλ βξίζθνληαη ζην έδαθφο ηεο. Ζ κεηαθίλεζε αζπλφδεπησλ παηδηψλ θαη παηδηψλ ρσξηζκέλσλ απφ ηελ νηθνγέλεηά ηνπο πξνο ηελ Δπξψπε δελ είλαη λέν θαηλφκελν, αιιά νη ηξέρνπζεο ζπλζήθεο είλαη ηέηνηεο ψζηε απαηηείηαη επεηγφλησο ε ιήςε κέηξσλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ζνβαξψλ θελψλ ζηελ πξνζηαζία ηνπο. Απηφ ην κέξνο ηεο έθζεζεο αθνξά ζηα ηαμίδηα ησλ παηδηψλ πξνο ηελ Δπξψπε, ηδίσο ησλ παηδηψλ πνπ είλαη αζπλφδεπηα ή ρσξηζκέλα απφ ηελ νηθνγέλεηά ηνπο, θαη ηηο πξνθιήζεηο πνπ αληηκεησπίδνπλ ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα απνθηήζνπλ πξφζβαζε ζε βνήζεηα φηαλ θηάλνπλ ζηελ Δπξψπε. Δπηπιένλ, πξέπεη λα ιεθζνχλ κέηξα ψζηε λα δηαζθαιηζηεί φηη ηα παηδηά ζα ηπγράλνπλ θαιχηεξεο πξνζηαζίαο θαηά ηελ άθημή ηνπο. Δηδηθφηεξα, εθείλα πνπ ρξήδνπλ δηεζλνχο πξνζηαζίαο πξέπεη λα αλαγλσξίδνληαη θαη λα ηνπο παξέρεηαη βνήζεηα, ελψ πξέπεη λα θαζνξίδεηαη επίζεο ην βέιηηζην ζπκθέξνλ ησλ αζπλφδεπησλ παηδηψλ θαη ησλ ρσξηζκέλσλ απφ ηελ νηθνγέλεηά ηνπο παηδηψλ πνπ δε ρξήδνπλ δηεζλνχο πξνζηαζίαο (UNHCR, 2019c). Ο φξνο «Αζπλφδεπηνο Αλήιηθνο»: παξαπέκπεη ζε έλα παηδί πξφζθπγα ή κεηαλάζηε, θάησ ησλ 18 εηψλ, πνπ έρεη ρσξηζηεί θαη απφ ηνπο δχν ηνπ γνλείο θαη πνπ δελ ηίζεηαη ππφ ηελ επίβιεςε ή ηε θξνληίδα θαλελφο ελειίθνπ πνπ λνκηθά έρεη νξηζηεί ή εζηκηθά νθείιεη λα πξάμεη. Δίλαη ινηπφλ κηα θαηεγνξία εμαηξεηηθά επάισηε θαη αθξηβψο ιφγσ απηνχ δε ζα πξέπεη πνηέ λα αληηκεησπίδνπλ αξλήζεηο θαη απαγνξεχζεηο ζηελ πξφζβαζε ζε κηα μέλε ρψξα θαη ζηελ αίηεζε αζχινπ (UNHCR, 1997). Σν έηνο 2019 ζηελ Διιάδα έρνπλ θηάζεη έσο ηψξα κέζσ ζαιάζζεο πεξηζζφηεξα απφ παηδηά, κεηαμχ ησλ νπνίσλ πάλσ απφ αζπλφδεπηα ή ρσξηζκέλα απφ ηελ νηθνγέλεηά ηνπο παηδηά. Ζ πιεηνλφηεηά ηνπο πξνέξρεηαη απφ ην Αθγαληζηάλ, ηε πξία θαη ην Ηξάθ, ρψξεο ζηηο νπνίεο επηθξαηνχλ ζπξξάμεηο, βία θαη παξαβηάζεηο ησλ

36 36 αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Έσο ηελ 30ε επηεκβξίνπ 2019, παηδηά, εθ ησλ νπνίσλ αζπλφδεπηα ή ρσξηζκέλα απφ ηελ νηθνγέλεηά ηνπο, ζηεγάδνληαλ ζε ππεξπιήξε θέληξα ππνδνρήο ζηα ειιεληθά λεζηά ηνπ Αηγαίνπ. Λφγσ έιιεηςεο θαηάιιειεο ζηέγεο, ηα αζπλφδεπηα παηδηά εηδηθφηεξα, παξακέλνπλ ζπρλά επί κήλεο ζε ζπλζήθεο ππεξζπλσζηηζκνχ θαη αλαζθάιεηαο, αλακέλνληαο ηε κεηαθνξά ηνπο ζε θαηάιιεινπο μελψλεο, κεξηθά δε θαηαθεχγνπλ ζε αξλεηηθέο κεζφδνπο αληηκεηψπηζεο αληίμνσλ θαηαζηάζεσλ. Ζ Όπαηε Αξκνζηεία έρεη θαη επαλάιεςε εθθξάζεη ηελ αλεζπρία ηεο γηα ηελ θαηάζηαζε ησλ αζπλφδεπησλ παηδηψλ ζηα θέληξα ππνδνρήο ζηα λεζηά θαη έρεη απεπζχλεη έθθιεζε ζηελ ειιεληθή θπβέξλεζε λα ιάβεη άκεζα κέηξα γηα ηε κεηαθνξά ησλ παηδηψλ ζε αζθαιή θαηαιχκαηα θαη λα ζέζεη ηέινο ζηνλ ππεξζπλσζηηζκφ. Λακβαλνκέλνπ ππφςε ηνπ πςεινχ αξηζκνχ αζπλφδεπησλ παηδηψλ θαη ηεο πεξηνξηζκέλεο δπλαηφηεηαο θηινμελίαο θαη θξνληίδαο ηνπο, ε Τ.Α. εμαθνινπζεί λα ππνζηεξίδεη ηε κεηεγθαηάζηαζε αζπλφδεπησλ παηδηψλ απφ ηελ Διιάδα ζε άιιεο επξσπατθέο ρψξεο (UNHCR, 2019c). Δπηπιένλ, εθαξκφδνληαη πηινηηθά θαη βξίζθνληαη ζε εμέιημε θάπνηα ζεηηθά παξαδείγκαηα κνληέισλ θξνληίδαο πνπ βαζίδνληαη ζε βέιηηζηεο πξαθηηθέο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ε ππνζηεξηδφκελε αλεμάξηεηε δηαβίσζε γηα κεγαιχηεξεο ειηθίαο αζπλφδεπηα παηδηά θαζψο θαη ε αλαδνρή ζην πιαίζην ηεο θνηλφηεηαο. Χζηφζν, νη δηαζέζηκνη ρψξνη θξνληίδαο απέρνπλ πνιχ απφ ην λα αληαπνθξίλνληαη ζηηο αληίζηνηρεο αλάγθεο. Έσο ην ηέινο επηεκβξίνπ ηνπ 2019, απφ ηα αζπλφδεπηα θαη ρσξηζκέλα απφ ηελ νηθνγέλεηά ηνπο παηδηά ζηε ρψξα, κφλν ην 26% είρε ζηέγαζε θαηάιιειε γηα ηελ ειηθία ηνπ, κε απνηέιεζκα ηα ππφινηπα λα εθηίζεληαη ζε θηλδχλνπο, φπσο ε ζεμνπαιηθή βία θαη ε αζηεγία (UNHCR, 2019c). Σα αζπλφδεπηα πξνζθπγφπνπια απνηεινχλ κηα ηδηαίηεξα επάισηε θνηλσληθή νκάδα πνπ πξέπεη λα αληηκεησπηζηεί κε ηδηάδνπζα ππεπζπλφηεηα θαη επαηζζεζία. Πξνθαλψο νη μελψλεο θηινμελίαο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ ζε φιε ηε ρψξα εηδηθά γηα απηά ηα παηδηά ή νη αζθαιείο δψλεο (safe zones) κέζα ζε νξηζκέλα Κέληξα Φηινμελίαο Πξνζθχγσλ δελ επαξθνχλ γηα λα θαιχςνπλ ηηο ηεξάζηηεο αλάγθεο ηνπο. χκθσλα κε ηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία ηνπ Ννεκβξίνπ 2019, ην Δζληθφ Κέληξν Κνηλσληθήο Αιιειεγγχεο (Δ.Κ.Κ.Α), κε ηε ζηήξημε ηεο UNICEF, εθηηκά ηνλ αξηζκφ ησλ αζπλφδεπησλ αλήιηθσλ ζηελ Διιάδα ζηα 5.162, απφ ηα νπνία ην 93,1% είλαη αγφξηα θαη ην κφιηο 6,9% θνξίηζηα, ελψ ην 7,7% είλαη θάησ ησλ 14 εηψλ. Σν 10% ησλ παηδηψλ απηψλ πξνέξρνληαη απφ ηε πξία, ην

37 37 43% απφ ην Αθγαληζηάλ, ην 24% απφ ην Παθηζηάλ θαη ην ππφινηπν 24% είλαη δηαθφξσλ άιισλ εζληθνηήησλ. Οη δνκέο θηινμελίαο ηνπο θπκαίλνληαη σο εμήο: ζε ιεηηνπξγία βξίζθνληαη 49 δνκέο ζπλνιηθήο δπλακηθφηεηαο ζέζεσλ, ελψ ππφ ζρεδηαζκφ άιιεο 2 δνκέο ζπλνιηθήο δπλακηθφηεηαο 72 λέσλ ζέζεσλ. Δπηπιένλ, βξίζθνληαη ζε ιεηηνπξγία 20 δηακεξίζκαηα ππνζηεξηδφκελεο απηφλνκεο δηαβίσζεο αζπλφδεπησλ αλήιηθσλ άλσ ησλ 16 εηψλ ζπλνιηθήο δπλακηθφηεηαο 80 ζέζεσλ θαη ππφ ζρεδηαζκφ άιια 45 δηακεξίζκαηα 180 λέσλ ζέζεσλ. Λεηηνπξγνχλ επίζεο 10 αζθαιείο δψλεο (safe zones), ζπλνιηθήο δπλακηθφηεηαο 300 ζέζεσλ, νη νπνίεο είλαη εηδηθά δηακνξθσκέλνη θαη επνπηεπφκελνη ρψξνη εληφο ησλ θαηαπιηζκψλ θηινμελίαο πξνζθχγσλ, πνπ παξέρνπλ ζηνπο αζπλφδεπηνπο αλήιηθνπο 24/σξε θξνληίδα θαη επείγνπζα πξνζηαζία, αιιά απνηεινχλ πξνζσξηλφ κέηξν, θαζψο ν κέγηζηνο ρξφλνο θηινμελίαο ηνπο δελ κπνξεί λα ππεξβεί ηνπο ηξεηο κήλεο. Παξάιιεια, ιεηηνπξγνχλ 14 μελνδνρεία ζπλνιηθήο δπλακηθφηεηαο 540 ζέζεσλ, πνπ θαη απηά απνηεινχλ ρψξνπο επείγνπζαο αιιά πξνζσξηλήο θηινμελίαο, ιακβάλνληαο ππφςε ηελ έιιεηςε επαξθψλ ζέζεσλ ζε δνκέο θηινμελίαο (Δ.Κ.Κ.Α., 2019). Σα παηδηά ησλ πξνζθχγσλ απνηεινχλ κηα μερσξηζηή θαηεγνξία απφ κφλα ηνπο, «πνπ ρξήδεη εηδηθνχ ελδηαθέξνληνο, θαζψο κεγαιψλνπλ ζην ζηαπξνδξφκη δχν πνιηηηζκψλ, φπνπ νη λέεο αμίεο βξίζθνληαη ζπρλά ζε αζπκθσλία ή αθφκα θαη ζε ζχγθξνπζε κε απηέο ηεο νηθνγέλεηαο. Παξά ηαχηα, ε έθζεζή ηνπο ζην λέν πνιηηηζκφ κέζα απφ ην ζεζκφ ηεο ηππηθήο εθπαίδεπζεο δεκηνπξγεί άκεζεο επθαηξίεο αλάπηπμεο θαη επλντθφηεξεο πεξηζηάζεηο θνηλσληθνπνίεζεο, ζπγθξηηηθά κε ηνπο ελήιηθνπο κεηαλάζηεο» (Παπιφπνπινο, Νηάιια, & Μφηηε - ηεθαλίδε, ρρ., ζ. 7-8). Παξφια απηά, ζχκθσλα κε ηνπο ίδηνπο, «ε κεηαλάζηεπζε θαη ν επηπνιηηηζκφο απνηεινχλ ζηξεζνγφλεο δηαδηθαζίεο γηα ηα αλαπηπζζφκελα άηνκα, φπσο αθξηβψο θαη γηα ηνπο ελειίθνπο. Οη αληηδξάζεηο ησλ παηδηψλ θαη ησλ εθήβσλ ζε γλσζηηθφ, ζπλαηζζεκαηηθφ θαη ζπκπεξηθνξηθφ επίπεδν εμαξηψληαη απφ έλα ζχλνιν παξαγφλησλ, νη ζεκαληηθφηεξνη ησλ νπνίσλ είλαη: 1. Σν επίπεδν αλάπηπμεο ησλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ ησλ παηδηψλ, πνπ ηνπο επηηξέπεη λα θαηαλνήζνπλ ηνπο ιφγνπο ηεο κεηαθίλεζεο θαη λα κπνξέζνπλ έηζη πην εχθνια λα πξνζαξκνζηνχλ ζηε ρψξα ππνδνρήο. 2. Ζ ζρέζε ησλ παηδηψλ κε ηε ρψξα θαηαγσγήο θαη ν βαζκφο εδξαίσζεο ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο: ην γεγνλφο φηη ε ζρέζε κε ηε ρψξα πξνέιεπζεο ησλ γνλέσλ βξίζθεηαη ππφ δηακφξθσζε, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ηάζε ησλ παηδηψλ

38 38 λα αλαπηχζζνπλ πξφσξα δηαδηθαζίεο πνπ νδεγνχλ ζηελ απνδέζκεπζε απφ νηθεία αληηθείκελα, έρεη σο απνηέιεζκα ηελ επίζπεπζε ηεο πνξείαο απνρσξηζκνχ απφ ην παξειζφλ θαη ηελ πην άκεζε θαη γξήγνξε ζε ζρέζε κε ηνπο γνλείο- δηεξγαζία ηνπ επηπνιηηηζκνχ. 3. Οη ζπλζήθεο κεηαθίλεζεο ηεο νηθνγέλεηαο, δειαδή ην αλ κεηαλάζηεπζαλ φινη καδί ηαπηφρξνλα ή «κε δφζεηο», ή αλ ρξεηάζηεθε απηά ηα ίδηα λα κεηαθηλεζνχλ κφλα ηνπο ρσξίο ζπλνδεία. 4. Οη πνιηηηζκηθέο νκνηφηεηεο/δηαθνξέο ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο κε ηε ρψξα ππνδνρήο: φζν κεγαιχηεξεο είλαη νη δηαθνξέο ησλ δχν ρσξψλ, ηφζν κεγαιχηεξε είλαη ε δπζθνιία πξνζαξκνγήο θαη νη ζπγθξνχζεηο» (Παπιφπνπινο θ. ζπλ., φ.π., ζ ). Σα παηδηά - πξφζθπγεο, φπσο ηεθκεξηψλεηαη επαξθψο ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, παξνπζηάδνπλ απμεκέλα επίπεδα θαηάζιηςεο, δηαηαξαρψλ άγρνπο θαη κεηα-ηξαπκαηηθνχ ζηξεο, ελψ φηαλ κηιάκε γηα αζπλφδεπηα παηδηά, αληηιακβαλφκαζηε φηη ππάξρνπλ αθφκα κεγαιχηεξα πξνβιήκαηα ςπρηθήο πγείαο θαη ςπρνθνηλσληθήο επεμίαο, ηα νπνία ζπλήζσο θαηαιήγνπλ ζε επηζεηηθφηεηα, βίαηε ζπκπεξηθνξά θαη εθθνβηζκφ θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ- ζε παξαβαηηθφηεηα θαη ρξήζε νπζηψλ (UNICEF, 2017). Σα ζπκπηψκαηα ηέηνησλ ςπρνινγηθψλ δπζιεηηνπξγηψλ είλαη δηαθφξσλ εηδψλ θνβίεο, δπζιεηηνπξγίεο ζηνλ χπλν, εθηάιηεο, έιιεηςε ζπγθέληξσζεο, ζπκπεξηθνξά ππφ ζχγρπζε θαη ηαξαρή, απμεκέλν άγρνο θαη αλεζπρία, επεξεζηζηφηεηα, λεπξηθφηεηα θαη ππεξθηλεηηθφηεηα, θαηάζιηςε, ρακειή απηνεθηίκεζε θαη πνιχ θαθή ζρνιηθή απφδνζε. Δπίζεο, παξαηεξνχληαη ζπρλά αξθεηέο ςπρνζσκαηηθέο δπζιεηηνπξγίεο, φπσο πνλνθέθαινη θαη θνηιηαθνί πφλνη (Fazel & Stein, 2002) Ζ αλαπηπμηαθή ζεσξία ηνπ Erikson ην έηνο 1950 έρεη εθαξκνζηεί ην 1988 απφ ηνλ Eisenbruch, πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνεζεί ε εππάζεηα ησλ παηδηψλπξνζθχγσλ, ησλ νπνίσλ νη εκπεηξίεο πνιέκνπ πνπ βίσζαλ ηνπο δεκηνπξγνχλ δπζπηζηία, ρακειή απηνεθηίκεζε θαη ζπλαίζζεκα θαησηεξφηεηαο, ηα νπνία επηδεηλψλνπλ ηηο ςπρνθνηλσληθέο θξίζεηο πνπ ηνπο ζπκβαίλνπλ ζε κηα πεξίνδν φπνπ αλαπηχζζνληαη ζσκαηηθά, ςπρηθά, ζπλαηζζεκαηηθά θαη λνεηηθά. Δπηπιένλ, ε εκπηζηνζχλε ηνπο πξνο ηα ελήιηθα άηνκα ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπο, πνπ ζα έπξεπε λα ηα θξνληίδνπλ θαη λα ηνπο παξέρνπλ αζθάιεηα, θινλίδεηαη αξθεηά ζπρλά (Lustig et al., φ.π., ζ. 25). Οξηζκέλα κνληέια ςπρηθήο πγείαο ηνπ ηξαχκαηνο ελζσκαηψλνπλ ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηελ ςπρνινγηθή αλάπηπμε θαη, ηδίσο ζηε ζεσξία ησλ νηθνινγηθψλ ζπζηεκάησλ ηνπ Brofenbrenner (1979), ε

39 39 αλάπηπμε ιακβάλεη ρψξα αλάκεζα ζηηο αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ αηφκσλ θαη ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπο ζε ηέζζεξα επίπεδα: ζε επίπεδν καθξνζπζηήκαηνο, δειαδή κέζα ζην θνηλσληθφ θαη πνιηηηζκηθφ ζχζηεκα πεπνηζήζεσλ, ζε επίπεδν εμσζπζηήκαηνο, δειαδή ζε επίπεδν θνηλφηεηαο θαη γεηηνληάο, ζε επίπεδν κηθξνζπζηήκαηνο, κέζα ζηα νηθνγελεηαθά πιαίζηα, θαη ηέινο ζε επίπεδν νληνινγηθφ, πνπ θαζνξίδεηαη απφ πξνζσπηθνχο θαη αηνκηθνχο παξάγνληεο. Οη Cicchetti & Lynch (1993), εθάξκνζαλ ην παξαπάλσ κνληέιν ζην παηδηθφ ηξαπκαηηθφ ζηξεο, ιακβάλνληαο ππφςε ην επξχηεξν πιαίζην ησλ παξαγφλησλ θηλδχλνπ θαη πξνζηαζίαο πνπ ελεξγνπνηνχληαη ζε απηά ηα θνηλσληθά νηθνινγηθά ζπζηήκαηα. ρεηηθά κε ηελ επίδξαζε ηνπ πνιηηηζκνχ, ηεο νηθνλνκίαο, ησλ νηθνγελεηψλ θαη δηαθφξσλ αηνκηθψλ ζπκπεξηθνξψλ πάλσ ζηελ πνηφηεηα δσήο θαη δηαβίσζεο ησλ πξνζθχγσλ, ην ελ ιφγσ κνληέιν έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία γηα ηελ αλάπηπμε ησλ παξεκβάζεσλ πνπ κπνξνχλ λα γίλνπλ. ην πιαίζην ησλ ζχγρξνλσλ πνιππνιηηηζκηθψλ θνηλσληψλ, ν ζρεδηαζκφο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο γηα ηα παηδηά ησλ κεηαλαζηψλ θαη ησλ πξνζθχγσλ πξνυπνζέηεη δηαδηθαζίεο πνπ απαηηνχλ ηε δηαπξαγκάηεπζε θαη αιιειεπίδξαζε πνιιψλ θνξέσλ. 1.8 ύλνςε ην θεθάιαην απηφ παξνπζηάζηεθαλ νη αηηίεο πνπ πξνθαινχλ ηελ αλαγθαζηηθή θπγή πιεζπζκψλ απφ ηηο εζηίεο ηνπο θαη αλαιχζεθαλ ζπλνπηηθά νη έλλνηεο ηεο κεηαλάζηεπζεο. ηε ζπλέρεηα έγηλε αλαθνξά ζηε καδηθή εηζξνή πξνζθχγσλ ζηελ Διιάδα θαη ζπγθεθξηκέλα χξησλ, ζην πιαίζην ηεο θηλεηηθφηεηαο σο βαζηθήο ζπλζήθεο ηεο ζχγρξνλεο επνρήο θαη ζην ξφιν πνπ δηαδξακαηίδεη ν ζεζκφο ηνπ Αζχινπ. Σέινο, γίλεηαη αλαθνξά ζηα πξνζθπγφπνπια θαη ζηηο ζεσξίεο ζρεηηθά κε ηελ έληαμε ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ. ην επφκελν θεθάιαην, ζην πιαίζην ηεο ζχγρξνλεο θηλεηηθφηεηαο, παξνπζηάδνληαη νη κεηαθηλνχκελνη σο θνηλσληθά ππνθείκελα πνπ ζρεηηθνπνηνχληαη θαη κεηαβάιινληαη αλάινγα κε ηελ πνξεία ηεο κεηαθίλεζήο ηνπο ή ηεο παξακνλήο ηνπο ζε κηα πεξηνρή θαζψο θαη ε

40 40 δηαδηθαζία ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο ελζσκάησζεο ησλ πξνζθχγσλ ζηε ρψξα ππνδνρήο.

41 41 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2 ν ΓΙΑΤΝΟΡΙΑΚΟΣΗΣΑ ΜΔΘΟΡΙΑΚΟΣΗΣΑ - ΔΝΣΑΞΗ 2.1 Δηζαγσγή ην παξφλ θεθάιαην γίλεηαη αλαθνξά ζηε δηαζπλνξηαθφηεηα ππφ ην πξίζκα ηεο πξνζθπγηθήο θξίζεο θαη ζηηο πεξηνρέο ησλ ζπλφξσλ πνπ αλαδεηθλχνπλ πνιιαπιέο αληηζέζεηο. ηε ζπλέρεηα, νξηνζεηείηαη ε έλλνηα θαη ην θαζεζηψο ηεο κεζνξηαθφηεηαο θαη παξνπζηάδεηαη ε πξνζθπγηθή εκπεηξία ησλ πξνζθπγφπνπισλ ζε θάζεηο. Αθνινπζνχλ ε αλαθνξά ζηελ πξνζθπγηθή έληαμε θαη ελζσκάησζε, ε παξνπζίαζε ησλ ζεσξηψλ πνιηηηζκηθήο έληαμεο ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη ε έληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο 2.2 Η διαςυνοριακότητα ςτη ςύγχρονη εποχή τησ προςφυγικήσ κρίςησ Έλα ζχλνξν δελ ππάξρεη ζηε θχζε ή απφ κφλν ηνπ. Πάληα ρξσζηάεη ηελ χπαξμή ηνπ ζηνλ άλζξσπν. (Kristof 1959, ζ. 275) Ενχκε ζε κηα ηζηνξηθή επνρή παξάμελε, γεκάηε αληηθάζεηο: απφ ηε κία, ππάξρεη ειεχζεξε δηαθίλεζε αλζξψπσλ, ηδεψλ, πξντφλησλ, θ.ν.θ., ελψ απφ ηελ άιιε κεξηά, ηα θξάηε εληζρχνπλ αθφκα πεξηζζφηεξν ηα εζληθά ηνπο ζχλνξα ππφ ην θφβν ηεο δηεζλνχο κεηαλάζηεπζεο θαη ηνπ πξνζθπγηθνχ ζέκαηνο. Σα ηειεπηαία ρξφληα, ππφ ην θαζεζηψο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, ν παγθφζκηνο ράξηεο αιιάδεη θαη ε θχιαμε ησλ εζληθψλ ζπλφξσλ έρεη κπεη ζε λέα πξνηεξαηφηεηα απφ ηηο θπβεξλήζεηο δηεζλψο. Σα θξάηε, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα δηαθπιάμνπλ ηα

42 42 εζληθά ηνπο ζχλνξα απφ παξάλνκεο εηζξνέο, αλαπηχζζνπλ δηάθνξεο πνιηηηθέο θαη κέηξα θαηλνηφκα θαη εθεπξεηηθά, θάλνληαο ρξήζε παξάιιεια ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ. Σα ζχλνξα κεηαμχ ησλ δπηηθψλ ρσξψλ θαη ησλ φρη θαη ηφζν επλνεκέλσλ θξαηψλ έρνπλ εληζρπζεί ζεκαληηθά θαη ειέγρνληαη κε δηάθνξνπο πνιιέο θνξέο εμεδεηεκέλνπο- ηξφπνπο, φπσο, γηα παξάδεηγκα, ην ηείρνο πνπ ρηίζηεθε θαηά κήθνο ησλ ζπλφξσλ ησλ ΖΠΑ κε ην Μεμηθφ, «ε ζηξαηησηηθνπνίεζε ηνπ νπνίνπ», ζχκθσλα κε ηνλ Kearney (1998), «απνηειεί κηα πεξίπησζε φπνπ ην έζλνο-θξάηνο πξνζπαζεί λα ππεξαζπηζζεί ην δηθαίσκά ηνπ λα λνκηκνπνηεί ηαπηφηεηεο θαη πξαθηηθέο» (φπ. αλαθ. ζην Νηθνιάνπ, 2014, ζ. 160). Οη ζπλνξηνθχιαθεο πιένλ έρνπλ εμνπιηζηεί κε πςειήο ηερλνινγίαο εξγαιεία θαη εμαξηήκαηα, φπσο πςειήο έληαζεο θσηηζκφ, αηζζεηήξεο πνπ εληνπίδνπλ ηε ζσκαηηθή ζεξκφηεηα θαη θίλεζε, θ.ν.θ. (Pécoud & de Guchteneire, 2007, ζ. 3). Ηδηαίηεξα κεηά ηελ 11ε επηέκβξε 2001 θαη ηελ έλαξμε ηνπ «πνιέκνπ θαηά ηεο ηξνκνθξαηίαο», ε ηδέα ηνπ ζηξαηησηηθνπνηεκέλνπ ζπλφξνπ κε ηείρε, πεξηπνιίεο, ζπλνξηνθχιαθεοππνρσξεί πξνο φθεινο κηαο άπνςεο πνπ πξνσζεί, ζχκθσλα κε ηνπο Bigo & Guild (2005), ηελ «αζηπλφκεπζε απφ απφζηαζε». Τπφ απηή ηελ νπηηθή, ηα ειεθηξνληθά ή ςεθηαθά ζχλνξα απνηεινχλ έλα θαζνξηζηηθφ κεραληζκφ ειέγρνπ ηεο θηλεηηθφηεηαο. Ζ ρξήζε βηνκεηξηθψλ δεδνκέλσλ ζηα δηαβαηήξηα, νη ειεθηξνληθέο βίδεο, ε δεκηνπξγία «έμππλσλ ζπλφξσλ» (smart borders) ζπλδέεηαη κε ην ιφγν πεξί «αζθάιεηαο», ελψ παξνπζηάδεηαη ζαλ έλαο ηξφπνο απειεπζέξσζεο ηεο θηλεηηθφηεηαο (φπ. αλαθ. ζην Λαθαδάλε, 2014, ζ ). Σα εζληθά ζχλνξα είλαη κηα θαληαζηηθή, λνεηή γξακκή κεηαμχ ησλ ρσξψλ, ηα νπνία θαίλνληαη κφλν ζηνπο ράξηεο, αιιά πνπ γηα λα ηα δηαζρίζεη θαλείο ρξεηάδνληαη έγγξαθα θαη πξνυπνζέζεηο, θαζψο ζεκαηνδνηνχλ θπξηαξρηθά δηθαηψκαηα ζε επηθξάηεηεο. Βεβαίσο, δελ εζψθιεηαλ πάληνηε εζληθέο πεξηνρέο νχηε είραλ γξακκηθή κνξθή, φπσο παξνπζηάδνληαη ζηνπο πνιηηηθνχο ράξηεο. ηελ Δπξψπε ηνπ Μεζαίσλα, ην ζχλνξν κπνξνχζε λα είλαη έλα θξάγκα, έλα ηείρνο, έλα νρπξφ, κία ηάθξνο ή κηα αθαηνίθεηε δψλε θαη λα πεξηθιείεη κηα πφιε, έλα βαζίιεην, κηα ελνξία, έλα δνπθάην ή έλα θένπδν, κεηαμχ άιισλ. Ζ ππνγξαθή ηεο πλζήθεο Δηξήλεο ηεο Βεζηθαιίαο ην 1648 εηζάγεη ζηελ Δπξψπε ηελ έλλνηα ηνπ έζλνπο-θξάηνπο θαη ηεο εδαθνθπξηαξρίαο επί απζηεξά νξηνζεηεκέλσλ πεξηνρψλ. πσο αλαθέξεη θαη ν Υαηδεκηράιεο (2009), ηα φξηα θαη ε εδαθνθπξηαξρία πξνυπνζέηνπλ έλαλ νξζνινγηζκφ θαη κηα απνδνρή ησλ

43 43 αξρψλ ηδηνθηεζίαο αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο επί ηνπ εδάθνπο θαη ησλ πξνλνκίσλ πνπ πεγάδνπλ απφ απηφ, θάηη πνπ δελ ππήξρε ζε φιεο ηηο θνηλσλίεο θαη ηνπο πνιηηηζκνχο. Ήηαλ, κε άιια ιφγηα, κηα «δπηηθή» πξνζέγγηζε νξίσλ/ζπλφξσλ κε θαηαβνιέο θπξίσο απφ ηε ξσκατθή απηνθξαηνξία (Λαθαδάλε, φ.π., ζ. 26). ηηο κέξεο καο, νη πνιίηεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο κπνξνχλ λα κεηαθηλνχληαη ειεχζεξα απφ ηε κία ρψξα ζηελ άιιε, ρσξίο ραξηηά ή δηαβαηήξην, αιιά δελ ήηαλ πάληα έηζη. Μέρξη θαη ηνλ πξνεγνχκελν αηψλα, γηα λα δηαζρίζεη θαλείο κηα μέλε ρψξα, ή αθφκα θαη κηα γεηηνληθή πεξηθέξεηα κέζα ζηελ ίδηα ρψξα, ρξεηάδνληαλ αξθεηνί ηχπνη θαη δηαδηθαζίεο, πνιηηηθήο, λνκηθήο, νηθνλνκηθήο, αθφκα θαη ζξεζθεπηηθήο θχζεο (Van Gennep, 1960). «Καηά θαλφλα, ηα θξάηε δηαηεξνχλ ην θπξίαξρν δηθαίσκά ηνπο λα ειέγρνπλ ηελ είζνδν θαη ηε ζπλερηδφκελε παξνπζία κε ππεθφσλ ζην έδαθφο ηνπο. Δπηπιένλ, ηφζν ην δίθαην ηεο ΔΔ φζν θαη ε Δπξσπατθή χκβαζε γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Αλζξψπνπ απαγνξεχνπλ ηελ άξλεζε εηζφδνπ ζε άηνκα ηα νπνία δηαηξέρνπλ θίλδπλν δίσμεο ή άιιεο ζνβαξήο βιάβεο (αξρή ηεο κε επαλαπξνψζεζεο)» (European Union Agency for Fundamental Rights, 2015). Ζ αξρή ηεο κε - επαλαπξνψζεζεο απνηειεί θαλφλα ηνπ εζηκηθνχ δηεζλνχο δηθαίνπ. Ζ Όπαηε Αξκνζηεία ηνπ ΟΖΔ γηα ηνπο Πξφζθπγεο ιεηηνπξγεί σο «ζεκαηνθχιαθαο» ηεο χκβαζεο ηνπ 1951 θαη ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ 1967, ην νπνίν αθαίξεζε ηνπο γεσγξαθηθνχο θαη ρξνληθνχο πεξηνξηζκνχο πνπ έζεηε ε χκβαζε. Σα θξάηε νθείινπλ λα ζπλεξγάδνληαη κε ηελ Όπαηε Αξκνζηεία ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ γηα ηνπο πξφζθπγεο, πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί φηη ηα δηθαηψκαηα ησλ πξνζθχγσλ γίλνληαη ζεβαζηά θαη πξνζηαηεχνληαη (UNHCR GREECE, 2018a). Ο πξφζθπγαο είλαη απηφο πνπ εμσζείηαη, πνπ εμαλαγθάδεηαη λα εγθαηαιείςεη ην ζπίηη ηνπ. Γελ είλαη ν νηθνλνκηθφο κεηαλάζηεο, ν νπνίνο, γηα λα απνθχγεη ηε θηψρεηα ηνπ, κεηαλαζηεχεη ζε θαιχηεξεο ζπλζήθεο, νχηε απηφο πνπ έρεη απνηχρεη ζηνλ ηφπν ηνπ. Αλ είρε ηελ πνιπηέιεηα ηεο επηινγήο, ζα επέιεγε λα παξακείλεη ζηνλ ηφπν ηνπ. χκθσλα κε ηα «θηλεηηθά κνληέια» ηνπ Kunz, ν «εθ ησλ πξνηέξσλ» πξφζθπγαο αηζζάλεηαη ηηο επηθίλδπλεο ζπλζήθεο ηεο ρψξαο ηνπ λσξίο θαη απνθαζίδεη εγθαίξσο λα ηελ εγθαηαιείςεη, ελψ αληίζεηα ν «εθ ησλ πζηέξσλ» πξφζθπγαο εμαλαγθάδεηαη λα θχγεη χζηεξα απφ κηα ζπληξηπηηθή ψζεζε, πνιχ ζπρλά ππφ ην θαζεζηψο παληθνχ ή πζηεξίαο. Πξφθεηηαη γηα ηελ άκεζε δηαθπγή εμαηηίαο κηαο πνιηηηθήο θξίζεο ή κηαο πνιεκηθήο ζχξξαμεο ή γεληθφηεξα κηαο θάπνηαο κνξθήο ζχγθξνπζεο ή βίαο. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ν

44 44 πξφζθπγαο δε γλσξίδεη πνπ είλαη θαιχηεξα λα πάεη, απιά επηζπκεί λα θχγεη απφ ηε ρψξα ηνπ, ρσξίο λα έρεη νξγαλψζεη ή πξνγξακκαηίζεη απφ πξηλ ην ηαμίδη ηνπ. Σν ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ είλαη ζπλήζσο εμαηξεηηθά κηθξφ, γη απηφ δελ ππάξρεη πεξηζψξην ζθέςεο θαη νξγάλσζεο. Ζ δηαδξνκή κέρξη ηελ νξηζηηθή ρψξα ππνδνρήο, φπνπ ζα κπνξέζεη λα αλαδεηήζεη άζπιν, νλνκάδεηαη θαηά ηνλ Kunz- «κεζνδηάζηεκα ηνπ πνπζελά» ( midway to nowhere ) (Stein, 1980). 2.3 Οη ζπλνξηαθέο δώλεο σο πεξηνρέο αλάδεημεο πνιιαπιώλ αληηζέζεσλ Γεδνκέλσλ ησλ ζεκεξηλψλ ζπλζεθψλ, ε ινγηθή πνπ δηέπεη ηα φξηα, ηα ζχλνξα, ηα ηείρε, ηηο πεξηραξαθψζεηο θαη ηηο πεξηθξάμεηο επαλέξρεηαη ζην πξνζθήλην ζπδεηήζεσλ θαη ζηξαηεγηθψλ, πνιηηηθψλ αληηπαξαζέζεσλ, αιιά θαη αλαδεηήζεσλ ζην πιαίζην ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Με ηελ εκθάληζε νινέλα θαη πεξηζζφηεξσλ κνξθψλ νηθνλνκηθήο βίαο, θνηλσληθήο εππάζεηαο θαη νδχλεο, αξζξψλνληαη θνηλσληθέο δηεθδηθήζεηο θαη ζπιινγηθέο θξηηηθέο πξαθηηθέο πνπ απνπεηξψληαη ηελ εζηθή θαη πνιηηηθή αλάθηεζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ απφ ηνλ απηαξρηθφ δνγκαηηζκφ ηεο εηαηξηθήο δηαθπβέξλεζεο. Δηδηθφηεξα, ην ηδενιφγεκα ηνπ εζλν - λενθηιειεχζεξνπ θνηλσληθνχ δαξβηληζκνχ 1 πνπ πξεζβεχεη δηαθνξέο θαη αληζφηεηεο ζηηο αλζξψπηλεο θνηλσλίεο - παξαιχεη ηε δεκνθξαηία, επηζηξαηεχεη ηε ζηξαηεγηθή ηνπ θφβνπ, θαηαζηξέθεη νινθιεξσηηθά ην θξάηνο πξφλνηαο θαη επηρεηξεί λα ππνδνπιψζεη ηελ εξγαζία. Καηά ζπλέπεηα, επξχηεξα ζηξψκαηα ηεο θνηλσλίαο εθ-ηνπίδνληαη θαη ελ-ηνπίδνληαη σο «μέλα ζψκαηα», εγθιείνληαη θαη απνθιείνληαη, αθηλεηνπνηνχληαη θαη κεηαθηλνχληαη, νξίδνληαη θαη εμνξίδνληαη, ηαμηλνκνχληαη θαη παξαιείπνληαη (Αζαλαζίνπ & Σζηκνπξήο, 2013, ζ. 4). 1 Ο θνηλσληθφο δαξβηληζκφο ησλ λενθηιειεχζεξσλ είλαη έλα θαζεζηψο δηαθξίζεσλ ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ βξίζθεη εχθνξν έδαθνο ε θαηάιπζε ηνπ νξζνχ ιφγνπ, ε αλαβίσζε ηνπ εζληθηζκνχ, ε πεξηζσξηνπνίεζε ησλ δηθαησκάησλ, ε άξλεζε ηεο νηθνπκεληθφηεηαο ησλ αμηψλ, ε απνδνρή ηεο αλειεπζεξίαο θαη ηεο αληζφηεηαο. Ο ππεξβαηνινγηθφο ραξαθηήξαο θαη ε θαλνληζηηθή δεζκεπηηθφηεηα ησλ αμηψλ ηεο Νεσηεξηθφηεηαο απεηινχληαη απφ ην ζρεηηθηζκφ, ν νπνίνο απνζπλζέηεη ηε δεκνθξαηηθή θνηλσλία, ππνζθάπηεη ηελ νηθνπκεληθφηεηα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη, κε ηε κνξθή ηνπ πνιηηηζκηθνχ ζρεηηθηζκνχ, επαλαθαηαζθεπάδεη κέησπα θαη εζηίεο ζπγθξνχζεσλ θαη ζπξξάμεσλ κε επηθίλδπλεο πξννπηηθέο ζε παγθφζκηα θιίκαθα, ππφ ηε ζθέπε ησλ ξεαιηζηηθψλ δνγκάησλ αλάιπζεο ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ. Ζ εκθάληζε ελφο νινέλα απμαλφκελνπ θνηλσληθνχ πεξηζσξίνπ ζε εζληθή, αιιά θαη ζε παγθφζκηα θιίκαθα, ζεκαηνδνηεί ηελ πνξεία πξνο ηε βαξβαξφηεηα κε ηε κνξθή λέσλ κνξθψλ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ (Υαξαιάκπεο, 1998, ζ. 327).

45 45 Απφ ηε κία πιεπξά έρνπκε ηε ζπγθξφηεζε κηαο Δπξψπεο «ρσξίο (εζσηεξηθά) ζχλνξα», κε απεξηφξηζηε θηλεηηθφηεηα ηνπ θεθαιαίνπ θαη ησλ θαπηηαιηζηηθψλ θαη θνζκνπνιίηηθσλ ππνθεηκέλσλ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ππάξρεη ε νηθνδφκεζε κηαο «Δπξψπεο - θξνπξίνπ» κέζσ ηεο ράξαμεο θαη ζηεξέσζεο εζληθψλ ζπλφξσλ ζηα φξηα ηεο δψλεο ηνπ έλγθελ, αθηλεηνπνηψληαο νπνηνλδήπνηε κε Δπξσπαίν, κεηαθηλνχκελν «άιιν»: κεηαλάζηεο ρσξίο ραξηηά, αηηνχληεο άζπιν, παξάλνκνπο μέλνπο θαη κε-πνιίηεο. Ζ επέιηθηε επξσπατθή πνιηηεηφηεηα ηεο «ειεχζεξεο αγνξάο» θαζίζηαηαη δπλαηή κέζσ ηεο αληηθεηκελνπνίεζεο απηψλ ησλ κεηαθηλνχκελσλ θαη αθηλεηνπνηνχκελσλ «άιισλ» πνπ κεηαηξέπνληαη ζε παξίεο θαη «χιε εθηφο ηφπνπ» (Αζαλαζίνπ & Σζηκνπξήο, 2013, ζ. 6). χκθσλα κε ηε Φεκηλίζηξηα ζεσξεηηθφ Gloria E. Anzaldúa (1987), ν θξάρηεο ησλ ζπλφξσλ δελ ρσξίδεη απιά δχν ρψξεο αιιά επεξεάδεη θνηλσληθά θαη ςπρνινγηθά. πσο ραξαθηεξηζηηθά γξάθεη, νη έγρξσκνη άληξεο θαη γπλαίθεο πνπ πεξλνχλ ην ζχλνξν, είηε λφκηκα είηε φρη, «βηάδνληαη, αθξσηεξηάδνληαη, ππξνβνινχληαη» ελψ «νη άζπξνη άλζξσπνη έρνπλ έλα ειεχζεξν πάζν λα πεξλνχλ ην ζχλνξν φζν ζπρλά ζέινπλ, λφκηκα ή παξάλνκα» (Λαθαδάλε, 2014, ζ. 40). Πξφθεηηαη αθξηβψο γηα απηφ πνπ είρε πεξηγξάςεη ε θνηλσληνιφγνο Saskia Sassen (2003 [1996], ζ. 125): «ελψ ζην πιαίζην ηεο νηθνλνκηθήο παγθνζκηνπνίεζεο φιν θαη πεξηζζφηεξν γίλεηαη κηα άξζε ησλ ζπλνξηαθψλ ειέγρσλ φζνλ αθνξά ζηηο ξνέο θεθαιαίνπ, πιεξνθνξίαο θαη ππεξεζηψλ, φηαλ πξφθεηηαη γηα ηνπο κεηαλάζηεο θαη ηνπο πξφζθπγεο ηα εζληθά θξάηε αζθνχλ ην θπξηαξρηθφ ηνπο δηθαίσκα λα ειέγρνπλ ηα ζχλνξά ηνπο». Τπφ απηή ηελ νπηηθή, ε Sassen ππνζηεξίδεη πσο «ε νηθνλνκηθή παγθνζκηνπνίεζε απνεζληθνπνηεί ηηο εζληθέο νηθνλνκίεο. Αληηζέησο, ε κεηαλάζηεπζε επαλεζληθνπνηεί ηελ πνιηηηθή» (φπ. αλαθ. ζην Λαθαδάλε, 2014, ζ. 61). Χο εθ ηνχηνπ, ηα ζχλνξα, ζχκθσλα κε ηνπο Caton θαη Zacka (2010) πνπ αληινχλ απφ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Petti, ελφο Ηηαινχ αξρηηέθηνλα ν νπνίνο εξγάδεηαη ζην Ηζξαήι, παίξλνπλ ηελ έλλνηα ηεο «δηαδξαζηηθήο αξρηηεθηνληθήο», θαζψο «ην ζχλνξν δελ είλαη κηα γξακκή, αιιά έλα δηάζηεκα κε βάζνο. Καη απηφ ην δηάζηεκα αιιάδεη κνξθνινγηθά, αλάινγα κε ηελ ηαπηφηεηα εθείλνπ πνπ ην δηαζρίδεη. Μπνξεί [ην ζχλνξν] λα δηεπξπλζεί, λα απνθαιχςεη εζσηεξηθνχο δηαδξφκνπο, [ ] κπνξεί λα μεγπκλψζεη έλα πξφζσπν θαη λα ην θαηαζηήζεη ζχκθσλα κε ηνλ Agamben «γπκλή δσή» ή κπνξεί [ ] λα γίλεη κηα απιή γξακκή ηελ νπνία θαλείο κπνξεί λα δηαζρίζεη ρσξίο λα ράζεη ηελ αμηνπξέπεηά ηνπ/ηεο»

46 46 (φπ. αλαθ. ζην Αζαλαζίνπ & Σζηκνπξήο, 2013, ζ. 16). Μέζα απφ απηφ ην κσζατθφ ζηνηρείσλ δηαθαίλεηαη θαη ν πνιπζεκηθφο ραξαθηήξαο ησλ ζπλφξσλ, νη δηαθνξεηηθέο εηθφλεο πνπ παξάγνληαη απφ ηα δηαθνξεηηθά ζεκεία ζέαζήο ηνπ. Γηαθαίλνληαη νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο «βιέπνπλ», λνεκαηνδνηνχλ θαη πξάηηνπλ (επαλα)ραξάζζνληαο ηα ζπλνξηαθά θαζεζηψηα νη κεηαλάζηεο θαη νη κεηαλάζηξηεο, νη εξεπλεηέο, νη Αξρέο, νη δηαθηλεηέο, νη ζπλνξηνθχιαθεο, νη ληφπηνη, νη δεκνζηνγξάθνη θαη νη αθηηβηζηέο. Σν ζχλνξν, ππφ απηή ηελ νπηηθή, νη κεηαλάζηεο-ξηεο ην θέξνπλ ζηα ζψκαηά ηνπο, ην «θνπβαιάλε καδί ηνπο» θαη ην ελζσκαηψλνπλ, ην επηηεινχλ, θαζψο θαζνξίδεη ην ελδερφκελν πεδίν δξάζεο ηνπο (Λαθαδάλε, φ.π.,). Σν ζχλνξν ζπλεπψο αιιάδεη λνεκαηηθή δνκή αλάινγα κε ην πνηνο ην θνηηάεη θάζε θνξά θαη απφ πνηα ζέζε ην θνηηάεη. Χζηφζν, ε δσή ζηα ζχλνξα είηε είλαη κφληκε είηε πξνζσξηλή- δηέπεηαη απφ άιινπο θαλφλεο θαη αξρέο. «Σν ζχλνξν αθνινπζεί ηνπο «θπζηθνχο λφκνπο», θαζψο ηα βνπλά θαη ηα πνηάκηα ζρεκαηίδνπλ κηα αφξαηε γξακκή. ηηο δχν πιεπξέο μεπξνβάιινπλ νη δηαρσξηζηηθνί ζε ζρήκα ππξακίδαο αξηζκεκέλνη δείθηεο. Σν ζεκείν επαθήο ησλ δχν ρσξψλ απνηειείηαη απφ θνηλφηεηεο κε ιηγφηεξν εζληθά ραξαθηεξηζηηθά αιιά κε δπλαηνχο κεηαμχ ηνπο νηθνγελεηαθνχο, πνιηηηζκηθνχο θαη νηθνλνκηθνχο δεζκνχο, νη νπνίνη αλάγνληαη αηψλεο πίζσ ζηελ ηζηνξία πνιχ πξηλ ηε ράξαμε ησλ ζπλφξσλ. Ο φξνο «δεζκφο», ζχκθσλα κε ην Νηηζηάθν (2010), αλαθέξεηαη ζε «νκάδεο κε θνηλή εζλνηηθή θαηαγσγή, νη νπνίεο, φκσο, αλήθνπλ ζε δηαθνξεηηθά εζληθά ζχλνια» (Νηθνιάνπ, φ.π., ζ. 162). Γηάθνξνη ζεσξεηηθνί, κεηαμχ άιισλ θαη ε Anzaldúa (2006 [1987]), έρνπλ επεμεξγαζηεί ηελ αραξηνγξάθεηε εκπεηξία ηνπ λα δεη θαλείο ζηα ζχλνξα/φξηα. Οη δηαδξνκέο δηαξθνχο πνιηηηζκηθήο κεηάθξαζεο αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο θνηλφηεηεο, γιψζζεο θαη ηζηνξίεο αλαηαξάζζνπλ ηηο θαζηεξσκέλεο ηνπνγξαθίεο ηνπ έκθπινπ θαη εζληθνχ ππνθεηκέλνπ θαη επηηξέπνπλ ηελ παξαγσγή κηαο λέαο, κηγαδηθήο ζπλείδεζεο (Αζαλαζίνπ & Σζηκνπξήο, 2013, ζ. 21). χκθσλα κε ηνπο αλζξσπνιφγνπο Gupta θαη Ferguson (1992), νη ζπλνξηαθέο δψλεο είλαη πεξηνρέο φπνπ αλαδεηθλχνληαη πνιιαπιέο αληηζέζεηο. πσο ζεκεηψλνπλ, κε ηνλ φξν ζπλνξηαθή δψλε δελ ελλννχλ κηα δεδνκέλε πεξηνρή κεηαμχ δχν άιισλ δεδνκέλσλ πεξηνρψλ, αιιά κηα «ελδηάκεζε δψλε εθηνπηζκνχ θαη απνεδαθνπνίεζεο, ε νπνία δηακνξθψλεη ηελ ηαπηφηεηα πβξηδηθψλ ππνθεηκέλσλ», ζπκπιεξψλνληαο φηη νη ζπλνξηαθέο δψλεο δελ είλαη απνκνλσκέλνη θαη πεξηνξηζκέλνη ρψξνη κηθξήο ζεκαζίαο, αιιά κάιινλ

47 47 απνηεινχλ ηνλ ηφπν ηεο «θαλνληθφηεηαο» γηα ην κεηαλεσηεξηθφ ππνθείκελν (φπ. αλαθ. ζην Λαθαδάλε, φ.π., ζ. 48). Σα θέληξα θξάηεζεο κεηαλαζηψλ, νη ζπλνξηαθέο δψλεο αιιά θαη θαηά πεξίπησζε ζπγθεθξηκέλεο γεηηνληέο ησλ πφιεσλ αλαιχνληαη σο «ζηξαηφπεδα» ζχκθσλα κε ηελ ελλνηνιφγεζε ηνπ G. Agamben (1999). Χο ρψξνη, κε άιια ιφγηα, φπνπ «φια κπνξνχλ λα ζπκβνχλ» θαζψο ε θπξίαξρε εμνπζία δξα ρσξίο λνκηθφ έιεγρν απέλαληη ζηνπο κεηαλάζηεο νη νπνίνη δελ έρνπλ θαλέλα λνκηθφ, θνηλσληθφ θαη πνιηηηθφ δηθαίσκα θαη απνηεινχλ, ππφ απηή ηελ έλλνηα, γπκλέο δσέο. Ζ αλεμέιεγθηε βία πνπ αζθείηαη απφ ηηο Αξρέο ζηα ζχλνξα, νη «αζθαιείο απνηξνπέο» θαη νη απειάζεηο, νη ζπλζήθεο εγθιεηζκνχ ζηα θέληξα θξάηεζεο αιιά θαη νη καδηθέο επηρεηξήζεηο-ζθνχπα ή ε δεκηνπξγία γθέην ζηηο κεγάιεο πφιεηο κπνξνχλ λα αλαιπζνχλ ππφ ην πξίζκα ησλ ζεσξεηηθψλ ελλνηψλ ηνπ Agamben, ν νπνίνο, έρνληαο σο αθεηεξία ηα λαδηζηηθά ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο, γελίθεπζε ηελ έλλνηα ηνπ ζηξαηνπέδνπ θαη ηεο «γπκλήο δσήο» κέζα ζε απηφ. Σν παξάδεηγκα ησλ κεηαλαζηψλ/πξνζθχγσλ πνπ επηιέγνπλ λα θαηαζηξέςνπλ ηα έγγξαθα πνπ απνδεηθλχνπλ ηελ εζληθφηεηα θαη ην φλνκά ηνπο (δηαβαηήξηα, ηαπηφηεηεο, δηπιψκαηα θ.ιπ.) λα αλαρζνχλ κε θάπνην ηξφπν ζε γπκλέο δσέο ψζηε, αλ ελ ηέιεη ζπιιεθζνχλ ζηα ζχλνξα ηεο ΔΔ, λα κελ κπνξνχλ λα απειαζνχλ ζηηο ρψξεο θαηαγσγήο ηνπο, αλαδεηθλχεη αθξηβψο απηή ηελ πνιππινθφηεηα αιιά θαη ηηο αληηθάζεηο ησλ κεραληζκψλ εμνπζίαο θαη ησλ πξαθηηθψλ αληίζηαζεο (Λαθαδάλε, 2014, ζ ). 2.4 Μεζνξηαθόηεηα θαη πξόζθπγεο Ο Van Gennep φξηζε ηα «πεξάζκαηα» ( rites of passage ) σο κηα δηαδηθαζία πνπ ζπλνδεχεη θάζε αιιαγή ρψξνπ, ηφπνπ, θαηάζηαζεο, θνηλσληθήο ζέζεο θαη ειηθίαο θαη ζεκείσζε φηη θάζε πέξαζκα ζεκαδεχεηαη απφ ηξεηο θάζεηο: ηνλ απνρσξηζκφ, ην πεξηζψξην θαη ηελ έληαμε. Ζ πξψηε θάζε ηνπ απνρσξηζκνχ πεξηιακβάλεη ζπκβνιηθή ζπκπεξηθνξά, πνπ ππνδειψλεη ηελ απφζπαζε ηνπ αηφκνπ ή ηεο νκάδαο είηε απφ έλα παιαηφηεξν ζηαζεξφ ζεκείν ζηελ θνηλσληθή δνκή είηε απφ έλα ζχλνιν πνιηηηζκηθψλ ζπλζεθψλ («κηα θαηάζηαζε»). Καηά ην ελδηάκεζν κεζνξηαθφ ζηάδην, ε θαηάζηαζε ηνπ ππνθεηκέλνπ πνπ εθηειεί ην πέξαζκα είλαη δηθνξνχκελε θαη ζπγθερπκέλε θαη δε κνηάδεη νχηε κε ηελ πξφηεξε θαηάζηαζε νχηε κε ηε κειινληηθή. ηελ ηξίηε

48 48 θάζε, ην πέξαζκα νινθιεξψλεηαη θαη ην ππνθείκελν βξίζθεηαη θαη πάιη ζε κηα ζηαζεξή θαηάζηαζε, φπνπ θπξηαξρνχλ θαλφλεο θαη αμίεο πνπ πξέπεη λα αθνινπζήζεη θαη επηπιένλ έρεη δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο «δνκηθήο» κνξθήο (Turner, 1987). Καηά ην ελδηάκεζν ζηάδην ηεο κεζνξηαθφηεηαο, ην ππνθείκελν ράλεη ηελ ηαπηφηεηά ηνπ, ην status πνπ είρε πξσηχηεξα θαη βξίζθεηαη ζε κηα κεηέσξε θαηάζηαζε, ζε αλακνλή κηαο λέαο ηαπηφηεηαο. Καηαξγείηαη ε πξφηεξε πνιηηηζκηθή θαηεγνξηνπνίεζε, ρσξίο αθφκα λα έρεη εηζέιζεη ζηε λέα θαηεγνξηνπνίεζε. Σα πεξάζκαηα απηά νξίδνπλ θαη ζπληζηνχλ κεηαβάζεηο κεηαμχ θαηαζηάζεσλ, φπνπ σο «θαηάζηαζε» λνείηαη «κηα ζρεηηθά ζηαζεξή θαη δνκεκέλε ζπλζήθε» πνιηηηζκηθά αλαγλσξηζκέλε. Ο Lloyd Warner (1959) κίιεζε γηα κηα αηέξκνλε ζεηξά κεηαβάζεσλ απφ κηα θαηάζηαζε ζε κηα άιιε ζηε δσή ελφο ππνθεηκέλνπ πνπ πιαηζηψλεηαη απφ ηα δχν κφλα ζίγνπξα γεγνλφηα: ηε γέλλεζή ηνπ θαη ην ζάλαηφ ηνπ (φπ. αλαθ. ζην Turner, φ.π., ζ. 5). Ζ κεζνξηαθφηεηα είλαη κηα έλλνηα θεληξηθή ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο, ηφζν σο δνκή φζν θαη σο πξαθηηθή, έρνληαο ηε δπλακηθή λα σζεί ηελ θνηλσληθή ζεσξία πξνο λέεο θαηεπζχλζεηο. Δμππεξεηεί ζηελ ελλνηνπνίεζε ζηηγκψλ φπνπ ε ζρέζε κεηαμχ δνκήο θαη θνηλσληθήο πξάμεο δελ επηιχεηαη εχθνια ή δε γίλεηαη θαλ αληηιεπηή κέζα ζηα πιαίζηα ησλ θιαζηθψλ πιένλ ζεσξηψλ δνκήο, φπσο πξνηάζεθαλ απφ ηνλ Pierre Bourdieu ή ηνλ Anthony Giddens. 2 To 1960 ην έξγν ηνπ van Gennep (Rites of Passage) κεηαθξάζηεθε θαη θαζηεξψζεθε πιένλ κεηά απφ 51 νιφθιεξα ρξφληα. Ο κφλνο ζεκαληηθφο αλζξσπνιφγνο πνπ έθαλε ιφγν γηα ην έξγν ηνπ πξηλ ηε κεηάθξαζε θαη επίζεκε θαζηέξσζή ηνπ ήηαλ ν Paul Radin, ζην έξγν ηνπ Primitive Religion (1937), ελψ απηφο πνπ επαλαλαθάιπςε θαη ηνλ ίδην θαη ηελ έλλνηα ηεο κεζνξηαθφηεηαο ήηαλ ν Victor Turner, ην θαινθαίξη ηνπ 1963, ζρεδφλ απφ ηχρε, επξηζθφκελνο θαη ν 2 Πξφθεηηαη γηα κηα έλλνηα, ε αλαθάιπςε ηεο νπνίαο έγηλε απφ ηνλ van Gennep ζηηο αξρέο ηνπ πξνεγνχκελνπ αηψλα (1909) θαη ζπλδέζεθε κε έλα εκπεηξηθά βαζηζκέλν θνηλσληθφ επηζηεκνληθφ έξγν. Ζ ζεσξία ηνπ van Gennep είλαη πνιχ πην νινθιεξσκέλε θαη ζπγθξνηεκέλε, ζε ζρέζε κε παξφκνηεο ζεσξίεο ηνπ Durkheim, κε ηνλ νπνίν ππήξμε έληνλνο αληαγσληζκφο, πνπ έθηαλε ζηα φξηα ηνπ επηζηεκνληθνχ πνιέκνπ, ηφζν απφ ηνλ ίδην ηνλ Durkheim φζν θαη απφ ηνλ επηζηεκνληθφ ηνπ θχθιν. Μάιηζηα, ν πφιεκνο απηφο είρε σο απνηέιεζκα λα εθδησρζεί ν van Gennep απφ ηνπο επηζηεκνληθνχο θχθινπο ηεο Γαιιίαο, λα ζηακαηήζεη απφ ην 1924 λα αξζξνγξαθεί ζην πεξηνδηθφ L Année Sociologique, λα ηνπ ζηνηρίζεη ηελ αθαδεκατθή αλαγλψξηζε θαη ζέζε θαη γεληθφηεξα ην έξγν ηνπ λα κείλεη ζηελ αθάλεηα γηα πνιιέο δεθαεηίεο. πλνπηηθά ζα ιέγακε φηη ην ζεσξεηηθφ πιαίζην ηνπ van Gennep είλαη πνιχ πην αλνηρηφ θαη δηεπξπκέλν ζε ζρέζε κε ην αληίζηνηρν ηνπ Durkheim, θάηη πνπ επηζεκάλζεθε θαη απφ ην Lévi-Strauss, ζέηνληαο σο ππξήλα ηε κεηάβαζε θαη βαζηζκέλν πάλσ ζε πξαγκαηηθέο αλζξψπηλεο εκπεηξίεο θαη αιεζηλά γεγνλφηα κεηάβαζεο, ζε αληίζεζε κε ην έξγν ηνπ Durkheim. Παξφιν πνπ σο έλλνηα κεηξά πάλσ απφ έλαλ αηψλα δσήο, ππάξρεη αθφκα πνιχ έδαθνο γηα ζθέςε θαη επεμεξγαζία, αθφκα θαη πέξα απφ ην έξγν ηνπ Victor Turner (Thomassen, 2009).

49 49 ίδηνο ζε κηα κεζνξηαθή θαηάζηαζε, πεξηκέλνληαο ηελ ακεξηθαληθή ηνπ visa, πνπ είρε θαζπζηεξήζεη. Αλαγλψξηζε ζπλεπψο ην έξγν ηνπ van Gennep θαη ηε ζπνπδαηφηεηά ηνπ κέζα απφ ηε δηθή ηνπ εκπεηξία, θάηη πνπ ηνλ βνήζεζε λα αλαπξνζαλαηνιίζεη ηε δνπιεηά ηνπ πέξαλ ηνπ ιεηηνπξγηθνχ κνληέινπ. πλεηδεηνπνίεζε φηη ε κεζνξηαθφηεηα εμππεξεηνχζε φρη κφλν ζην λα αλαγλσξηζηεί ε ζεκαζία ησλ ελδηάκεζσλ πεξηφδσλ αιιά θαη λα θαηαλνεζνχλ νη αλζξψπηλεο αληηδξάζεηο ζε κεζνξηαθέο εκπεηξίεο: πψο δειαδή δηακνξθψλεηαη ε αλζξψπηλε πξνζσπηθφηεηα ζηα πιαίζηα κεζνξηαθψλ θαηαζηάζεσλ. Ζ έλλνηα ηεο κεζνξηαθφηεηαο θαηά ηνλ Turner - είλαη εθαξκφζηκε ηφζν ζην ρψξν φζν θαη ζην ρξφλν. Μεζνξηαθέο κπνξεί λα είλαη θάπνηεο ζηηγκέο ή κεγαιχηεξεο ρξνληθέο πεξίνδνη ή αθφκα θαη νιφθιεξεο επνρέο θαη λα βηψλνληαη απφ κεκνλσκέλα άηνκα, κεγαιχηεξεο νκάδεο ή αθφκα θαη απφ νιφθιεξεο θνηλσλίεο, εζλφηεηεο θαη πνιηηηζκνχο. Δπίζεο, ε κεζνξηαθφηεηα κπνξεί λα αλαθέξεηαη ζε ρψξνπο κηθξνχ κεγέζνπο (έλα ζπίηη, κηα γεηηνληά, θ.ν.θ.), ζε δψλεο κεγαιχηεξνπ κεγέζνπο (φξηα κεηαμχ εζλψλ, αεξνδξνκίσλ, θπιαθψλ, θ.ν.θ.) ή αθφκα θαη ζε ρψξεο, επείξνπο, ζάιαζζεο, σθεαλνχο, θ.ν.θ. Γηα παξάδεηγκα, κηα κεζνξηαθή ζηηγκή ζηε δσή ελφο αηφκνπ κπνξεί λα είλαη έλα μαθληθφ γεγνλφο, φπσο ν ζάλαηνο αγαπεκέλνπ πξνζψπνπ ή έλα δηαδχγην, ελψ γηα έλαλ νιφθιεξν ιαφ κπνξεί λα είλαη κηα θπζηθή θαηαζηξνθή, φπσο έλαο ζεηζκφο ή κηα πιεκκχξα. Μεζνξηαθέο πεξίνδνη γηα κηα θνηλσλία κπνξεί λα είλαη πφιεκνη ή επαλαζηάζεηο, ελψ κεζνξηαθέο επνρέο βηψλνπλ νκάδεο πξνζθχγσλ θαη κεηαλαζηψλ, πνπ κπνξεί λα δηαξθνχλ θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπο. Μηα άιιε δηάθξηζε κπνξεί λα είλαη ε έληαζε θαη ν βαζκφο ζηνλ νπνίν βηψλεηαη κηα κεζνξηαθή θαηάζηαζε, θάηη βεβαίσο πνπ είλαη απφιπηε ζπληζηακέλε ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ ηεο κεζνξηαθφηεηαο, θαζψο θαη ηνπ βαζκνχ θαηά ηνλ νπνίν ζηαζκίδεηαη ελάληηα ζηελ θπξίαξρε δνκή. Σέινο, κπνξεί λα πξνθχπηνπλ είηε ηερλεηά θαη εθνχζηα κε ζπγθεθξηκέλεο πξνζέζεηο θαη ζθνπνχο είηε ηπραία θαη αθνχζηα (Thomassen, 2009). Ζ κεζνξηαθφηεηα είλαη κηα θαηάζηαζε πνπ αθνξά ζε φιεο ηηο κνξθέο κεηνλνηήησλ (νκνθπιφθηινη, δηαθπιηθνί, ρξήζηεο νπζηψλ, αιθννιηθνί ή νπνηαζδήπνηε κνξθήο εζηζκέλα άηνκα, ζξεζθεπηηθέο κεηνλφηεηεο, αιινδαπνί, πξφζθπγεο, θ.ν.θ.). Οη πξφζθπγεο βξίζθνληαη ζε κηα κεζνξηαθή θαηάζηαζε κεηαμχ ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο θαη ηεο ρψξαο ππνδνρήο θαη πνιιέο θνξέο δελ θαηαθέξλνπλ λα εληαρζνχλ πιήξσο. ηα πιαίζηα ηεο ζπδήηεζεο πεξί εζληθήο ηαπηφηεηαο, ν Thomas H. Eriksen πξφηεηλε ηνλ φξν «εζληθέο αλσκαιίεο» ( ethnic anomalies )

50 50 γηα κεκνλσκέλα άηνκα ή νκάδεο πνπ δνπλ «αλάκεζα θαη κεηαμχ» θπξίαξρσλ εζλνηήησλ θαη πνιηηηζκψλ (ζχκθσλα κε ηνλ φξν betwixt and between ηνπ Turner) (Thomassen, 2009). Οη πξφζθπγεο πνπ δνπλ ζε θαζεζηψο κεζνξηαθφηεηαο ζε κηα μέλε ρψξα, ηαιαληεχνληαη αλάκεζα ζην παιαηφ πνπ άθεζαλ πίζσ ηνπο θαη ηε λέα πξαγκαηηθφηεηα πνπ θαινχληαη λα αληηκεησπίζνπλ, παιεχνληαο λα αλαγλσξίζνπλ θαηλνχξηνπο ηξφπνπο θαη λα απνθαζίζνπλ πνηνπο απφ απηνχο λα κηκεζνχλ. Απηή ε θαηάζηαζε ηνπο θξαηά κνλίκσο ζε έλα δηαξθή αλαζηνραζκφ θαη επαλαμηνιφγεζε παιαηψλ θαη λέσλ ηξφπσλ, θαζψο θαη ησλ εκπεηξηψλ ηνπο ζηε λέα πξαγκαηηθφηεηα. Γελ είλαη νπσζδήπνηε κηα εχθνιε θαηάζηαζε. Πνιινί πνπ ηε βηψλνπλ κηινχλ γηα ζπλαηζζήκαηα απνθνπήο, εγθαηάιεηςεο, κνλαμηάο θαη κεγάινπ άγρνπο γηα έληαμε ζηε λέα πξαγκαηηθφηεηα (Krulfeld, 1994). ηελ ςπρή θαη ζην κπαιφ ηνπο, ην παξειζφλ ηνπο βξίζθεηαη ζε δηαξθή ζχγθξνπζε κε ην κέιινλ θαη απηνί ληψζνπλ κεηέσξνη, απξνζηάηεπηνη θαη ρακέλνη. Δπηπιένλ, δε γλσξίδνπλ γηα πφζν ρξνληθφ δηάζηεκα ζα παξακείλνπλ ζε απηή ηελ θαηάζηαζε, εάλ ζα κπνξέζνπλ λα εληαρζνχλ θαη λα ελζσκαησζνχλ ζηε λέα θνηλσλία ή ελδερνκέλσο αλ ζα επαλαπαηξηζηνχλ θαη πφηε. Βηψλνπλ ζην κέγηζην βαζκφ ηελ αβεβαηφηεηα θαη ηελ αλαζθάιεηα θαη επηπιένλ φιεο ηηο εμσγελείο δπζθνιίεο θαη ηα εκπφδηα πνπ ηνπο ζέηεη ε θπξίαξρε θνηλσλία, φπσο ν ξαηζηζκφο, ε μελνθνβία, ε θαρππνςία θαη εληέιεη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο. Σν ζπλαίζζεκα ηεο θαηάζιηςεο αγγίδεη έλα πνιχ κεγάιν πνζνζηφ ησλ πξνζθχγσλ. χκθσλα κε ηε καξηπξία ηνπ Shahm Maskoun, ελφο 28ρξνλνπ πξφζθπγα απφ ηε πξία, ν νπνίνο θαηάθεξε λα μεθηλήζεη κηα λέα δσή ζηε Γαιιία, «ζηελ αξρή δελ ήηαλ θαζφινπ εχθνιν γη απηφλ. Έλησζε κφλνο θαη ρακέλνο, δελ θαηαιάβαηλε ηη ζπλέβαηλε γχξσ ηνπ, δελ θαηαιάβαηλε ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηελ θνπιηνχξα ηεο λέαο ρψξαο φπνπ κπήθε, δελ κπνξνχζε λα θπθινθνξήζεη ειεχζεξα ή λα αγνξάζεη ηα απαξαίηεηα πνπ ρξεηαδφηαλ. Μαδί κε ηηο αλακλήζεηο ησλ θίισλ πνπ είρε ράζεη θαη ηεο δσήο ηνπ πνπ ηφζν βίαηα θαη απφηνκα είρε δηαθνπεί, ήξζε θαη ε θαηάζιηςε. Έλησζε ζαλ έλα κηθξφ παηδί πνπ πάιεπε λα αληηιεθζεί ηνλ θφζκν γχξσ ηνπ. Δλαληηψζεθε ζζελαξά ζε ζηεξεφηππα πνπ ζπλνδεχνπλ ηνπο πξφζθπγεο θαη θαηάθεξε λα ζπνπδάζεη θαη λα εληαρζεί ζηε γαιιηθή θνηλσλία, ρσξίο φκσο λα έρεη μεράζεη ηελ παηξίδα ηνπ, ζηελ νπνία ειπίδεη λα επηζηξέςεη κηα κέξα» (UNHCR, 2019a). Οη πξφζθπγεο, ινηπφλ, απνηεινχλ κία επάισηε νκάδα ε νπνία αληηκεησπίδεη δπζθνιίεο ηφζν πξηλ ηε κεηάβαζή ηεο ζηε ρψξα ππνδνρήο, θαηά

51 51 ηε δηάξθεηα ηνπ ηαμηδηνχ, φζν θαη κεηά ηελ άθημή ηεο. Δίλαη άηνκα πνπ αλαγθάδνληαη λα εγθαηαιείςνπλ ηε ρψξα ηνπο, ρσξίο λα έρνπλ ηε δπλαηφηεηα επηινγήο θαη απηφ ην γεγνλφο είλαη ηδηαίηεξα ηξαπκαηηθφ. Ζ αλαγθαζηηθή κεηαλάζηεπζε είλαη κία ζηξεζνγφλνο εκπεηξία πνπ θάλεη ην άηνκν επάισην ζε ςπρνινγηθά πξνβιήκαηα, θαζψο ην ίδην πθίζηαηαη αιιαγέο ζην πιαίζην ηεο νηθνγέλεηαο, ηεο θνηλφηεηαο θαη ηεο θνηλσλίαο πνπ είρε ζπλεζίζεη έσο ηψξα λα δεη. Δπηπιένλ, ηα παηδηά πξφζθπγεο, έρνπλ λα δηαρεηξηζηνχλ θη άιιεο πξνθιήζεηο φπσο ε εθκάζεζε ηεο λέαο γιψζζαο θαη ε θαηαλφεζε ηεο θνπιηνχξαο θαη ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο ηεο λέαο ρψξαο ππνδνρήο θαη ην λέν πεξηβάιινλ θαηνηθίαο ζην νπνίν απφ εδψ θαη πέξα ζα δνπλ (Tyrer & Fazel, 2014). 2.5 Σα πξνζθπγόπνπια ζην πιαίζην ηεο κεζνξηαθόηεηαο πσο ζπκβαίλεη θαη ζηνπο ελήιηθνπο πξφζθπγεο, έηζη θαη ζηα παηδηά παξαηεξνχληαη ζπλήζσο ηέζζεξηο γεληθφηεξεο αληηδξάζεηο ζηηο ζηξεζνγφλεο εκπεηξίεο πνπ βηψλνπλ: ε αλακνλή, ηα θαηαζηξνθηθά γεγνλφηα, ε επηβίσζε θαη ε πξνζαξκνγή. Οη αληηδξάζεηο απηέο ιακβάλνπλ ρψξα ζε ηξία δηαδνρηθά ζηάδηα: 1. Σν πξν-κεηαβαηηθφ ζηάδην, θαηά ην νπνίν ηα παηδηά βξίζθνληαη αθφκα ζηελ παηξίδα ηνπο θαη αληηκεησπίδνπλ θαηαζηάζεηο θαη ζπλζήθεο ράνπο, ζχγρπζεο θαη αλαηαξαρήο. Πνιχ ζπρλά, ε πεξηνξηζκέλε πξφζβαζε ζηα ζρνιεία δηαθφπηεη εληειψο ηε θνίηεζή ηνπο, ελψ πεξηζηαηηθά βίαο πνπ βηψλνπλ γχξσ ηνπο αλαθφπηνπλ ηελ θνηλσληθή ηνπο αλάπηπμε θαη ηνπο δεκηνπξγνχλ ηξαχκαηα θαη πιεγέο. Αθφκα ρεηξφηεξα, ζε θάπνηεο κνπζνπικαληθέο θπξίσο- ρψξεο, ηα παηδηά ζπκκεηέρνπλ ζε έλνπιεο ζπγθξνχζεηο ή είλαη εγγεγξακκέλα ζηηο έλνπιεο δπλάκεηο ηεο ρψξαο ηνπο, γεγνλφο πνπ αλ επηβηψζνπλ - ηα ζέηεη ζε πςειφ θίλδπλν βηαζκψλ, ηξαπκαηηζκψλ, βαζαληζηεξίσλ, θαηάζιηςεο θαη απηνθηνληθψλ ηάζεσλ. Δπηπιένλ, ηα παηδηά-ζηξαηηψηεο κπνξεί λα ράζνπλ θάζε έλλνηα εζηθήο, δηθαηνινγψληαο εγθιήκαηα πνιέκνπ θαη καζαίλνληαο λα δνπλ ζε εκπφιεκεο θαηαζηάζεηο γηα ηελ ππφινηπε δσή ηνπο. Ηδίσο ηα παηδηά πνπ έρνπλ ράζεη ηηο βηνινγηθέο ηνπο νηθνγέλεηεο πνιχ ζπρλά αληηκεησπίδνπλ ηνπο ππφινηπνπο ζηξαηηψηεο ζαλ νηθνγέλεηα, ληψζνληαο φηη εθεί αλήθνπλ θαη φηη εθεί είλαη αζθαιείο. Γεληθφηεξα, ηα παηδηά πνπ έρνπλ ππάξμεη ζχκαηα πνιέκνπ ζηελ παηξίδα ηνπο είλαη ηδηαίηεξα επάισηα ζηελ ςπρνινγηθή δπζρέξεηα, αληηκεησπίδνληαο ζηξεο, θαηάζιηςε, ζπκφ, νξγή, βία, ςπρνινγηθφ ιήζαξγν,

52 52 παξάλνηα, αυπλία θαη απμεκέλε ζπλεηδεηνπνίεζε ηνπ ζαλάηνπ (Lustig et al., φ.π.). 2. Σν ζηάδην κεηάβαζεο, θαηά ην νπνίν ηα παηδηά αλαγθάδνληαη λα εγθαηαιείςνπλ ηελ παηξίδα ηνπο κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπο ή αξθεηά ζπρλά ρσξίο ζπλνδφ θαη λα πεξάζνπλ ηα ζχλνξα κηαο ή δχν ή αξθεηέο θνξέο πεξηζζνηέξσλ ρσξψλ κέρξη λα εγθαηαζηαζνχλ κφληκα ζε κηα ηξίηε ρψξα. Ηδίσο ηα παηδηά πνπ γελληνχληαη ζε απηφ ην ζηάδην κεηάβαζεο ππνκέλνπλ ζεκαληηθέο θάζεηο ςπρνινγηθήο αλάπηπμεο ελ κέζσ αλαηαξαρψλ. Πνιχ ζπρλά, παξαηεξνχληαη αζπλφδεπηα παηδηά-πξφζθπγεο, πνπ είηε μεθίλεζαλ απφ ηελ παηξίδα ηνπο ρσξίο ηνπο γνλείο ηνπο ή άιινλ ελήιηθν ζπλνδφ, είηε ηνπο έραζαλ ζηελ πνξεία ηνπ ηαμηδηνχ ηνπο απφ αηχρεκα ή απφ αλαγθαζηηθφ απνρσξηζκφ. Ηδίσο ηα παηδηά απηά αληηκεησπίδνπλ πνιχ κεγαιχηεξνπο θηλδχλνπο κεηαηξαπκαηηθψλ ςπρηαηξηθψλ ζπκπησκάησλ. Ζ δηεζλήο βηβιηνγξαθία πάλησο αλαθέξεη φηη ε θνηλσληθή ππνζηήξημε θαη ε θαιή θαηάζηαζε ησλ γνληψλ απνηεινχλ θαζνξηζηηθνχο παξάγνληεο πξνζηαζίαο θαη πξνθχιαμεο ησλ παηδηψλπξνζθχγσλ. Ζ ςπρνινγηθή δπζρέξεηα ησλ γνληψλ ηνπο ηα επεξεάδεη ζε ηφζν ζεκαληηθφ βαζκφ πνπ είλαη πνιχ πηζαλφ λα παξνπζηάζνπλ θαη ηα ίδηα ςπρνινγηθέο δπζιεηηνπξγίεο ζην κέιινλ. Αιιά θαη ε ζσκαηηθή ηνπο πγεία θινλίδεηαη πνιχ ζνβαξά απφ ηηο θαθέο θαη αλζπγηεηλέο ζπλζήθεο πνπ αληηκεησπίδνπλ, απφ αηπρήκαηα θαη απφ θαθή δηαηξνθή. Πνιχ ζπρλά είλαη ηα θξνχζκαηα δηαξξντθήο λφζνπ, ππνζηηηζκνχ, ινηκψμεσλ, λεπξνινγηθψλ δεκηψλ απφ ηξαχκαηα θαη ζθαίξεο, θαηαγκάησλ θαη ινηπψλ κπνζθειεηηθψλ ηξαπκαηηζκψλ. Δγθεθαιηθή εινλνζία, κεληγγίηηδα θαη εγθεθαιίηηδα κπνξεί λα πξνθαιέζνπλ κφληκα λεπξνινγηθά θαη ςπρνινγηθά επαθφινπζα. Με ηνλ θαηξφ, ν νμχο ππνζηηηζκφο ζπρλά νδεγεί ζε ρξφλην ππνζηηηζκφ πνπ κπνξεί λα βιάςεη ηελ αλνζνινγηθή ιεηηνπξγία θαη απμάλεη ηελ επαηζζεζία ζε ινηκψμεηο. Ζ αλαηκία ηεο αλεπάξθεηαο ηνπ ζηδήξνπ πξνθαιεί ιήζαξγν θαη θαηάζιηςε, ελψ ε έιιεηςε ησδίνπ κπνξεί λα πξνθαιέζεη δηαλνεηηθή θαζπζηέξεζε. Με φινπο απηνχο ηνπο θηλδχλνπο έξρνληαη αληηκέησπα ηα παηδηά-πξφζθπγεο θαηά ηε κεηάβαζή ηνπο ζε κία ή πνιιέο δηαθνξεηηθέο ρψξεο, κέρξη ηελ ηειηθή, κφληκε θαη αζθαιή εγθαηάζηαζή ηνπο (Lustig et al., φ.π.). 3. Σέινο, ην ζηάδην εγθαηάζηαζεο ζηε ρψξα ππνδνρήο θαη πξνζπάζεηαο έληαμεο κέζα ζηελ θπξίαξρε θνηλσλία θαη θνπιηνχξα, θαηά ην νπνίν αλαδχνληαη λέεο πεπνηζήζεηο, ζπζηήκαηα αμηψλ, ήζε θαη έζηκα θαη ηξφπνο δσήο, ηα νπνία νη πξφζθπγεο ζα πξέπεη λα ελζηεξληζηνχλ θαη λα πηνζεηήζνπλ, πξνθεηκέλνπ λα

53 53 κπνξέζνπλ, κε κεγαιχηεξε άλεζε, λα εληαρζνχλ. Καηά ηελ εγθαηάζηαζή ηνπο, πνιιά πξάγκαηα αιιάδνπλ, φπσο νη νηθνγελεηαθνί ξφινη. Σα πξνζθπγφπνπια πιένλ ιεηηνπξγνχλ σο κέληνξεο γηα ηνπο κεγαιχηεξνπο, θαζψο θνηηνχλ ζην ζρνιείν, καζαίλνπλ λα κηινχλ ηελ θπξίαξρε γιψζζα γξεγνξφηεξα θαη κε κεγαιχηεξε άλεζε θαη πξνζαξκφδνληαη επθνιφηεξα ζηα λέα δεδνκέλα. Λεηηνπξγνχλ ζπλεπψο σο πνιηηηζκηθνί ζχλδεζκνη γηα ηνπο γεξαηφηεξνπο, πνπ πξνζαξκφδνληαη πην αξγά θαη δχζθνια, κεηαμχ ηεο παιηάο θαη λέαο θνπιηνχξαο. Δίλαη δηραζκέλνη κεηαμχ ηεο παιηάο ηνπο θνπιηνχξαο θαη ησλ αλακλήζεψλ ηνπο απφ ηελ παηξίδα ηνπο, ηεο λέαο θνπιηνχξαο πνπ θαινχληαη λα ελζηεξληζηνχλ, θαζψο θαη ηεο γεληθφηεξεο πξνζθπγηθήο θνπιηνχξαο θαη θηινζνθίαο. Δίλαη αιήζεηα φηη ηα λεαξφηεξα κέιε κηαο νηθνγέλεηαο πξνζαξκφδνληαη ζπλήζσο πην εχθνια θαη εληάζζνληαη ζηα πιαίζηα ηεο θπξίαξρεο θνηλσλίαο κε άιινπο ξπζκνχο απφ φ,ηη νη γεξαηφηεξνη, γεγνλφο πνπ δεκηνπξγεί πνιχ ζπρλά ξήμεηο θαη ράζκα κέζα ζηελ νηθνγέλεηα. Κάπνηεο θνξέο είλαη πηζαλφ λα ραζεί θαη εληειψο ε επαθή ησλ λεαξψλ πξνζθχγσλ είηε κε ηα γεξαηφηεξα κέιε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο είηε αθφκα θαη κε νηηδήπνηε ηνπο έλσλε κε ηελ παηξίδα ηνπο (Lustig et al., φ.π.). Ζ θαιή ςπρνινγηθή θαη επξχηεξε θαηάζηαζε ησλ γνλέσλ εμαζθαιίδεη ηελ νκαιφηεξε έληαμε θαη πξνζαξκνγή ησλ παηδηψλ ηνπο ζην λέν ηφπν, κε ην ιηγφηεξν δπλαηφ ςπρνινγηθφ αληίθηππν. Αληίζεηα, ε αλεξγία ηνπ παηέξα γηα πεξηζζφηεξν απφ έμη κήλεο θαηά ηνλ πξψην ρξφλν εγθαηάζηαζήο ηνπο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θαθή ςπρνινγηθή θαηάζηαζε ηεο κεηέξαο θαη ην επξχηεξν αξλεηηθφ θιίκα πνπ επηθξαηεί κέζα ζηελ νηθνγέλεηα απμάλνπλ ηα ςπρνινγηθά θαη ςπρηαηξηθά ζπκπηψκαηα ζηα αλήιηθα κέιε (Lustig et al., φ.π.). ρεηηθά κε ηε ζσκαηηθή ηνπο πγεία θαη αθεξαηφηεηα, κεηά ηε κφληκε εγθαηάζηαζή ηνπο ζηε ρψξα ππνδνρήο, αξρίδνπλ λα δηαθαίλνληαη ηα φπνηα πξνβιήκαηα πγείαο πξνθιήζεθαλ ζε φιε ηνπο απηή ηελ πεξηπέηεηα. Πνιιά παηδηά πνπ πξνέξρνληαη απφ ρψξεο πνπ βξίζθνληαη ζε πνιεκηθή ζχξξαμε, παξνπζηάδνπλ πξνβιήκαηα ζηελ αθνή ηνπο (ζπρλά ρξφληεο δηαηξήζεηο ηπκπαληθήο κεκβξάλεο), ελψ πνιιά άιια κπθεηηαζηθέο θαη παξαζηηηθέο κνιχλζεηο ηνπ δέξκαηνο, ιαλζάλνπζα θπκαηίσζε, εληεξηθά παξάζηηα, επαηίηηδα Β, αλαηκία, δειεηεξίαζε κε κφιπβδν, νδνληηθή ηεξεδφλα θαη άιιεο αλσκαιίεο, ζηαζηκφηεηα αλάπηπμεο, αθφκα θαη θαζπζηέξεζε. Γεληθφηεξα, πνιιέο ρξφληεο παζήζεηο θαίλεηαη λα πξνέξρνληαη απφ ηελ παξαηεηακέλε θαθή ςπρνινγηθή ηνπο θαηάζηαζε, θαζψο πνιχ ζπρλά θαίλεηαη λα ζσκαηνπνηείηαη ην άγρνο, ην ζηξεο

54 54 θαη ε θαηάζιηςε πνπ ζπλνδεχεη ηηο θαθνπρίεο πνπ πθίζηαληαη (Lustig et al., φ.π.). 2.6 Πξνζθπγηθή έληαμε θαη ελζσκάησζε Οη καδηθέο κεηαθηλήζεηο αηφκσλ ή θαη ιαψλ ζε μέλεο ρψξεο ή πνιιέο θνξέο αθφκα θαη ζε μέλεο επείξνπο, έρεη σο απνηέιεζκα λα ηνπο νδεγεί ζε κηα βαζηά αίζζεζε απψιεηαο ησλ εδαθηθψλ ηνπο ξηδψλ. Ο θπζηθφο δηαρσξηζκφο ηνπο απφ ηηο εζηίεο ηνπο επαλαπξνζδηνξίδεη ηηο ζρέζεηο ηνπο κε ηα εδάθε θαη ηα κέξε πνπ ζπλαληνχλ ζην πέξαζκά ηνπο. Μεηαθηλνχκελνη ή εθηνπηζκέλνη ιανί βξίζθνληαη ζε λέα κέξε φπνπ επηζπκνχλ λα ληψζνπλ νηθεία θαη λα εληαρζνχλ, πξνθεηκέλνπ λα αξρίζνπλ κηα λέα δσή κε θαιχηεξνπο φξνπο θαη ζπλζήθεο (Arvanitis, Yelland, & Kiprianos, 2019). Χο φξνο, ε «έληαμε» ( integration ) είλαη αξθεηά πεξίπινθνο, θαζψο νη ζπγγξαθείο, ζχκθσλα κε ηνλ Hamberger (2014), φρη κφλν ρξεζηκνπνηνχλ δηαθνξεηηθνχο φξνπο γηα λα αλαθεξζνχλ ζε απηή ( absorption, accommodation, toleration, adaptation, incorporation, assimilation, acculturation κεηαμχ πνιιψλ άιισλ), αιιά επίζεο ρξεζηκνπνηνχλ ζπρλά ηνλ ίδην φξν κε δηαθνξεηηθνχο νξηζκνχο. Ο Penninx πηνζεηεί έλα βαζηθφ νξηζκφ ηεο έλλνηαο σο «κηα δηαδηθαζία θαηά ηελ νπνία κεκνλσκέλα άηνκα ή νκάδεο γίλνληαη απνδεθηά κέιε κηαο θνηλσλίαο, θάηη ζην νπνίν ζπκβάιιεη ε ζπκκεηνρή θαη ησλ δχν εκπιεθνκέλσλ κεξψλ» (Juzwiak, McGregor, & Siegel, 2016). Ο φξνο «έληαμε» αλαθέξεηαη ζηε δηαδηθαζία ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο ελζσκάησζεο ησλ πξνζθχγσλ θαη ησλ κεηαλαζηψλ ζηε ρψξα ππνδνρήο. Ζ έληαμε ζπληζηά ην απνηέιεζκα κηαο δπλακηθήο, πνιχπιεπξεο θαη ακθίδξνκεο δηαδηθαζίαο κε ηξεηο αιιειέλδεηεο δηαζηάζεηο (λνκηθή, νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή), ε νπνία πεξηιακβάλεη πνιινχο θαη δηαθνξεηηθνχο πξσηαγσληζηέο: ηνπο ίδηνπο ηνπο κεηαλάζηεο, ηηο θπβεξλήζεηο ησλ ρσξψλ ππνδνρήο/ εγθαηάζηαζεο θαη ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο (UNHCR, 2013). Ζ έληαμε απαηηεί πξνζπάζεηεο αθελφο απφ ηελ πιεπξά ησλ πξνζθχγσλ θαη κεηαλαζηψλ θαη αθεηέξνπ εθ κέξνπο ησλ θπβεξλήζεσλ θαη ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε έληαμε σο ακνηβαία δηαδηθαζία πξνυπνζέηεη ηελ εηνηκφηεηα ησλ πξνζθχγσλ θαη κεηαλαζηψλ λα πξνζαξκνζηνχλ ζηελ θνηλσλία ππνδνρήο, ρσξίο λα ρξεηαζηεί λα εγθαηαιείςνπλ ηε δηθή ηνπο πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα, αιιά θαη ηελ αληίζηνηρε εηνηκφηεηα εθ κέξνπο ησλ θπβεξλήζεσλ θαη ησλ ηνπηθψλ

55 55 θνηλνηήησλ γηα ηελ ππνδνρή θαη ηελ θάιπςε ησλ αλαγθψλ απηνχ ηνπ πιεζπζκνχ (UNHCR, 2005). Οη Heckmann & Schnapper (2016), δηαθξίλνπλ ηέζζεξηο δηαζηάζεηο θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο έληαμεο: ηε δνκηθή έληαμε, ηελ πνιηηηζκηθή, ηελ θνηλσληθή θαη ηελ έληαμε ηαπηφηεηαο. Ζ δνκηθή έληαμε έρεη λα θάλεη κε ηελ απφθηεζε δηθαησκάησλ θαη ηελ πξφζβαζε ζε δηάθνξνπο ζεζκνχο θαη ζπζηήκαηα (φπσο ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ην ζχζηεκα πγείαο, ηελ αγνξά εξγαζίαο, θ.ν.θ.). Ζ πνιηηηζκηθή έληαμε είλαη κηα πξνυπφζεζε ηεο ζπκκεηνρήο θαη αλαθέξεηαη ζηελ αιιαγή ηνπ πξφζθπγα ζε επίπεδν θνπιηνχξαο, λννηξνπίαο, ζηάζεσλ, ζπκπεξηθνξψλ θαη αληηιήςεσλ. Πξφθεηηαη γηα κηα δηαδηθαζία πνπ πξσηίζησο αθνξά ζηνπο πξφζθπγεο θαη ηνπο απφγνλνχο ηνπο, αιιά ζε δεχηεξν ρξφλν αθνξά θαη ζηελ ππφινηπε θνηλσλία, θαζψο ε ελ ιφγσ δηαδηθαζία είλαη δηαδξαζηηθή θαη ακνηβαία θαη επηθέξεη αιιαγέο θαη ζηελ θπξίαξρε θνηλσλία. Ζ θνηλσληθή έληαμε αλαθέξεηαη ζηε ζπκκεηνρή ησλ πξνζθχγσλ ζηελ θνηλσλία, ζε επίπεδν πιένλ ηδησηηθφ, φπσο ε ζχλαςε θνηλσληθψλ ζρέζεσλ (θηιηθψλ, εξσηηθψλ, θ.ν.θ.), νη πνιππνιηηηζκηθνί γάκνη, θ.ν.θ., ελψ ε ηαπηφηεηα ζπλδπάδεηαη θαη κε ην ζπλαίζζεκα ηνπ αλήθεηλ. Ζ έληαμε ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο είλαη θαηά πνιινχο ηξφπνπο ην απνηέιεζκα ησλ αηνκηθψλ επηινγψλ θαη απνθάζεσλ, ζπρλά κε θίλεηξα πνπ δε θαίλεηαη, εθ πξψηεο φςεσο, λα ζπλδένληαη κε ην ίδην ην θαηλφκελν ηεο έληαμεο. Ζ έληαμε ησλ πξνζθχγσλ ζηε ρψξα ππνδνρήο πξνυπνζέηεη ηελ εχξεζε κηαο κφληκεο θαηνηθίαο, ελφο «θαλνληθνχ» ζπηηηνχ, ηελ επαγγεικαηηθή απνθαηάζηαζε, ζε ζεκείν πνπ ν πξφζθπγαο λα κπνξεί λα ζπλεηζθέξεη ζηελ ηνπηθή νηθνλνκία, θαζψο θαη ηε ζπλχπαξμε θαη ζπκβίσζε κε ηνλ θπξίαξρν πιεζπζκφ ρσξίο δηαθξίζεηο θαη εθκεηάιιεπζε εηο βάξνο ησλ πξνζθχγσλ. Δίλαη κηα δηαδηθαζία ζηαδηαθή θαη αξθεηά πνιχπινθε, πνπ πεξηιακβάλεη λνκηθέο, νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο δηαζηάζεηο θαη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο κπνξεί λα νδεγήζεη θαη ζηελ απφθηεζε ηεο ηζαγέλεηαο ηεο ρψξαο φπνπ δεηήζεθε άζπιν (UNHCR, 2017). ηελ Κνηλσληνινγία, ε έλλνηα ηεο ελζσκάησζεο έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηηο ηδέεο ηνπ Emile Durkheim ζρεηηθά κε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν κηα θνηλσλία ζπλππάξρεη. Απηέο νη ηδέεο αλαπηχρζεθαλ πεξαηηέξσ απφ ηνλ Talcott Parsons, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ε ελζσκάησζε αλαθέξεηαη ζηε ζπκβαηφηεηα ησλ ζπληζησζψλ ηνπ ζπζηήκαηνο θαη ζηε δηαηήξεζε ησλ ζπλζεθψλ ηνπ δηαθξηηηθνχ ραξαθηήξα ηνπ ζπζηήκαηνο εληφο ησλ νξίσλ ηνπ ελάληηα ζην πεξηβάιινλ ηνπ. Ζ

56 56 πξνζαξκνγή θαη έληαμε ησλ πξνζθχγσλ ζηε ρψξα ππνδνρήο έρεη λα θάλεη κε ην πξψην απφ ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, δειαδή κε ηε ζπκβαηφηεηα ησλ ζπληζησζψλ ηνπ ζπζηήκαηνο. Δίλαη πξνθαλέο φηη ε αλεζπρία ηνπ Parsons (πνπ ραξαθηεξίδεη άιισζηε θαη φινπο ηνπο θνλμηνλαιηζηέο) ζρεηίδεηαη κε ην πψο ζα κπνξέζεη λα δηαηεξεζεί έλα θνηλσληθφ ζχζηεκα (Kuhlman, 1991). χκθσλα κε ηελ Παπαδνπνχινπ (2012, ζ. 123), ε ελζσκάησζε απνηειεί «πξντφλ πνιηηηθήο εξκελείαο θαη θνηλσληθήο δηαπξαγκάηεπζεο, αλάινγα κε ηελ πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή ζπγθπξία αιιά θαη κε ηηο ηδηαηηεξφηεηεο θαη ηηο επαηζζεζίεο ηεο εθάζηνηε θνηλσλίαο». Ζ Έκθε - Πνπινπνχινπ (2007, ζ. 442) νξίδεη σο ελζσκάησζε ηελ «ηζφηηκε ζπκκεηνρή ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ θνηλσληθή, νηθνλνκηθή, πνιηηηζκηθή θαη πνιηηηθή ηεο ρψξαο ππνδνρήο κε ηαπηφρξνλν αιιεινζεβαζκφ ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκηθψλ πξνηχπσλ (γιψζζα θαη ζξεζθεία), θνηλσληθή απνδνρή ησλ κεηαλαζηψλ απφ ηελ ηνπηθή θνηλσλία, αξκνληθή θαη δεκηνπξγηθή ζπλχπαξμε ησλ κεηαλαζηψλ κε ηνπο γεγελείο, ζπκκεηνρή- αηνκηθή ή ζπιινγηθή - ησλ αιινδαπψλ ζε ζεζκνχο θαη ε δπλαηφηεηα, κέζσ απηψλ, επεξεαζκνχ απνθάζεσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα ζπκθέξνληά ηνπο». Χζηφζν, κέρξη ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950, ν φξνο απηφο δε ρξεζηκνπνηνχληαλ θαζφινπ θαη, αλη απηνχ θπξηαξρνχζε ν φξνο «αθνκνίσζε» ( assimilation ), θαζψο ν πξφζθπγαο άιιαδε ην δηθφ ηνπ πνιηηηζκφ πξνθεηκέλνπ λα αθνκνησζεί απφ ηνλ θπξίαξρν, ή ν φξνο «πξνζαξκνγή» ( adaptation ), πνπ πεξηέγξαθε ηελ ακνηβαία αιιειεπίδξαζε αηφκσλ ή νκάδσλ θαη ηελ αληαπφθξηζή ηνπο ζε ζπγθεθξηκέλα θπζηθά θαη θνηλσληθά πεξηβάιινληα. Δπίζεο, ρξεζηκνπνηνχληαλ θαη ν φξνο «απνξξφθεζε» ( absorption ), αιιά ελέρεη κηθξφηεξν πνζνζηφ νπδεηεξφηεηαο θαη πξνυπνζέηεη ηελ άλεπ φξσλ «παξάδνζε» ησλ πξνζθχγσλ ζηνλ θπξίαξρν πνιηηηζκφ, ρσξίο λα ππάξρεη ε δπλαηφηεηα ζπλχπαξμεο θαη ηνπ δηθνχ ηνπο πνιηηηζκνχ (Kuhlman, φ.π.). ηε ζπδήηεζε πεξί πξνζθπγηθήο έληαμεο, αθνχγνληαη ηξεηο θσλέο: i. ζνη δειψλνπλ φηη ζα πξέπεη νη πξφζθπγεο λα αθνκνηψλνληαη νινθιεξσηηθά απφ ηνλ θπξίαξρν πνιηηηζκφ, ρσξίο λα κπνξνχλ λα δηαηεξνχλ ζηνηρεία ηνπ δηθνχ ηνπο πνιηηηζκνχ, ii. ζνη πηζηεχνπλ φηη ν πνιηηηζκφο ηνπο ζα πξέπεη λα αλακεηγλχεηαη κε ηνλ θπξίαξρν πνιηηηζκφ θαη λα παξάγεηαη έλαο λένο εζληθφο πνιηηηζκφο, θαη iii. ζνη κάρνληαη ππέξ ελφο εζληθνχ πινπξαιηζκνχ, ζηα πιαίζηα ηνπ νπνίνπ επλνείηαη ε εζλνηηθή πνιπθσλία, θαζψο ε θάζε πξνζθπγηθή

57 57 θνηλφηεηα έρεη ηε δπλαηφηεηα λα δηαηεξεί ηνλ αξρηθφ ηεο πνιηηηζκφ θαη ζπλεπψο δεκηνπξγείηαη κηα νκνζπνλδία εζληθνηήησλ. ε απηή αθξηβψο ηε θσλή έρεη βαζηζηεί θαη ν φξνο «έληαμε» ή «ελζσκάησζε» πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζήκεξα θαη πνπ έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηε δηάζθεςε ηεο UNESCO ηνπ 1956 (Kuhlman, φ.π.). Με απηή ηελ έλλνηα ηνπ φξνπ ζπληάρζεθε θαη ν Bernard, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ε ελζσκάησζε επηηπγράλεηαη φηαλ νη πξφζθπγεο - κεηαλάζηεο γίλνπλ έλα κέξνο ηεο θπξίαξρεο θνηλσλίαο, πηνζεηήζνπλ πνιιέο απφ ηηο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ηεο θαη ζπκκεηέρνπλ ειεχζεξα ζηηο δξαζηεξηφηεηέο ηεο, αιιά ηαπηφρξνλα δηαηεξνχλ ζε κηθξφηεξν ή κεγαιχηεξν βαζκφ - ηελ αξρηθή ηνπο πνιηηηζκηθή θαη εζληθή ηαπηφηεηα (Kuhlman, φ.π.). Ζ πξνζθπγηθή έληαμε ζπληειείηαη νπζηαζηηθά, ζηελ πεξίπησζε πνπ νη πξφζθπγεο ζπκκεηέρνπλ ζηελ νηθνλνκία ηεο ρψξαο ππνδνρήο θαηά ηξφπν αλάινγν κε ηηο ηθαλφηεηέο ηνπο θαη ζπκβαηφ κε ηηο πνιηηηζκηθέο ηνπο αμίεο, επηηπγράλνπλ έλα βηνηηθφ επίπεδν πνπ λα ηθαλνπνηεί ηηο ειάρηζηεο πνιηηηζκηθά πξνζδηνξηζκέλεο απαηηήζεηο ηνπο, ε θνηλσληθν - πνιηηηζκηθή αιιαγή πνπ ηνπο επηβάιιεηαη, ηνπο επηηξέπεη λα δηαηεξνχλ ηελ ηαπηφηεηά ηνπο θαη λα πξνζαξκφδνληαη ςπρνινγηθά ζηε λέα ηνπο θαηάζηαζε, ηα επίπεδα δηαβίσζεο θαη νη νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο γηα ηα κέιε ηεο θνηλσλίαο ππνδνρήο δελ έρνπλ επηδεηλσζεί ιφγσ ηεο εηζξνήο πξνζθχγσλ, νη ηξηβέο κεηαμχ ηνπ πιεζπζκνχ ππνδνρήο θαη ησλ πξνζθχγσλ δελ είλαη ρεηξφηεξεο απφ φ,ηη ζηνλ ίδην ηνλ πιεζπζκφ ππνδνρήο θαη ηέινο δελ ππφθεηληαη ζε δηαθξίζεηο κεγαιχηεξνπ κεγέζνπο απφ απηέο πνπ αληηκεησπίδνπλ νκάδεο νη νπνίεο έρνπλ ζε πξνγελέζηεξν ρξφλν εγθαηαζηαζεί ζηε ρψξα ππνδνρήο, ηφηε κπνξνχκε λα πνχκε φηη έρεη ζπληειεζηεί πξαγκαηηθή έληαμή ηνπο ζηελ θνηλσλία ππνδνρήο. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο φκσο είλαη ζρεδφλ νπηνπηθφ λα ζεσξνχκε φηη κπνξνχλ λα ζπληεινχληαη φιεο απηέο νη πξνυπνζέζεηο ηαπηφρξνλα (Kuhlman, φ.π.). Ο Lee (1966) πξνζδηφξηζε ηέζζεξηο παξάγνληεο πνπ θαζνξίδνπλ θαη επεξεάδνπλ ηελ πξνζθπγηθή έληαμε θαη ηελ θαζηζηνχλ ζε κηθξφηεξν ή κεγαιχηεξν βαζκφ δπλαηή θαη εθηθηή:

58 58 Παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνέιεπζε («παξάγνληεο ψζεζεο»- pushfactors ), Παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνλ πξννξηζκφ («παξάγνληεο έιμεο»- pullfactors ), Πξνζσπηθνί παξάγνληεο, θαη Παξεκβαηηθά εκπφδηα (φπσο ην θφζηνο θαη νη δπζθνιίεο κεηαθνξάο). (Kuhlman, φ.π.). Ζ κεηαλαζηεπηηθφηεηα/πξνζθπγηθφηεηα θαη ε έληαμε θαηέρεη ζήκεξα θνξπθαία ζέζε ζην πξφγξακκα πνιιψλ θαη δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ νξγαλψζεσλ. Οη εζληθέο θαη ππνεζληθέο πνιηηηθέο ζε πνιινχο ηνκείο έληαμεο επεξεάδνληαη νινέλα θαη πεξηζζφηεξν απφ απνθάζεηο πνπ ιακβάλνληαη ζε επίπεδν ΔΔ. Ζ αλάπηπμε ησλ πνιηηηθψλ ηεο ΔΔ κπνξεί λα είλαη κηα καθξφρξνλε θαη πνιχπινθε δηαδηθαζία, κε δηαθνξεηηθά επίπεδα εκπινθήο ησλ εζληθψλ θπβεξλήζεσλ, ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ θαη ησλ ζεζκηθψλ νξγάλσλ ηεο ΔΔ. Γηα λα θαηαλνήζνπλ ηελ θαηάζηαζή ηνπο, νη ππεχζπλνη ράξαμεο πνιηηηθήο θαη νη εηδηθνί επαγγεικαηίεο ζε ηνπηθφ, πεξηθεξεηαθφ θαη εζληθφ επίπεδν ρξεηάδεηαη λα γλσξίδνπλ πψο δηακνξθψλνληαη νη πνιηηηθέο ζε επξσπατθφ επίπεδν θαη λα κπνξνχλ λα ιάβνπλ κέξνο ζηνπο επξσπατθνχο κεραληζκνχο ζπλεξγαζίαο (Niessen & Huddleston, 2010, ζ. 14). Βαζηθφ ζηνηρείν ηεο δηαδηθαζίαο έληαμεο, απνηειεί ε απαζρφιεζε. Ζ εμεχξεζε εξγαζίαο είλαη νπζηψδνπο ζεκαζίαο γηα ηε ζπκκεηνρή ζηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή δσή ηεο ρψξαο. Ζ δηεπθφιπλζε ηεο πξφζβαζεο ησλ κεηαλαζηψλ θαη πξνζθχγσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο κπνξεί λα βειηηψζεη ηελ νηθνλνκία ηεο, έρνληαο ζεηηθφ αληίθηππν ζηε βησζηκφηεηα ηνπ ζπζηήκαηνο πξφλνηαο θαη ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Οη κεηαλάζηεο ή νη πξφζθπγεο έξρνληαη αληηκέησπνη κε έλα ζχλνιν εκπνδίσλ, φπσο ε δηαζεζηκφηεηα ζέζεσλ εξγαζίαο, ε εμνηθείσζε κε ηελ ηνπηθή αγνξά εξγαζίαο, ε γλψζε ηεο γιψζζαο θαη ε αλαγλψξηζε ησλ πξνζφλησλ (UNCHR, 2013). Οη πξφζθπγεο, αληηκεησπίδνπλ επηπιένλ πξνθιήζεηο θαη εκπφδηα ζε ζρέζε κε ηνπο κεηαλάζηεο. Σέηνηεο πξνθιήζεηο πεξηιακβάλνπλ, γηα παξάδεηγκα, απψιεηα εγγξάθσλ ηαπηφηεηαο θαη πηζηνπνηεηηθψλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ, ςπρηθά ηξαχκαηα θαη αβεβαηφηεηα, αλεζπρία γηα ην νηθνγελεηαθφ

59 59 ρσξηζκφ θαη καθξά πεξίνδνο αδξάλεηαο ζην ζχζηεκα αζχινπ (Stewart, 2007 UNCHR, 2013). χκθσλα κε ην Lemaître (2007, ζ. 9), «ε έληαμε ελφο κεηαλάζηε ή πξφζθπγα ζηελ αγνξά εξγαζίαο έρεη λα θάλεη κε ην γεγνλφο φηη ζηαδηαθά, κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ, ζα ηείλεη λα παξνπζηάδεη ην ίδην εχξνο απνηειεζκάησλ κε ηνλ εγγελή πιεζπζκφ». Ζ έληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο δελ πξνυπνζέηεη απαξαίηεηα θαη ηελ θνηλσληθή έληαμε, γεγνλφο πνπ επηηπγράλεη πην ζπρλά ε δεχηεξε γεληά κεηαλαζηψλ. Δπηπιένλ, ε έληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ε εχξεζε κηαο αμηνπξεπνχο θαη επαξθνχο εξγαζίαο είλαη έλα πξψην πνιχ ζεκαληηθφ βήκα πνπ ζα βγάιεη ην κεηαλάζηε απφ ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ θαη ζα αξρίζεη λα απνθηά κηα «θαλνληθή» δσή. χκθσλα κε ηνπο Schmid θαη Gazier (2002), θνηλσληθή έληαμε ζεκαίλεη θπξίσο ε εμαζθάιηζε ελφο αμηνπξεπνχο θαη ζηαζεξνχ εηζνδήκαηνο απφ κηα κφληκε εξγαζία θαη επηπιένλ επέιηθηεο θαξηέξεο κε εμέιημε κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ -, θαζψο θαη ε ηθαλφηεηα πιήξνπο ζπκκεηνρήο ζε θάζε ζρεηηθή ζθαίξα ηεο θνηλσληθήο δσήο. Πξνυπφζεζε βεβαίσο απνηειεί ε πιήξεο απαζρφιεζε ηεο εξγαζίαο, «πνπ θαηαλνείηαη σο κηα «ιεπηή ηζνξξνπία» γχξσ ζηηο 30 ψξεο εβδνκαδηαίσο θαηά κέζν φξν» (Schmid & Gazier, 2002, ζ. 11). Οη πξφζθπγεο παξνπζηάδνπλ πςειφηεξνπο δείθηεο θαη κεγαιχηεξεο δηάξθεηαο αλεξγίαο απφ ηηο ππφινηπεο κεηνλφηεηεο, γεγνλφο πνπ θαηά έλα κεγάιν κέξνο νθείιεηαη ζην φηη, επεηδή εθδηψρζεθαλ βίαηα θαη απφηνκα απφ ηηο παηξίδεο ηνπο ή εμαλαγθάζηεθαλ λα ηηο εγθαηαιείςνπλ ιφγσ αλσηέξαο βίαο (πφιεκνη, ζπγθξνχζεηο, θ.ν.θ.), έλα κεγάιν πνζνζηφ ηνπο είλαη άλζξσπνη κεγαιχηεξεο ειηθίαο, ρσξίο ηππηθά εθπαηδεπηηθά πξνζφληα ή γλψζε ηεο αγγιηθήο γιψζζαο, θαη ελδερνκέλσο θαη κε πξνβιήκαηα πγείαο (Colic Peisker & Tilbury, 2007). Δπίζεο, νη γπλαίθεο πξφζθπγεο καζηίδνληαη πεξηζζφηεξν θαη γηα κεγαιχηεξα ρξνληθά δηαζηήκαηα απφ ηελ αλεξγία απ φ,ηη νη άλδξεο πξφζθπγεο (Tastsoglou & Preston, 2006). Αθφκα έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο έληαμεο απνηειεί θαη ε εθπαίδεπζε, γηα ηελ νπνία γίλεηαη ιφγνο ζην επφκελν θεθάιαην.

60 ύλνςε ην θεθάιαην απηφ, παξνπζηάζηεθαλ ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ζηε δηαζπλνξηαθφηεηα ζηε ζχγρξνλε επνρή ηεο πξνζθπγηθήο θξίζεο θαη ζηηο ζπλνξηαθέο δψλεο πνπ αλαδεηθλχνληαη σο πεξηνρέο πνιιαπιψλ αληηζέζεσλ. ηε ζπλέρεηα αλαιχζεθαλ ε έλλνηα θαη ην θαζεζηψο ηεο κεζνξηαθφηεηαο, έγηλε αλαθνξά ζηελ πξνζθπγηθή εκπεηξία ησλ πξνζθπγφπνπισλ ζε ηξεηο θάζεηο θαη ζηελ πξνζθπγηθή έληαμε θαη ελζσκάησζε. ην επφκελν θεθάιαην γίλεηαη αλαθνξά ζηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε πξία.

61 61 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3 ν Η ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΣΩΝ ΠΡΟΦΤΓΟΠΟΤΛΩΝ. Η ΠΔΡΙΠΣΩΗ ΠΑΙΓΙΩΝ ΠΡΟΦΤΓΩΝ ΑΠΟ ΣΗ ΤΡΙΑ «Κάζε παηδί έρεη δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε» (Άξζξν 28 ηεο χκβαζεο ηνπ 1989 γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Παηδηνχ, Ο.Ζ.Δ.) 3.1 Δηζαγσγή ην ηξίην θεθάιαην παξνπζηάδεηαη ε εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ θαη ζπγθεθξηκέλα ε πεξίπησζε παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε πξία. Δηδηθφηεξα, αλαθέξνληαη νη ζπλέπεηεο ησλ βησκάησλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ θαη ζηε ζπλέρεηα, ηα εκπφδηα ησλ παηδηψλ απηψλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο ππνδνρήο. Αθνινχζσο, πεξηγξάθεηαη ε εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ ζηηο ρψξεο θαηαγσγήο ηνπο θαη πην ζπγθεθξηκέλα, ε αλεπαξθήο ή ειιηπήο νηθνλνκηθή επέλδπζε ζηελ εθπαίδεπζε, ν απνθιεηζκφο ιφγσ αηνκηθψλ θαη νκαδηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ε ζπζηεκηθή δηάθξηζε ζε πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο. Έρνληαο σο παξάδεηγκα ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ζηε πξία, παξνπζηάδεηαη αλαιπηηθά ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο πξίαο θαη ε εθπαίδεπζε ζηε πξία ζηα ρξφληα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ. ηε ζπλέρεηα, γίλεηαη αλαθνξά ζηελ εθπαίδεπζε ζηηο ρψξεο ππνδνρήο ζπξηαθνχ πξνζθπγηθνχ πιεζπζκνχ θαη ζπγθεθξηκέλα ζηελ Σνπξθία, ζην Λίβαλν, ζηελ Ηνξδαλία, ζην Ηξάθ θαη ζηελ Αίγππην. Σέινο, αηηηνινγείηαη γηαηί ε Δθπαίδεπζε ιεηηνπξγεί σο εξγαιείν έληαμεο ησλ πξνζθχγσλ θαη γίλεηαη αλαθνξά ζηελ πξφζβαζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ ζην Διιεληθφ Δθπαηδεπηηθφ χζηεκα.

62 Οη ζπλέπεηεο ησλ βησκάησλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγόπνπισλ Σν πφζν θξίζηκεο ζεκαζίαο είλαη ηα ζρνιεία θαη ε εθπαίδεπζε γηα ηνπο λεαξνχο πξφζθπγεο είλαη γεγνλφο δεδνκέλν θαη αλαληίξξεην: είλαη ε κνλαδηθή ηνπο επθαηξία, λα βειηηψζνπλ ηηο ζπλζήθεο δσήο ηνπο θαη λα δηεθδηθήζνπλ έλα θαιχηεξν αχξην γηα ηνπο ίδηνπο θαη ηα παηδηά ηνπο. Πξσηίζησο φκσο είλαη ε κνλαδηθή ηνπο επθαηξία λα επνπιψζνπλ ηξαχκαηα θαη πιεγέο πνπ πξνθιήζεθαλ ζηελ ςπρή ηνπο κεηά απφ ηηο πεξηπέηεηεο θαη ηηο θαθνπρίεο πνπ βίσζαλ κέρξη λα εγθαηαζηαζνχλ κφληκα ζε κηα λέα παηξίδα. Δπηπιένλ, κέζσ ηνπ ζρνιείνπ, ζα πξνζαξκνζηνχλ θαιχηεξα θαη γξεγνξφηεξα ζηε λέα θνηλσλία θαη ηελ θνπιηνχξα ηεο θαη ζα κάζνπλ ηε λέα γιψζζα. Μέζσ ηεο εθπαίδεπζεο, πξνσζείηαη θαη θαιιηεξγείηαη ε θνηλσληθή ζπλνρή θαη παξέρεηαη έλα αζθαιέο θαη ζηαζεξφ πεξηβάιινλ ζε φζνπο ην ρξεηάδνληαη πεξηζζφηεξν. Ζ εθπαίδεπζε είλαη έλα βαζηθφ αλζξψπηλν δηθαίσκα, πνπ θαηνρπξψζεθε ηφζν ζηε πλζήθε ηνπ 1951 γηα ηνπο πξφζθπγεο φζν θαη ζηε πλζήθε ηνπ 1989 γηα ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ. πγθεθξηκέλα, ην άξζξν 22 ηεο χκβαζεο ηνπ 1951 δηεπθξηλίδεη φηη ηα ππνγξάθνληα θξάηε «παξέρνπλ ζηνπο πξφζθπγεο ηελ ίδηα κεηαρείξηζε κε απηή πνπ παξέρεηαη ζηνπο ππεθφνπο φζνλ αθνξά ζηε ζηνηρεηψδε εθπαίδεπζε, θαζψο θαη φζνλ ην δπλαηφλ επλντθφηεξε κεηαρείξηζε φζνλ αθνξά ζηηο επφκελεο βαζκίδεο εθπαίδεπζεο» (UNHCR, 2010). Παξφια απηά, ππνινγίδεηαη φηη κφλν ην 50% ησλ πξνζθπγφπνπισλ ιακβάλεη πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη 25% ησλ εθήβσλ πξνζθχγσλ δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, νη λεαξνί πξφζθπγεο δηαηξέρνπλ 5 θνξέο κεγαιχηεξν θίλδπλν λα βξεζνχλ εθηφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο απφ ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο κε-πξφζθπγεο (UNHCR, 2016a). Πεξηζζφηεξα απφ ηα κηζά πξνζθπγφπνπια παγθνζκίσο πνπ βξίζθνληαη εθηφο ζρνιείνπ, θαηνηθνχλ ζε εθηά κφιηο ρψξεο: Σζαλη, Γεκνθξαηία ηνπ Κνλγθφ, Αηζηνπία, Κέλπα, Λίβαλν, Παθηζηάλ θαη Σνπξθία. ηηο ρψξεο απηέο, αιιά θαη ζε άιιεο πνιιέο, θπξίσο αζηαηηθέο θαη αθξηθαληθέο, νη θπβεξλήζεηο παιεχνπλ λα εθπαηδεχζνπλ ηα «δηθά ηνπο παηδηά», πφζν κάιινλ λα πξνζθέξνπλ εθπαηδεπηηθή θάιπςε ζε μέλα παηδηά πνπ βξίζθνπλ θαηαθχγην ζηε ρψξα ηνπο θαη πνπ δε κηινχλ ηε γιψζζα ηνπο. Δίλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν γηα απηνχο λα βξνπλ ηφζν

63 63 ρψξνπο γηα ζρνιηθά θηίξηα, φζν θαη ην θαηάιιειν εθπαηδεπηηθφ πξνζσπηθφ, θαζψο θαη ην αληίζηνηρν εθπαηδεπηηθφ πιηθφ (UNHCR, 2016b). ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, έρνπλ γξαθεί άπεηξεο κειέηεο θη έρνπλ εθπνλεζεί άιιεο ηφζεο έξεπλεο ζρεηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ λεαξψλ πξνζθχγσλ ζηε ρψξα κφληκεο εγθαηάζηαζεο, σζηφζν, παξαηεξείηαη έλα κεγάιν θελφ ζε φ,ηη έρεη λα θάλεη κε ηηο εθπαηδεπηηθέο ηνπο εκπεηξίεο ηφζν ζηε ρψξα πξνέιεπζεο φζν θαη ζηηο ρψξεο πξψηνπ αζχινπ. Έλα ζεκαληηθφ κέξνο απηνχ ηνπ θελνχ επηρεηξεί λα θαιχςεη ε Ακεξηθαλίδα θαζεγήηξηα ηνπ Harvard Sarah Dryden-Peterson, ε νπνία επηθεληξψλεη ην εξεπλεηηθφ ηεο ελδηαθέξνλ ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ εθπαίδεπζεο θαη θνηλνηηθήο αλάπηπμεο, κειεηψληαο δεηήκαηα φπσο ε ζρέζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηνλ ηξφπν δηαβίσζεο ηεο νηθνγέλεηαο ή ε αιιειεπίδξαζε αλάκεζα ζηηο ηνπηθέο εκπεηξίεο παηδηψλ, νηθνγελεηψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ θαη ζηελ αλάπηπμε θαη εθαξκνγή εζληθψλ θαη δηεζλψλ πνιηηηθψλ. χκθσλα κε ηελ ίδηα, θάζε πξνζθπγφπνπιν θέξλεη ζην ζρνιείν ηε δηθή ηνπ κνλαδηθή ηζηνξία. Οη πξνγελέζηεξεο εκπεηξίεο ηνπ είλαη πνιχ ζεκαληηθέο, θαζψο δηακνξθψλνπλ ζε έλα ζεκαληηθφ βαζκφ ηε κεηέπεηηα ζρνιηθή ηνπ πνξεία, ηηο ζρέζεηο ηνπ κε ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ, ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπ. Οη εκπεηξίεο φισλ απηψλ ησλ παηδηψλ πνηθίινπλ, θαζψο πξνέξρνληαη απφ δηαθνξεηηθέο ρψξεο θαη δηαθνξεηηθά θνηλσληθν-νηθνλνκηθά, εζληθά, γισζζηθά θαη πνιηηηθά ππφβαζξα. Έλα θνηλφ ζεκείν πνπ ηα ελψλεη είλαη ην γεγνλφο φηη ζρεδφλ φια έρνπλ θαηά θαηξνχο δηακείλεη ή ζπλερίδνπλ λα δηακέλνπλ ζε πξνζθπγηθά ζηξαηφπεδα (Dryden-Peterson, 2015a). ια απηά ηα παηδηά, φηαλ μεθηλνχλ ην καθξηλφ ηνπο ηαμίδη γηα κηα θαιχηεξε δσή, ρηίδνπλ φλεηξα, ηα πεξηζζφηεξα εθ ησλ νπνίσλ βαζίδνληαη πάλσ ζε κηα αζθαιή θαη πνηνηηθή εθπαίδεπζε. κσο, ε παγθφζκηα ππφζρεζε ησλ θαζνιηθψλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ν νξηζκφο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ πνιίηε πνπ ηζρχεη ζε φια ηα θξάηε-έζλε πνιχ ζπρλά ζηηο πξαγκαηηθέο ζπλζήθεο θαηαθξεκλίδεηαη. Οη θαζεκεξηλέο πξαθηηθέο πνιιέο θνξέο απέρνπλ παξαζάγγαο απφ ηε λνκνζεζία ησλ Γηεζλψλ πκβάζεσλ. Οη πξνγελέζηεξεο ζρνιηθέο εκπεηξίεο ησλ πξνζθπγφπνπισλ έρνπλ ζεκαληηθή επίδξαζε ζηελ εθπαηδεπηηθή πνξεία πνπ ζα ραξάμνπλ ζηε ρψξα κφληκεο εγθαηάζηαζήο ηνπο. Πνιιά απφ ηα παηδηά απηά είηε δηαθφπηνπλ ηε ζρνιηθή ηνπο θνίηεζε είηε έρνπλ αξθεηά πεξηνξηζκέλε πξφζβαζε ζην ζρνιείν. Σα πνζνζηά εγγξαθήο ηνπο ζην ζρνιείν είλαη θαηά πνιχ ρακειφηεξα ζε ζρέζε κε ην ζχλνιν ησλ παηδηψλ παγθνζκίσο, ελψ ε αλαγθαζηηθή δηαθνπή ηνπ ηα αθήλεη θαηά πνιχ πίζσ απφ ην αληίζηνηρν

64 64 γλσζηηθφ επίπεδν ησλ ππνινίπσλ παηδηψλ ηεο ειηθίαο ηνπο, θάηη πνπ ηζρχεη ηφζν γηα ηελ πξσηνβάζκηα φζν θαη γηα ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε. Γηα παξάδεηγκα, κφλν ην 10% ησλ πξνζθπγφπνπισλ ηεο Κέλπαο θαη ηνπ Παθηζηάλ εγγξάθνληαη ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, ελψ ζηε Μαιαηζία ην αληίζηνηρν πνζνζηφ πέθηεη ζην 2%. Πνιινί είλαη νη παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηα λνχκεξα απηά, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ λνκηθψλ πεξηνξηζκψλ, ησλ ζπλερψλ κεηαθηλήζεσλ θαζψο θαη ηνπ γεγνλφηνο φηη δνπλ ελ κέζσ νμείαο ζχγθξνπζεο θαη ηνπ θφβνπ ηεο έθζεζεο ζηελ επηβνιή κεηαλάζηεπζεο θαη ησλ ηνπηθψλ αξρψλ (Dryden-Peterson, 2015a). Ζ εθπαίδεπζε φκσο είλαη ζεκαληηθή γηα ηηο πηζαλφηεηεο δσήο ησλ κεκνλσκέλσλ πξνζθχγσλ, ζηελ παξνχζα ζηαζεξφηεηα ησλ εζλψλ - θξαηψλ πνπ βξίζθνληαη εμφξηζηνη, ζηε κειινληηθή αλαζπγθξφηεζε ησλ θνηλσληψλ πνπ πιήηηνληαη απφ ζπγθξνχζεηο απφ ηηο νπνίεο έθπγαλ θαη ζηελ νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή αζθάιεηα κηαο δηαζπλδεδεκέλεο παγθφζκηαο πνιηηείαο (Dryden-Peterson, 2016). Σα βηψκαηα θαη ηα πηζαλά ηξαχκαηα, δελ απνηεινχλ ηνπο κνλαδηθνχο παξάγνληεο πνπ κπνξεί λα επεξεάδνπλ ηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθχγσλ θαη ηε ζηάζε ηνπο απέλαληί ηεο. Οη ζπλζήθεο δηαβίσζήο ηνπο δηαδξακαηίδνπλ, επίζεο, θαζνξηζηηθφ ξφιν. Οη δηαθνξεηηθέο εθπαηδεπηηθέο αλαπαξαζηάζεηο πξνζθχγσλ ζρεηίδνληαη άκεζα θαη κε ην ρσξηθφ πιαίζην ησλ ζπγθεθξηκέλσλ δνκψλ. χκθσλα κε ηνπο Rozakou (2012, ζ ) θαη Παπαηαμηάξρε (2014, ζ ), εληφο ησλ δνκψλ ζηηο νπνίεο δηαβηνχλ νη πξφζθπγεο, ρηίδνληαη ζρέζεηο κε ζεκαληηθνχο «άιινπο» ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο (π.ρ. εθπξνζψπνπο θνξέσλ ζπγθαηνίθνπο, θξνληηζηέο, εθπαηδεπηέο/ηξηεο, εζεινληέο/ηξηεο, εξεπλεηέο/ηξηεο θ.ά.). ην πιαίζην απηφ, δηακνξθψλνληαη νη φξνη ηεο «θηινμελίαο», ή ηεο «ζπλχπαξμεο» ησλ πξνζθχγσλ θαη ησλ κειψλ ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ. Οη ζρέζεηο απηέο, νη δηεπζεηήζεηο θαη νη πξνζδνθίεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηνπο φξνπο απηήο ηεο «θηινμελίαο» ή ηεο «ζπλχπαξμεο», δηακνξθψλνπλ ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη πξφζθπγεο ζπκκεηέρνπλ ή αξλνχληαη λα ζπκκεηέρνπλ ζε ζπγθεθξηκέλεο εθπαηδεπηηθέο δηαδηθαζίεο.

65 Δκπόδηα πξνζθπγόπνπισλ ζην εθπαηδεπηηθό ζύζηεκα ηεο ρώξαο ππνδνρήο πλήζσο, ηα παηδηά ησλ πξνζθχγσλ, ζε θξίζεηο ζπγθξνχζεσλ, απέρνπλ απφ ηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε. Ζ άλεπ πξνεγνπκέλνπ έμνδνο ησλ αλζξψπσλ πνπ ε ζπξηαθή ζχγθξνπζε έρεη πξνθαιέζεη ηνλ εθηνπηζκφ ηνπο, επεξεάδεη αξλεηηθά ηα πνζνζηά αιθαβεηηζκνχ θαη ν απφερφο ηεο ππνδειψλεη πσο ζα αληερεί πέξα απφ ηελ επφκελε γεληά εάλ νη πξσηνβνπιίεο δελ αληηκεησπίζνπλ ηελ θιηκαθνχκελε αζηάζεηα θαη ηηο ζπλαθείο θξίζεηο κηαο γεληάο παηδηψλ θαη λέσλ κε πεξηνξηζκέλε παηδεία, γιψζζα θαη επίζεκε εθπαίδεπζε. Κάζε εθπαηδεπηηθή πξσηνβνπιία γηα ηελ θάιπςε ηνπ θελνχ γλψζεσλ ρξεηάδεηαη λα ελζαξξχλεη πξαθηηθέο κεγαιχηεξεο πξφβιεςεο γηα ζεζκηθή κάζεζε θαη απνδνρή ησλ πξνζθχγσλ κεηαμχ ησλ θνηλνηήησλ ππνδνρήο. Ζ παξαηεηακέλε ζχγθξνπζε ηεο πξίαο ππνλνκεχεη ηηο πξνζπάζεηεο νηθνδφκεζεο ηνπ αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ πνπ είλαη δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηε κειινληηθή νηθνλνκηθή βησζηκφηεηα. (Deane, 2016, ζ. 49). Σν κεγαιχηεξν εκπφδην πνπ αληηκεησπίδνπλ νη λεαξνί πξφζθπγεο θαηά ηελ είζνδφ ηνπο ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ είλαη ε γιψζζα, φηαλ απηή είλαη δηαθνξεηηθή απφ ηε κεηξηθή ηνπο. Ζ θαηάζηαζε γίλεηαη αθφκα δπζθνιφηεξε ζε ζρνιηθά πεξηβάιινληα φπνπ δε δίλνληαη νη αληίζηνηρνη πφξνη γηα ηελ εθκάζεζε ηεο γιψζζαο, κε απνηέιεζκα λα ππάξρνπλ αίζνπζεο δηδαζθαιίαο κε αιινδαπνχο καζεηέο δηαθφξσλ εζληθνηήησλ θαη δηαθνξεηηθψλ γισζζψλ. Χο εθ ηνχηνπ, ε δηδαζθαιία θαζίζηαηαη εμαηξεηηθά δχζθνιε, κε πνιχ αξγνχο ξπζκνχο, έσο θαη αδχλαηε (Dryden-Peterson, 2015a). Έλα άιιν κεγάιν εκπφδην πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα παηδηά πξφζθπγεο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα εληαρζνχλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο ππνδνρήο είλαη ηα ηεξάζηηα θελά πνπ έρνπλ δεκηνπξγεζεί ζηε γλσζηηθή ηνπο αλάπηπμε θαη πνξεία, εμαηηίαο ησλ πεξηπεηεηψλ πνπ πθίζηαληαη κέρξη ηελ νξηζηηθή εγθαηάζηαζή ηνπο ζε κηα λέα παηξίδα. πλήζσο, ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ πξνζθχγσλ κεηαθηλείηαη γηα πνιχ κεγάια δηαζηήκαηα, δηαλχνληαο ηεξάζηηεο ρηιηνκεηξηθέο απνζηάζεηο, κέρξη λα εγθαηαζηαζεί κφληκα ζε έλαλ ηφπν. χκθσλα κε ηελ Dryden-Peterson (2015b), ζρεδφλ φινη νη πξφζθπγεο πνπ κπαίλνπλ ζην ακεξηθαληθφ έδαθνο πξνέξρνληαη απφ ρψξεο πξψηνπ αζχινπ, φπσο (κε ζεηξά ππνβνιψλ επαλεγθαηάζηαζεο) Σνπξθία, Μαιαηζία, Λίβαλν,

66 66 Ηνξδαλία, Κέλπα, Νεπάι θαη Σαυιάλδε, παξά απεπζείαο απφ ηηο ρψξεο θαηαγσγήο ηνπο, φπσο πξία, Μηαλκάξ, Ηξάθ θαη νκαιία. Χο εθ ηνχηνπ, θαζίζηαηαη εμαηξεηηθά δχζθνιε ε πξφζβαζή ηνπο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο θάζε ρψξαο, απφ φπνπ πεξλνχλ, θαζψο δηακέλνπλ γηα κηθξά ρξνληθά δηαζηήκαηα θαη ζπλήζσο δελ πξνιαβαίλνπλ λα κάζνπλ νχηε ηε γιψζζα. Δπηπξνζζέησο, ππάξρεη θαη κηα άιιε κεξίδα λεαξψλ πξνζθχγσλ πνπ αληηκεησπίδεη λνκηθνχο πεξηνξηζκνχο θαηά ηελ πξφζβαζή ηνπ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα αθφκα θαη ρσξψλ πξψηνπ αζχινπ, θαζψο ππάξρνπλ αθφκα θάπνηεο ρψξεο νη νπνίεο δελ έρνπλ ππνγξάςεη ηε Γηεζλή χκβαζε ηνπ 1951 γηα ηνπο πξφζθπγεο ή ην Πξσηφθνιιφ ηεο ηνπ Γηα παξάδεηγκα, πνιινί Μνπζνπικάλνη πξφζθπγεο πνπ έθπγαλ απφ ηε Μηαλκάξ γηα λα βξνπλ άζπιν ζην Μπαγθιαληέο δελ αλαγλσξίδνληαη σο πξφζθπγεο θαη ζπλεπψο δελ έρνπλ πξφζβαζε ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο (Dryden-Peterson, 2015a). Άιιν έλα κεγάιν πξφβιεκα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη λεαξνί πξφζθπγεο ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ είλαη νη δηαθξίζεηο θαη ν ξαηζηζκφο εηο βάξνο ηνπο. Ζ κνξθή δηάθξηζεο θαη ξαηζηζκνχ ζην ζρνιείν γίλεηαη πην άκεζε θαη πξνζσπηθή, εμαηηίαο ηεο εζληθήο ηνπο πξνέιεπζεο, κε απνηέιεζκα λα εθθνβίδνληαη απφ ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο ή λα ηπγράλνπλ κηαο επηδήκηαο κεηαρείξηζεο απφ ηνπο δαζθάινπο ηνπο. Ο εθθνβηζκφο είλαη έλα θαηλφκελν αξθεηά ζχλεζεο ζε πεξηβάιινληα κε παηδηά δηαθνξεηηθψλ θαηαβνιψλ (εζληθψλ, γισζζηθψλ, θηι.), φπνπ δελ ππάξρνπλ νη θαηάιιειεο πξνυπνζέζεηο ψζηε λα εληαρζνχλ ρσξίο πξνβιήκαηα ζηελ ηνπηθή θνηλφηεηα. πσο πεξηγξάθεη ε Dryden-Peterson (2015a), νη χξηνη πξφζθπγεο πνπ εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ Αίγππην καξηπξνχλ γεγνλφηα έληνλνπ εθθνβηζκνχ πξνο ηα παηδηά ηνπο απφ παηδηά αηγππηηαθήο θαηαγσγήο κέζα ζηηο ζρνιηθέο δνκέο, ηα νπνία εληάζεθαλ πεξαηηέξσ, κέζα ζε έλα επξχηεξν θιίκα γεληθεπκέλνπ θφβνπ ζηελ πεξηνρή. Μεηά θαη ηελ αλαηξνπή ηεο βξαρχβηαο αηγππηηαθήο θπβέξλεζεο ηεο Μνπζνπικαληθήο Αδειθφηεηαο απφ έλα ζηξαηησηηθφ πξαμηθφπεκα, ηα αηγππηηαθά κέζα πηνζέηεζαλ απζηεξφηεξε θαη ζθιεξφηεξε ζηάζε ελαληίνλ ηεο αληηπνιίηεπζεο ζηε πξία, πνπ ζεσξήζεθε φηη είρε δηαζπλδέζεηο κε ηε πξηαθή Μνπζνπικαληθή Αδειθφηεηα. Χο εθ ηνχηνπ, ηα αξλεηηθά κελχκαηα πνπ εμέπεκςαλ ηα αηγππηηαθά κέζα επεξέαζαλ ηε γεληθφηεξε ζηάζε απέλαληη ζηνπο χξηνπο πξφζθπγεο θαη ηα παηδηά ηνπο. χξηνη γνλείο πεξηγξάθνπλ ηελ πξνθχπηνπζα αχμεζε απεηιψλ εθθνβηζκνχ πξνο ηα παηδηά ηνπο κέζα ζην ζρνιείν, κε ηα παηδηά αηγππηηαθήο θαηαγσγήο λα ηα θαηεγνξνχλ άκεζα θαη

67 67 επζέσο γηα ηελ δπζρεξή νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ζηε ρψξα ηνπο, ηνλ πιεζσξηζκφ θαη ηελ αχμεζε ζηηο ηηκέο ησλ πξντφλησλ. Πνιχ ζπρλά ηνπο επηηίζνληαλ εξσηψληαο ηνπο γηαηί εγθαηέιεηςαλ ηελ παηξίδα ηνπο, γηαηί ήξζαλ ζηελ Αίγππην θαη γηαηί δελ επηζηξέθνπλ πίζσ ζηε πξία. Μηα χξηα κεηέξα, ηεο νπνίαο ηα παηδηά αληηκεηψπηδαλ ζνβαξά πξνβιήκαηα ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ, καξηπξά πσο εγθαηέιεηςε ηελ εξγαζία ηεο πξνθεηκέλνπ λα κεηαθνκίζεη φιε ε νηθνγέλεηα ζε πεξηνρή, φπνπ ππήξρε ζπξηαθφ ζρνιείν. Οη θνηλσληθν-ζπλαηζζεκαηηθέο ζπλέπεηεο γηα ηα παηδηά απηά πνπ βηψλνπλ ηέηνηνπ είδνπο εθθνβηζκφ κπνξεί λα είλαη πνιχ επηδήκηεο έσο θαη θαηαζηξνθηθέο, φπσο θπιεηηθή δπζπηζηία, πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο, επηζεηηθφηεηα θαη θαηάζιηςε (Dryden-Peterson, 2015a). 3.4 Η Δθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγόπνπισλ ζηηο ρώξεο θαηαγσγήο ηνπο «Ζ εθπαίδεπζε είλαη ζαλ έλα θεξί, πνπ βνεζά ηα αλζξψπηλα φληα» είρε δειψζεη έλα θνξίηζη απφ ηελ επαξρία Jawzjan ηνπ Αθγαληζηάλ, απνηππψλνληαο ηηο ζθέςεηο θαη ηηο αλεζπρίεο ησλ πεξηζζνηέξσλ παηδηψλ αιιά θαη ησλ γνληψλ ηνπο ζην Αθγαληζηάλ, νη νπνίνη ζεσξνχλ φηη κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο ζα κπνξνχλ λα απνθηήζνπλ έλα ιακπξφηεξν κέιινλ θαη φηη ε εθπαίδεπζε ζα απνθέξεη ζεηηθά απνηειέζκαηα ηφζν ζηνπο ίδηνπο θαη ζηηο νηθνγέλεηέο ηνπο φζν θαη ζην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο (Dryden-Peterson, 2009, ζ. 1). Σα παηδηά πξφζθπγεο έρνπλ πιήξε ζπλαίζζεζε ησλ απνιαβψλ πνπ ζα απνθνκίζνπλ απφ ηελ εθπαίδεπζε, φπσο ην λα ζπλεηζθέξνπλ ζηελ παηξίδα ηνπο, λα κάζνπλ ηηο πνιηηεηαθέο ηνπο ππνρξεψζεηο θαη επζχλεο, λα απνθηήζνπλ θαιφ ραξαθηήξα θαη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, λα γίλνπλ δάζθαινη, γηαηξνί, ηεξείο θαη πξφεδξνη, λα γίλνπλ θαινί άλζξσπνη, ζχληξνθνη θαη γνλείο θαη λα έρνπλ κηα θαιή πνηφηεηα δσήο. Γπζηπρψο φκσο έλα πνιχ κεγάιν πνζνζηφ παηδηψλ ζην Αθγαληζηάλ, φπσο θαη ζε πνιιέο άιιεο ππαλάπηπθηεο ρψξεο ζηνλ θφζκν, δελ έρεη πξφζβαζε ζε θακία βαζκίδα εθπαίδεπζεο ηηο πεξηζζφηεξεο απφ ηηο ρψξεο ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Αζίαο, ηηο νπνίεο εγθαηαιείπεη έλα κεγάιν πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ απαξηίδνληαο ηα πξνζθπγηθά θχκαηα, ε εθπαίδεπζε δελ είλαη «ίζε πξνο φινπο». Πνιιά πξνζθπγφπνπια ζπλεπψο, πνπ πξνέξρνληαη απφ θησρέο θαη ππαλάπηπθηεο ρψξεο ηνπ Σξίηνπ θφζκνπ θαη φρη κφλν- εηζέξρνληαη ζε λέεο παηξίδεο ρσξίο λα έρνπλ ιάβεη ηε ζηνηρεηψδε εθπαίδεπζε ζηελ ίδηα ηνπο ηελ

68 68 παηξίδα. Καη φρη γηαηί δελ ππάξρεη ε επηζπκία εγγξαθήο ζην ζρνιείν αιιά γηαηί δηάθνξνη ιφγνη ηνπο αλαγθάδνπλ λα παξακείλνπλ εθηφο ζρνιείνπ. Θα αλαθεξζνχκε δηεμνδηθά ζηα εκπφδηα απηά πνπ απνθιείνπλ πνιιά εθαηνκκχξηα παηδηά απφ ηελ εθπαίδεπζε, ηαμηλνκψληαο ηα ζε ηξεηο θαηεγνξίεο: Αλεπαξθήο ή ειιηπήο νηθνλνκηθή επέλδπζε ζηελ εθπαίδεπζε Απνθιεηζκφο ζε ζπζρέηηζε κε αηνκηθά θαη νκαδηθά ραξαθηεξηζηηθά & πζηεκηθή δηάθξηζε ζε πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο. Οη εμεγήζεηο θαη εξκελείεο πνπ απνδίδνληαη ζηα εκπφδηα απηά απφ ηα ίδηα ηα παηδηά θαη ηνπο γνλείο ηνπο θαζηζηνχλ ζαθέο φηη ε πξφζβαζε θαη δηαηήξεζε ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα επεξεάδνληαη απφ παξάπιεπξνπο παξάγνληεο πξνζθνξάο θαη δήηεζεο θαη ζπρλά ηδηαίηεξα ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο αιιειεπηδξνχλ. Δπηπιένλ, ην δήηεκα ηεο πνηφηεηαο αληηβαίλεη ζε θάζε εκπφδην πξφζβαζεο: πνην ην λφεκα εγγξαθήο ζην ζρνιείν, αλ δελ ζπλνδεχεηαη απφ ηαθηηθή παξαθνινχζεζε, εμέιημε ηνπ θχθινπ ζε θαηάιιειεο ειηθίεο θαη ηειηθά απφ νπζηαζηηθή κάζεζε κε ρξεζηκφηεηα (Dryden-Peterson, 2009) Αλεπαξθήο ή ειιηπήο νηθνλνκηθή επέλδπζε ζηελ Δθπαίδεπζε ρεηηθά κε ην πξψην εκπφδην ειιηπνχο ή αλεπαξθνχο ρξεκαηνδφηεζεο ηεο εθπαίδεπζεο, ζα ιέγακε φηη ηα πεξηζζφηεξα θησρά ή ππφ θαζεζηψο ζπξξάμεσλ θξάηε αληηκεησπίδνπλ ην πξφβιεκα απηφ, θαζψο ν εζληθφο ηνπο πξνυπνινγηζκφο δελ πξνβιέπεη έμνδα θαη επελδχζεηο ζηελ εθπαίδεπζε, ελψ ηαπηφρξνλα ηα εζληθά ηνπο ρξέε είλαη ζπλήζσο ππέξνγθα. χκθσλα κε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, ε επέλδπζε ζηε δεκφζηα πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε βειηηψλεη ηελ πξφζβαζε ζην ζρνιείν, ηδηαηηέξσο γηα ηα παηδηά απφ θησρέο θαη αγξνηηθέο νηθνγέλεηεο, γηα ηα θνξίηζηα θαη γηα ηα παηδηά κε εηδηθέο αλάγθεο. Μαζεηέο θαη γνλείο ζην Αθγαληζηάλ ζρνιηάδνπλ κε ζεηηθφ ηξφπν ηελ έιιεηςε ζρνιηθψλ ηειψλ, σο ζχκβνιν ηεο ζεκαζίαο πνπ απνδίδεη ε θπβέξλεζε ζηελ εθπαίδεπζε, ζε αληίζεζε κε ηε Λατθή Γεκνθξαηία ηνπ Κνλγθφ, φπνπ είλαη απαγνξεπηηθά, ελψ, ζχκθσλα κε εθηηκήζεηο, κεηαμχ ηνπ κηζνχ θαη ηνπ 90% ησλ κηζζψλ ππνζηεξίδνληαη απφ ηνπο γνλείο, νη νπνίνη, αγαλαθηηζκέλνη απφ ηελ θαηάζηαζε, εμέθξαζαλ ηελ επρή ε θπβέξλεζε λα θάλεη ηε δνπιεηά ηεο θαη λα κπνξέζεη λα δηαζθαιίζεη ηνπο κηζζνχο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ελψ ηαπηφρξνλα ηα παηδηά πεξηέγξαςαλ ηα ζρνιηθά απηά ηέιε σο ην κεγαιχηεξν εκπφδην ζηελ πξφζβαζή ηνπο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Δπηπιένλ, ειιηπήο ρξεκαηνδφηεζε

69 69 ζηελ εθπαίδεπζε ζεκαίλεη θαη ηαπηφρξνλε έιιεηςε θηηξηαθψλ ππνδνκψλ, εμνπιηζκνχ, θιπ., θάηη πνπ θαη απηφ- απνηειεί εκπφδην ζηελ πξφζβαζε. Αληίζεηα, ε αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ζρνιείσλ ηδηαηηέξσο ζε αγξνηηθέο πεξηνρέο- απμάλεη θαη ηελ εγγξαθή καζεηψλ ζε απηά. Γηα παξάδεηγκα, ζην Αθγαληζηάλ, ην έλα ηξίην ησλ παηδηψλ κέλεη εθηφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, εμαηηίαο ηεο κεγάιεο απφζηαζεο πνπ αλαγθάδνληαη λα δηαλχζνπλ θαζεκεξηλά πξνθεηκέλνπ λα κεηαβνχλ ζην ζρνιείν ηνπο, ελψ επελδχζεηο ζε άιιεο κνξθέο ππνδνκήο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ζρνιηθψλ θηηξίσλ, γξαθείσλ, ζξαλίσλ θαη βηβιίσλ, απνδείρζεθαλ επίζεο ζεκαληηθά γηα ηα παηδηά, ηα νπνία πεξηέγξαςαλ, κε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία, ηηο επελδχζεηο απηέο πξνυπφζεζε γηα πνηνηηθή εθπαίδεπζε. Σέινο, ε έιιεηςε αμηνπξεπψλ κηζζψλ πξνο ηνπο εθπαηδεπηηθνχο επεξεάδεη ζεκαληηθά ηελ πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο θαη θαη επέθηαζε- ηελ εγγξαθή ησλ παηδηψλ. ε πνιιέο θησρέο ρψξεο, ε έιιεηςε επαξθνχο απνδεκίσζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ έρεη σο απνηέιεζκα ηελ έιιεηςε ελδηαθέξνληνο πξνο ην επάγγεικά ηνπο θαη ζπλεπψο ηηο ζπλερείο απνπζίεο ηνπο απφ ην ζρνιείν, θαζψο, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο, αλαγθάδνληαη λα θάλνπλ δεχηεξε ή θαη ηξίηε δνπιεηά, πξνθεηκέλνπ λα αληαπεμέιζνπλ ζηηο αλάγθεο ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο. Παξάιιεια, ε θαηάξηηζή ηνπο είλαη εμαηξεηηθά θησρή, θάηη ην νπνίν επεξεάδεη ηελ πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηελ αληίιεςε ησλ παηδηψλ γηα ην ζρνιείν θαη ηε γλψζε, θαζψο θαη ηελ επηζπκία ηνπο γηα παξαθνινχζεζε ησλ καζεκάησλ (Dryden-Peterson, 2009) Απνθιεηζκόο ιόγσ αηνκηθώλ θαη νκαδηθώλ ραξαθηεξηζηηθώλ Οη πξφζθπγεο απνηεινχλ «ζχκαηα» θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. Δηδηθφηεξα, ηα παηδηά ησλ πξνζθχγσλ είλαη παηδηά πνπ κεηαθέξνπλ καδί ηνπο, πέξα απφ ην δηαθνξεηηθφ πνιηηηζκηθφ ππφβαζξν θαη ηε δηαθνξεηηθή γιψζζα, θαη ηα ςπρνινγηθά, θπξίσο, ηξαχκαηα ηνπ πνιέκνπ. Έρνπλ βηψζεη απφ κηθξή ειηθία ηνλ πφιεκν, ηελ απψιεηα ησλ θίισλ θαη ησλ ζπγγεληθψλ πξνζψπσλ θαη έρνπλ δεη ηε βία, ηελ εγθαηάιεηςε, ηελ θαηαζηξνθή ησλ παηξίδσλ ηνπο, εηθφλεο κε θαηαιπηηθή δχλακε γηα ην ςπρηθφ θφζκν ηνπο (Κίθεξα, 2019, ζ ). Με ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ ζπλδέεηαη άκεζα ν εθπαηδεπηηθφο απνθιεηζκφο ησλ πξνζθχγσλ, ν νπνίνο αλαθέξεηαη ζηελ πεξηζσξηνπνίεζή ηνπο

70 70 απφ ηελ εθπαίδεπζε ή απφ ηκήκα απηήο (ηακέινο, 2003). Μηα κεγάιε πιεηνλφηεηα φζσλ θαηεγνξηνπνηνχληαη σο θησρνί, δηαθξίλεηαη απφ ρακειφ επίπεδν κφξθσζεο θαη ζηεξείηαη ηίηισλ ζπνπδψλ αθφκα θαη απφ ηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε. Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο εμεγείηαη κέζσ ηεο ζχλδεζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θηψρεηαο ή ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο αλέρεηαο κε ηελ εθπαηδεπηηθή «απνζηέξεζε» (Ρεηηληψηε & Μάληδηνπ, 2010, ζ. 21). Έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο πνπ επζχλεηαη γηα ηνλ απνθιεηζκφ πςεινχ πνζνζηνχ παηδηψλ απφ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, αθνξά ζε δηάθνξα ραξαθηεξηζηηθά ηφζν αηνκηθά φζν θαη νκαδηθά, ηα νπνία αλαιχνληαη δηεμνδηθά ζηε ζπλέρεηα. χκθσλα κε ηελ Dryden-Peterson (2009), ην πην ζεκαληηθφ ραξαθηεξηζηηθφ πνπ εθαηνκκχξηα παηδηά απφ ηε ζηνηρεηψδε εθπαίδεπζε είλαη ε θηψρεηα. Λεηηνπξγεί, σζηφζν, κε δηάθνξνπο ηξφπνπο, αλάινγα κε ηηο πεξηξξένπζεο ζπλζήθεο. Σν εκπφδην ζην θφζηνο, φπσο είλαη αλακελφκελν, έρεη δπζαλάινγν αληίθηππν ζηα παηδηά πνπ δνπλ ζε ζπλζήθεο θηψρεηαο: ζε παγθφζκην επίπεδν, ην 38% ησλ παηδηψλ απφ ην θησρφηεξν πεκπηεκφξην είλαη εθηφο ζρνιείνπ ζε ζχγθξηζε κε ην 12% απφ ην πινπζηφηεξν πεκπηεκφξην. Ζ θηψρεηα ιεηηνπξγεί σο εκπφδην ζηελ πξφζβαζε φηαλ ππάξρνπλ άκεζεο δαπάλεο γηα ην ζρνιείν, φπσο ηα ζρνιηθά ηέιε ζηε Λατθή Γεκνθξαηία ηνπ Κνλγθφ. Λεηηνπξγεί επίζεο σο θξαγκφο ζε ηέζζεξηο άιιεο κνξθέο: i) αθφκε θαη ζε έλα κέξνο φπσο ην Αθγαληζηάλ φπνπ δελ ππάξρεη άκεζν θφζηνο γηα ην ζρνιείν, ππάξρνπλ έκκεζεο δαπάλεο γηα ζρνιηθά είδε, ξνχρα (ζηνιέο), ηηο κεηαθνξέο θαη ηα ηξφθηκα. ii) πεξηνρέο ζηηο νπνίεο δνπλ πεξηζζφηεξν θησρά παηδηά είλαη ζπλήζσο θνληά ζε ζρνιεία κε ιηγφηεξνπο πφξνπο θαη ζπρλά εθπαίδεπζε θαηψηεξεο πνηφηεηαο, κε άκεζν απνηέιεζκα ηε κείσζε ηεο δήηεζεο γηα αξρηθή πξφζβαζε, ζε ζρέζε κε άιιεο πεξηνρέο κε θαιχηεξεο νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο. iii) έλα κεγάιν πνζνζηφ παηδηψλ ζε θησρέο θαη ππαλάπηπθηεο ρψξεο δε θνηηνχλ ζην ζρνιείν, θαζψο δνπιεχνπλ γηα λα ζηεξίμνπλ ηα νηθνλνκηθά βάξε ηεο ζπλήζσο πνιππιεζνχο νηθνγέλεηάο ηνπο. Ζ θηψρεηα δηαζηαπξψλεηαη κε άιινπο παξάγνληεο πνπ θάλνπλ ηα θησρά παηδηά πνιιαπιψο εμαηξνχκελα απφ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Γηα παξάδεηγκα, ελψ αξθεηέο κειέηεο ζεσξνχλ φηη ε θηψρεηα είλαη πην θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο ηεο εγγξαθήο ζην ζρνιείν απφ ην θχιν, ηα θνξίηζηα πνπ δνπλ ζε

71 71 ζπλζήθεο θηψρεηαο είλαη δηπιά επάισηα ζηνλ απνθιεηζκφ. Ζ δσή ζε κηα αγξνηηθή πεξηνρή θαη ε θηψρεηα αιιειεπηδξνχλ κε παξφκνην ηξφπν ζηνλ απνθιεηζκφ ησλ παηδηψλ ζηελ εθπαίδεπζε: γηα παξάδεηγκα, ηα πνζνζηά ζρνιηθήο εηζδνρήο ζηε Λατθή Γεκνθξαηία ηνπ Κνλγθφ αλέξρνληαη ζε 71,6% ζηηο αζηηθέο πεξηνρέο θαη ζε 43,6% ζηελ χπαηζξν (IMF, 2007, ζ. 38). O ηφπνο θαηνηθίαο ηεο νηθνγέλεηαο είλαη έλαο εμίζνπ ζεκαληηθφο παξάγνληαο πνπ απνθιείεη πνιιά παηδηά απφ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. χκθσλα κε ηελ UNESCO (2008), ηέζζεξα απφ ηα πέληε παηδηά παγθνζκίσο πνπ βξίζθνληαη εθηφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο θαηνηθνχλ ζε αγξνηηθέο πεξηνρέο. χκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία, δχν είλαη νη θχξηνη ιφγνη: απφ ηε κηα κεξηά είλαη ε κεγάιε απφζηαζε πνπ ρσξίδεη ηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο κε ην ζρνιείν, ηφζν απφ άπνςε ηνπηθή θαη ρξνληθή φζν θαη απφ πνιηηηζκηθή θαη απφ ηελ άιιε είλαη ηα απμεκέλα θφζηε ηεο ζρνιηθήο παξαθνινχζεζεο ζηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο (Dryden-Peterson, 2009). Έλαο ηξίηνο κεγάινο παξάγνληαο πνπ απνθιείεη πνιιά παηδηά απφ ην ζρνιείν είλαη ην θχιν, κε θχξην απνδέθηε ηα θνξίηζηα. ε πνιιέο ππνβαζκηζκέλεο πεξηνρέο ηνπ πιαλήηε, αθφκα θαη ζήκεξα, ηα θνξίηζηα απνθιείνληαη απφ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, κφλν θαη κφλν ιφγσ ηνπ θχινπ ηνπο. ε πνιιέο ππνζαράξηεο ρψξεο ηεο Αθξηθήο, νη εγγξαθέο ησλ θνξηηζηψλ ζην ζρνιείν είλαη θαηά πνιχ κεγάιν πνζνζηφ κεησκέλε απφ φ,ηη ησλ αγνξηψλ, κε θχξηνπο ιφγνπο ηελ παξάδνζε θαη θνπιηνχξα πνπ επηηάζζεη κηα ηέηνηα πξαθηηθή, ηελ παξακνλή ζην ζπίηη ιφγσ πξφσξνπ γάκνπ ή αλάζεζεο νηθηαθψλ θαζεθφλησλ, ηελ παηδηθή δνπιεία θαη εκπνξία (Tuwor & Sossou, 2008). Αιιά αθφκα θαη ζηελ Διιάδα, ν θπιεηηθφο δηαρσξηζκφο ήηαλ έθδεινο κέρξη θαη ηνλ 20φ αηψλα. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ θαηαγξαθή ηνπ 1971, ην 37,9% ησλ αλδξψλ ζηνλ αγξνηηθφ ρψξν ήηαλ αλαιθάβεηνη έλαληη ηνπ 59,7% ησλ γπλαηθψλ (Μπισλάο, 2006). Έλαο ηέηαξηνο παξάγνληαο πνπ απνθιείεη έλα πνζνζηφ παηδηψλ απφ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ είλαη ε αληθαλφηεηα ή αλαπεξία πνπ κπνξεί λα έρνπλ. χκθσλα κε ηνλ Παγθφζκην Οξγαληζκφ Τγείαο (World Health Organization, 2006), ην 10% ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ βηψλεη κηα θάπνηα κνξθή αλαπεξίαο ή βιάβεο θαη κάιηζηα ην έλα ηξίην ησλ παηδηψλ απηψλ βξίζθεηαη εθηφο ζρνιείνπ (UNESCO, 2006). Tα παηδηά κε εηδηθέο αλάγθεο απνηεινχλ ηελ θαηεγνξία κε ηε κεγαιχηεξε πεξηζσξηνπνίεζε απφ ηελ εθπαίδεπζε, θαζψο ηα άηνκα απηά είλαη «αφξαηα». χκθσλα κε ηνλ παηέξα ελφο ηέηνηνπ παηδηνχ απφ ηε Λατθή Γεκνθξαηία ηνπ Κνλγθφ, «γηαηί έλα παηδί κε εηδηθέο αλάγθεο λα ηειεηψζεη ην

72 72 ζρνιείν θαη λα ζπνπδάζεη, απφ ηε ζηηγκή πνπ δελ πξφθεηηαη λα απνξξνθεζεί ζηελ αγνξά εξγαζίαο, θαζψο απφ ηφηε πνπ γελλήζεθε δελ έρεη αληηθξχζεη νχηε έλα άηνκν κε εηδηθέο αλάγθεο λα απαζρνιείηαη είηε ζηελ εθθιεζία, είηε ζηελ πνιηηηθή, είηε ζηελ εθπαίδεπζε» (Dryden-Peterson, 2009). Γισζζηθνί θαη εζλνηηθνί παξάγνληεο επίζεο παίδνπλ ζπνπδαίν ξφιν ζηελ εγγξαθή θαη παξαθνινχζεζε ησλ παηδηψλ ζην ζρνιείν. Δζληθέο θαη γισζζηθέο κεηνλφηεηεο πνπ δνπλ ζε κηα νπνηαδήπνηε ρψξα ηνπ θφζκνπ θαη θπξίσο ζε θησρά θαη ππαλάπηπθηα θξάηε, φπνπ δελ ππάξρεη αληίζηνηρε πξφλνηαδελ έρνπλ ηελ ίδηα πξφζβαζε ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα κε ηα ππφινηπα παηδηά. Οη ιφγνη είλαη πξνθαλείο: ην εκπφδην ηεο γιψζζαο θαη ε θπιεηηθή δηάθξηζε ζηελ νπνία ππνβάιινληαη, ζπγθαηαιέγνληαη ζηηο θπξηφηεξεο αηηίεο (Dryden-Peterson, 2009). Έλα αμηνζεκείσην πνζνζηφ παηδηψλ δελ εγγξάθεηαη ζην ζρνιείν ζηελ πξνβιεπφκελε ειηθία, αιιά ελδέρεηαη λα θαζπζηεξήζεη γηα πνιινχο θαη δηαθφξνπο ιφγνπο. Γηα παξάδεηγκα, ηα παηδηά θησρψλ θαη απνκαθξπζκέλσλ πεξηνρψλ, ησλ νπνίσλ νη γνλείο αδπλαηνχλ λα ηα πεγαίλνπλ θαζεκεξηλά ζην ζρνιείν, δελ εγγξάθνληαη θαζφινπ ζε απηφ ή θαζπζηεξνχλ θάπνηα ρξφληα ηελ εγγξαθή ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα έρνπλ κεγαιψζεη θαη λα πεγαίλνπλ κφλα ηνπο. ε πνιιέο ρψξεο, φπνπ καίλνληαη ζπγθξνχζεηο, πνιιά παηδηά δηαθφπηνπλ ηε θνίηεζή ηνπο γηα αξθεηά ρξφληα, είηε γηαηί κεηαθηλνχληαη ζε άιιεο πεξηνρέο πην αζθαιείο, είηε γηαηί ζηξαηνινγνχληαη απφ κηθξή ειηθία (Dryden-Peterson, 2009). πλεπψο, ζε θησρέο θαη ππαλάπηπθηεο ρψξεο, είλαη ζχλεζεο ην θαηλφκελν ηεο θνίηεζεο κεγαιχηεξσλ απφ ηελ πξνβιεπφκελε ειηθία καζεηψλ ζε θάζε ηάμε. Αδηακθηζβήηεηα, ν κεγαιχηεξνο παξάγνληαο πνπ εκπνδίδεη ηελ πξφζβαζε ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα εθαηνκκπξίσλ παηδηψλ ζηνλ θφζκν, είλαη νη δηαξθείο ηνπο κεηαθηλήζεηο σο πξφζθπγεο, αηηνχληεο άζπιν ή κεηαλάζηεο. χκθσλα κε ηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία ηεο Όπαηεο Αξκνζηείαο ηνπ Ο.Ζ.Δ. (UNHCR GREECE, 2019), 70,8 εθαηνκκχξηα άλζξσπνη είλαη αλαγθαζηηθά εθηνπηζκέλνη παγθνζκίσο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ πεξηιακβάλνληαη 25,9 εθαηνκκχξηα πξφζθπγεο. Αλάκεζά ηνπο, πάλσ απφ ηα κηζά είλαη παηδηά. Καζψο ηα παηδηά πξφζθπγεο κεγαιψλνπλ, ηα εκπφδηα πνπ ζπλαληνχλ γηα λα έρνπλ πξφζβαζε ζηελ εθπαίδεπζε γίλνληαη φιν θαη πην αλππέξβιεηα.

73 πζηεκηθή δηάθξηζε ζε πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο Αληίζεηα απφ φ,ηη ζα έπξεπε λα ιεηηνπξγνχλ, πνιχ ζπρλά νη πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο ρσξψλ θπξίσο θησρψλ θαη ππαλάπηπθησλ ή άιισλ φπνπ καίλνληαη ζπγθξνχζεηο - δε βνεζνχλ ζηελ εμνκάιπλζε ησλ αληζνηήησλ θαη δηαθξίζεσλ ζηελ εθπαίδεπζε, αιιά ηηο επηηείλνπλ θηφιαο. Σέηνηνπ είδνπο ζπζηεκηθή δηάθξηζε ή αδπλακίεο ζηελ πνηφηεηα κπνξεί λα επηθέξνπλ ζνβαξέο επηπηψζεηο ζηελ εγγξαθή θαη παξαθνινχζεζε ησλ παηδηψλ ζην ζρνιείν θαη εληέιεη ζηελ πξφζβαζε ζηε κάζεζε, πνπ είλαη θαη ην ηειηθφ δεηνχκελν. Καη φηαλ ιέκε αδπλακίεο ζηελ πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο, αλαθεξφκαζηε θπξίσο ζηελ παηδαγσγηθή κέζνδν θαη ηα αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα, ηα νπνία είλαη θησρά, δαζθαινθεληξηθά θαη επαλαιακβαλφκελα θαη δελ εληζρχνπλ ηε ζπλεξγαηηθή κάζεζε, ηελ ελζάξξπλζε ησλ παηδηψλ γηα γλψζε θαη ηε βησκαηηθή κάζεζε. Πνιχ ζπρλά, νη αίζνπζεο γεκίδνπλ κε πνιχ πεξηζζφηεξα παηδηά απφ φ,ηη ζα έπξεπε, ελψ πνιιά απφ απηά είλαη κεγαιχηεξεο ειηθίαο απφ ηε ζρνιηθή βαζκίδα ζηελ νπνία θνηηνχλ. Ζ δηδαζθαιία είλαη θησρή, θαζψο νη εθπαηδεπηηθνί ζπάληα επηκνξθψλνληαη ή εθζπγρξνλίδνπλ ηηο παηδαγσγηθέο ηνπο κεζφδνπο, ελψ παξάιιεια εθιείπεη ν ηερλνινγηθφο εμνπιηζκφο πνπ εληζρχεη ηε κάζεζε. Με άιια ιφγηα, ε ρακειή πνηφηεηα ησλ πξαγκάησλ πνπ καζαίλνπλ (Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα) θαη ηνπ ηξφπνπ πνπ ηα καζαίλνπλ (Παηδαγσγηθέο Μέζνδνη) δηαδξακαηίδεη θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ εγγξαθή θαη κεηέπεηηα πνξεία ησλ παηδηψλ ζην ζρνιείν, θπξίσο ζε ρψξεο ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ, ζε θησρέο θαη ππαλάπηπθηεο ή ζε εθείλεο φπνπ καίλνληαη ζπξξάμεηο. Ηδίσο ζηηο ηειεπηαίεο, ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα κπνξεί λα είλαη πνιηηηθνπνηεκέλν θαη λα εμππεξεηεί ζπκθέξνληα πνιηηηθνχ ή ζηξαηησηηθνχ ραξαθηήξα, φπσο ζπλέβε ζην Αθγαληζηάλ, φπνπ ππήξμε ην ζεκείν αληίζηαζεο ησλ Σαιηκπάλ ελαληίνλ ηεο θπβέξλεζεο (Dryden-Peterson, 2009). χκθσλα κε ηελ Adele Jones (2009), ηα κεηαβαιιφκελα θαζεζηψηα είραλ αληίθηππν ζηα θξαηηθά πηζηνπνηεκέλα πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ ηνπ Αθγαληζηάλ ηα ηειεπηαία πελήληα ρξφληα, αιιάδνληαο δξαζηηθά ην ζθνπφ θαη ηελ ηδενινγία ηεο εθπαίδεπζεο. Τπνζηεξίδεη φηη ε αληίζηαζε ζηα θξαηηθά αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα ζεσξείηαη αληίζηαζε ζην θξαηηθφ θαζεζηψο, ζέηνληαο ζπρλά ηα ζρνιεία ζην επίθεληξν ησλ ζπγθξνχζεσλ. Οη νκάδεο ησλ Σαιηκπάλ αληηζηέθνληαη ζηα πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ ηνπ ζχγρξνλνπ Αθγαληζηάλ πνπ επεξεάδνληαη απφ ηε Γχζε. Αιιά θαη νη παηδαγσγηθέο κέζνδνη πνπ

74 74 ρξεζηκνπνηνχληαη ζε πνιιέο ηξηηνθνζκηθέο ρψξεο απνηεινχλ απφ κφλεο ηνπο εκπφδην γηα πνιιά παηδηά λα εγγξαθνχλ θαη λα θνηηήζνπλ ζην ζρνιείν. χκθσλα κε ηε Dryden-Peterson (2009), ζην Αθγαληζηάλ θαη ζε άιια θξάηε, φπσο ζηε Λατθή Γεκνθξαηία ηνπ Κνλγθφ, νη καζεηέο έρνπλ πιήξε επίγλσζε ηεο θαθήο πνηφηεηαο ηεο εθπαίδεπζεο, πνπ ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηηο παηδαγσγηθέο κεζφδνπο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, ζεσξψληαο ην γεγνλφο απηφ θχξην παξάγνληα απνρήο ησλ παηδηψλ απφ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Πνιιά απφ απηά δελ επηζπκνχλ ή θνβνχληαη λα πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν θαζψο φπσο καξηπξνχλ- δελ ππάξρνπλ θαινί δάζθαινη λα ηνπο δηδάμνπλ θαηάιιεια, νη νπνίνη κάιηζηα πνιχ ζπρλά ρεηξνδηθνχλ πξνο απηά, είηε ρηππψληαο ηα, είηε ηηκσξψληαο ηα λα ζηέθνληαη κε ην έλα πφδη θάησ απφ ηνλ ήιην. ια απηά πνπ επηδεηνχλ ζην ζρνιείν, φπσο ε ζπκκεηνρηθή κάζεζε θαη δηδαζθαιία, ε νκαδνζπλεξγαηηθή πξαθηηθή, ε ελίζρπζε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο θαη άιια, είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν λα θαηαθηεζνχλ ηφζν γξήγνξα θαη απιά ζε ηέηνηα θξάηε, φπνπ ε θαηάξηηζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ είλαη κεδακηλή. Δπηπιένλ, ε θπζηθή θαηαζηξνθή ησλ εθπαηδεπηηθψλ ππνδνκψλ θαη ε δηάρπηε θχζε βίαο θαη αλαζθάιεηαο ησλ παηδηψλ, ζε ρψξεο φπνπ καίλνληαη ζπγθξνχζεηο, ιεηηνπξγνχλ σο ζπζηεκηθνί θξαγκνί ζηελ πξφζβαζε ζηελ Πξσηνβάζκηα Δθπαίδεπζε. Αξρηθά, νη δηαθφξσλ εηδψλ ζπξξάμεηο θαηαζηξέθνπλ θάζε εθπαηδεπηηθή ππνδνκή, είηε κηιάκε γηα θπζηθέο δνκέο είηε γηα αλζξψπηλνπο πφξνπο. Παηδηά απφ ηε Λατθή Γεκνθξαηία ηνπ Κνλγθφ πεξηέγξαθαλ πψο νη αληηκαρφκελεο δπλάκεηο έθαηγαλ ζρνιηθφ εμνπιηζκφ, πάγθνπο θαη άιια έπηπια γηα θαπζφμπια. Δπηπξνζζέησο, πνιιά παηδηά δε θνηηνχλ ζην ζρνιείν φρη κφλν επεηδή θνβνχληαη αιιά θαη ιφγσ ζηξαηνιφγεζήο ηνπο ζηελ πξψηε γξακκή ηνπ κεηψπνπ, θαηλφκελν αξθεηά ζχλεζεο, θπξίσο ζηηο ηζιακηθέο ρψξεο (Dryden- Peterson, 2009). Σέηνηνπ είδνπο ζπζηεκηθνί θξαγκνί δηαπεξλνχλ ηα εζληθά εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα θαη ηνπο ηνπηθνχο θνξείο, επεξεάδνληαο φιεο ηηο άιιεο πηπρέο πξφζβαζεο ζηελ εθπαίδεπζε. πκπεξαζκαηηθά ινηπφλ ζα ιέγακε φηη είλαη πνιινί νη θξαγκνί πνπ εκπνδίδνπλ ηελ πξφζβαζε ησλ παηδηψλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ζηηο ρψξεο εθείλεο φπνπ δελ ππάξρεη ε θαηάιιειε πξφλνηα γηα ηέηνηνπ είδνπο ζέκαηα, είηε ιφγσ θηψρεηαο ή ρακειήο αλάπηπμεο, είηε ιφγσ πνιεκηθψλ ζπξξάμεσλ ή θνηλσληθν-πνιηηηθψλ αλαηαξαρψλ.

75 Δθπαίδεπζε ζε θξίζε: Σν παξάδεηγκα ηεο πξίαο Πξηλ μεζπάζεη ν πφιεκνο ζηε πξία ην 2011, νη λεαξνί χξηνη ζπγθαηαιέγνληαλ αλάκεζα ζηνπο πην κνξθσκέλνπο ζε νιφθιεξε ηελ πεξηνρή ηεο Μέζεο Αλαηνιήο, κε ζρεδφλ θαζνιηθφ πνζνζηφ εγγξαθψλ ζηελ Πξσηνβάζκηα Δθπαίδεπζε θαη πνιχ πςειφ πνζνζηφ νινθιήξσζεο ηεο Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο, πνπ άγγηδε ην 74%. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε πξία έρεη καθξά εθπαηδεπηηθή ηζηνξία, θαηέρνληαο ηα πξψηα γλσζηά αιθαβεηάξηα θαζψο θαη κία απφ ηηο παιαηφηεξεο θαηαγεγξακκέλεο γιψζζεο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη αθφκα θαη ζήκεξα, ηελ Αξακατθή (Al Hessan, Bengtsson, & Kohlenberger, 2016). κσο ηα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ, νη πεξηζζφηεξνη χξηνη εγθαηέιεηςαλ ηελ παηξίδα ηνπο. Ζ ζπξηαθή θξίζε εγείξεη ζεκαληηθά δεηήκαηα γηα ηε δηεζλή θνηλφηεηα ζην ζχλνιφ ηεο ζρεηηθά κε ην εθπαηδεπηηθφ ππφβαζξν ησλ παηδηψλ πνπ βίσζαλ ηέηνηνπ είδνπο εκπεηξίεο. χκθσλα κε ζηνηρεία ηεο UNICEF-USA (2019), ζηα ρξφληα αλάκεζα ζην 2011 θαη 2018, 2,8 εθαηνκκχξηα παηδηά απφ ηε πξία βξέζεθαλ εθηφο ζρνιείνπ θαη κάιηζηα έλα κέξνο απηψλ δελ έρνπλ αθφκα επαλεληαρζεί ζε απηφ. Πξφθεηηαη γηα έλα ζεακαηηθφ λνχκεξν, αλ αλαινγηζηνχκε φηη ν πιεζπζκφο φιεο ηεο πξίαο ζχκθσλα κε ηελ απνγξαθή ηνπ είλαη θάηνηθνη (Al Hessan et al., φ.π.). Σν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο, πξηλ μεζπάζεη ν πφιεκνο, κνηάδεη παξφκνην κε ηα δπηηθνχ ηχπνπ εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα: μεθηλά κε ηελ πξνζρνιηθή αγσγή γηα ηηο ειηθίεο 3-5 εηψλ, δελ είλαη ππνρξεσηηθή θαη πεξηιακβάλεη δίδαθηξα. πλερίδεηαη κε ηελ ππνρξεσηηθή 9/ρξνλε βαζηθή εθπαίδεπζε θαη ζηε ζπλέρεηα κε ηελ 3/ρξνλε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, είηε ζηα γεληθά ζρνιεία, είηε ζηα ηερληθά θαη επαγγεικαηηθά. Σν ζρνιηθφ έηνο δηαξθεί απφ ην επηέκβξην κέρξη ηνλ Ηνχλην θαη ε γιψζζα δηδαζθαιίαο είλαη ε αξαβηθή. Αιιά θαη ε αλψηεξε θαη αλψηαηε εθπαίδεπζε βξηζθφηαλ ζε πνιχ θαιφ επίπεδν πξηλ ηνλ πφιεκν. Πεξηειάκβαλε πάλσ απφ 200 ελδηάκεζα ηερληθά ηδξχκαηα, 27 παλεπηζηήκηα (7 θξαηηθά θαη 20 ηδησηηθά), θαζψο θαη 6 αλψηεξα δεκφζηα ηλζηηηνχηα, ππφ ηελ επίβιεςε ηνπ Τπνπξγείνπ Αλψηεξεο Δθπαίδεπζεο θαη κε θξηηήξηα εηζαγσγήο αλψηεξα απφ ηα ππφινηπα παλεπηζηήκηα, πνπ πξνζέθεξαλ κέρξη θαη δηδαθηνξηθέο ζπνπδέο (Al Hessan et al., φ.π.). Γεληθφηεξα ζηε πξία, ηέζζεξα ππνπξγεία είλαη ππεχζπλα γηα ηε δηνίθεζε θαη νξγάλσζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο: ην Τπνπξγείν Παηδείαο,

76 76 ην Τπνπξγείν Αλψηεξεο Παηδείαο, ην Τπνπξγείν Πνιηηηζκνχ θαη ην Τπνπξγείν Κνηλσληθψλ Τπνζέζεσλ θαη Δξγαζίαο, ελψ κηθξφηεξν ξφιν δηαδξακαηίδνπλ ηα Τπνπξγεία Γεσξγίαο θαη Θξεζθεπκάησλ. Σν Τπνπξγείν Παηδείαο είλαη ππεχζπλν γηα φιν ην θάζκα ηεο εθπαίδεπζεο, εθηφο ηεο ηξηηνβάζκηαο θαη ησλ αγξνηηθψλ ζρνιείσλ (πνπ εκπίπηνπλ ζηελ αξκνδηφηεηα ηνπ Τπνπξγείνπ Γεσξγίαο). Καζνξίδεη ηελ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή θαη ηα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα θαη ζρέδηα ηνπ θξάηνπο θαη θξνληίδεη ψζηε λα πξαγκαηνπνηνχληαη. Βαζηθή κέξηκλα ηνπ Τπνπξγείνπ απνηειεί ε ζπλερήο εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε ηνπ δηδαθηηθνχ πξνζσπηθνχ (Al Hessan et al., φ.π.). Σν Τπνπξγείν Αλψηεξεο Δθπαίδεπζεο είλαη αξκφδην γηα φιε ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ δίρξνλσλ ελδηάκεζσλ ηερληθψλ ηλζηηηνχησλ. Σν πκβνχιην Σξηηνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο ζπληνλίδεη δξαζηεξηφηεηεο θαη επνπηεχεη φια ηα ελδηάκεζα ηδξχκαηα. Σν Τπνπξγείν Πνιηηηζκνχ (ζε ζπλεξγαζία κε άιινπο νξγαληζκνχο) ζπληνλίδεη θαη δηεπθνιχλεη νξηζκέλεο βαζηθέο δξαζηεξηφηεηεο αιθαβεηηζκνχ, ελψ ην Τπνπξγείν Κνηλσληθψλ Τπνζέζεσλ θαη Δξγαζίαο είλαη ππεχζπλν γηα ηελ επνπηεία ησλ θέληξσλ εκεξήζηαο θξνληίδαο θαη ησλ θέληξσλ κε άηνκα κε αλαπεξία (Al Hessan et al., φ.π.). Μέρξη ην 2003, ε ζηξαηησηηθή εθπαίδεπζε δηδαζθφηαλ ζε φινπο ηνπο καζεηέο θαη ησλ δχν θχισλ ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε. Σν αλαιπηηθφ πξφγξακκα πεξηειάκβαλε ζηξαηησηηθά καζήκαηα θαη πνιηηηθή αγσγή, ζχκθσλα πάληα κε ηηο ζεσξίεο ηνπ θαζεζηψηνο Ba ath (Al Hessan et al., φ.π.). Οη εθπαηδεπηηθέο πξσηνβνπιίεο νδήγεζαλ ζηα πςειφηεξα πνζνζηά εγγξαθήο ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, ελψ ηαπηφρξνλα, κεηψζεθαλ ηα πνζνζηά αλαιθαβεηηζκνχ ζηε πξία, ζπγθξηηηθά κε ηα ππφινηπα θξάηε ηεο Μέζεο Αλαηνιήο. Σν 2010, πάλσ απφ ην 90% ησλ αλδξψλ θαη ησλ γπλαηθψλ ζηε πξία ήηαλ εγγξάκκαηνη. (Christophersen, 2015, ζ. 4). ινη νη καζεηέο ππνρξενχληαλ λα θνξάλε ζηξαηησηηθή ζηνιή, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ καχξσλ παπνπηζηψλ, θαιηζψλ θαη ζηξαηησηηθνχ θαπέινπ. Δπηπιένλ, νη εθπαηδεπηέο είραλ απμεκέλα θαζήθνληα ζην ζρνιηθφ ζχζηεκα, κε θπξηφηεξν ηε δηαηήξεζε ηεο ηάμεο θαη ηεο πεηζαξρίαο ζηνπο καζεηέο. Ζ ζξεζθεπηηθή εθπαίδεπζε είλαη ππνρξεσηηθή ζε φιν ην θάζκα ηεο πξσηνβάζκηαο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο (Ηζιακηθή αγσγή γηα ηνπο κνπζνπικάλνπο θαη ρξηζηηαληθή αγσγή γηα ηνπο ρξηζηηαλνχο). Σν αλαιπηηθφ πξφγξακκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ επηβιέπεηαη απφ ην Τπνπξγείν Παηδείαο ζε

77 77 ζπλεξγαζία κε ην Τπνπξγείν Θξεζθεπκάησλ. Σέινο, ππάξρνπλ ακηγψο ζξεζθεπηηθά ζρνιεία, φπσο ηα Sharia (γηα ηνπο κνπζνπικάλνπο), ηα ρξηζηηαληθά ζρνιεία θαη έλαο κηθξφο αξηζκφο εβξατθψλ ζρνιείσλ (Al Hessan et al., φ.π.) Πξνζρνιηθή Αγσγή θαη Βαζηθή Δθπαίδεπζε χκθσλα κε ηνπο Al Hessan et al., (φ.π.), ε πξνζρνιηθή αγσγή ζηε πξία είλαη πξναηξεηηθή, παξέρεηαη κε ακνηβή θαη αθνξά ζηηο ειηθίεο 3-5 ρξνλψλ. Σα πεξηζζφηεξα θέληξα πξνζρνιηθήο αγσγήο είλαη ηδησηηθά θαη νξηζκέλα άιια δηνηθνχληαη απφ δηάθνξεο νκνζπνλδίεο, ζπλδηθάηα, θνηλνπξαμίεο, θέληξα ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο, θιπ. Ζ θπβέξλεζε πξνζπάζεζε λα ελζαξξχλεη ηέηνηνπ είδνπο νξγαλψζεηο ιατθήο βάζεο λα ηδξχζνπλ πεξηζζφηεξα πξνζρνιηθά θέληξα. χκθσλα κε ηελ Παγθφζκηα Σξάπεδα (World Bank, 2015), ην 2009, κφλν ην 17% ησλ παηδηψλ ειηθίαο 3-5 εηψλ εγγξάθεθε ζε θάπνην θέληξν πξνζρνιηθήο αγσγήο, ελψ κφλν ην 55% είρε βηψζεη νπνηνπδήπνηε είδνπο δξαζηεξηφηεηα παηδηθήο αλάπηπμεο. Πξηλ ην 2002, ε ηππηθή πξν-ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ζηε ρψξα ρσξηδφηαλ ζε ηξία ζηάδηα: ζηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε, πνπ δηαξθνχζε 6 ρξφληα θαη ήηαλ ππνρξεσηηθή, ζηελ ελδηάκεζε εθπαίδεπζε, πνπ δηαξθνχζε ηξία ρξφληα θαη ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, πνπ επίζεο δηαξθνχζε άιια ηξία ρξφληα. Σν 2002, ε πξσηνβάζκηα θαη ελδηάκεζε εθπαίδεπζε ελζσκαηψζεθαλ ζηε βαζηθή εθπαίδεπζε, ε νπνία ρσξίζηεθε ζε δχν θχθινπο: ν πξψηνο θχθινο πεξηιάκβαλε ηηο 4 πξψηεο ηάμεηο θαη δερφηαλ παηδηά απφ 6 εηψλ, ελψ ν δεχηεξνο θχθινο πεξηιάκβαλε ηηο επφκελεο 5 ηάμεηο. Δίλαη ππνρξεσηηθή θαη δσξεάλ. Σν 97% ησλ ζρνιείσλ βαζηθήο εθπαίδεπζεο είλαη δεκφζηα, ελψ ην ππφινηπν 3% είλαη ηδησηηθά, αιιά φια εκπίπηνπλ ζηελ αξκνδηφηεηα ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο, ην νπνίν κεξηκλά γηα ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα, ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα, ην δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ, ηα πξνγξάκκαηα, ηηο εκεξνκελίεο εμεηάζεσλ θαη άιια παξφκνηα ζέκαηα. Ο αξηζκφο καζεηψλ αλά ηάμε θπκαίλεηαη απφ 25 κέρξη 35, ελψ κηθηέο είλαη νη ηάμεηο ηνπ πξψηνπ θχθινπ (Al Hessan et al., φ.π.). Σν δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ ηεο βαζκίδαο απηήο θαηέρεη πηπρίν 4/εηψλ ζπνπδψλ πάλσ ζηελ παηδαγσγηθή επηζηήκε, ην γλσζηηθφ αληηθείκελν θαη ζε πξαθηηθή άζθεζε, ελψ, ελαιιαθηηθά, εάλ θάπνηνο θαηέρεη πηπρίν ζε άιιν αληηθείκελν, κπνξεί λα δηδάμεη ζηε βαζκίδα απηή, αλ νινθιεξψζεη έλα εηήζην πξφγξακκα (Qualifying Diploma in Education certificate) (Al Hessan et al., φ.π.).

78 78 Σν αλαιπηηθφ πξφγξακκα ηεο βαζηθήο εθπαίδεπζεο θαζνξίδεηαη απφ ην Τπνπξγείν Παηδείαο θαη πεξηιακβάλεη ηα εμήο καζήκαηα: Θξεζθεπηηθά, Αξαβηθή γιψζζα, Μαζεκαηηθά, Κνηλσληθέο πνπδέο, Φπζηθή, Αγσγή Τγείαο, Μνπζηθή, Δηθαζηηθά, Φπζηθή Αγσγή, Πιεξνθνξηθή (ζην β θχθιν κφλν), Φπζηθέο θαη Δπηζηεκνληθέο Γξαζηεξηφηεηεο (ζηνλ α θχθιν κφλν), Δπαγγεικαηηθφ Πξνζαλαηνιηζκφ (ζην β θχθιν) θαη Πξνζθνπηθέο Γξαζηεξηφηεηεο. πλνιηθά, νη ψξεο καζήκαηνο εβδνκαδηαίσο θπκαίλνληαη απφ 30 έσο 32, αλαιφγσο ηελ ηάμε. Ζ γιψζζα δηδαζθαιίαο είλαη ε Αξαβηθή, ελψ, ζρεηηθά κε ηηο μέλεο γιψζζεο, δηδάζθεηαη ε Αγγιηθή, σο πξσηαξρηθή, ε Γαιιηθή θαη ε Ρψζηθε. Μέρξη ην 2005, ε δηδαζθαιία ησλ Αγγιηθψλ μεθηλνχζε ζηελ 5 ε ηάμε, ελψ έθηνηε μεθηλνχζε απφ ηελ 1 ε ηάμε. Ζ δηδαζθαιία ησλ Ρσζηθψλ μεθίλεζε απφ ην 2014 (Al Hessan et al., φ.π.). Ζ αμηνιφγεζε ησλ καζεηψλ ηνπ πξψηνπ θχθινπ γίλεηαη κε ηελ θιίκαθα 1-10 σο εμήο: 0-4 αδχλακνο καζεηήο, 5-7 κέηξηνο, 8 θαιφο, 9 πνιχ θαιφο & 10 άξηζηνο. ην δεχηεξν θχθιν ηεο βαζκίδαο απηήο ε αμηνιφγεζε γίλεηαη κε ηελ θιίκαθα (ζην % θπκαίλνληαη νη άξηζηνη καζεηέο, ζην 60-69% νη θαινί θαη ζην 40-59% απιά πεξλνχλ ηελ ηάμε). Μφιηο νινθιεξψλνπλ ην β θχθιν ηεο βαζηθήο εθπαίδεπζεο, δίλνπλ εμεηάζεηο γηα λα απνθηήζνπλ ηνλ ηίηιν ShahadetAl-TaleemAl-Asasi, δειαδή ην Πηζηνπνηεηηθφ Βαζηθήο Δθπαίδεπζεο. Οη ηειηθέο απηέο εμεηάζεηο πεξηιακβάλνπλ 7 καζήκαηα: Μαζεκαηηθά, Αξαβηθή γιψζζα, «Γεληθέο Δπηζηήκεο» (Φπζηθή, Υεκεία, Βηνινγία), Θξεζθεπηηθή Αγσγή (είηε ηζιακηθή, είηε ρξηζηηαληθή), Αγγιηθή θαη Γαιιηθή γιψζζα θαη Κνηλσληθέο Δπηζηήκεο (Ηζηνξία, Γεσγξαθία & Πνιηηηθή Αγσγή). Οη καζεηέο ζα πξέπεη λα πεξάζνπλ ηνπιάρηζηνλ πέληε απφ ηα καζήκαηα απηά (ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο Αξαβηθήο γιψζζαο), πξνθεηκέλνπ λα νινθιεξψζνπλ ηε βαζηθή εθπαίδεπζε θαη λα απνθηήζνπλ ην αληίζηνηρν Πηζηνπνηεηηθφ, δηαθνξεηηθά επαλαιακβάλνπλ ηελ ηειεπηαία ηάμε (9 ε ). Απφ ην θαινθαίξη ηνπ 2016, νη καζεηέο πνπ απνηπγράλνπλ ζε ηέζζεξα καζήκαηα, πξέπεη λα παξαθνινπζνχλ πξφζζεηα καζήκαηα (ην ιεγφκελν «ζπκπιεξσκαηηθφ εμάκελν»), πνπ δηαξθεί 2 κήλεο. Ζ βαζκνινγία ηνπο ζηηο εμεηάζεηο ζα θξίλεη θαη ηελ πεξαηηέξσ πνξεία ηνπο ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε: κε 33% πεξλνχλ ζε Δπαγγεικαηηθφ ή Σερληθφ ρνιείν, ελψ κε 50% πεξλνχλ ζε Γεληθφ ρνιείν Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο (Al Hessan et al., φ.π.).

79 Γεπηεξνβάζκηα θαη Σξηηνβάζκηα Δθπαίδεπζε Ζ δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε ζηε πξία δηαξθεί 3 ρξφληα θαη γίλεηαη είηε ζηα Γεληθά ρνιεία είηε ζηα Σερληθά θαη Δπαγγεικαηηθά. Γελ είλαη ππνρξεσηηθή. ινη νη καζεηέο πνπ νινθιεξψλνπλ κε επηηπρία ηε βαζηθή εθπαίδεπζε θαη απνθηνχλ ην αληίζηνηρν Πηζηνπνηεηηθφ, ζπλερίδνπλ ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, είηε ζηε γεληθή είηε ζηελ Σερληθή-Δπαγγεικαηηθή, αλάινγα κε ην βαζκφ πνπ πήξαλ ζηηο γεληθέο εμεηάζεηο (φπσο πξναλαθέξζεθε παξαπάλσ). Ζ ειηθία πνπ αληηζηνηρεί ζε απηή ηε βαζκίδα είλαη 15 κε 18 ρξνλψλ. Σν 94% ησλ δεπηεξνβάζκησλ ζρνιείσλ ζηε πξία είλαη δεκφζηα θαη ην ππφινηπν 6% ηδησηηθά θαη εκπίπηνπλ ζηελ αξκνδηφηεηα ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο, ην νπνίν κεξηκλά γηα ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα, ηηο ηειηθέο εμεηάζεηο, ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα θαη ηα πξνγξάκκαηα. Σα επαγγεικαηηθά ζρνιεία ηεινχλ ππφ ηελ επίβιεςε 11 Τπνπξγείσλ (Al Hessan et al., φ.π.). Σν αλαιπηηθφ πξφγξακκα ησλ γεληθψλ δεπηεξνβάζκησλ ζρνιείσλ δηαθέξεη θαηά πνιχ απφ ην αληίζηνηρν ησλ Σερληθψλ-Δπαγγεικαηηθψλ. ηα γεληθά ζρνιεία, κέρξη ηε ζρνιηθή ρξνληά , ε πξψηε ηάμε ηνπ γεληθνχ ιπθείνπ ήηαλ θνηλή ηφζν γηα ηε ζεσξεηηθή θαηεχζπλζε φζν θαη γηα ηε ζεηηθή. Απφ ηε ρξνληά , θαη νη ηξεηο ηάμεηο δηαθνξνπνηνχληαη, αλάινγα κε ηελ θαηεχζπλζε πνπ επηιέγεη ν θάζε καζεηήο. Σα καζήκαηα πνπ δηδάζθνληαη είλαη ηα εμήο: Θξεζθεπηηθή Αγσγή, Αξαβηθή Γιψζζα, Αγγιηθά, Γαιιηθά, Φηινζνθία θαη Αλζξσπηζηηθέο Δπηζηήκεο, Ηζηνξία, Γεσγξαθία, Μαζεκαηηθά, ηαηηζηηθή, Πιεξνθνξηθή, Φπζηθή, Υεκεία, Βηνινγία, Καιιηηερληθά, Φπζηθή Αγσγή θαη Πνιηηηθή Αγσγή. Οη ψξεο καζεκάησλ ζηηο 2 πξψηεο ηάμεηο είλαη 32 εβδνκαδηαίσο θαη ζηελ 3 ε είλαη 33. Αλάινγα κε ηελ θαηεχζπλζε επηινγήο ηνπ θάζε καζεηή, δηαθέξνπλ νη ψξεο δηδαζθαιίαο ηνπ θάζε καζήκαηνο (Al Hessan et al., φ.π.). ηα Σερληθά - Δπαγγεικαηηθά ζρνιεία, ππάξρνπλ επηπιένλ δηάθνξνη ηνκείο εηδίθεπζεο, φπσο ην εκπφξην, ε βηνκεραλία, ε γεσξγία, ε λνζειεπηηθή, ν ηνπξηζκφο, νη ηειεπηθνηλσλίεο, θ.ά. Οη καζεηέο βαζκνινγνχληαη κε ηελ θιίκαθα ηνπ 100. ην ηέινο ηνπ ηξίηνπ έηνπο, δίλνπλ γεληθέο εμεηάζεηο γηα λα απνθηήζνπλ ην Γεληθφ Απνιπηήξην, ην νπνίν ζα ηνπο επηηξέςεη ηελ είζνδν ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε. Πνιχ ιίγνη καζεηέο Σερληθψλ-Δπαγγεικαηηθψλ ζρνιείσλ γίλνληαη δεθηνί ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, αθφκα θη αλ έρνπλ άξηζηε επίδνζε (Al Hessan et al., φ.π.).

80 80 Ζ πξία δηαζέηεη έλα αξθεηά θαιφ ζχζηεκα αλψηεξεο θαη αλψηαηεο εθπαίδεπζεο, ην νπνίν επηβιέπεηαη απφ ην Τπνπξγείν Αλψηεξεο Δθπαίδεπζεο. πσο ήδε πξναλαθέξζεθε, ζηε βαζκίδα απηή ιεηηνπξγνχλ «ελδηάκεζα» ηδξχκαηα, παλεπηζηήκηα, αλψηεξα ηλζηηηνχηα, εθπαηδεπηηθά λνζνθνκεία θαη εθπαηδεπηηθά θαη ζπκβνπιεπηηθά θέληξα, φπσο ην "Αξαβηθφ γισζζηθφ ζπγθξφηεκα" ( Arabic language Complex ) ή ην "Κέληξν Πιεξνθνξηθήο" ( Information Technology Centre ). ρεδφλ φιν ην θάζκα ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο είλαη θξαηηθφ, αιιά ε λνκνζεζία ηνπ 2001 επέηξεςε ηελ ίδξπζε θάπνησλ ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ θαη θνιεγίσλ, κε ηελ πξνυπφζεζε πάληα λα έρνπλ θξαηηθή άδεηα. Ζ δεκφζηα ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε παξέρεηαη δσξεάλ (ή έζησ έλαληη θάπνηαο ζπκβνιηθήο ακνηβήο), ελψ ε ηδησηηθή θνζηίδεη πεξίπνπ SYP (ιίξεο πξίαο). Κάπνηα ηδξχκαηα παξέρνπλ ζηέγε θαη κεηαθνξά ζηνπο θνηηεηέο (Al Hessan et al., φ.π.). Σν πκβνχιην Αλψηεξεο Δθπαίδεπζεο είλαη ππεχζπλν γηα ηε ιεηηνπξγία θαη πνιηηηθή ηεο βαζκίδαο απηήο, ην νπνίν απαξηίδεηαη απφ εθπξνζψπνπο ησλ παλεπηζηεκίσλ, ησλ θαζεγεηψλ, ησλ θνηηεηψλ θαη ησλ Τπνπξγείσλ Παηδείαο, Τγείαο θαη Αλψηεξεο Δθπαίδεπζεο. Σν πκβνχιην ζπληνλίδεη ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, ηα πξνγξάκκαηα δηδαζθαιίαο θαη ηε ζρέζε ηνπο κε ηα θνηλσληθά θαη νηθνλνκηθά ζρέδηα θαη ιακβάλεη απνθάζεηο ζρεηηθά κε ηελ ηζνηηκία ησλ παλεπηζηεκηαθψλ ηίηισλ ζπνπδψλ (Al Hessan et al., φ.π.). Γελ ππάξρεη ειηθηαθφ φξην εηζαγσγήο ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, ελψ ην αθαδεκατθφ έηνο δηαξθεί απφ Οθηψβξην έσο Ηνχλην. Ζ γιψζζα δηδαζθαιίαο είλαη θαηά βάζε ε Αξαβηθή, ελψ ζε νξηζκέλα ηδξχκαηα κπνξεί λα είλαη ε Αγγιηθή ή ε Γαιιηθή. Γηα φζνπο επηζπκνχλ λα δηδάμνπλ ζε παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα, ν δηδαθηνξηθφο ηίηινο ζπνπδψλ είλαη απαξαίηεηνο (Al Hessan et al., φ.π.). Τπάξρνπλ θάπνηα επαγγεικαηηθά πεδία πνπ δηαηίζεληαη απνθιεηζηηθά ζε άλδξεο θαη θάπνηα άιια πνπ απεπζχλνληαη κφλν ζε γπλαίθεο. Οη αλδξηθέο ζπνπδέο είλαη: ην ηερληθφ ηλζηηηνχην πεηξειαίνπ θαη θπζηθνχ αεξίνπ, κεηα-δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε (κε ηξηηνβάζκηα) 2 αθαδεκατθψλ εηψλ θαη ην ηερληθφ ηλζηηηνχην ζηδεξνδξφκσλ, επίζεο κεηα-δεπηεξνβάζκηα (κε ηξηηνβάζκηα) εθπαίδεπζε 2 αθαδεκατθψλ εηψλ. Οη γπλαηθείεο ζπνπδέο είλαη νη εμήο: ην ηερληθφ ηλζηηηνχην νηθηαθήο νηθνλνκίαο, κεηα-δεπηεξνβάζκηα κε ηξηηνβάζκηα- εθπαίδεπζε 2 αθαδεκατθψλ εηψλ, κε κφλν έλα ηλζηηηνχην, πνπ θηινμελεί πεξίπνπ ζπνπδάζηξηεο, ε λνζειεπηηθή-καηεπηηθή, 2 αθαδεκατθψλ εηψλ, επίζεο κεηα-δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, ην ηερληθφ

81 81 ηλζηηηνχην βνεζψλ νδνληηάηξσλ, 2 αθαδεκατθψλ εηψλ, κεηα-δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαη ην «θνιιέγην εθπαίδεπζεο», κε ηκήκα αλαηξνθήο παηδηψλ, ηεζζάξσλ αθαδεκατθψλ εηψλ, παλεπηζηεκηαθνχ επηπέδνπ (Al Hessan et al., φ.π.). Σππηθά, ε βαζηθή πξνυπφζεζε εηζαγσγήο ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε είλαη ε απφθηεζε ηνπ Γεληθνχ Απνιπηεξίνπ Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο θαη πην ζπγθεθξηκέλα, ν βαζκφο πνπ ιακβάλνπλ νη καζεηέο ζηηο γεληθέο εμεηάζεηο θαζνξίδεη θαη ην είδνο ηνπ ηδξχκαηνο φπνπ ζα εηζέιζνπλ. ρνιέο φπσο ε ηαηξηθή, ε αξρηηεθηνληθή, ε νδνληηαηξηθή θαη νη θπζηθέο επηζηήκεο, απαηηνχλ πςειή βαζκνινγία ζηηο γεληθέο εμεηάζεηο θαη έλα απνιπηήξην κε θαιφ βαζκφ. Κάπνηεο άιιεο ζρνιέο απαηηνχλ θαιή βαζκνινγία θαη ζε θάπνηα ζπκπιεξσκαηηθά καζήκαηα, φπσο γηα παξάδεηγκα ε Αγγιηθή θηινινγία, πνπ απαηηεί πςειή βαζκνινγία θαη ζην κάζεκα ησλ Αγγιηθψλ ή ε ζρνιή Καιψλ Σερλψλ θαη ε Αξρηηεθηνληθή. Ζ ιεγφκελε Mofadala είλαη κηα ιίζηα κε ηνπο ειάρηζηνπο βαζκνχο πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ εηζαγσγή ησλ καζεηψλ ζε θάζε ηξηηνβάζκηα ζρνιή. πλήζσο, έλα κήλα κεηά ηελ αλαθνίλσζε ησλ βαζκψλ ζηηο ηειηθέο εμεηάζεηο, ε πξψηε Mofadala δεκνζηεχεηαη ζηηο εθεκεξίδεο θαη ην internet. χκθσλα κε ηνπο απαηηνχκελνπο βαζκνχο θαη ηηο πξνζσπηθέο ηνπο πξνηηκήζεηο, νη καζεηέο θάλνπλ αίηεζε γηα ηελ πξψηε Mofadala, δειψλνληαο δηάθνξεο ζρνιέο, θαηά ζεηξά πξνηίκεζεο. Σέζζεξηο πεξίπνπ εβδνκάδεο κεηά ηελ πξψηε Mofadala, δεκνζηεχεηαη ε δεχηεξε Mofadala, ε νπνία θαζνξίδεη πνην πεδίν κπνξεί ν θάζε καζεηήο λα ζπνπδάζεη. Ζ ηζηνζειίδα ηεο Mofadala ( παξέρεη νπνηαδήπνηε πιεξνθνξία γηα ηελ θάζε ζρνιή πνπ ελδηαθέξεη ηνλ θάζε καζεηή, φπσο νη πξνυπνζέζεηο εηζαγσγήο ή νη βαζκνί πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ πξψηε θαη δεχηεξε Mofadala (Al Hessan et al., φ.π.). Γηα ηελ απφθηεζε ελφο κεηαπηπρηαθνχ ηίηινπ ζπνπδψλ, απαηηείηαη έλαο ηίηινο ζπνπδψλ α θχθινπ κε θαιφ βαζκφ θαη επίζεο θαιή απφδνζε ζηελ εμέηαζε κηαο μέλεο γιψζζαο (νη πξνυπνζέζεηο θαζνξίδνληαη απφ ην πκβνχιην Αλψηεξεο Δθπαίδεπζεο). Ο αξηζκφο ησλ ππνςήθησλ κεηαπηπρηαθψλ θνηηεηψλ δελ πξέπεη λα ππεξβαίλεη ην ηξηπιάζην ηνπ εηήζηνπ δηδαθηηθνχ πξνζσπηθνχ γηα θάζε εμεηδίθεπζε, ζε αλαγλψξηζε ηεο ζπνπδαηφηεηαο ησλ δεηθηψλ θνηηεηψλεθπαηδεπηηθψλ γηα ηελ πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο. Ζ εηζαγσγή ζε δηδαθηνξηθά πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ απαηηεί ηελ θαηνρή ηίηινπ κεηαπηπρηαθψλ ζπνπδψλ κε θαιφ βαζκφ απφ πξηαθφ παλεπηζηήκην (Al Hessan et al., φ.π.).

82 82 Σν παιαηφηεξν παλεπηζηήκην ηεο πξίαο είλαη ην παλεπηζηήκην ηεο Γακαζθνχ, ην νπνίν ηδξχζεθε ην 1923, κεηά ηε ζπγρψλεπζε δχν κεγαιχηεξσλ ηδξπκάησλ (Education System in Syria, 2018). Τπάξρνπλ 7 δεκφζηα θαη 20 ηδησηηθά παλεπηζηήκηα ζηε πξία. ηα δεκφζηα παλεπηζηήκηα ζπγθαηαιέγνληαη απηφ ηεο Γακαζθνχ شمدةعماج),(ق ηνπ Aleppo ην,(ب Syrian Virtual University, ην Al-Furat University لحتعماج) ην Hama University,(ن یر ش تتعماج) ην Tishreen University,(ت ارف الةعماج) Μεξηθά απφ ηα.(ث ع ب الةعماج) θαη ην Al-Baath University (هامحتعماج) ηδησηηθά παλεπηζηήκηα είλαη ην Cordoba Private University ην Γηεζλέο Παλεπηζηήκην Δπηζηεκψλ θαη Σερλνινγίαο,(ة صاخ الةب طرق تعماج) ην Αξαβηθφ Γηεζλέο,(مول ع ل لت صاخ الةی لودالةع ماج الای جول ون ك ت الو) Παλεπηζηήκην صاخ الةی لودالةی برع الةعماج ال),(ة ην Al-Jazeera University ην,(الالب یإةعماجة صاخ) ην Ebla Private University,(ة صاخ الةری زج الةعماج) Al-Wataniya Private University صاخ الةی نطوالةع ماج ال),(ة ην Al-Rasheed International University of Sciences & Technology ην ArabAcademy,ای جول ون ك ت الومول ع ل لت صاخ ال) (ةی لودالدی شرالةع ماج) (ةی برع الةی م یداك ألا) of Sciences and Technology and Maritime Transport θαη πνιιά άιια. Σα ρξφληα (ي رح ب الل ق ن الوای جول ون ك ت الومول ع لل) θνίηεζεο ηεο Ηαηξηθήο ρνιήο είλαη 6, ησλ Πνιπηερληθψλ ρνιψλ, ηεο Οδνληηαηξηθήο, ηεο Φαξκαθεπηηθήο θαη ηεο Κηεληαηξηθήο ρνιήο είλαη 5 θαη ησλ ππνινίπσλ 4. Οη γιψζζεο δηδαζθαιίαο είλαη ε Αξαβηθή, ε Αγγιηθή θαη ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ε Γαιιηθή (Al Hessan et al., φ.π.). ηε πξία, παξάιιεια κε ηα παλεπηζηήκηα, ιεηηνπξγνχλ θαη θάπνηα «αλψηεξα ηλζηηηνχηα», ηα νπνία επηβιέπνληαη απφ ην Τπνπξγείν Αλψηεξεο Δθπαίδεπζεο θαη έρνπλ απζηεξφηεξα θξηηήξηα εηζφδνπ. Πξνζθέξνπλ κηα ζεηξά απφ εηδηθφηεηεο, φπσο ε Βηνηερλνινγία, θ.ά. θαη παξέρνπλ κέρξη θαη δηδαθηνξηθφ ηίηιν ζπνπδψλ. ηε ιίζηα ηνπ 2016 κε ηα ηδξχκαηα απηά ζπγθαηαιέγνληαλ ην Αλψηεξν Ηλζηηηνχην Γηνίθεζεο Δπηρεηξήζεσλ ΖΗΒΑ, ην Δζληθφ Ηλζηηηνχην Γεκφζηαο Γηνίθεζεο ΗΝΑ, ην Αλψηεξν Ηλζηηηνχην Γεκνγξαθηθψλ πνπδψλ θαη Δξεπλψλ HIDSR θαη ην Αλψηεξν Ηλζηηηνχην Γηαρείξηζεο Νεξνχ HIWM. Σα Αλψηεξα ηδξχκαηα πνπ ζπλδένληαη κε ην παλεπηζηήκην ηεο Γακαζθνχ είλαη ην Αλψηεξν Ηλζηηηνχην Laser θαη ησλ εθαξκνγψλ ηνπ, ην Αλψηεξν Δξεπλεηηθφ Ηλζηηηνχην εηζκψλ, ην Αλψηεξν Ηλζηηηνχην Γηνηθεηηθήο Αλάπηπμεο, ην Αλψηεξν Ηλζηηηνχην Γηεξκελείαο θαη Μεηάθξαζεο θαη ην Αλψηεξν Ηλζηηηνχην

83 83 Γισζζνκάζεηαο. Σα Αλψηεξα Ηλζηηηνχηα Αξαβηθήο Ηζηνξίαο θαη Γισζζψλ ζπλδένληαη κε ην παλεπηζηήκην ηνπ Aleppo, ελψ ην Αλψηεξν Ηλζηηηνχην Γηδαζθαιίαο Ξέλσλ Γισζζψλ κε ην Al-Baath University. Σέινο, κε ην Tishreen University ζπλδένληαη ηα Αλψηεξα Ηλζηηηνχηα Θαιάζζησλ Δξεπλψλ, Πεξηβαιινληηθψλ Δξεπλψλ θαη Ξέλσλ γισζζψλ (Al Hessan et al., φ.π.). ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε φκσο, εθηφο απφ ηα παλεπηζηήκηα, ζπγθαηαιέγνληαη θαη ηα δηάθνξα κεηα-δεπηεξνβάζκηα ηλζηηηνχηα, ηα ιεγφκελα «ελδηάκεζα» ηλζηηηνχηα, ηα νπνία δηαξθνχλ ηνπιάρηζηνλ δχν ρξφληα. Τπάξρνπλ ηα «ππνρξεσηηθά» ηλζηηηνχηα, ηα νπνία παξέρνπλ ζέζεηο εξγαζίαο ζηνπο ζπνπδαζηέο ηνπο ζην δεκφζην ηνκέα, κεηά ηελ νινθιήξσζή ηνπο θαη ηα «κε ππνρξεσηηθά», κεηά ηελ νινθιήξσζε ησλ νπνίσλ ε θπβέξλεζε δελ παξέρεη ζέζεηο εξγαζίαο ζηνπο ζπνπδαζηέο ηνπο. Οη ζπνπδαζηέο πξέπεη λα είλαη θάησ ησλ 23 εηψλ γηα λα θνηηήζνπλ ζε απηά, ελψ πξέπεη λα παξαθνινπζνχλ ηνπιάρηζηνλ ην 90% ησλ πξαθηηθψλ θαη ζεσξεηηθψλ καζεκάησλ. Τπάξρνπλ δχν ηχπνη ηδξπκάησλ επαγγεικαηηθήο κεηα-δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ν πξψηνο παξέρεη ην Licensed Assistant Certificate θαη ν δεχηεξνο ην Technical Diploma Certificate (Al Hessan et al., φ.π.) Θξεζθεπηηθή Δθπαίδεπζε: Sharia schools, Υξηζηηαληθά θαη Δβξατθά ρνιεία Ζ ζξεζθεπηηθή αγσγή ζηε πξία απνηειεί αλαπφζπαζην θνκκάηη ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ θαη είλαη ππνρξεσηηθή έσο θαη ην β θχθιν δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. Υσξίδεηαη ζηελ Ηζιακηθή εθπαίδεπζε γηα ηνπο κνπζνπικάλνπο (ηα ιεγφκελα Sharia schools), ζηε Υξηζηηαληθή εθπαίδεπζε κε ηα ρξηζηηαληθά ζρνιεία γηα ηνπο ρξηζηηαλνχο, θαη ζε έλα πνιχ κηθξφ αξηζκφ εβξατθψλ ζρνιείσλ. Γηα ην ιφγν φηη ε εβξατθή θνηλφηεηα είλαη εμαηξεηηθά κηθξή ζηε πξία, απφ ηελ ίδξπζε ηνπ θξάηνπο ηνπ Ηζξαήι θαη έπεηηα, θαζψο κεηνίθεζε εθεί ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηεο, νη εβξαίνη καζεηέο απνθιείνληαη απφ ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ ζηηο εμεηάζεηο. Σν αλαιπηηθφ πξφγξακκα ηεο ζξεζθεπηηθήο αγσγήο ηίζεηαη ππφ ηελ επνπηεία θαη παξαθνινχζεζε ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο ζε ζπλεξγαζία κε ην Τπνπξγείν Θξεζθεπκάησλ (Al Hessan et al., φ.π.). Σν κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ απνηειεί νπζηαζηηθφ κέξνο ηνπ ζπξηαθνχ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ δψδεθα εηψλ ζηνηρεηψδνπο θαη

84 84 δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, σζηφζν, πνιινί καζεηέο ην ζεσξνχλ σο ην ιηγφηεξν ζεκαληηθφ ζηελ ηάμε ηνπο θαη ζπκνχληαη ειάρηζηα απφ ην πεξηερφκελφ ηνπο (Landis, 2003). Σα Sharia schools αληηπξνζσπεχνπλ ηνλ παξαδνζηαθφ ηξφπν δηδαζθαιίαο ηεο ζενινγίαο θαη πξφθεηηαη γηα έλαλ απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο ηνκείο κε θεξδνζθνπηθήο εθπαίδεπζεο ησλ πνιηηψλ. Σα Sharia schools μεθηλνχλ απφ ην β θχθιν ηεο βαζηθήο εθπαίδεπζεο θαη δηαξθνχλ έσο ην ηέινο ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, απνηειψληαο μερσξηζηφ θιάδν ηεο, παξάιιεια κε ηελ ηερληθν-επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε (Al Hessan et al., φ.π.). Σν 2008, ην Τπνπξγείν Θξεζθεπκάησλ δεκηνχξγεζε έλα ελνπνηεκέλν αλαιπηηθφ πξφγξακκα γηα φια ηα Sharia schools, πνπ απνηειείηαη απφ 7 καζήκαηα: 1. Σε Ννκνινγία Shafi i (AlFeqhAlShafi i), έλα δφγκα κηαο απφ ηηο ηέζζεξηο ζρνιέο ηνπ ηζιακηθνχ λφκνπ ζην Ηζιάκ, πνπ Ηδξχζεθε απφ ηνλ Άξαβα επηζηήκνλα AlShafi i, ζηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα. Οη άιιεο ηξεηο ζρνιέο ηεο ζνπληηηθήο Ννκνινγίαο είλαη νη Hanafi, Maliki θαη Hanbali. Σν δφγκα απηφ είλαη επξέσο δηαδεδνκέλν ζηνπο κνπζνπικάλνπο ζνπλίηεο θαηνίθνπο ηνπ Levant (Al Hessan et al., φ.π.). 2. Σν Hadith, κηα αλαθνξά ησλ ιφγσλ ηνπ Μσάκεζ ή ησλ ζπληξφθσλ ηνπ (Al Hessan et al., φ.π.). 3. Σελ Ηζιακηθή πίζηε: ε ζξεζθεπηηθή πίζηε ησλ κνπζνπικάλσλ βαζίδεηαη ζηα ιφγηα θαη ην ζξεζθεπηηθφ ζχζηεκα πνπ ηδξχζεθε απφ ηνλ Πξνθήηε Μσάκεζ θαη δηδάζθεηαη απφ ην Κνξάλη, ε βαζηθή αξρή ηνπ νπνίνπ είλαη ε απφιπηε ππνηαγή ζε έλαλ θαη κνλαδηθφ ζεφ, ηνλ Αιιάρ (Al Hessan et al., φ.π.). 4. Σε βηνγξαθία ηνπ Πξνθήηε: κηα ιεπηνκεξήο θαη εθηελήο ηζηνξία ηεο δσήο ηνπ Πξνθήηε Μσάκεζ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ηεο γέλλεζεο θαη ηεο πξψηκεο δσήο ηνπ, ησλ γεγνλφησλ θαη καρψλ ζηε Μέθθα θαη Μεδίλα θαζψο θαη ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ ηνπ (Al Hessan et al., φ.π.). 5. Σελ εξκελεία (AlTafsir): ηα ζρφιηα ηνπ Κνξαλίνπ θαη ηηο εμεγήζεηο πνπ απνζθνπνχλ ζην λα εμεγήζνπλ ηηο έλλνηεο ησλ Κνξαληθψλ ζηίρσλ θαη λα εληνπίζνπλ ηε ζεκαζία ηνπο (Al Hessan et al., φ.π.). 6. Σελ Παξαπνκπή, ηνλ θαλφλα αλάγλσζεο ηνπ Κνξαλίνπ. Ζ ζσζηή απαγγειία ηνπ Κνξαλίνπ είλαη ην ζέκα ελφο μερσξηζηνχ θιάδνπ, πνπ νλνκάδεηαη Tajwid θαη θαζνξίδεη επαθξηβψο πψο ζα πξέπεη λα δηαβάδεηαη ην Κνξάλη, πψο λα πξνθέξεηαη ε θάζε ζπιιαβή, πνχ λα ππάξρνπλ παχζεηο, πνχ ζα πξέπεη λα είλαη καθξά ή ζχληνκε ε πξνθνξά, θ.ν.θ. (Al Hessan et al., φ.π.).

85 85 7. Σε κειέηε ζρεηηθά κε ην πψο λα κηινχλ κε ζαθήλεηα θαη κε ηξφπν απνηειεζκαηηθφ θαη θνηλσληθά απνδεθηφ, ρξεζηκνπνηψληαο θαηάιιεια θείκελα Quraa θαη Hadith (Al Hessan et al., φ.π.). Μαδί κε ηα παξαπάλσ 7 καζήκαηα, νη καζεηέο ησλ Sharia schools δηδάζθνληαη επίζεο θαη φια ηα ππφινηπα καζήκαηα ησλ δεπηεξνβάζκησλ ζρνιείσλ, ελψ ην απνιπηήξηφ ηνπο είλαη ηζφηηκν κε εθείλσλ, απφ ην Υάξηο ζε απηή ηελ ηζνηηκία, νη καζεηέο ησλ Sharia schools κπνξνχλ λα ζπλερίζνπλ ηηο ζπνπδέο ηνπο ζε νπνηνδήπνηε δεκφζην παλεπηζηεκηαθφ ηκήκα επηζπκνχλ. Δλψ ηα Sharia schools ιακβάλνπλ ππνπξγηθή ρξεκαηνδφηεζε, κεγάιεο ηδησηηθέο δσξεέο ρξεζηκνπνηνχληαη ζπρλά γηα λα θαιπθζεί έλα ζεκαληηθφ κέξνο ησλ δαπαλψλ ηνπο, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη ηείλνπλ λα ζεσξνχληαη πεξηζζφηεξν σο ηνπηθά ηδησηηθά ζρνιεία. Οη πεξηζζφηεξεο απφ απηέο ηηο δσξεέο πξνέξρνληαη απφ ην Σακείν Zakat, ην νπνίν ην Τπνπξγείν Παηδείαο ίδξπζε γηα λα ζηεξίδεη θαη λα ρξεκαηνδνηεί ηελ εθπαίδεπζε ησλ Sharia schools. Σν ηακείν θξνληίδεη λα ζπιιέγεη δσξεέο απφ πνιίηεο πξνθεηκέλνπ λα ρηίδνληαη λέα Sharia schools θαη λα ρξεκαηνδνηείηαη ε ιεηηνπξγία ησλ ήδε ππαξρφλησλ (Al Hessan et al., φ.π.). Οξηζκέλα Sharia schools είλαη εμ νινθιήξνπ ηδησηηθά ή θνηλνηηθά. Θεσξεηηθά αλήθνπλ ζην Τπνπξγείν Θξεζθεπκάησλ αιιά ε θνηλσλία θαη νη πνιίηεο έρνπλ αλαιάβεη φιεο ηηο επζχλεο δηαρείξηζεο θαη δαπάλεο ηνπο. Σν αλαιπηηθφ ηνπο πξφγξακκα δελ είλαη πξνθαζνξηζκέλν θαη ζηαζεξφ αιιά ππάγεηαη ζηε δηαθξηηηθή επρέξεηα ησλ εθπαηδεπηηθψλ. Δπηπιένλ, ην απνιπηήξην απφ απηά ηα ζρνιεία δελ είλαη πιήξσο αλαγλσξηζκέλν απφ ην επίζεκν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο πξίαο θαη, σο εθ ηνχηνπ, νη καζεηέο αλαγθάδνληαη λα πεγαίλνπλ ζην εμσηεξηθφ γηα ζπνπδέο. Σν 2013, ππήξραλ πεξίπνπ 220 Sharia schools ζηε πξία, ζχκθσλα κε ην Τπνπξγείν Θξεζθεπκάησλ. Απφ ηε ζηηγκή πνπ ε θπβέξλεζε επέηξεςε ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα λα επελδχεη ζηνλ ηνκέα ηεο εθπαίδεπζεο ην 2001, άλνημαλ κεξηθά ζξεζθεπηηθά ηδξχκαηα ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ηα πεξηζζφηεξα εθ ησλ νπνίσλ απνηεινχζαλ παξαξηήκαηα άιισλ παλεπηζηεκίσλ ηνπ εμσηεξηθνχ, φπσο ην Al-Azhar University ηεο Αηγχπηνπ. Τπάξρεη επίζεο θαη ην Al Sham Institution of Sharia Sciences, Arabic Language and Islamic Studies & Research (Ηλζηηηνχην Δπηζηεκψλ, Αξαβηθήο Γιψζζαο θαη Ηζιακηθψλ Μειεηψλ & Δξεπλψλ), ην νπνίν πξνζθέξεη ηε δπλαηφηεηα δηδαζθαιίαο ζηα αξαβηθά ζαλ δεχηεξε γιψζζα (Al Hessan et al., φ.π.). πσο πξναλαθέξζεθε, νη ρξηζηηαλνί απνηεινχλ πεξίπνπ ην 10% ηνπ πξηαθνχ πιεζπζκνχ. Παξφιν πνπ ππάξρεη ρξηζηηαληθή εθπαίδεπζε πνπ

86 86 απεπζχλεηαη ζηνπο ρξηζηηαλνχο καζεηέο, δελ ππάξρνπλ επίζεκα αλαγλσξηζκέλα ρξηζηηαληθά ζρνιεία, πνπ λα επνπηεχνληαη απφ ην Τπνπξγείν Θξεζθεπκάησλ ή ην Τπνπξγείν Παηδείαο, φπσο ζπκβαίλεη κε ηα Sharia schools. Παξφια απηά, ππάξρνπλ θάπνηα φρη πνιιά- ηδησηηθά ρξηζηηαληθά ζρνιεία ζε πνιιέο πεξηνρέο. Ο ηχπνο ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ ηεο ρξηζηηαληθήο εθπαίδεπζεο είλαη γεληθφο θαη πεξηεθηηθφο θαη πεξηιακβάλεη θείκελα απφ ηε Βίβιν, ηε δσή ηνπ Υξηζηνχ, βηβιηθέο θηγνχξεο θαη εζηθέο αμίεο. Ο εβξατθφο πιεζπζκφο έρεη ζπξξηθλσζεί αξθεηά ζην ζπξηαθφ έδαθνο, κεηά ηε δεκηνπξγία ηνπ θξάηνπο ηνπ Ηζξαήι, θαη σο εθ ηνχηνπ ππάξρνπλ πνιχ ιίγα παηδηά εβξατθήο θαηαγσγήο ζην ζρνιηθφ ζχζηεκα. Γηα ην ιφγν απηφ, ην Τπνπξγείν Παηδείαο ζηακάηεζε λα εθδίδεη βηβιία γηα ηνλ ηνπδατζκφ θαη έηζη νη καζεηέο απηνί απαιιάζζνληαη απφ ηηο εζληθέο εμεηάζεηο ζην κάζεκα ηεο ζξεζθεπηηθήο αγσγήο (Al Hessan et al., φ.π.). 3.6 Η πξηαθή Δθπαίδεπζε ζηα ρξόληα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ Οη καθξνρξφληεο ζπγθξνχζεηο ζηε πξία απφ ην 2011 έσο θαη ζήκεξα, κε ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή θαηάξξεπζε πνπ αθνινχζεζε, αλέηξεςαλ φια ηα εθπαηδεπηηθά επηηεχγκαηα πνπ είραλ θαηαθηεζεί επί δεθαεηίεο. Σν κειαλφ απνηέιεζκα απηψλ είλαη λα βξίζθνληαη πεξίπνπ 2,3 εθαηνκκχξηα παηδηά εθηφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, ηφζν κέζα ζηε πξία φζν θαη ζηηο ρψξεο φπνπ κεηεγθαηαζηάζεθαλ. Σφζν ε εθπαίδεπζε ησλ θνξηηζηψλ φζν θαη ε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε βξίζθνληαη ζε δεηλφηεξε αθφκα ζέζε θαη έρνπλ πιεγεί αθφκα πεξηζζφηεξν. Σα ρακειά πνζνζηά πξφζβαζεο ζηε κεηαδεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο ηερληθήοεπαγγεικαηηθήο, αιιά θαη ζηελ ηξηηνβάζκηα, έρνπλ πξνθαιέζεη ηεξάζηηα αλεζπρία. Οη χξηνη λένη ειηθίαο εηψλ δελ έρνπλ πξννπηηθέο νπζηαζηηθήο θαη πνηνηηθήο δηαβίσζεο. Ζ παξνρή πνηνηηθήο εθπαίδεπζεο κε επίθεληξν ηε ζπκκεηνρηθή κάζεζε, ηελ απφθηεζε δεμηνηήησλ δσήο θαη ηελ αζθάιεηα, παξακέλνπλ φλεηξα απαηειά γηα κηα γεληά πνπ έρεη απφ πνιινχο ραξαθηεξηζζεί σο «ρακέλε» (No Lost Generation, 2017). Δπηπιένλ, έλα ζηα ηξία ζρνιεία έρεη θαηαζηξαθεί ή έρεη αιιάμεη ρξήζε (θπξίσο ζηξαηησηηθή). Σν 2016 ζεκεηψζεθαλ 87 εθπαηδεπηηθέο επηζέζεηο, εθ ησλ

87 87 νπνίσλ νη 76 ζε ζρνιηθά ζπγθξνηήκαηα θαη νη 11 ζε εθπαηδεπηηθφ πξνζσπηθφ, κε ζπλέπεηα ην ζάλαην θαη ηνλ ηξαπκαηηζκφ 250 παηδηψλ κέζα ή θνληά ζην ζρνιείν ηνπο θαη 28 δαζθάισλ θαη θαζεγεηψλ. πλεπψο, φια απηά ηα ρξφληα ηεο θξίζεο θαη ησλ ζπξξάμεσλ, ηα παηδηά θηλδχλεπαλ ηφζν γηα ηε ζσκαηηθή ηνπο αθεξαηφηεηα φζν θαη απφ ηελ έιιεηςε πνηνηηθήο εθπαίδεπζεο (No Lost Generation, 2017). χκθσλα κε έθζεζε ηνπ Οξγαληζκνχ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο (FRA), (European Union Agency for Fundamental Rights, 2019), νη θαζπζηεξήζεηο θαη νη ζνβαξέο δπζθνιίεο πνπ ζεκεηψλνληαη σο πξνο ηελ έληαμε ησλ λεαξψλ πξνζθχγσλ, νη νπνίνη εγθαηέιεηςαλ ηηο εζηίεο ηνπο γηα λα ζσζνχλ απφ ηνλ πφιεκν θαη ηηο δηψμεηο, ελέρνπλ ηνλ θίλδπλν λα δεκηνπξγεζεί κηα «ρακέλε γεληά». H έθζεζε, παξνηξχλεη ηελ Διιάδα θαη άιια θξάηε κέιε λα αληιήζνπλ δηδάγκαηα ην έλα απφ ην άιιν πξνθεηκέλνπ λα δψζνπλ ζε απηνχο ηνπο λένπο αλζξψπνπο κηα αμηνπξεπή επθαηξία λα ρηίζνπλ ηε δσή ηνπο. Ζ Δ.Δ θαη ηα θξάηε κέιε ηεο εξγάδνληαη ζθιεξά πξνθεηκέλνπ λα αληαπνθξηζνχλ ζηελ πξφθιεζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζε νιφθιεξε ηελ Δπξψπε, ελψ αληηκεησπίδνπλ ζνβαξέο δπζθνιίεο ζηελ έληαμε ησλ λεναθηρζέλησλ, θαη ηδίσο ησλ αηφκσλ λεαξήο ειηθίαο 16 έσο 24 εηψλ. Απφ ηελ αξρή ηεο θξίζεο ζηε πξία ην 2011, ε εθπαίδεπζε έρεη γίλεη θνηλσληθφ δήηεκα αζθάιεηαο. Μηα γεληά παηδηψλ έρνπλ δηαθφςεη ηελ επίζεκε εθπαίδεπζή ηνπο. Ζ παξαηεηακέλε ζχγθξνπζε ζηε πξία έρεη εθηνπίζεη πάλσ απφ 6,6 εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο θαη δεκηνχξγεζε 4,5 εθαηνκκχξηα πξφζθπγεο, εθ ησλ νπνίσλ 2,1 εθαηνκκχξηα είλαη παηδηά. Απφ ηα 5,4 εθαηνκκχξηα παηδηά πνπ έρνπλ αλάγθε εθπαίδεπζεο ζηε πξία, 2,1 εθαηνκκχξηα δελ θνηηνχλ ζην ζρνιείν. Απφ ηα 1,4 εθαηνκκχξηα παηδηά πξνζθχγσλ ζηα γεηηνληθά θξάηε ππνδνρήο ηεο πξίαο, επίζεο δελ θνηηνχλ ζην ζρνιείν. Ζ θαηάζηαζε απηή, εθηζηά ηελ πξνζνρή ησλ δηεζλψλ θαη ηνπηθψλ νξγαληζκψλ ζην δήηεκα ηεο «ρακέλεο γεληάο» παηδηψλ πξνζθχγσλ, ζρνιηθήο ειηθίαο απφ ηε πξία, γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο πξνζθπγηθήο θξίζεο πνπ ελέρεη ηνλ θίλδπλν ζηίγκαηνο, απνκφλσζεο, ελδνθνηλνηηθψλ εληάζεσλ θαη πεξηζσξηνπνίεζεο (Deane, 2016, ζ ). Χζηφζν, ε θαηάζηαζε δελ είλαη ε ίδηα ζε φιεο ηηο πεξηνρέο ηεο ρψξαο, αιιά πνηθίιιεη αλάινγα κε ηηο ερζξνπξαμίεο θαη ηηο ζπξξάμεηο πνπ καίλνληαη ζε θαζεκία απφ απηέο. ηηο πεξηνρέο πνπ παξακέλνπλ ππφ ηνλ έιεγρν ηεο θπβέξλεζεο, ην Τπνπξγείν Παηδείαο ζπλερίδεη λα παξέρεη φιεο ηηο δεκφζηεο

88 88 εθπαηδεπηηθέο παξνρέο: ηα πεξηζζφηεξα ζρνιεία παξακέλνπλ αλνηρηά, αθνινπζείηαη ην επίζεκν εζληθφ αλαιπηηθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ θαη νη εμεηάζεηο δηεμάγνληαη θαλνληθά. Απηέο είλαη νη ζρεηηθά αζθαιείο πεξηνρέο ηεο ρψξαο, ζηηο νπνίεο ε θαηάζηαζε ζηελ εθπαίδεπζε βξίζθεηαη ζρεδφλ ζην επίπεδν πξηλ ηνλ πφιεκν θαη ζηηο νπνίεο έρνπλ κεηεγθαηαζηαζεί εζσηεξηθνί πξφζθπγεο απφ άιιεο πεξηνρέο ηεο ρψξαο φπνπ καίλνληαη ζπγθξνχζεηο, ηα πεξηζζφηεξα παηδηά ησλ νπνίσλ βξίζθνληαη εθηφο ζρνιηθνχ ζπζηήκαηνο, είηε γηαηί δελ έρνπλ επίζεκα έγγξαθα γηα ηελ εγγξαθή ηνπο, είηε γηαηί ηα πεξηζζφηεξα ζρνιεία είλαη ήδε ππεξπιήξε. ηηο πεξηνρέο απηέο, νη ψξεο δηδαζθαιίαο έρνπλ κεησζεί θαη νξηζκέλα καζήκαηα φπσο ε ηζηνξία- θαηαξγήζεθαλ, γηα λα δηεπθνιπλζνχλ νη δηπιέο βάξδηεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ (UNICEF, MENA, 2015). ηηο ππφινηπεο πεξηνρέο ηεο ρψξαο, νη νπνίεο βξίζθνληαη ζε πνιεκηθέο ζπγθξνχζεηο, ε θαηάζηαζε ζηελ εθπαίδεπζε είλαη ρανηηθή. Ζ αζθάιεηα ησλ παηδηψλ είλαη ν θπξηφηεξνο ιφγνο γηα ηνλ νπνίν νη γνλείο δελ ηα ζηέιλνπλ ζην ζρνιείν, θαζψο ε δηαδξνκή απφ θαη πξνο απηφ ζεσξείηαη εμαηξεηηθά επηζθαιήο. Δπηπιένλ, πνιιά απφ ηα ζρνιεία έρνπλ ππνζηεί δεκηέο θαη θαηαζηξνθέο ή έρνπλ αθφκα ηζνπεδσζεί, ελψ παξαηεξείηαη έιιεηςε δηδαθηηθνχ πξνζσπηθνχ εμαηηίαο ησλ πεξηνξηζκέλσλ κεηαθηλήζεψλ ηνπ. ε απηέο ηηο πεξηνρέο, νη νπνίεο ηεινχλ ππφ ηνλ έιεγρν παξαθξαηηθψλ θαη παξαζηξαηησηηθψλ δπλάκεσλ, ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ -ζε φζα ζρνιεία ιεηηνπξγνχλ- παξαπνηείηαη θαη θάπνηα βαζηθά καζήκαηα φπσο ε ηζηνξία- θαηαξγνχληαη, θαζψο ζεσξείηαη απφ ηηο δπλάκεηο απηέο φηη εθθξάδνπλ ηελ θεληξηθή θπβεξλεηηθή πνιηηηθή γξακκή (UNICEF, MENA, 2015). Οη πεξηνρέο νη νπνίεο επιήγεζαλ πεξηζζφηεξν απφ ηνλ πφιεκν ζηνλ ηνκέα ηεο εθπαίδεπζεο θαη φρη κφλν- είλαη νη εμήο: Al-Raqqa, Idleb, Aleppo, DeirAzzour, Hama θαη Darra a. ηηο πεξηνρέο απηέο, ιηγφηεξνη απφ ηνπο κηζνχο καζεηέο πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν ελψ παξαηεξνχληαη νη κεγαιχηεξεο θαηαζηξνθέο ζε ζρνιηθά θηίξηα (UNICEF, 2013). Σα ζρνιεία πξέπεη λα απνηεινχλ αζθαιή θαηαθχγηα, φπνπ ηα παηδηά λα αηζζάλνληαη αζθαιή απφ ηε ζχγθξνπζε πνπ θπξηαξρεί γχξσ ηνπο. Χζηφζν, πνιιά παηδηά, θαζ φιε ηε δηάξθεηα ησλ ζπξξάμεσλ, έρνπλ πεξηγξάςεη πσο, ζηε δηαδξνκή απφ θαη πξνο ην ζρνιείν ηνπο, απνηέιεζαλ ζηφρν ειεχζεξσλ ζθνπεπηψλ ή ζπλειήθζεζαλ θαη θξαηήζεθαλ ή θαη ηξαπκαηίζηεθαλ αθφκα. Πνιιά επίζεο είδαλ ην ζρνιείν ηνπο λα θαηαζηξέθεηαη ή λα κεηαηξέπεηαη ζε ζηξαηησηηθφ πξνπχξγην. Ή αθφκα ρεηξφηεξα, έρνπλ γίλεη κάξηπξεο θξηθηαζηηθψλ ζθελψλ βίαο, βιέπνληαο

89 89 ζπκκαζεηέο θαη θαζεγεηέο ηνπο λα ζθνηψλνληαη κπξνζηά ζηα κάηηα ηνπο. Σν δηθαίσκα ζε κηα πνηνηηθή εθπαίδεπζε, φπσο ζεζπίζηεθε κε ηε χκβαζε ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ παηδηνχ, παξαβηάδεηαη θαζεκεξηλά θαη ζε πνιχ κεγάιε θιίκαθα. Δάλ ε δσή ησλ παηδηψλ δηαθηλδπλεχεηαη θαζεκεξηλά ζηε δηαδξνκή απφ θαη πξνο ην ζρνιείν, είλαη ινγηθφ νη γνλείο ηνπο λα επηιέγνπλ λα κελ ηα ζηέιλνπλ (UNICEF, 2013). Δπίζεο, ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο, φπσο ζηελ θνπξδηθή επαξρία Hassakeh, θάπνηα ζρνιεία εηζήγαγαλ ην κάζεκα ησλ Κνπξδηθψλ, ελψ ζε θάπνηα άιια ε θνπξδηθή γιψζζα έγηλε ε γιψζζα δηδαζθαιίαο, κε ζπλέπεηα ηα παηδηά πνπ δε κηινχλ θνπξδηθά λα απνθιείνληαη απφ ην ζρνιείν (UNICEF, MENA, 2015). ινη απηνί νη παξάγνληεο επέθεξαλ ζεκαληηθή κείσζε ζηελ εγγξαθή ησλ καζεηψλ ζην ζρνιείν. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε κείσζε απηή θαηαγξάθεηαη ζηελ Πξνζρνιηθή αγσγή κε κείσζε εγγξαθψλ θαηά 89%, ζηε Βαζηθή εθπαίδεπζε 44%, ζηε Γεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε 23% θαη ζηελ Σερληθή / επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε 64% (UNICEF, 2015). Δπηπιένλ, ζηηο ρψξεο ππνδνρήο ησλ χξησλ πξνζθχγσλ, ζχκθσλα κε ηελ UNICEF (2015), ε εγγξαθή ησλ παηδηψλ ζην ζρνιείν θπκαίλεηαη ζε εμαηξεηηθά ρακειά επίπεδα. πγθεθξηκέλα, ζηηο 5 ρψξεο πνπ θηινμελνχλ ηνπο πεξηζζφηεξνπο χξηνπο πξφζθπγεο, ζηελ Σνπξθία, παηδηά, δειαδή ην 64%, βξίζθεηαη εθηφο ζρνιείσλ, ζην Λίβαλν, παηδηά, δειαδή ην 49%, ζηελ Ηνξδαλία, παηδηά, κε πνζνζηφ 14%, ζην Ηξάθ, παηδηά, κε πνζνζηφ 39%, & ζηελ Αίγππην, παηδηά, κε πνζνζηφ 10%. πλνιηθά, πεξίπνπ ηα κηζά παηδηά (ην 48%) πνπ βξίζθνληαη εθηφο πξίαο, σο πξφζθπγεο, δελ πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν, θάηη πνπ ζε αξηζκνχο αληηζηνηρεί ζε παηδηά (UNICEF, 2015). Μπνξεί ινηπφλ λα έρνπλ βξεη αζθαιέο θαηαθχγην απφ ηε βία θαη ηηο πνιεκηθέο ζπγθξνχζεηο πνπ καίλνληαη ζηε ρψξα ηνπο, φκσο ηα παηδηά-πξφζθπγεο αληηκεησπίδνπλ άιινπ είδνπο εκπφδηα θαη δπζθνιίεο ζηηο λέεο παηξίδεο. Έλα απφ απηά αξθεηά ζεκαληηθφ- είλαη ην εκπφδην ηεο ζπλέρηζεο ηεο ζρνιηθήο ηνπο θνίηεζεο. Αθφκα φκσο θη αλ θαηαθέξνπλ λα εγγξαθνχλ ζην ζρνιείν, νη δπζθνιίεο ζηελ μέλε γιψζζα, νη δηαθνξέο ζηα πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ, θαζψο θαη ε απνκφλσζε πνπ ληψζνπλ, ηνπο θάλεη πνιχ ζπρλά λα ην εγθαηαιείπνπλ, επηιέγνληαο λα βγνπλ ζην δξφκν γηα κεξνθάκαην (UNICEF, 2013). Ζ παηδηθή εξγαζία θαη εθκεηάιιεπζε έρνπλ εμαπισζεί ζαλ επηδεκία ηα ηειεπηαία ρξφληα ηφζν ζηε πξία φζν θαη ζηηο γεηηνληθέο ρψξεο, νη νπνίεο

90 90 απνξξνθνχλ ην κεγαιχηεξν αξηζκφ χξησλ πξνζθχγσλ, θαζψο ηα παηδηά απνηεινχλ ηελ πην εχζξαπζηε, επάισηε θαη αδχλακε θνηλσληθή νκάδα, πνπ επεξεάζηεθε πεξηζζφηεξν απφ φιεο ηηο ππφινηπεο απφ ηελ θξίζε ζηε πξία. Λφγσ ηεο ππεξβνιηθήο θηψρεηαο, ησλ άζιησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο, ηνπ εθηνπηζκνχ ηνπο, ησλ πνιχ πςειψλ πνζνζηψλ αλεξγίαο θαη ηεο έιιεηςεο θαηάιιεισλ κεραληζκψλ θνηλσληθήο πξνζηαζίαο, νη πξφζθπγεο εμαξηψληαη νινέλα θαη πεξηζζφηεξν απφ ηελ παηδηθή εξγαζία. Ζ πίεζε γηα ζπκβνιή ζην νηθνγελεηαθφ εηζφδεκα είρε σο απνηέιεζκα ηα παηδηά λα αλαιακβάλνπλ βαξηέο θαη επηθίλδπλεο δνπιεηέο ζε δηάθνξνπο ηνκείο, απφ επνρηαθή γεσξγηθή απαζρφιεζε κέρξη κηθξέο βηνκεραλίεο θαη εκπφξην δξφκνπ. Οη ζπλζήθεο εξγαζίαο, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο, είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιεο θαη αλζπγηεηλέο, κε πνιχσξε νξζνζηαζία είηε θάησ απφ ηνλ ήιην, είηε θάησ απφ ηε βξνρή, πνπ πνιχ δχζθνια ηηο αληέρεη αθφκα θαη έλαο ελήιηθνο. Γηα παξάδεηγκα, ε Σνπξθία, ε νπνία είλαη ν ηξίηνο κεγαιχηεξνο πξνκεζεπηήο πθάζκαηνο ηεο Δπξψπεο θαη γίλεηαη αλαπφζπαζην κέξνο ηεο παγθφζκηαο αιπζίδαο εθνδηαζκνχ ησλ κεγάισλ επξσπατθψλ brand-names, ζηεξίδεη ζε έλα ζεκαληηθφ βαζκφ ηε βηνκεραλία πθαζκάησλ ζηε θζελή παηδηθή εξγαζία χξησλ πξνζθχγσλ. Δλλνείηαη πσο πξφθεηηαη γηα αλαζθάιηζηε εξγαζία αλεηδίθεπηνπ εξγάηε, κε πνιχ ρακειέο απνδνρέο. πγθεθξηκέλα, ζηελ ηνπξθηθή πφιε Şanlıurfa ηεο λνηηναλαηνιηθήο Αλαηνιίαο, ην 15% ησλ ζπξηαθψλ λνηθνθπξηψλ έρνπλ ηνπιάρηζηνλ έλαλ αλήιηθν πνπ εξγάδεηαη, ελψ ζην γεηηνληθφ Hatay ην πνζνζηφ απηφ αλεβαίλεη ζην 24%. Ο κέζνο φξνο ειηθίαο ησλ αλήιηθσλ εξγαδφκελσλ είλαη 14 εηψλ ζηε Şanlıurfa θαη 15 εηψλ ζην Hatay. Πεξίπνπ ην 70-80% ησλ χξησλ παηδηψλ πνπ θαηνηθνχλ ζηηο πφιεηο απηέο, εξγάδνληαη ηνπιάρηζηνλ 6 εκέξεο ηελ εβδνκάδα, κε ην 90% απφ ηα παηδηά απηά λα δνπιεχνπλ πάλσ απφ 8 ψξεο ηελ εκέξα. ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ηνπιάρηζηνλ έλα παηδί αλά ηξία ζπξηαθά λνηθνθπξηά εξγάδεηαη είηε ζην βηνκεραληθφ ηνκέα ηεο θισζηνυθαληνπξγίαο θαη ππνδεκαηνπνηίαο, είηε ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ (πεξίπηεξα, εζηηαηφξηα, θαθεηέξηεο, θιπ), είηε ζηελ παξαγσγή επίπισλ θαη ζε εξγνζηάζηα απηνθηλήησλ (Yalçın, 2016). χκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηεο UNICEF, πεξηζζφηεξα απφ απφ ηα παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο απφ ηε πξία βξίζθνληαη εθηφο ηνπξθηθψλ ζρνιείσλ. Παξφιν πνπ δηθαηνχληαη πιήξε πξφζβαζε ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ην νηθνλνκηθφ βάξνο ηεο ζρνιηθήο θνίηεζεο, ε απνπζία επαξθνχο θαη θαηάιιεινπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο γηα ηελ ππνδνρή πξνζθπγφπνπισλ θαη ε

91 91 έιιεηςε ελεκέξσζεο ησλ γνλέσλ ηνπο παξεκπνδίδνπλ ην βαζηθφ ηνπο δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε, ε νπνία ηνπο είλαη απνιχησο απαξαίηεηε φρη κφλν γηα ηελ ςπρνινγηθή ηνπο αλάθακςε θαη αλάπηπμε, αιιά θαη γηα λα κάζνπλ λα πξνζηαηεχνληαη απφ ηελ εθκεηάιιεπζε θαη λα δηεθδηθνχλ ηα δηθαηψκαηά ηνπο (Yalçın, 2016). 3.7 Η εθπαίδεπζε ζηηο ρώξεο ππνδνρήο ζπξηαθνύ πξνζθπγηθνύ πιεζπζκνύ Σα 8 ρξφληα θξίζεο θαη ζπξξάμεσλ ζηε πξία ψζεζαλ εθαηνκκχξηα χξηνπο λα εγθαηαιείςνπλ ηελ παηξίδα ηνπο θαη λα δεηήζνπλ άζπιν ζε λέεο ρψξεο γεηηνληθέο θαη κε -, κε ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ άιισλ πεξίπνπ ηφζσλ πνπ αλαγθάζηεθαλ λα κεηαλαζηεχζνπλ ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο. ρεδφλ νη κηζνί απφ απηνχο είλαη παηδηά θαη ην έλα ηξίην ηνπο ζρνιηθήο ειηθίαο (5-17 εηψλ). Σα παηδηά απηά έρνπλ ππνζηεί ηηο κεγαιχηεξεο θαη βαξχηεξεο ζπλέπεηεο ηνπ πνιέκνπ απηνχ, έρνληαο ζηεξεζεί ηελ παηδηθή ηνπο ειηθία, ηελ παηδηθφηεηά ηνπο, θαζψο θαη ην δηθαίσκά ηνπο ζηελ εθπαίδεπζε (UNICEF, MENA, 2015). Οη πέληε ρψξεο πνπ απνξξφθεζαλ ην κεγαιχηεξν αξηζκφ χξησλ πξνζθχγσλ είλαη ε Σνπξθία, ν Λίβαλνο, ε Ηνξδαλία, ην Ηξάθ θαη ε Αίγππηνο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζχκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηεο Όπαηεο Αξκνζηείαο ηνπ Ο.Ζ.Δ. (Operational Data Portal, 2019a), ε Σνπξθία έρεη δερζεί χξηνπο πξφζθπγεο, ν Λίβαλνο , ε Ηνξδαλία , ην Ηξάθ θαη ε Αίγππηνο πλνιηθά ινηπφλ, χξηνη πξφζθπγεο θηινμελνχληαη ζηηο πέληε παξαπάλσ γεηηνληθέο ηνπο ρψξεο. ηηο πέληε απηέο ρψξεο, παξφιν πνπ δελ έρνπλ φιεο ππνγξάςεη ηε Γηεζλή χκβαζε γηα ηνπο πξφζθπγεο ηνπ 1951 (κε εμαίξεζε ηελ Σνπξθία θαη ηελ Αίγππην), ηα παηδηά απφ ηε πξία γεληθά έρνπλ πξφζβαζε ζην εθπαηδεπηηθφ ηνπο ζχζηεκα. Βέβαηα, απηφ είλαη θάηη ην νπνίν κπνξεί λα ζπλδεζεί κε άιια λνκηθά πιαίζηα πνπ εγγπψληαη ην δηθαίσκα εθπαίδεπζεο ζηα παηδηά πξνζθχγσλ, φπσο ε χκβαζε γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Παηδηνχ, ε νπνία έρεη ππνγξαθεί απφ φιεο ηηο ρψξεο ηεο πεξηνρήο. Οη θπβεξλήζεηο θαη ηα ππνπξγεία Παηδείαο ζηελ πεξηνρή θαηαβάιινπλ κεγάιεο πξνζπάζεηεο γηα ηελ θάιπςε ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλαγθψλ ησλ παηδηψλ απφ ηε πξία (UNICEF, MENA, 2015).

92 Η Δθπαίδεπζε ησλ ύξησλ πξνζθύγσλ ζηελ Σνπξθία Ζ Σνπξθία θηινμελεί ην κεγαιχηεξν αξηζκφ χξησλ πξνζθχγσλ ζρνιηθήο ειηθίαο (5-17 εηψλ). χκθσλα κε επίζεκα ζηνηρεία ηεο No Lost Generation (2017), ην Γεθέκβξην ηνπ 2016 ζηελ Σνπξθία δνχζαλ χξηνη πξφζθπγεο, απφ ηνπο νπνίνπο νη ήηαλ παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο (5-17 εηψλ), απφ ηα νπνία ηα θνηηνχζαλ ζην επίζεκν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη ηα ζηελ άηππε εθπαίδεπζε. Σα ππφινηπα (ην 42%) βξίζθνληαλ εθηφο εθπαίδεπζεο. Βέβαηα ην πνζνζηφ απηφ είλαη αηζζεηά βειηησκέλν ζε ζρέζε κε ηα πνζνζηά ηνπ Γεθεκβξίνπ ηνπ 2015 (ελφο ρξφλνπ λσξίηεξα δειαδή), πνπ ήζειαλ ηα παηδηά πνπ βξίζθνληαλ εθηφο εθπαίδεπζεο λα αλέξρνληαη ζηα , δειαδή ζην 60% (απφ ηα παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο πνπ δνχζαλ ζηελ Σνπξθία κφλν ηα θνηηνχζαλ ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε). Καηαβιήζεθαλ κεγάιεο πξνζπάζεηεο ψζηε λα απμεζεί ε ζρνιηθή εγγξαθή, κε απνηέιεζκα ζηελ αξρή ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο , γηα πξψηε θνξά απφ ηελ έλαξμε ηεο θξίζεο, ν αξηζκφο ησλ εγγεγξακκέλσλ παηδηψλ ζην ζρνιείν λα μεπεξλάεη ηνλ αξηζκφ ησλ εθηφο ζρνιείνπ (No Lost Generation, 2017). ηα ηέιε ηνπ 2018, πξνζθπγφπνπια απφ ηε πξία ζπκκεηείραλ ζηελ επίζεκε εθπαίδεπζε ζηελ Σνπξθία (ζχκθσλα κε ηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία ηνπ Σνπξθηθνχ Τπνπξγείνπ Δζληθήο Παηδείαο), πνπ αληηζηνηρνχζαλ ζε πνζνζηφ εγγξαθήο 62%. Οη εγγξαθέο ζηα ζρνιεία είλαη πςειφηεξεο ζην επίπεδν ηνπ δεκνηηθνχ (96%), αιιά κεηψλνληαη ζην 58% γηα ηνπο καζεηέο ζην γπκλάζην θαη ζην 26% γηα ηνπο καζεηέο ιπθείνπ. Αλ θαη νη εγγξαθέο έρνπλ απμεζεί ηα ηειεπηαία ηξία ρξφληα, εμαθνινπζνχλ λα ππάξρνπλ πάλσ απφ παηδηά πνπ είλαη εθηφο ζρνιείνπ. Οη εγγξαθέο ζηα ηνπξθηθά παλεπηζηήκηα παξακέλνπλ ζηαζεξέο ζε κφιηο πάλσ απφ γηα ηνλ ηειεπηαίν ρξφλν. Ζ Σνπξθηθή θπβέξλεζε εμαθνινπζεί λα κε δεηάεη παλεπηζηεκηαθά δίδαθηξα απφ ηνπο χξηνπο θνηηεηέο, ππνζηεξίδνληαο θαη εληζρχνληαο, κε απηφ ηνλ ηξφπν, ηε θνίηεζή ηνπο ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε (UNHCR, 2018). Σν λνκνζεηηθφ πιαίζην ζηελ Σνπξθία ππνζηεξίδεη ηελ πξφζβαζε ζην εζληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα γηα ηνπο πξφζθπγεο φισλ ησλ ειηθηψλ, επηηξέπνληαο ζηνπο αηηνχληεο θαη ζηνπο θαηφρνπο θαζεζηψησλ δηεζλνχο πξνζηαζίαο λα έρνπλ πξφζβαζε ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε, απφ ηελ πξνζρνιηθή έσο ηελ ηξηηνβάζκηα, αιιά θαη ζε πξνγξάκκαηα κε ηππηθήο εθπαίδεπζεο πνπ

93 93 πεξηιακβάλνπλ καζήκαηα αλάπηπμεο γισζζψλ θαη δεμηνηήησλ (UNHCR, 2018). Ζ εγγξαθή χξησλ πξνζθχγσλ ζηα ηνπξθηθά δεκφζηα ζρνιεία ήηαλ δπλαηή απφ ηελ έλαξμε ηεο θξίζεο, αιιά πνιινί άιινη παξάγνληεο έκπαηλαλ ζπρλά εκπφδην, φπσο ην πξφβιεκα ηεο γιψζζαο, νηθνλνκηθέο δπζθνιίεο, ε ειιηπήο ελεκέξσζε ησλ γνλέσλ ζρεηηθά κε ηε ζρνιηθή εγγξαθή ή ε έιιεηςε εγγξάθσλ (πξηλ ηελ έθδνζε ηεο εγθπθιίνπ 2014/21 ην επηέκβξην ηνπ 2014, ην θχξην έγγξαθν πνπ δεηνχζε ην ηνπξθηθφ θξάηνο γηα εγγξαθή ζε δεκφζην ηνπξθηθφ ζρνιείν ήηαλ ε άδεηα παξακνλήο, ε νπνία παξέρεη ζε θάζε πνιίηε ή αιινδαπφ έλα κνλαδηθφ αξηζκφ αλαγλσξηζηηθνχ, ν νπνίνο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα ζπκπεξηιάβεη ηνπο καζεηέο ζην χζηεκα Διέγρνπ Πιεξνθνξηψλ Δθπαίδεπζεο (EMIS). Μφιηο ζπκπεξηιεθζνχλ ζηε βάζε δεδνκέλσλ, νη καζεηέο θαηαγξάθνληαη επίζεκα θαη κπνξνχλ λα ιάβνπλ ηελ εθπαίδεπζή ηνπο, θαζψο θαη ηα αληίζηνηρα πηζηνπνηεηηθά. Αλαθέξζεθε φηη ηα παηδηά απφ ηε πξία, ρσξίο άδεηα παξακνλήο, είραλ ηε δπλαηφηεηα λα εγγξαθνχλ ζε ηνπξθηθά ζρνιεία σο «επηζθέπηεο», ρσξίο φκσο λα κπνξνχλ λα ιάβνπλ νπνηαδήπνηε επίζεκε αλαγλψξηζε ηεο εθκάζεζήο ηνπο) (UNICEF, MENA, 2015). Ζ πνιηηηθή ηεο εγθπθιίνπ 2014/21 πεξηιακβάλεη ηελ ίδξπζε Δπαξρηαθψλ Δπηηξνπψλ Δθπαίδεπζεο (Provincial Education Commissions) ζε επαξρίεο κε κεγάιν αξηζκφ χξησλ παηδηψλ, ζηηο νπνίεο αλαζέηεη ηελ εμνπζία λα θαζνξίδνπλ ηηο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο, λα ζπζηήλνπλ ηε δεκηνπξγία ζρνιείσλ (ή θέληξσλ πξνζσξηλήο εθπαίδεπζεο, φπσο νλνκάδνληαη επηζήκσο) θαη λα δηεπθνιχλνπλ ηελ εγγξαθή ησλ χξησλ καζεηψλ. Με ηε βνήζεηα ηεο UNICEF, αλαπηχρζεθε έλα λέν EMIS (Education Management Information System) γηα ηελ θαηαγξαθή θαη ηελ παξαθνινχζεζε ησλ χξησλ καζεηψλ, ην νπνίν αλαθέξεηαη σο YÖBIS (Yabancı Öğrenci Bilgi İşletim Sistemi / Education Information Management System for Foreigners) θαη ζην νπνίν θαηαγξάθνληαη φια ηα πξνζσπηθά θαη αθαδεκατθά δεδνκέλα ησλ χξησλ καζεηψλ. Σν πξφγξακκα απηφ εγγπάηαη φηη φια ηα πξνζθπγφπνπια πνπ εηζέξρνληαη ζην ηνπξθηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ζα ιάβνπλ ηελ ίδηα εθπαίδεπζε κε ηνπο Σνχξθνπο καζεηέο, θαζψο θαη ηα αληίζηνηρα πηζηνπνηεηηθά κάζεζεο. Μαθξνπξφζεζκα, ην YÖBIS ζα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηε δηαρείξηζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ δεδνκέλσλ φισλ ησλ αιινδαπψλ παηδηψλ ηεο ρψξαο (UNICEF, MENA, 2015). ηα θέληξα θηινμελίαο χξησλ πξνζθχγσλ, ηδξχζεθαλ ζρνιεία γηα ηνπο χξηνπο καζεηέο θαη ζηηο θνηλφηεηεο ππνδνρήο ζηήζεθαλ ζρνιεία (ή πξνζσξηλά εθπαηδεπηηθά θέληξα) εηδηθά γηα απηνχο, ελψ ζε θάπνηα άιια θνηηνχλ Σνχξθνη

94 94 καζεηέο ην πξσί θαη χξηνη ην απφγεπκα. Σα ζρνιεία κέζα ζηα θέληξα θηινμελίαο, ζε φιε ηελ Σνπξθηθή επαξρία, επηβιέπνληαη απφ ην Σνπξθηθφ Τπνπξγείν Παηδείαο θαη ππνζηεξίδνληαη απφ ηελ Πξνεδξεία Γηαρείξηζεο Καηαζηξνθψλ θαη Έθηαθησλ Αλαγθψλ (AFAD), αιιά δελ έρνπλ πιήξσο δηαπηζηεπηεί σο επίζεκα Σνπξθηθά ζρνιεία (παξφιν πνπ γίλεηαη ζεκαληηθή πξφνδνο ζην ζέκα απηφ). Ζ ίδηα εγθχθιηνο (2014/21) πξνβιέπεη ηε ιεηηνπξγία ησλ ζρνιείσλ απηψλ θαη επεθηείλεη ηελ εμνπζία ζην Σνπξθηθφ Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο λα κελ αλαγλσξίδεη ζρνιεία πνπ ιεηηνπξγνχλ εθηφο ησλ δηαηάμεψλ ηεο (UNICEF, MENA, 2015). Σν πεξηερφκελν ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ ησλ ζρνιείσλ απηψλ, θαζψο θαη ε γιψζζα δηδαζθαιίαο είλαη θιέγνληα δεηήκαηα γηα ηηο Σνπξθηθέο αξρέο. Καηά ην ζρνιηθφ έηνο , ρξεζηκνπνηήζεθε ην ηνπξθηθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ ζηα ζρνιεία πνπ άλνημαλ ζηα θέληξα θηινμελίαο κε αξαβηθή δηεξκελεία. Ζ θαηάζηαζε απηή άιιαμε ην αθαδεκατθφ έηνο , φηαλ ε ηνπξθηθή θπβέξλεζε ζπκθψλεζε ζησπεξά ζηε ρξήζε ελφο αλαζεσξεκέλνπ πξηαθνχ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ. Ζ πνιηηηθή ηεο θπβέξλεζεο παξαδνζηαθά έρεη επηδηψμεη λα ελζσκαηψζεη ηνπο πξφζθπγεο θαη ηα παηδηά ησλ κεηνλνηήησλ ζην εζληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο δηδαζθαιίαο ησλ ηνπξθηθψλ. Ζ άλεπ πξνεγνπκέλνπ εηζξνή ζηε ρψξα χξησλ πξνζθχγσλ νδήγεζε ζηελ αλάδπζε ελφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο γηα ηνπο χξηνπο καζεηέο πνπ πηνζέηεζε έλα αλαζεσξεκέλν πξηαθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ, ηνπ νπνίνπ ν έιεγρνο θαη ε αμηνιφγεζε απνδείρζεθαλ κεγάιε πξφθιεζε γηα ην Σνπξθηθφ Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο, θαζψο ην πεξηερφκελν θαη νη ζηφρνη ηνπ δελ απνηεινχλ αλαπφζπαζην θνκκάηη ηνπ Σνπξθηθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, αιιά θαη ησλ Σνπξθηθψλ θνηλσληθψλ αμηψλ (UNICEF, MENA, 2015). Απφ ην ζρνιηθφ έηνο , θαηά ην νπνίν φπσο ιέρζεθε παξαπάλσ - ην Σνπξθηθφ Τπνπξγείν Παηδείαο ζπκθψλεζε λα ηεζεί ζε ηζρχ ην πξηαθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ, ζπκθσλήζεθε επίζεο θαη ε κεηαθίλεζε χξησλ εθπαηδεπηηθψλ σο εζεινληψλ, ηφζν ζηα θέληξα θηινμελίαο φζν θαη ζηηο θνηλφηεηεο ππνδνρήο. Τπφ ην θαζεζηψο πξνζσξηλήο πξνζηαζίαο, νη χξηνη δάζθαινη δε ιακβάλνπλ άδεηα εξγαζίαο θαη σο εθ ηνχηνπ δελ κπνξνχλ λα ινγίδνληαη σο ππάιιεινη ηνπ Σνπξθηθνχ Τπνπξγείνπ Παηδείαο θαη λα πιεξψλνληαη απφ απηφ, παξφιν πνπ εξγάδνληαη ζε ζρνιεία ηεο αξκνδηφηεηάο ηνπ. Δξγάδνληαη σο εζεινληέο θαη ζπλεπψο δελ πιεξψλνληαη, παξφιν πνπ ειέγρνληαη θαη ινγνδνηνχλ ζε απηφ. Γηα λα αληηζηαζκίζνπλ ηελ εζεινληηθή ηνπο

95 95 εξγαζία, ην Σνπξθηθφ Τπνπξγείν Παηδείαο θαη ε UNICEF αλέπηπμαλ απφ θνηλνχ ην YÖBIS, ην ζπκπιεξσκαηηθφ EMIS γηα ηνπο χξηνπο θαη αιινδαπνχο καζεηέο πνπ θνηηνχλ ζηελ Σνπξθία θαη παξάιιεια δνπιεχνπλ πάλσ ζηελ αλάπηπμε ελφο λνκηθνχ πιαηζίνπ γηα ηελ επίζεκε ζπκκεηνρή ησλ χξησλ εθπαηδεπηηθψλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη σο εθ ηνχηνπ ηελ εμεχξεζε κηαο βηψζηκεο ιχζεο γηα ηελ πιεξσκή ηνπο. Σν Ννέκβξην ηνπ 2014, ην Σνπξθηθφ Τπνπξγείν Παηδείαο, ε UNICEF θαη ην Σαρπδξνκηθφ Σακηεπηήξην (PTT) ππέγξαςαλ έλα πξσηφθνιιν ζπκθσλίαο πνπ πξνβιέπεη ηελ παξνρή απνδεκίσζεο ζηνπο χξηνπο δαζθάινπο ησλ θέληξσλ θηινμελίαο θαη ησλ θνηλνηήησλ ππνδνρήο θαη πνπ ζεζπίδεη ηνλ πξψην εζληθφ κεραληζκφ γηα ηελ πιεξσκή ηνπο κέζσ ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο, κε αξρηθή νηθνλνκηθή ππνζηήξημε απφ ηε UNICEF. Σν Τπνπξγείν Δξγαζίαο έρεη ηελ αξκνδηφηεηα λα νξίδεη ηνπο ηνκείο θαη ηηο γεσγξαθηθέο πεξηνρέο ζηηο νπνίεο ρνξεγνχληαη άδεηεο εξγαζίαο ζηνπο χξηνπο ζην πιαίζην ηνπ θαζεζηψηνο πξνζσξηλήο πξνζηαζίαο (UNICEF, MENA, 2015). ρεηηθά κε ηελ αμηνιφγεζή ηνπο, νη χξηνη καζεηέο πνπ εηζάγνληαη ζην Σνπξθηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, αθνινπζνχλ ηελ ίδηα δηαδηθαζία κε ηνπο Σνχξθνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, ε νπνία πεξηιακβάλεη ηέζζεξηο εμεηαζηηθέο πεξηφδνπο ζε θάζε ζρνιηθή ρξνληά, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο κηαο ελδηάκεζεο θαη κηαο ηειηθήο. ην ηέινο ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, νη καζεηέο δίλνπλ εμεηάζεηο θαη ιακβάλνπλ έλα δίπισκα πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, πνπ ηνπο επηηξέπεη ηελ πξναγσγή ηνπο ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε. Ζ κφλε εμέηαζε απνθνίηεζεο απφ ην ζρνιείν ιακβάλεη ρψξα ζην ηέινο ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, φηαλ νη καζεηέο ιακβάλνπλ ην απνιπηήξηφ ηνπο, πνπ ηνπο επηηξέπεη ηελ εηζαγσγή ηνπο ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε είηε ηεο Σνπξθίαο είηε ηνπ εμσηεξηθνχ. Παξφιν πνπ ιίγνη ζρεηηθά καζεηέο απφ ηε πξία θνηηνχλ ζε ηνπξθηθά ζρνιεία θαη θηάλνπλ κέρξη ηελ απφθηεζε απνιπηεξίνπ, ην δήηεκα ηεο πηζηνπνίεζεο γηα ηνπο χξηνπο καζεηέο παξακέλεη δσηηθήο ζεκαζίαο. Διιείςεη βηψζηκεο καθξνπξφζεζκεο ιχζεο, ην Σνπξθηθφ Τπνπξγείν Παηδείαο απνθάζηζε λα παξάζρεη πηζηνπνηεηηθά ζπκκεηνρήο ζε χξηνπο καζεηέο ζηηο βαζκίδεο 1-12, αξρίδνληαο απφ ην αθαδεκατθφ έηνο , ελψ γηα πξψηε θνξά ζηελ Σνπξθία, ζηα ηέιε ηνπ πξψηνπ εμακήλνπ ηνπ αθαδεκατθνχ έηνπο , παηδηά απφ ηε πξία πνπ θνηηνχλ ζε θέληξα πξνζσξηλήο εθπαίδεπζεο, έιαβαλ ζρνιηθέο εθζέζεηο απφ ην Τπνπξγείν Παηδείαο. ηηο θνηλφηεηεο ππνδνρήο ζηελ Σνπξθία, ην θαζεζηψο ησλ ζρνιείσλ είλαη πεξίπινθν, θαζψο εθηφο απφ ηα ζρνιεία πνπ ηδξχνπλ νη ηνπξθηθέο αξρέο γηα ηνπο χξηνπο πξφζθπγεο, ππάξρεη

96 96 έλαο κεγάινο αξηζκφο κε εγγεγξακκέλσλ ζρνιείσλ, πνιιά εθ ησλ νπνίσλ παξέρνπλ δηθά ηνπο πηζηνπνηεηηθά, ηα νπνία ην Τπνπξγείν Παηδείαο δελ αλαγλσξίδεη (UNICEF, MENA, 2015). Ζ Όπαηε Αξκνζηεία ηνπ ΟΖΔ (UNHCR TURKEY, 2019), ζε ζπλεξγαζία κε ηελ Πξνεδξεία ησλ Σνχξθσλ ηνπ εμσηεξηθνχ θαη άιιεο παξεκθεξείο θνηλφηεηεο, πξνζθέξεη ζηνπο χξηνπο καζεηέο πνπ έρνπλ νινθιεξψζεη ην γπκλάζην, ηελ επθαηξία λα παξαθνινπζήζνπλ εληαηηθά πξνγξάκκαηα εθκάζεζεο ηεο ηνπξθηθήο γιψζζαο απφ εμεηδηθεπκέλα ηλζηηηνχηα εθκάζεζεο μέλσλ γισζζψλ, ζπλδεδεκέλα κε δηάθνξα παλεπηζηήκηα, πνπ παξέρνπλ ηελ επθαηξία ζε χξηνπο καζεηέο κε ειάρηζηε ή κεδακηλή γλψζε ηνπξθηθψλ λα θηάζνπλ ζε επίπεδν γισζζηθήο επάξθεηαο, απαξαίηεηεο γηα ηελ εηζαγσγή ζε παλεπηζηεκηαθά πξνγξάκκαηα. Σν 2018, πάλσ απφ καζεηέο επσθειήζεθαλ απφ ηέηνηνπ είδνπο πξνγξάκκαηα. Δπηπιένλ, πνιινί πξφζθπγεο καζεηέο έρνπλ ιάβεη πιήξεηο ππνηξνθίεο γηα ζπνπδέο ζε ηνπξθηθά παλεπηζηήκηα, κε ηελ ππνζηήξημε ηεο Όπαηεο Αξκνζηείαο ηνπ ΟΖΔ, νη νπνίεο θαιχπηνπλ φιε ηε δηάξθεηα ησλ αθαδεκατθψλ ηνπο ζπνπδψλ, κε κεληαίεο επηρνξεγήζεηο πξνο θάιπςε ησλ εμφδσλ δηαβίσζεο θαη πξνζθνξά δξαζηεξηνηήησλ δεκηνπξγίαο δηθηχσλ ππνζηήξημεο κε άιινπο ζπκθνηηεηέο. Απφ ηελ έλαξμε ηνπ πξνγξάκκαηνο απηνχ ην 2014, έρνπλ απνλεκεζεί πεξηζζφηεξεο απφ 800 ππνηξνθίεο. Ο 12ρξνλνο Mohammad απφ ην Aleppo, πνπ δεη θαη πεγαίλεη ζρνιείν ζηελ Άγθπξα, αθεγείηαη: «Δίκαη επηπρηζκέλνο εδψ. Αηζζάλνκαη αζθαιήο. Μπνξψ λα πεγαίλσ ζην ζρνιείν θαη λα κελ αλεζπρψ φηη θάηη θαθφ ζα ζπκβεί» (No Lost Generation, 2017) Η Δθπαίδεπζε ησλ ύξησλ πξνζθύγσλ ζην Λίβαλν Σν Γεθέκβξην ηνπ 2016, δνχζαλ ζην Λίβαλν χξηνη πξφζθπγεο, εθ ησλ νπνίσλ ηα ήηαλ παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο (5-17 εηψλ). Απφ ηα παηδηά απηά, ηα θνηηνχζαλ ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε, ηα ζηελ άηππε εθπαίδεπζε, ελψ ηα βξίζθνληαλ εθηφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο (ην 34%). Έλα ρξφλν λσξίηεξα (ην Γεθέκβξην ηνπ 2015), ην πνζνζηφ απηφ αλεξρφηαλ ζην 40% ( παηδηά εθηφο ζρνιείνπ απφ ην ζχλνιν ησλ πνπ δνχζαλ ζην Λίβαλν). Γηάθνξεο πνιηηηθέο πνπ πηνζεηήζεθαλ, νδήγεζαλ ζηε λνκηκνπνίεζε θαη ηππνπνίεζε ηεο εγγξαθήο ζε δηάθνξεο δνκέο κε ηππηθήο εθπαίδεπζεο θαη παξάιιεια αχμεζαλ θαη ηελ

97 97 εγγξαθή ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε (No Lost Generation, 2017), θάηη πνπ εχθνια κπνξεί λα ζπκπεξάλεη θαλείο, αλ αλαηξέμεη ζηα λνχκεξα ηνπ 2014, ζχκθσλα κε ηα νπνία, απφ ηα παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο απφ ηε πξία, πνπ βξίζθνληαλ ηφηε ζην Λίβαλν, ην 78% δε θνηηνχζε ζε θακία δνκή εθπαίδεπζεο (Watkins & Zyck, 2014). Ζ βειηίσζε ηεο θαηάζηαζεο ζηελ παηδεία θαη ε νινέλα απμαλφκελε ρξφλν κε ην ρξφλν εηζδνρή χξησλ πξνζθπγφπνπισλ ζηελ εθπαίδεπζε είλαη πξάγκαηη εληππσζηαθέο! πγθεθξηκέλα, ην 2017, παηδηά (ην 82%) εγγξάθνληαη ζε δνκέο πξνζρνιηθήο ειηθίαο, παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο εγγξάθνληαη ζηελ ηππηθή γεληθή εθπαίδεπζε (ην 83%), παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο εγγξάθνληαη ζηε κε ηππηθή εθπαίδεπζε (ην 29%), έθεβνη ειηθίαο εηψλ εγγξάθνληαη ζηελ ηερληθή/επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε, εθπαηδεπηηθνί επηκνξθψλνληαη, παηδηά ειηθίαο 3-17 εηψλ ιακβάλνπλ ζρνιηθέο πξνκήζεηεο,1.721 αίζνπζεο δηδαζθαιίαο θαηαζθεπάζηεθαλ εθ λένπ ή αλαθαηλίζηεθαλ (3RP, 2017). Ζ αληίδξαζε ηεο θπβέξλεζεο θαη ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο ηνπ Ληβάλνπ ήηαλ άκεζε θαη θαζνξηζηηθή, κε δηάθνξεο ζηξαηεγηθέο θαη ζρεδηαζκνχο, φπσο ην πεληαεηέο ζρέδην RACE ( ), ην νπνίν παξέρεη κηα ζαθή εηθφλα ησλ πξνηεξαηνηήησλ γηα ηε βειηίσζε ηεο εθπαίδεπζεο, ηνπ πξνζσπηθνχ θαη ησλ ζρνιείσλ, γηα κηα θαιχηεξε δηαρείξηζε ελφο πνηνηηθνχ δεκφζηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Ζ εθαξκνγή ηνπ ζρεδίνπ RACE ππνζηεξίδεηαη απφ κηα πιήξσο ιεηηνπξγηθή θπβεξλεηηθή δνκή, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο κηαο δηεπζχλνπζαο επηηξνπήο, κεξηθψλ ζεκαηηθψλ θαη ηερληθψλ ππν-επηηξνπψλ θαη κηαο κνλάδαο δηαρείξηζεο πξνγξακκάησλ (No Lost Generation, 2017). πγθεθξηκέλα, πεξηιακβάλεη ζηξαηεγηθέο πνπ αθνξνχλ ζηε δαπάλε 600 εθαηνκκπξίσλ δνιαξίσλ γηα ηξία ρξφληα, μεθηλψληαο απφ ην 2014 κε 177 εθαηνκκχξηα δνιάξηα έσο ην 2017 κε 231 εθαηνκκχξηα δνιάξηα, ζηε θηινμελία θαηά κέζν φξν χξησλ πξνζθπγφπνπισλ, ειηθίαο απφ 3 έσο 18 εηψλ, πεξηζζφηεξεο επελδχζεηο ζηε ζρνιηθή ππνδνκή θαη ζηελ πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο, κε έκθαζε ζηελ παξαθνινχζεζε ησλ καζεζηαθψλ απνηειεζκάησλ, ζηε ζρνιηθή δηαρείξηζε θαη ζην εθπαηδεπηηθφ δπλακηθφ θαη αχμεζε ησλ ζρνιηθψλ θηηξίσλ, είηε θαηαζθεπάδνληαο θαηλνχξηα είηε λνηθηάδνληαο ήδε ππάξρνληα θηίξηα (Watkins & Zyck, φ.π.). ρεηηθά κε ηελ πξφζβαζε ζηελ εθπαίδεπζε, ην Τπνπξγείν Παηδείαο ηνπ Ληβάλνπ έρεη απμήζεη ηελ πξφζβαζε ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε ζε θάζε δηαδνρηθφ ζρνιηθφ έηνο, απφ ηελ έλαξμε ηεο θξίζεο ζηε πξία. Ζ πξνιεπηηθή δέζκεπζή

98 98 ηνπ θαη ε ζεκαληηθή ππνζηήξημε ησλ ρνξεγψλ επέηξεςαλ ηελ πιήξε επηδφηεζε ησλ ζρνιηθψλ δηδάθηξσλ θαη ζπλαθψλ δαπαλψλ, θαζψο θαη ηελ ίδξπζε πεξηζζνηέξσλ απφ 310 ζρνιείσλ δεχηεξεο βάξδηαο. Δπηπιένλ, ε θπβέξλεζε έδεημε κεγάιε επηείθεηα θαη αλνρή ζηα απαξαίηεηα έγγξαθα πνπ πξέπεη λα επηδεηθλχνπλ νη χξηνη πξφζθπγεο, πξνθεηκέλνπ λα εγγξαθνχλ ζην ζρνιείν. Σέινο, ηα παηδηά κε γισζζηθέο δπζθνιίεο (ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ πξνζθπγφπνπισλ) βνεζήζεθαλ θαηά πνιχ κε δηάθνξα ππνζηεξηθηηθά πξνγξάκκαηα, αιιά θαη νη γνλείο ηνπο κε δηάθνξα άιια πξνγξάκκαηα, πξνθεηκέλνπ λα ηα εληζρχζνπλ ζηελ εθπαίδεπζή ηνπο, φπσο ε δεκηνπξγία νκάδσλ γνληθήο θνηλφηεηαο, ζε ζπλεξγαζία κε ηε ζρνιηθή δηνίθεζε, πνπ αζρνινχληαλ κε δηάθνξα θνηλσληθά δεηήκαηα θαη ζέκαηα πγείαο. Χο απνηέιεζκα, ηα πξνζθπγφπνπια, παξ φιεο ηηο δπζθνιίεο θαη αληημνφηεηεο πνπ αληηκεησπίδνπλ ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο, θαηαθέξλνπλ λα παξνπζηάδνπλ εκεξήζην πνζνζηφ παξνπζίαο ζην ζρνιείν 86%. Δπηπιένλ, ζρεδφλ ην 60% ησλ παηδηψλ απηψλ πνπ έδσζαλ εμεηάζεηο γηα ηε κεηάβαζή ηνπο ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε ην 2016 θξίζεθαλ επηηπρφληεο (No Lost Generation, 2017). Παξά ηηο ζεκαληηθέο απηέο επηηπρίεο, παξακέλνπλ βαζηθέο πξνθιήζεηο, φπσο ε θηψρεηα θαη ε αλαζθάιεηα, πνπ ζπρλά αλαθέξνληαη απφ ηνπο γνλείο σο απνηξεπηηθνί παξάγνληεο γηα ηελ εγγξαθή ησλ παηδηψλ ηνπο ζην ζρνιείν. Γηα λα βειηησζεί ε ζπκκεηνρή θαη ε παξακνλή ησλ παηδηψλ ζην ζρνιείν, πξέπεη λα αληηκεησπηζηνχλ βαζηθνί δηαξζξσηηθνί θξαγκνί, κεηαμχ ησλ πην ζεκαληηθψλ εθ ησλ νπνίσλ είλαη ε πεξηνξηζκέλε ηθαλφηεηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ πξνζσπηθνχ λα δηαρεηξηζηεί καζεηέο δηαθφξσλ ειηθηψλ θαη επηπέδσλ κε ηξαπκαηηθέο εκπεηξίεο θαη βηψκαηα, ε βία θαη ν εθθνβηζκφο κέζα θαη έμσ απφ ην ζρνιείν θαη δηαθνξέο ζηε γιψζζα δηδαζθαιίαο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, αξθεηέο επθαηξίεο γηα ηε βειηίσζε ηεο πξφζβαζεο θαη ηεο πνηφηεηαο ζηελ εθπαίδεπζε βξίζθνληαη ζηελ αηδέληα ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο θαη ησλ εηαίξσλ ηνπ, δίλνληαο πξνηεξαηφηεηα ζηε βειηίσζε ησλ καζεζηαθψλ απνηειεζκάησλ γηα φινπο ηνπο καζεηέο, κέζα απφ έλα εζληθφ δηαδξαζηηθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ, ηφζν γηα ηνπο εθπαηδεπηηθνχο φζν θαη γηα ηνπο εθπαηδεπφκελνπο. Ζ παξακνλή ζην ζρνιείν, ε κάζεζε θαη ε ζπκκεηνρή ησλ καζεηψλ κπνξνχλ λα βειηησζνχλ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ κέζσ ηεο παξνρήο αζθαιψλ, πγηεηλψλ θαη αλνηθηψλ καζεζηαθψλ πεξηβαιιφλησλ (No Lost Generation, 2017).

99 Η Δθπαίδεπζε ησλ ύξησλ πξνζθύγσλ ζηελ Ινξδαλία Ζ Ηνξδαλία θηινμελεί θαηαγεγξακκέλνπο πξφζθπγεο 57 εζληθνηήησλ, πξάγκα πνπ ηελ θαζηζηά δεχηεξε ρψξα ζηνλ θφζκν κε ην κεγαιχηεξν θαηά θεθαιήλ αξηζκφ πξνζθχγσλ. Σν 88% απηψλ είλαη απφ ηε πξία (νη ). Βέβαηα, ε θπβέξλεζε ηεο πξίαο εθηηκάεη ηνλ αξηζκφ απηφ ζε 1,3 εθαηνκκχξηα, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ απηψλ πνπ είλαη εγγεγξακκέλνη ζηελ Όπαηε Αξκνζηεία ηνπ Ο.Ζ.Δ., ησλ κε θαηαγεγξακκέλσλ, θαζψο θαη απηψλ πνπ δηακέλνπλ ππφ ην θαζεζηψο ελαιιαθηηθψλ λνκηθψλ πιαηζίσλ. Σν 84% ησλ χξησλ πξνζθχγσλ δηακέλεη ζε αζηηθέο πεξηνρέο, θπξίσο ζηηο βφξεηεο επαξρίεο θαη ζην Ακκάλ, ελψ ην ππφινηπν 16% ζηα ηξία ζηξαηφπεδα θηινμελίαο ζην Zaatari, ζην Azraq θαη ζην Emirati Jordanian Camp (3RP, 2018). ηηο 15 Οθησβξίνπ 2018, κεηά απφ ηξία ρξφληα, άλνημαλ θαη πάιη ηα ζχλνξα Jaber-Nasib κεηαμχ πξίαο θαη Ηνξδαλίαο, δηεπθνιχλνληαο ηελ επαλαιεηηνπξγία κηαο ζεκαληηθήο εκπνξηθήο δηαδξνκήο (3RP, 2018). Παξφια απηά, κφλν ην 2% ησλ χξησλ πξνζθχγσλ πνπ είλαη εγθαηεζηεκέλνη ζηελ Ηνξδαλία, απνθάζηζαλ λα γπξίζνπλ πίζσ ζηελ παηξίδα ηνπο, θάηη πνπ ππνγξακκίδεη ηελ αλάγθε ζπλέρηζεο ηεο ππνζηήξημεο πξνο ηηο ρψξεο θηινμελίαο πξνζθχγσλ, φπνπ νη αλζξσπηζηηθέο αλάγθεο παξακέλνπλ ηεξάζηηεο (3RP, 2019). Ζ θπβέξλεζε ηεο Ηνξδαλίαο θαηέβαιε κεγάιεο πξνζπάζεηεο, πξνθεηκέλνπ νη πξφζθπγεο ηεο ρψξαο λα κπνξέζνπλ λα αλνηθνδνκήζνπλ κηα λέα, αμηνπξεπή δσή. Οη πξνζπάζεηεο απηέο επεθηάζεθαλ θαη ζηνλ ηνκέα ηεο παηδείαο, φπνπ ε θπβέξλεζε καδί κε ηνπηθέο θαη δηεζλείο Μ.Κ.Ο. επηρείξεζε λα απνθαηαζηήζεη ηελ εθπαίδεπζε ησλ χξησλ πξνζθπγφπνπισλ κέζα απφ δηάθνξεο πνιηηηθέο θαη ζηξαηεγηθέο. Έηζη ινηπφλ ηα πξνζθπγφπνπια απφ ηε πξία κπνξνχλ λα θνηηήζνπλ ζηα δεκφζηα ζρνιεία ηεο ρψξαο, είηε δηακέλνπλ ζε θαηαπιηζκνχο ή θέληξα θηινμελίαο είηε έμσ απφ απηά, κε ηελ πξνυπφζεζε λα κελ έρνπλ ράζεη πάλσ απφ ηξία ρξφληα ηππηθήο εθπαίδεπζεο. Παξφια απηά, κφλν ην 23% ησλ χξησλ ζρνιηθήο ειηθίαο ελεγξάθεζαλ ζηα δεκφζηα ζρνιεία ηεο ρψξαο ην ζρνιηθφ έηνο Σν πνζνζηφ απηφ απμήζεθε ζην 44% θαηά ηελ έλαξμε ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο (Abisaab, Balsari, Siam, Fuller, Hamill, & Leaning, 2014), ελψ, ζχκθσλα κε ηελ αλαθνξά πξνφδνπ ηνπ 2017 ηεο Όπαηεο Αξκνζηείαο ηνπ ΟΖΔ (3RP, 2017), παηδηά απφ ηε πξία (ην 65%)

100 100 ελεγξάθεζαλ ζε ζρνιεία ησλ θέληξσλ θηινμελίαο, θαζψο θαη ζηε δεχηεξε βάξδηα ησλ δεκφζησλ ζρνιείσλ. Απηέο νη ιεγφκελεο «δεχηεξεο βάξδηεο» ζηα δεκφζηα ζρνιεία ηφζν ηεο Ηνξδαλίαο φζν θαη ηνπ Ληβάλνπ δεκηνπξγήζεθαλ κε ζθνπφ λα εμνηθνλνκεζνχλ ζρνιηθνί ρψξνη θαη αίζνπζεο, κε ηελ πξνυπφζεζε φκσο λα ιεηηνπξγνχλ ηζνκεξψο θαη νη δχν βάξδηεο (Culbertson & Constant, 2015). Μηα πνιχ κεγάιε κεξίδα ηεο θνηλσλίαο θηινμελίαο εμέθξαζε έληνλε αλεζπρία γηα ηελ θαηάζηαζε ζηα δεκφζηα ζρνιεία, κε ηηο πξναλαθεξζείζεο «δηπιέο βάξδηεο», ηηο ππεξπιήξεηο αίζνπζεο δηδαζθαιίαο θαη ηηο κεησκέλεο ψξεο δηδαζθαιίαο, φηαλ κάιηζηα, πξηλ ηελ άθημε ησλ χξησλ πξνζθχγσλ, ε Ηνξδαλία ζεκείσλε ζεκαληηθέο πξνφδνπο ζηνλ ηνκέα ηεο παηδείαο. ηαλ παξαπάλσ απφ ηνπο κηζνχο χξηνπο πξφζθπγεο είλαη παηδηά θαη λένη έσο 18 εηψλ, πνπ έρνπλ άκεζεο θαη επείγνπζεο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο, είλαη ινγηθφ επαθφινπζν φηη ε πνηφηεηα ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο ζα πέζεη. Υαξαθηεξηζηηθά, άλνημαλ 98 πξφζζεηα ζρνιεία δηπιήο βάξδηαο γηα ηελ ειάθξπλζε ηνπ κεγάινπ πξνβιήκαηνο ησλ αηζνπζψλ δηδαζθαιίαο, κε απνηέιεζκα ηελ αχμεζε ησλ καζεηψλ ζε απηά απφ 7,6% ην 2009 ζε 13,4% ην Δπηπιένλ, ζηελ πεξηνρή ηνπ Amman θαη ηνπ Irbid, ζρεδφλ ηα κηζά ζρνιεία μεπεξλνχλ ζε καζεηέο ηνλ πξνβιεπφκελν αξηζκφ, κε απνηέιεζκα λα κελ κπνξνχλ λα δερηνχλ άιινπο καζεηέο (Francis, 2015). Αιιά ζε φιεο ηηο πξνζθπγηθέο νηθνγέλεηεο, αθφκα θαη ζε εθείλεο ησλ νπνίσλ ηα παηδηά δε θνηηνχλ ζε ζρνιεία, ππάξρεη ζνβαξή αλεζπρία γηα ηελ πνηφηεηα ηεο παξερφκελεο εθπαίδεπζεο θαη γηα ην επίπεδν θαηάξηηζεο θαη εκπεηξίαο ησλ λενδηφξηζησλ εθπαηδεπηηθψλ αιιά θαη γηα ηηο δηδαθηηθέο ψξεο πνπ είλαη αηζζεηά κεησκέλεο. Δπηπξφζζεηα, ηα ζρνιηθά δίδαθηξα, ηα πιηθά πνπ ρξεηάδεηαη έλα παηδί γηα λα θνηηήζεη ζην ζρνιείν, θαζψο θαη ηα έμνδα κεηαθνξάο απφ θαη πξνο ην ζρνιείν απνηεινχλ πνιχ ζπρλά έλα απιεζίαζην έμνδν γηα ηνπο πξφζθπγεο, ην νπνίν καδί κε ηηο θπιεηηθέο δηαθξίζεηο πνπ δέρνληαη απνηεινχλ κεγάια εκπφδηα γηα ηε ζρνιηθή εγγξαθή (Abisaab et al., φ.π.). Αιιά αθφκα θαη ηα παηδηά πνπ θαηαθέξλνπλ λα εγγξαθνχλ θαη λα θνηηήζνπλ ζηα δεκφζηα ζρνιεία, δε ζεκαίλεη φηη ιακβάλνπλ απαξαίηεηα ηηο αληίζηνηρεο γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο πνπ αληηζηνηρνχλ ζηελ ηάμε θαη ηελ ειηθία ηνπο. Γηα παξάδεηγκα, ην 90% ησλ παηδηψλ απφ ηελ Ηνξδαλία άλσ ηεο ειηθίαο ησλ 11 εηψλ μέξεη γξαθή θαη αλάγλσζε, ελψ ην πνζνζηφ ησλ παηδηψλ ίδηαο ειηθίαο απφ ηε πξία πέθηεη θαηά πνιχ, ηδίσο ην πνζνζηφ απηψλ κεηαμχ 11 θαη

101 εηψλ, ησλ νπνίσλ ε πξψηε ζρνιηθή ειηθία ζπλέπεζε κε ηελ θξίζε, ηηο πνιεκηθέο ζπξξάμεηο θαη ηνλ μεξηδσκφ απφ ηε ρψξα ηνπο (Krafft, Sieverding, Salemi, & Keo, 2018). Φηινδνμία ηεο θπβέξλεζεο ηεο Ηνξδαλίαο είλαη λα κεησζεί ν αξηζκφο ησλ ζρνιείσλ δηπιήο βάξδηαο θαη λα ελζσκαησζνχλ ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε φιεο νη δνκέο εθπαίδεπζεο γηα ηνπο πξφζθπγεο. Δπηπιένλ, χξηνη εζεινληέο ζα εμαθνινπζήζνπλ λα βνεζνχλ φπσο κπνξνχλ ζηα ζρνιεία, ελψ κεγάια ρξεκαηηθά πνζά ζα επελδπζνχλ γηα πνηνηηθφηεξε εθπαίδεπζε (επηκφξθσζε εθπαηδεπηηθψλ, ελίζρπζε ηνπ εζληθνχ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ, βειηίσζε ηεο καζεζηαθήο αμηνιφγεζεο, θιπ.). Δπηπιένλ, ε θπβέξλεζε εζηηάδεη ζηηο καθξνπξφζεζκεο εθπαηδεπηηθέο κεηαξξπζκίζεηο, κε ηελ θαηάιιειε ηερληθή θαη νηθνλνκηθή ππνζηήξημε. Απηφ ζπλεπάγεηαη ηελ πξνζέγγηζε ησλ πην επάισησλ νκάδσλ, φπσο ηα παηδηά κε εηδηθέο αλάγθεο θαη απηά πνπ έρνπλ εγθισβηζηεί ζηελ παηδηθή εξγαζία. Γεληθφηεξα φκσο ε Ηνξδαλία -θάηη πνπ ζα πξέπεη λα αλαγλσξηζηεί απφ ηε δηεζλή θνηλφηεηα- έρεη πξνζθέξεη ζεκαληηθή αλζξσπηζηηθή βνήζεηα ζηνπο πξφζθπγεο θπξίσο ηεο πξίαο-, ζεσξψληαο ην σο κηα επθαηξία λα πξνσζήζεη ηε δηθή ηεο εζληθή αλάπηπμε. Χο εθ ηνχηνπ, κηα ηέηνηα ζηάζε βνεζά ηφζν ηνπο ίδηνπο ηνπο πξφζθπγεο φζν θαη ηελ θνηλσλία ππνδνρήο (Francis, φ.π.). Ζ καθξά ηζηνξία ηεο ρψξαο έρεη λα επηδείμεη αξθεηά παξαδείγκαηα γελλαηνδσξίαο απέλαληη ζε πξφζθπγεο δηαθφξσλ εζληθνηήησλ, κε ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηνπο Παιαηζηίληνπο πξφζθπγεο ηνπ 1948 θαη 1967 ή ηνπο Ηξαθηλνχο ηε δεθαεηία ηνπ 2000 (Krafft et al., φ.π.). Ζ Nisreen, έλα 11ρξνλν θνξίηζη απφ ηε πξία πνπ δεη θαη πεγαίλεη ζρνιείν ζηελ Ηνξδαλία, αθεγείηαη ηε ζρνιηθή ηεο εκπεηξία: «ην πην ζεκαληηθφ πξάγκα γηα κέλα είλαη λα θνηηψ ζην ζρνιείν θαη λα δηαβάδσ. Θέισ λα δνπιέςσ θαη λα ηαμηδέςσ ζε φιν ηνλ θφζκν θαη έπεηηα λα επηζηξέςσ ζηε πξία θαη λα ηελ μαλαρηίζσ. Ζ εθπαίδεπζε είλαη ζεκαληηθή γηα κέλα, πξνθεηκέλνπ λα πξαγκαηνπνηήζσ ηα φλεηξά κνπ» (No Lost Generation, 2017) Η Δθπαίδεπζε ησλ ύξησλ πξνζθύγσλ ζην Ιξάθ ην Ηξάθ, ε θνίηεζε χξησλ πξνζθχγσλ ζε δηάθνξεο δνκέο ηππηθήο θαη άηππεο εθπαίδεπζεο έρεη απμεζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα. Σν Γεθέκβξην ηνπ 2015

102 102 ππήξραλ πξνζθπγφπνπια ζρνιηθήο ειηθίαο εθηφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο απφ ηα ζπλνιηθά , δειαδή έλα πνζνζηφ 32%, ελψ έλα ρξφλν αξγφηεξα ην πνζνζηφ απηφ έπεζε ζην 0%, θαζψο απφ ηα ζπλνιηθά πξνζθπγφπνπια πνπ δνχζαλ ζην Ηξάθ, ηα θνηηνχζαλ ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε θαη ηα ππφινηπα ζε δνκέο άηππεο εθπαίδεπζεο. Ζ παξνρή εθπαίδεπζεο εληζρχζεθε ζπζηεκαηηθά ηφζν γηα ηνπο χξηνπο πξφζθπγεο φζν θαη γηα ηνπο Ηξαθηλνχο εζσηεξηθνχο κεηαλάζηεο, κε πξνζπάζεηεο πνπ επηθεληξψλνληαλ θπξίσο ζηε ζρνιηθή δηαρείξηζε κέζα ζηηο θνηλφηεηεο ππνδνρήο θαη ζηα πξνζθπγηθά θέληξα, κε ζηφρν ηε βειηίσζε ηεο ζρνιηθήο δηαθπβέξλεζεο, ηεο πνηνηηθήο εθπαίδεπζεο, ησλ καζεζηαθψλ απνηειεζκάησλ ησλ παηδηψλ θαη ηελ πξνψζεζε εηαηξηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ζρνιείσλ, γνλέσλ, παηδηψλ θαη δηεπζχλζεσλ εθπαίδεπζεο. ρεηηθά κε ηελ πξφζβαζε φισλ ησλ παηδηψλ ζηελ εθπαίδεπζε, έγηλαλ παξεκβάζεηο πνπ πεξηιάκβαλαλ ηε δεκηνπξγία πξφζζεησλ ρψξσλ κάζεζεο ζηα ζρνιεία ησλ θνηλνηήησλ ππνδνρήο, θαζψο θαη ηε ρξήζε θηλεηψλ ζρνιηθψλ κνλάδσλ πνπ απεπζχλνληαλ ζε παηδηά εθηφο ζρνιείνπ, κε δηάθνξα πξνγξάκκαηα κε ηππηθήο εθπαίδεπζεο. Γηεμήρζεζαλ πνιιέο εθζηξαηείεο γηα ηελ θηλεηνπνίεζε θαη επαηζζεηνπνίεζε παηδηψλ θαη γνλέσλ γηα ηελ εγγξαθή ηνπο ζην ζρνιείν θαη ηελ παξακνλή ηνπο ζε απηφ (No Lost Generation, 2017). Δπηπιένλ, δεκηνπξγήζεθαλ δηάθνξεο πιαηθφξκεο ηειε-κάζεζεο, κε ηε βνήζεηα ηεο ηερλνινγίαο, ψζηε λα παξέρνληαη εθπαηδεπηηθέο επθαηξίεο ζε παηδηά απφ ηε πξία, φπσο επίζεο κεραληζκνί θνηλσληθήο πξνζηαζίαο γηα παηδηά επάισησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, ζηα νπνία παξείραλ ηφζν ηε κεηαθνξά πξνο θαη απφ ην ζρνιείν φζν θαη ηα ζρνιηθά δίδαθηξα. Παξάιιεια, ην Τπνπξγείν Παηδείαο επηδνηήζεθε ψζηε λα εθπαηδεχζεη ηνπο πξφζθπγεο θαη εζσηεξηθά κεηαθηλνχκελνπο εθπαηδεπηηθνχο πάλσ ζε βειηησκέλεο παηδαγσγηθέο κεζφδνπο, ζηε δηαρείξηζε ηάμεο, ζηα γλσζηηθά αληηθείκελα θαη ζε ςπρνθνηλσληθή ππνζηήξημε, θαζψο θαη λα δνζνχλ θίλεηξα ζε εζεινληέο δαζθάινπο. πλνιηθά ηχπσζε θαη δηέλεηκε ζρνιηθά βηβιία ζε πξνζθπγφπνπια. Παξφια απηά, παξακέλεη αθφκα σο πξφθιεζε ε παξνρή ηθαλνπνηεηηθψλ εθπαηδεπηηθψλ ππεξεζηψλ, ηδίσο ζηηο θνηλφηεηεο ππνδνρήο, κε πνιιά ζρνιεία λα ιεηηνπξγνχλ κε ηξεηο ή αθφκα θαη ηέζζεξηο βάξδηεο θαη κε ηνπο καζεηέο λα δηδάζθνληαη ειάρηζηεο ψξεο ηελ εκέξα. Δπηπιένλ, ε έιιεηςε επίζεκσλ εγγξάθσλ ησλ πξνζθχγσλ ηνπο εκπνδίδεη λα θαηαηάζζνληαη ζηελ θαηάιιειε ηάμε θαηά ηελ εγγξαθή ηνπο ζην ζρνιείν (No Lost Generation, 2017).

103 103 Σαπηφρξνλα, ε θπβέξλεζε ηνπ Ηξάθ δελ έρεη λα αληηκεησπίζεη κφλν ηνπο ζρεδφλ χξηνπο πξφζθπγεο αιιά θαη ηνπο 1,6 εθαηνκκχξηα Ηξαθηλνχο πνπ κεηαθηλνχληαη ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο θαζψο θαη ηα 4,3 εθαηνκκχξηα πνπ επαλαπαηξίδνληαη (3RP, 2019). Καη επηπιένλ παξακέλεη πάληα θαίξηα ε κεγάιε νηθνλνκηθή θξίζε πνπ καζηίδεη ηε ρψξα θαη πνπ ζπλερψο επηδεηλψλεηαη, θαζηζηψληαο ηε δσή ηφζν ησλ πξνζθχγσλ φζν θαη ησλ ίδησλ ησλ Ηξαθηλψλ εμαηξεηηθά δχζθνιε (3RP, 2018) Η Δθπαίδεπζε ησλ ύξησλ πξνζθύγσλ ζηελ Αίγππην Ζ Αίγππηνο αλήθεη ζηηο ρψξεο νη νπνίεο ππέγξαςαλ ηε χκβαζε ηνπ 1951 ζρεηηθά κε ηνπο πξφζθπγεο, ην Πξσηφθνιιν ηνπ 1967, θαζψο θαη ηε χκβαζε ηνπ 1969 ηνπ Οξγαληζκνχ Αθξηθαληθήο Δλφηεηαο, πνπ κειεηά θαη εμεηάδεη ζπγθεθξηκέλεο πηπρέο ηνπ πξνζθπγηθνχ δεηήκαηνο ζηελ Αθξηθή. Διιείςεη εζληθήο λνκνζεζίαο πεξί αζχινπ, νη ιεηηνπξγηθέο επζχλεο φισλ ησλ δεηεκάησλ πνπ αθνξνχλ ζην θαζεζηψο ησλ πξνζθχγσλ αλήθνπλ ζηελ Όπαηε Αξκνζηεία ηνπ Ο.Ζ.Δ., ζχκθσλα κε έλα Μλεκφλην Καηαλφεζεο πνπ ππέγξαςε ην 1954 κε ηελ θπβέξλεζε ηεο Αηγχπηνπ (UNHCR, 2019b). Καηά ηελ άθημή ηνπο ζην αηγππηηαθφ έδαθνο, νη χξηνη πξφζθπγεο έηπραλ ζεξκήο ππνδνρήο, θαζψο ηζηνξηθνί δεζκνί κεηαμχ ησλ δχν ρσξψλ δεκηνχξγεζαλ έλα αίζζεκα αιιειεγγχεο κεηαμχ ηνπο. Νένη αηγππηηαθνί νξγαληζκνί βνήζεηαο εκθαλίζηεθαλ πξνθεηκέλνπ λα παξάζρνπλ παληφο είδνπο ππνζηήξημε θαη γεληθφηεξα επηθξαηνχζε έλα πςειφ επίπεδν αλεζπρίαο ζρεηηθά κε ηηο ζπλζήθεο δηαβίσζήο ηνπο. Δμάιινπ, νη χξηνη δελ ήηαλ νη πξψηνη πνπ αλαδήηεζαλ θαηαθχγην ζηελ Αίγππην. Γηα δχν δεθαεηίεο πξηλ ηελ άθημή ηνπο, ε ρψξα θηινμελνχζε δεθάδεο ρηιηάδεο πξφζθπγεο, θπξίσο απφ ην Ηξάθ θαη ηελ Αθξηθή. Ο Ο.Ζ.Δ. ζε ζπλεξγαζία κε δηεζλείο θαη ηνπηθέο Μ.Κ.Ο., θαζψο θαη κε θπβεξλεηηθέο ππεξεζίεο, πάιεπαλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο αλάγθεο ησλ πξνζθχγσλ απηψλ. Ζ εηζβνιή ησλ χξησλ πξνζθχγσλ ζε κηα ρψξα πνπ ήδε έρεη ππεξβνιηθά κεγάιν αξηζκφ πξνζθχγσλ ζρεδφλ δηπιαζίαζε ην πνζνζηφ ηνπο ζε κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα-, δπζθφιεςε θαηά πνιχ ηελ θαηάζηαζε (Grisgraber & Crisp, 2014).

104 104 Απφ ην Γεθέκβξην ηνπ 2018, ε Όπαηε Αξκνζηεία ηνπ Ο.Ζ.Δ. γηα ηνπο πξφζθπγεο ζηελ Αίγππην θαηέγξαςε θαη θαηαρψξηζε λένπο πξφζθπγεο δηαθφξσλ εζληθνηήησλ θαη αηηνχληεο άζπιν. Ζ Αίγππηνο εμαθνινπζεί λα θηινμελεί έλα πνηθηιφκνξθν πιεζπζκφ πξνζθχγσλ, πνπ απνηειείηαη απφ 58 δηαθνξεηηθέο εζληθφηεηεο (3RP COUNTRY CHAPTER ). Οη χξηνη πξφζθπγεο παξακέλνπλ πξψηνη θαηά 54% θαη αθνινπζνχλ νη πξφζθπγεο απφ ην νπδάλ (θαηά 17%), ηελ Αηζηνπία (7%), ηελ Δξπζξαία (6%), ην Νφηην νπδάλ (6%), ηελ Τεκέλε (3%), ηε νκαιία (3%), ην Ηξάθ (3%) θαη άιιεο εζληθφηεηεο (1%). Ζ κεγάιε πιεηνλφηεηά ηνπο δεη ζε αζηηθέο πεξηνρέο θαη αληηκεησπίδνπλ ζνβαξά πξνβιήκαηα ζρεηηθά κε ηελ θάιπςε ησλ βαζηθψλ ηνπο αλαγθψλ αιιά θαη κε ηε γιψζζα. Έρνπλ πξφζβαζε ζην εζληθφ ζχζηεκα πγείαο, φπσο επίζεο θαη ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα (UNHCR, 2019b). ια ηα πξνζθπγφπνπια απφ ηε πξία ηπγράλνπλ εθπαηδεπηηθψλ παξνρψλ, είηε κηιάκε γηα ηππηθή εθπαίδεπζε είηε γηα άηππε. Σν Γεθέκβξην ηνπ 2015, δνχζαλ ζηε ρψξα παηδηά απφ ηε πξία, εθ ησλ νπνίσλ ηα θνηηνχζαλ ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε θαη ηα ππφινηπα 53 ζε κνξθέο άηππεο εθπαίδεπζεο. Αληίζηνηρα, ην Γεθέκβξην ηνπ 2016, απφ ηα παηδηά ζπλνιηθά πνπ δνχζαλ ζηελ Αίγππην, ηα θνηηνχζαλ ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε θαη ηα ππφινηπα ζε δνκέο άηππεο εθπαίδεπζεο (No Lost Generation, 2017). Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ πξψηνπ κηζνχ ηνπ 2019, ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο Αηγχπηνπ θαηάθεξε λα εγγξάςεη αγφξηα θαη θνξίηζηα απφ ηε πξία, ηφζν ζηελ ηππηθή δεκφζηα θαη ηδησηηθή- εθπαίδεπζε φζν θαη ζηελ άηππε, ελψ ηα πην επάισηα απφ απηά έιαβαλ ζρνιηθά βηβιία, πιηθφ θαη ζρνιηθέο ηζάληεο. Ζ ρξεκαηνδφηεζε ζηνλ εθπαηδεπηηθφ ηνκέα απνηειεί παξάγνληα δσηηθήο ζεκαζίαο ψζηε λα ζπλερίζεη λα βειηηψλεηαη ε ηθαλφηεηα απνξξφθεζεο φισλ ησλ πξνζθχγσλ, νη νπνίνη ζα θαηαθέξλνπλ λα παξακέλνπλ ζην ζρνιείν θαη λα ην ζπλερίδνπλ θαη κεηά ηε βαζηθή εθπαίδεπζε (3RP, 2019). πγθεθξηκέλα, δφζεθε κεγάιε βάζε ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη ζε ζηξαηεγηθέο ελδπλάκσζεο θαη ελίζρπζήο ηνπ, ηφζν ζε βξαρππξφζεζκν φζν θαη ζε κεζνπξφζεζκν ζρεδηαζκφ, κε ζηφρν ηελ άξζε ησλ εκπνδίσλ θαη αληημννηήησλ πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα πξνζθπγφπνπια κέρξη λα εγγξαθνχλ ζην ζρνιείν αιιά θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θνίηεζήο ηνπο. Σν Μάην ηνπ 2016, ε θπβέξλεζε ηεο Αηγχπηνπ επηβεβαίσζε ηε δέζκεπζή ηεο, αλαλεψλνληαο ην ππνπξγηθφ δηάηαγκα ζρεηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ χξησλ πξνζθχγσλ, ψζηε

105 105 λα ζπλερίζνπλ λα έρνπλ απεξηφξηζηε πξφζβαζε ζε ππεξεζίεο ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο. Γεκηνπξγήζεθαλ 50 λέεο ηάμεηο πξνζρνιηθήο θαη πξψηεο ζρνιηθήο ειηθίαο, εμνπιίζηεθαλ 30 ζρνιεία κε εξγαζηήξηα ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ θαη εθαξκφζηεθαλ πνηθίιεο δξάζεηο επαλέληαμεο γηα ηε βειηίσζε ηνπ καζεζηαθνχ πεξηβάιινληνο ζε 210 δεκφζηα ζρνιεία, δηεπξχλνληαο, κε απηφ ηνλ ηξφπν, ηελ πξφζβαζε ζηελ εθπαίδεπζε. Πξάγκαηη, θαηά ηε ζρνιηθή ρξνληά 2016/2017, δηεπθνιχλζεθε ε εγγξαθή πεξίπνπ παηδηψλ πξψηεο ζρνιηθήο ειηθίαο θαη παηδηψλ ζε φιεο ηηο ηάμεηο ηεο βαζηθήο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ηφζν ζε δεκφζηα ζρνιεία φζν θαη ζε δηάθνξεο δνκέο κε ηππηθήο εθπαίδεπζεο, ζε νιφθιεξε ηε ρψξα. Δπηπιένλ, παξφιε ηε δπζρεξή νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο ρψξαο, δφζεθαλ επηδφκαηα θαη ππνηξνθίεο ζε παηδηά αγφξηα θαη θνξίηζηα-, πνπ θαιχπηνπλ ζρνιηθά δίδαθηξα, βηβιία, ζρνιηθή ελδπκαζία θαη αζθαιή κεηαθνξά απφ θαη πξνο ην ζρνιείν (No Lost Generation, 2017). Πάλσ απφ εθπαηδεπηηθνί επηκνξθψζεθαλ θαη εμαζθήζεθαλ πάλσ ζηελ ελεξγφ κάζεζε θαη ηε ζεηηθή δηαπαηδαγψγεζε, πξνθεηκέλνπ λα βειηησζεί ε πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο θαη λα απμεζεί ε επαηζζεηνπνίεζε ζρεηηθά κε δεηήκαηα πξνζηαζίαο ζηα δεκφζηα ζρνιεία. Παξάιιεια, δφζεθε ζεκαληηθή νηθνλνκηθή ελίζρπζε ζην Τπνπξγείν Παηδείαο, πξνθεηκέλνπ λα ηππψζεη πεξίπνπ 1,8 εθαηνκκχξηα εγρεηξίδηα ηφζν γηα παηδηά αηγππηηαθήο φζν θαη ζπξηαθήο θαηαγσγήο, πνπ θνηηνχλ ζηηο ηξεηο πξψηεο ηάμεηο ηνπ Γεκνηηθνχ, ψζηε λα βειηηψζνπλ ηηο δεμηφηεηέο ηνπο πάλσ ζην γξακκαηηζκφ θαη ηελ αξηζκεηηθή. Γηα φια ηα πξναλαθεξζέληα πξνγξάκκαηα ππνζηήξημεο θαη ελίζρπζεο ηεο παηδείαο, ε αηγππηηαθή θπβέξλεζε επηρνξεγήζεθε πνιχ ιηγφηεξν απφ ηηο πξαγκαηηθέο ηεο αλάγθεο. πγθεθξηκέλα, ην 2016, έιαβε 7 εθαηνκκχξηα US$, ελψ ρξεηαδφηαλ ζπλνιηθά 21, σο εθ ηνχηνπ έιαβε κηα επηρνξήγεζε ηεο ηάμεο ηνπ 33% ησλ αλαγθψλ ηεο (No Lost Generation, 2017). Λφγσ ηεο δπζρεξνχο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο ζηε ρψξα, πνιιέο νηθνγέλεηεο πξνζθχγσλ παιεχνπλ λα αληαπεμέιζνπλ ζηελ θάιπςε ησλ βαζηθψλ αλαγθψλ θαη παξά ηηο ηεξάζηηεο πξνζπάζεηεο δηεπθφιπλζεο ηεο εγγξαθήο ηνπο ζην ζρνιείν, ε παξακνλή ηνπο ζε απηφ απνηειεί πξφθιεζε. Πξέπεη λα γίλνπλ βειηηψζεηο ζρεηηθά κε ηελ πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο, ηε δηαζθάιηζε επαξθνχο δηαζεζηκφηεηαο ζρνιηθνχ πιηθνχ θαη εμνπιηζκνχ, ηελ επηζηεκνληθή ελίζρπζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ πξνζσπηθνχ θαη ηελ θαζηέξσζε δηαθνξεηηθψλ καζεζηαθψλ νδψλ γηα φινπο ηνπο καζεηέο. Αλεζπρίεο ζρεηηθά κε δεηήκαηα πξνζηαζίαο

106 106 παξακέλνπλ πξφθιεζε, ηδηαίηεξα φζνλ αθνξά ζε ζέκαηα βίαο ζηα ζρνιεία, ζηελ παηδηθή εξγαζία θαη ζηα αζπλφδεπηα πξνζθπγφπνπια. Παξ φιεο ηηο πξναλαθεξζείζεο πξνθιήζεηο, ππάξρεη ηζρπξή πνιηηηθή δέζκεπζε απφ ηελ αηγππηηαθή θπβέξλεζε λα εληζρχζεη ηελ ππνζηήξημή ηεο πξνο ηνπο χξηνπο πξφζθπγεο. Ζ θνηλσληθή ζπλνρή ελζαξξχλεηαη απφ ηελ έληαμε ησλ χξησλ πξνζθπγφπνπισλ ζηα ζρνιεία ηεο ρψξαο, ελψ ην Τπνπξγείν Παηδείαο ζθνπεχεη λα επεθηείλεη πεξαηηέξσ ηηο εθπαηδεπηηθέο ππεξεζίεο ζηνρεχνληαο ζηηο πην επάισηεο νκάδεο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο, θαη ζηελ επέθηαζε ηεο πξφζβαζήο ηνπο ζε φια ηα επίπεδα εθπαίδεπζεο, απφ ηελ πξνζρνιηθή έσο ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε (No Lost Generation, 2017). Με πξννπηηθή βαζηζκέλε ζηελ αεηθνξία θαη ζηα δηθαηψκαηα, είλαη πνιχ ζεκαληηθφ λα πξνσζεζεί κηα πνιπδηάζηαηε ζηξαηεγηθή, πνπ λα αλαπηχζζεη θαη λα δηεπξχλεη ηελ πξφζβαζε ησλ παηδηψλ ζε πνιιαπιέο κνξθέο εθπαίδεπζεο θαη κάζεζεο. Οη επθαηξίεο ελαιιαθηηθήο εθπαίδεπζεο πξέπεη λα είλαη επέιηθηεο θαη θαηάιιειεο γηα ηελ ειηθία θαη ηηο αλάγθεο ησλ παηδηψλ θαη λέσλ πνπ βξίζθνληαη εθηφο ζρνιείνπ, αιιά πξέπεη παξάιιεια λα αλαπηπρζνχλ κε ζθνπφ λα εμνπιίζνπλ ηνπο καζεηέο κε βαζηθέο δεμηφηεηεο πξνψζεζεο ηεο γλσζηηθήο θαη θνηλσληθήο ηνπο αλάπηπμεο (No Lost Generation, 2017). ην πιαίζην απηφ, ε εθπαίδεπζε δχλαηαη λα ζπκβάιιεη ζηελ επηηπρή έληαμε ησλ κεηαλαζηψλ θαη πξνζθχγσλ. 3.8 Η Δθπαίδεπζε σο εξγαιείν έληαμεο ησλ πξνζθύγσλ ηηο 23 Μαξηίνπ 2017, αμησκαηνχρνη θαη ππεχζπλνη ηεο εθπαίδεπζεο απφ ηε πξία θαη ηηο πέληε ρψξεο θηινμελίαο ηνπο, θαζψο θαη πεξηθεξεηαθνί θαη δηεζλείο εηαίξνη, ζπγθεληξψζεθαλ ζην Ακκάλ ηεο Ηνξδαλίαο γηα λα επηδνθηκάζνπλ θαη λα επαηλέζνπλ ηελ πξφνδν πνπ είρε ζεκεησζεί έσο ηφηε θαη λα επαλεμεηάζνπλ ηα δεηήκαηα πνπ έρνπλ αθφκα λα επηιχζνπλ. Δπηζήκαλαλ θαη ππνγξάκκηζαλ ην θξίζηκν δήηεκα ηεο ηζφηεηαο θαη ηελ αλάγθε γηα ζπγθεθξηκέλεο ζηξαηεγηθέο, πξνθεηκέλνπ λα πξνζεγγίζνπλ ηα πην επάισηα θαη πεξηζσξηνπνηεκέλα παηδηά θαη λένπο. Δμέζεζαλ ηελ αμία ησλ πλφδσλ ηνπ Λνλδίλνπ θαη ησλ Βξπμειιψλ, ηδίσο ζε φ,ηη αθνξά ζην νηθνλνκηθφ ζθέινο θαη ηηο επηρνξεγήζεηο θαη ζπγθεθξηκέλα ζηε ζπκθσλία γηα 1,4 δηο δνιάξηα ην ρξφλν, πξνθεηκέλνπ φια ηα παηδηά απφ ηε πξία λα εθπαηδεχνληαη. ιεο νη πξνζπάζεηεο

107 107 πνπ έρνπλ γίλεη έσο ηψξα πξέπεη λα δηαηεξεζνχλ θαη λα βειηησζνχλ (No Lost Generation, 2017). Έρεη δνζεί πξνηεξαηφηεηα ζηελ ελίζρπζε ηεο ηππηθήο εθπαίδεπζεο, αιιά δε ζα πξέπεη λα ππνηηκεζεί ε αμία ηεο κε ηππηθήο, θπξίσο ζε αληίμνεο ζπλζήθεο πξφζβαζεο. κσο, ζα πξέπεη νη παξνρέο ηεο κε ηππηθήο εθπαίδεπζεο λα είλαη δηαπηζηεπκέλεο θαη λα ζπλάδνπλ κε ηελ ηππηθή εθπαίδεπζε. Δπηπιένλ, ε αληαπφθξηζε ζηελ εθπαίδεπζε πξέπεη λα εληαρζεί ζε έλα πιαίζην πξνζέγγηζεο ηεο δηα βίνπ κάζεζεο, πνπ λα μεθηλά απφ ηελ πξνζρνιηθή αγσγή θαη λα θαηαιήγεη ζηε κεηα-δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε ή ζηελ ηξηηνβάζκηα θαη λα εληζρπζεί ε κεηάβαζε απφ ην ζρνιείν ζηελ εξγαζία. Πέξα φκσο απφ ηελ θαζαξή γλψζε πξέπεη λα δνζεί έκθαζε θαη ζηελ θαιιηέξγεηα δεμηνηήησλ θαη ζηάζεσλ δσήο, κε βάζε ηελ ςπρνθνηλσληθή επεκεξία, ηηο δεκνθξαηηθέο αμίεο, ηελ νηθνδφκεζε ηαπηφηεηαο, ηηο ζεηηθέο ζηάζεηο δσήο θαη ηελ θνηλσληθή ζπλνρή. Γηα λα θαιιηεξγεζνχλ φια ηα παξαπάλσ, ρξεηάδνληαη καζεζηαθά πεξηβάιινληα πνπ λα απνπλένπλ αζθάιεηα, πξνζηαζία, επαηζζεηνπνίεζε ζηηο εππαζείο θαη πεξηζσξηνπνηεκέλεο νκάδεο θαη θιίκα ελζσκάησζεο θαη ζπκπεξίιεςεο. Γηα ηα παηδηά πνπ ζπλερψο κεηαθηλνχληαη, είλαη απαξαίηεηεο νη λέεο ηερλνινγίεο, γη απηφ ε επέλδπζε ζε απηέο είλαη θξίζηκεο ζεκαζίαο δήηεκα. Γεληθφηεξα φκσο, γηα έλα ζσζηφ θαη απνηειεζκαηηθφ ζρεδηαζκφ πξνζθπγηθήο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, ρξεηάδεηαη έγθαηξε θαη ζηαζεξή ρξεκαηνδφηεζε ζε θάζε ρψξα (Nν Lost Generation, 2017). ινη νη ζπκκεηέρνληεο ζηε χλνδν ηνπ Ακκάλ εμέθξαζαλ ηελ θνηλή πεπνίζεζε φηη είλαη απαξαίηεηεο νη ηξηκεληαίεο αλαθνξέο πξνφδνπ ζρεηηθά κε ηελ πνξεία ησλ εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ πνπ εθαξκφδνληαη θαη ηα απνηειέζκαηά ηνπο. Σν ζεκαληηθφηεξν ζέκα φκσο πνπ ππνγξακκίζηεθε ζηε χλνδν ήηαλ ε αλάγθε λα δηαηεξεζεί κηα αίζζεζε ειπίδαο θαη αηζηνδνμίαο γηα φια ηα παηδηά - πξφζθπγεο, ηφζν ζηε πξία φζν θαη ζηηο ππφινηπεο ρψξεο φπνπ θηινμελνχληαη, αιιά θαη λα θαιιηεξγεζεί έλα θιίκα νηθνδφκεζεο ελφο θαιχηεξνπ κέιινληνο. Σα ίδηα ηα παηδηά έρνπλ πιήξε επίγλσζε ηνπ γεγνλφηνο φηη ην θαιχηεξν κέιινλ γηα απηά ζα έξζεη κφλν κέζσ ηεο εθπαίδεπζήο ηνπο. Ζ Rawan, έλα 16ρξνλν θνξίηζη απφ ηε πξία πνπ νλεηξεχεηαη λα γίλεη γηαηξφο, αλαθέξεη: «Μαθάξη λα κπνξνχζακε λα γπξίζνπκε πίζσ ζηε πξία, ζην ζπίηη καο θαη λα επέζηξεθαλ θαη ηα πνπιηά καδί καο, ηξαγνπδψληαο. Σν ζρνιείν είλαη ην δεχηεξν ζπίηη καο, φπνπ έρνπκε ηελ επθαηξία λα κάζνπκε θαη λα σξηκάζνπκε θαη έηζη λα μαλαρηίζνπκε ηε ρψξα καο απφ ηελ αξρή» (No Lost Generation, 2017).

108 108 Ζ παξακνλή ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα γηα ηέηνηνπ είδνπο επάισηνπο πιεζπζκνχο ζπληειεί ηα κέγηζηα ζηελ αλάπηπμε ζεηηθήο ζηάζεο γηα ηε δσή θαη ην κέιινλ ηνπο θαη ηνπο βνεζά λα δηνρεηεχνπλ ηηο αξλεηηθέο θαη ηξαπκαηηθέο ηνπο εκπεηξίεο φρη ζε επηζεηηθφηεηα αιιά ζε δεκηνπξγηθέο δξάζεηο. Αλ ε εθπαίδεπζε θαιιηεξγεί δεμηφηεηεο θαη ζηάζεηο θηιεηξεληθέο θαη θαηά ησλ θπιεηηθψλ δηαθξίζεσλ, νη πηζαλφηεηεο γηα έλα θαιχηεξν κέιινλ απμάλνληαη. Μφλν ηφηε ε θνηλσλία έρεη πηζαλφηεηεο γηα κειινληηθή εηξήλε θαη επεκεξία (Sinclair, 2001). 3.9 Πξόζβαζε πξνζθπγόπνπισλ ζην Διιεληθό Δθπαηδεπηηθό ύζηεκα «Κάζε παηδί ζα πξέπεη λα έρεη νπζηαζηηθή πξφζβαζε ζηελ επίζεκε εθπαίδεπζε φζν πην λσξίο γίλεηαη. Πξέπεη λα γίλνπλ πνιιά πεξηζζφηεξα πξνθεηκέλνπ λα κε κείλνπλ πίζσ ηα παηδηά πξφζθπγεο», αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά ν Philippe Leclerc, αληηπξφζσπνο ηνπ Όπαηνπ Αξκνζηή ηνπ ΟΖΔ γηα ηνπο Πξφζθπγεο ζηελ Διιάδα (UNHCR GREECE, 2019c). χκθσλα κε ηελ Τ.Α., φια ηα παηδηά πξφζθπγεο θαη αηηνχληεο άζπιν ζηελ Διιάδα ζα πξέπεη λα έρνπλ πξφζβαζε κέζα απφ ην δεκφζην ζχζηεκα εθπαίδεπζεο ζε ζρνιεία πνπ λα κπνξνχλ λα πηζηνπνηνχλ ηε γλψζε ηνπο. Ζ ζρνιηθή ξνπηίλα βνεζάεη ζην λα επαλέιζεη ε θαλνληθφηεηα ζηε δσή ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ, πνιιά απφ ηα νπνία κπνξεί λα έρνπλ βηψζεη ηξαπκαηηθέο εκπεηξίεο. Πέξα απφ απηφ, ηα παηδηά πξφζθπγεο, φπσο θαη θάζε άιιν παηδί, ρξεηάδνληαη ην ζρνιείν γηα λα αμηνπνηήζνπλ πιήξσο ηηο δπλαηφηεηέο ηνπο. «Σα πεξηζζφηεξα παηδηά πξφζθπγεο ζηελ ελδνρψξα γξάθνληαη ζην επίζεκν ζχζηεκα εθπαίδεπζεο κε ηελ έλαξμε ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο. Ζ Διιάδα έρεη ζεκεηψζεη ζεκαληηθή πξφνδν ζηελ παξνρή πξφζβαζεο ζε λεπηαγσγεία, δεκνηηθά θαη ζρνιεία δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. Σψξα ε θπβέξλεζε ζα πξέπεη λα εληζρχζεη θαη λα επηθεληξψζεη ηηο πξνζπάζεηέο ηεο κε ηε ζπλερή ζηήξημε θαη ρξεκαηνδφηεζε ηεο Δ.Δ., ψζηε φια ηα παηδηά πξφζθπγεο λα κπνξέζνπλ λα κπνπλ ζηε ζρνιηθή ηάμε», πξνζζέηεη ν θ. Leclerc (UNHCR GREECE, 2019c). χκθσλα κε ζηνηρεία ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο (Τ.ΠΑΗ.Θ., 2019a), θαηά ην ηξέρνλ ζρνιηθφ έηνο θνηηνχλ πξφζθπγεο καζεηέο ζην επίζεκν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο, εθ ησλ νπνίσλ νη ζε ΓΤΔΠ (ν ζεζκφο ησλ απνγεπκαηηλψλ Γνκψλ Τπνδνρήο γηα ηελ Δθπαίδεπζε ησλ

109 109 Πξνζθπγνπαίδσλ, πξνθεηκέλνπ νη λενεηζεξρφκελνη ζηε ρψξα καζεηέο πξφζθπγεο λα εμνηθεησζνχλ κε ην πιαίζην ηεο ζρνιηθήο δσήο, ιακβάλνληαο ππφςε ηηο ηδηαίηεξεο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ηνπο θαη δηαηεξψληαο ζαθή πξνεληαμηαθφ ραξαθηήξα), νη ζε ηάμεηο ππνδνρήο θαη νη ππφινηπνη θνηηνχλ ζε ζρνιηθέο κνλάδεο ρσξίο ηάμεηο ππνδνρήο. Ζ κνλαδηθή πξνυπφζεζε ψζηε λα εγγξαθνχλ ηα παηδηά ζην ζρνιείν είλαη λα εκβνιηαζηνχλ, θάηη πνπ βξίζθεηαη ζηελ επζχλε ηνπ Τπνπξγείνπ Τγείαο. Σν πξφγξακκα ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο εζηηάδεη ζηελ παξνρή πξφζβαζεο ζηελ εθπαίδεπζε γηα ηα παηδηά 4-15 εηψλ, ηα νπνία βξίζθνληαη ζε ειηθία ππνρξεσηηθήο ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο (απφ ην Νεπηαγσγείν έσο θαη ην Γπκλάζην). Τπάξρνπλ νη παξαθάησ δχν επηινγέο ψζηε λα θηινμελεζνχλ φια ηα παηδηά-πξφζθπγεο ζην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα: 1) Σα παηδηά πνπ δηακέλνπλ ζε αλνηρηέο δνκέο πξνζσξηλήο θηινμελίαο θαη είλαη 4-5 εηψλ δηθαηνχληαη λα θνηηνχλ ζε λεπηαγσγεία πνπ ζα δεκηνπξγεζνχλ κέζα ζηηο δνκέο απηέο, ελψ γηα ηα παηδηά ειηθίαο 6-15 εηψλ, νη πληνληζηέο Δθπαίδεπζεο Πξνζθχγσλ ζα ελεκεξψλνπλ ηνπο γνλείο ηνπο αλ ζα θνηηήζνπλ ζηα πξσηλά ζρνιεία ή αλ ζα εγγξαθνχλ ζε απνγεπκαηηλέο Γνκέο Τπνδνρήο Δθπαίδεπζεο Πξνζθχγσλ (ΓΤΔΠ), νη νπνίεο ζα ιεηηνπξγνχλ απφ ηηο 2κ.κ. έσο ηηο 6κ.κ., ζε γεηηνληθά δεκφζηα ζρνιεία πνπ θαζνξίδνληαη απφ ην Τπνπξγείν. Δθεί, ζα δηδαρζνχλ ειιεληθά σο δεχηεξε μέλε γιψζζα, αγγιηθά, καζεκαηηθά, αζινπαηδηέο, θαιιηηερληθά θαη ειεθηξνληθνχο ππνινγηζηέο. Ο Γηεζλήο Οξγαληζκφο Μεηαλάζηεπζεο (ΓΟΜ) δηαζθαιίδεη ηε κεηαθίλεζε ησλ παηδηψλ-πξνζθχγσλ απφ ηηο δνκέο ηνπο έσο ηα επηιεγκέλα ζρνιεία κε ιεσθνξεία, ζηα νπνία ζα βξίζθνληαη ζπλνδνί ηνπ ΓΟΜ (ΤΠΠΔΘ, 2019b). χκθσλα κε ην ΗΔΠ (2016), «ζηηο Γνκέο Τπνδνρήο Δθπαίδεπζεο Πξνζθχγσλ (άξζξν 38 ηνπ Ν. 4415/2016, Α 159) ζα εθαξκνζηεί εβδνκαδηαίν εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα είθνζη (20) σξψλ (ηέζζεξηο ψξεο εκεξεζίσο), πνπ ζα θαιχπηεη ηε δηδαζθαιία ηεο ειιεληθήο, ησλ καζεκαηηθψλ, ησλ αγγιηθψλ θαη ησλ ΣΠΔ, ελψ ζα πεξηιακβάλεη θαιιηηερληθέο θαη αζιεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Οη Γνκέο Τπνδνρήο Δθπαίδεπζεο Πξνζθχγσλ ιεηηνπξγνχλ είηε εληφο ησλ θέληξσλ θηινμελίαο είηε εληφο ησλ ζρνιηθψλ κνλάδσλ θαηά ην απνγεπκαηηλφ πξφγξακκα, ψζηε λα κελ επηβαξχλνπλ νξγαλσηηθά ηηο ζρνιηθέο κνλάδεο. Χο εθπαηδεπηηθφ ζρήκα ζα νξγαλσζνχλ ζηε βάζε ελφο αλνηρηνχ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ πνπ ζα αληαπνθξίλεηαη ζηηο πξναλαθεξζείζεο ηδηαίηεξεο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ, ψζηε λα δηακνξθσζνχλ νη

110 110 θαηάιιειεο πξνυπνζέζεηο γηα ηε ζρνιηθή ηνπο επηηπρία ζην κέιινλ είηε ζην ειιεληθφ είηε ζε άιιν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Ζ ζηαδηαθή απνθαηάζηαζε ηνπ αηζζήκαηνο ηεο αζθάιεηαο θαη ηεο ζηαζεξφηεηαο, ζηνηρείσλ απαξαίηεησλ γηα ηελ αλάπηπμε φισλ ησλ παηδηψλ, απνηειεί βαζηθή κέξηκλα ηεο ειιεληθήο πνιηηείαο γηα φια ηα παηδηά ησλ πξνζθχγσλ» (ΗΔΠ, 2016). 2) Σα παηδηά πνπ δηακέλνπλ ζε αζηηθά θέληξα θαη είλαη 4-5 εηψλ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα εγγξαθνχλ ζε δεκφζηα λεπηαγσγεία, ελψ ηα παηδηά ειηθίαο 6-15 εηψλ πξέπεη λα θνηηήζνπλ ζε ζρνιεία θνληά ζηελ πεξηνρή θαηνηθίαο ηνπο, ζηα πξσηλά ηκήκαηα. Σα ζρνιεία θαζνξίδνληαη απφ ην Τπνπξγείν ψζηε ε θαηαλνκή ησλ παηδηψλ λα είλαη ηζνξξνπεκέλε κεηαμχ ησλ επηιεγέλησλ ζρνιείσλ. Σν Τπνπξγείν επίζεο δηαρεηξίδεηαη ηελ πξφζβαζε ζηηο πξσηλέο ηάμεηο Τπνδνρήο, φπνπ ε ειιεληθή δηδάζθεηαη σο δεχηεξε γιψζζα. Γηα ηα παηδηά ειηθίαο εηψλ, παξφηη ε εθπαίδεπζε δελ είλαη ππνρξεσηηθή, ην Τπνπξγείν έρεη θαζνξίζεη Σάμεηο Τπνδνρήο ζε επηιεγκέλα Λχθεηα ή Δπαγγεικαηηθά Λχθεηα (ΔΠΑΛ), φπνπ ε ειιεληθή δηδάζθεηαη σο δεχηεξε γιψζζα (ΤΠΠΔΘ, 2019b). χκθσλα κε ην ΗΔΠ (2016), «ην ζεζκηθφ ζρήκα ησλ Σάμεσλ Τπνδνρήο αληαπνθξίλεηαη ζηελ εθπαίδεπζε εθείλσλ ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ πνπ είλαη εληαγκέλα ζηνλ αζηηθφ ηζηφ θαη έρνπλ σο δεηνχκελν ηε ζηαδηαθά πιήξε έληαμή ηνπο ζηηο θαλνληθέο ηάμεηο ηνπ ειιεληθνχ ζρνιείνπ. Μάιηζηα, ε ίδξπζε θαη ιεηηνπξγία Σάμεσλ Τπνδνρήο εληάζζεηαη ζηνλ πξνγξακκαηηζκφ ηνπ ζρνιείνπ (π.ρ. δηαζέζηκεο αίζνπζεο), θαζψο ν πξνβιεπφκελνο αξηζκφο απηψλ ησλ παηδηψλ δελ απνδηνξγαλψλεη ηε ζρνιηθή κνλάδα» (ΗΔΠ, 2016). Ζ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ είλαη δηαζέζηκε θαη ππνρξεσηηθή γηα φζν δηάζηεκα βξίζθνληαη ζηελ Διιάδα θαη είλαη σθέιηκε γηα απηά, θαζψο ηνπο παξέρεη ζηαζεξφηεηα θαη θαλνληθφηεηα. Δπηπξφζζεηα, ζα ηνπο παξαζρεζεί πηζηνπνηεηηθφ παξαθνινχζεζεο, θαηά ηελ αλαρψξεζή ηνπο απφ ηελ Διιάδα. Σν Τπνπξγείν Παηδείαο δηεπθνιχλεη ηελ εγγξαθή ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ ζηα ζρνιεία, αθφκα θαη ζε πεξηπηψζεηο ειιηπψλ δηθαηνινγεηηθψλ. Οη γνλείο πνπ δελ έρνπλ φια ηα ζρεηηθά δηθαηνινγεηηθά ζα πξέπεη, εληνχηνηο, λα εγγξάςνπλ ηα παηδηά ηνπο ζην ζρνιείν θαη ζα ππνζηεξηρηνχλ απφ ην Τπνπξγείν Παηδείαο ζε απηέο ηνπο ηηο πξνζπάζεηεο (ΤΠΠΔΘ, 2019b). Σν Μάξηην ηνπ 2016, ε ηφηε δηνίθεζε ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο ίδξπζε ηελ Δπηηξνπή Δπηζηεκνληθήο Τπνζηήξημεο θαη ηεο αλέζεζε λα αλαπηχμεη έλα ζρέδην γηα ηελ έληαμε ησλ παηδηψλ ησλ πξνζθχγσλ ζην εθπαηδεπηηθφ

111 111 ζχζηεκα. Σν ζρέδην απηφ εθπνλήζεθε απφ ηελ Δπηηξνπή Δπηζηεκνληθήο Τπνζηήξημεο θαη πινπνηήζεθε απφ ηε Οκάδα Γηαρείξηζεο (11 ζηειέρε ζηελ Αζήλα θαη 5 ζηειέρε ζηε Θεζζαινλίθε), ην δηνηθεηηθφ κεραληζκφ ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο θαη ηνπο 62 πληνληζηέο Δθπαίδεπζεο ησλ Πξνζθχγσλ. Χο πληνληζηέο Δθπαίδεπζεο ησλ Πξνζθχγσλ νξίζζεθαλ εθπαηδεπηηθνί κε ζπγθεθξηκέλα πξνζφληα φπσο ζπνπδέο ζηε δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε, εξγαζηαθή εκπεηξία ζηε δηδαζθαιία ηεο ειιεληθήο σο μέλεο γιψζζαο θαη εζεινληηθή εξγαζία κε πξφζθπγεο. Έξγν ησλ ζπληνληζηψλ είλαη λα παξαθνινπζνχλ, λα δηαρεηξίδνληαη θαη λα ζπληνλίδνπλ φ, ηη αθνξά ζηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθχγσλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ θαλνληθνχ ζρνιηθνχ πξνγξάκκαηνο. Οη πξνηάζεηο ηεο Δπηζηεκνληθήο Δπηηξνπήο γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθχγσλ βαζίζηεθαλ ζηα αθφινπζα ζπκπεξάζκαηα: Ζ ξεπζηφηεηα θαη ε ζπλερήο θηλεηηθφηεηα ηνπ πιεζπζκνχ ησλ πξνζθχγσλ απαηηνχζε ζπλερή παξαθνινχζεζε, αμηνιφγεζε ησλ κεηαβαιιφκελσλ ζπλζεθψλ θαη ζπλερείο πξνζαξκνγέο κε δηνηθεηηθά θαη επηζηεκνληθά θξηηήξηα. Ζ δηαρείξηζε ηνπ ζρεδίνπ εθπαίδεπζεο ησλ πξνζθχγσλ απαηηνχζε ηε ζπλεξγαζία δηαθφξσλ ηκεκάησλ ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο, πνιιψλ άιισλ ππνπξγείσλ, δηεζλψλ νξγαληζκψλ θαη ΜΚΟ. Σν ζχλνιν ηνπ έξγνπ ήηαλ κηα πνιηηηθή πςειήο ππεπζπλφηεηαο πνπ απαηηνχζε γξήγνξεο απνθάζεηο ζε επηηειηθφ επίπεδν (Εαξακπνχθα, 2018). Ζ Οξγάλσζε ηνπ Πξνγξάκκαηνο Δθπαίδεπζεο έγηλε αλά ειηθηαθή νκάδα: Λεηηνπξγία ησλ λεπηαγσγείσλ εληφο ησλ Γνκψλ Φηινμελίαο. Έληαμε ησλ παηδηψλ ειηθίαο 6-12 εηψλ ζε Γνκέο Τπνδνρήο Δθπαίδεπζεο Πξνζθχγσλ (ΓΤΔΠ) Γεκνζίσλ Γεκνηηθψλ ρνιείσλ. Έληαμε ησλ παηδηψλ ειηθίαο εηψλ ζηηο δνκέο εθπαίδεπζεο ησλ πξνζθχγσλ (ΓΤΔΠ) ησλ Γεκνζίσλ Γπκλαζίσλ. Οξγάλσζε πξνγξακκάησλ εθκάζεζεο ησλ κεηξηθψλ γισζζψλ ησλ παηδηψλ. Οξγάλσζε αζιεηηθψλ θαη θαιιηηερληθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη πξνγξακκάησλ δεκηνπξγηθήο απαζρφιεζεο, ζε ζπλεξγαζία κε ΜΚΟ (Εαξακπνχθα, φ.π.). Καηά ηελ πεξίνδν Οθησβξίνπ 2016 έσο Μάξηην 2017, ιεηηνχξγεζαλ 111 δνκέο εθπαίδεπζεο κε 145 ηκήκαηα ζηα νπνία ζπκκεηείραλ καζεηέο, πξσηνβάζκηαο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, πνπ δνχζαλ ζηηο δνκέο θηινμελίαο ηεο ρψξαο εθηφο απφ ηα λεζηά (Εαξακπνχθα, φ.π.). ηα ΓΤΔΠ θνίηεζαλ καζεηέο ζρνιηθήο ειηθίαο (ζην δεκνηηθφ θαη ζην γπκλάζην). Σν

112 112 ζρέδην δξάζεο ηνπ ΤΠΠΔΘ πινπνηήζεθε ζε ζπλεξγαζία κε ζπλαξκφδηα ππνπξγεία (π.ρ. ην Τπνπξγείν Μεηαλαζηεπηηθήο Πνιηηηθήο, ην Τπνπξγείν Τγείαο κε ην ΚΔΔΛΠΝΟ πνπ είλαη ππεχζπλν γηα ηνπο εκβνιηαζκνχο ησλ παηδηψλ), θαζψο θαη κε ηε ζηήξημε ησλ δήκσλ θαη ησλ πεξηθεξεηψλ, ησλ Αλψηαησλ Δθπαηδεπηηθψλ Ηδξπκάησλ, ηνπ πλεγφξνπ ηνπ Παηδηνχ, Γηεζλψλ Οξγαληζκψλ (Γηεζλή Οξγαληζκφ Μεηαλάζηεπζεο, Όπαηε Αξκνζηεία, UNICEF), αιιά θαη κε-θπβεξλεηηθψλ νξγαλψζεσλ (ΜΚΟ) (Αλαγλψζηνπ & Νηθφινβα, 2017). Καηά ηε δηάξθεηα πινπνίεζεο ηνπ έξγνπ παξνπζηάζζεθαλ δηάθνξα πξνβιήκαηα, απνηπρίεο θαη θαζπζηεξήζεηο: Πξνβιήκαηα ζπληνληζκνχ, αιιειεπηθαιππηφκελεο αξκνδηφηεηεο θαη αληαγσληζκφο κεηαμχ ππεξεζηψλ. πλερείο αιιαγέο ζηε ζέζε ησλ δνκψλ θηινμελίαο θαη ησλ κεηαθηλήζεσλ ησλ πξνζθχγσλ. Πνιιά παηδηά πνπ είραλ παγηδεπηεί κε ηνπο γνλείο ηνπο ζηα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ δελ είραλ πξφζβαζε ζηελ επίζεκε εθπαίδεπζε. Γελ ήηαλ δπλαηφλ λα βξεζνχλ νη θαηάιιειεο ιχζεηο ζην πξφβιεκα ηεο έιιεηςεο απνδεηθηηθψλ ζηνηρείσλ θαηνρήο ζρνιηθνχ δηπιψκαηνο θαη νη ηξφπνη αληηζηνίρηζεο ησλ μέλσλ δηπισκάησλ γπκλαζίνπ κε ηα ειιεληθά. Ζ θαζνδήγεζε ησλ ζπληνληζηψλ εθπαίδεπζεο ήηαλ ειιηπήο, έηζη αλαγθάζηεθαλ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο λα απηνζρεδηάζνπλ. Ζ ιεηηνπξγία ησλ λεπηαγσγείσλ θαζπζηέξεζε πάξα πνιχ ιφγσ ηεο αδπλακίαο δεκηνπξγίαο ή εχξεζεο αζθαιψλ παηδηθψλ ραξψλ εγθαίξσο θαη ιφγσ ηεο ζπρλήο κεηαθίλεζεο πξνζθχγσλ απφ ην έλα κέξνο ζην άιιν (Εαξακπνχθα, φ.π.). Παξά ηηο δπζθνιίεο, ηα παηδηά ησλ πξνζθχγσλ πξνζαξκφζηεθαλ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία θαη ηνπο θαλφλεο πνπ απαηηνχζε ε δσή ηνπ ζρνιείνπ, αληαπνθξίζεθαλ ζηα καζήκαηα, ζπκκεηείραλ ζε δηάθνξεο δξαζηεξηφηεηεο θαη ζεκεηψζεθε πξφνδνο ζηελ εθκάζεζε ειιεληθψλ, καζεκαηηθψλ θαη αγγιηθψλ. Σα πξνβιήκαηα ήηαλ ιηγφηεξα ζηα ζρνιεία φπνπ ππήξραλ εθπαηδεπηηθνί κε εκπεηξία θαη γλψζε ηεο δηδαζθαιίαο ηεο ειιεληθήο σο δεχηεξεο γιψζζαο θαη ππήξρε ζχλδεζε θαη επηθνηλσλία κεηαμχ ηεο εθπαηδεπηηθήο δνκήο θαη ηνπ πξσηλνχ πξνγξάκκαηνο. Δπίζεο, βνήζεζε πνιχ ε δεκηνπξγία θηιηθνχ θαη επηθνηλσληαθνχ θιίκαηνο ζην ζρνιείν κεηαμχ ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ζεηηθνχ θιίκαηνο κεηαμχ ησλ νκάδαο ησλ παηδηψλ. Γεληθά, ε εθπαηδεπηηθή έληαμε ησλ

113 113 πξνζθχγσλ ζην γπκλάζην είρε πεξηζζφηεξεο δπζθνιίεο απφ φηη ζην δεκνηηθφ ζρνιείν (Εαξακπνχθα, φ.π.). χκθσλα κε ηνπο Αλαγλψζηνπ θαη Νηθφινβα (φ.π.), γηα λα πεηχρνπκε ηελ έληαμε ησλ παηδηψλ ησλ πξνζθχγσλ ζηελ εθπαίδεπζε, σο βαζηθή πξνυπφζεζε θαη γηα ηε δηαηήξεζε ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο, ε εθπαηδεπηηθή πξνζέγγηζε πξέπεη λα επηθεληξσζεί ζηνπο εμήο άμνλεο: 1) Δθκάζεζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο ζηα παηδηά ησλ πξνζθχγσλ. 2) Δπηθνηλσλία κε ηνπο γνλείο θαη εκπινθή ηνπο ζηελ ζρνιηθή δσή. 3) πκκεηνρή ηεο ηνπηθήο θνηλφηεηαο γχξσ απφ ην ζρνιείν, έηζη ψζηε λα ππάξρεη κηα ζεηηθή αηκφζθαηξα θαη απνδνρή, αιιά θαη ζηήξημε ησλ παηδηψλ ζηηο ζρνιηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ζηελ θνηλσληθνπνίεζή ηνπο Πξόζβαζε ησλ παηδηώλ πξνζθύγσλ ζην ειιεληθό ζύζηεκα Δθπαίδεπζεο Ζ εθπαίδεπζε παξέρεη έλα φρεκα γηα ηελ αλνηθνδφκεζε ηεο δσήο ησλ κηθξψλ θαη λέσλ πξνζθχγσλ, κέζσ ηεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο θαη ηεο απφθηεζεο γλψζεσλ θαη δεμηνηήησλ γηα ηελ ππφινηπε δσή ηνπο. Υσξίο ηελ εθπαίδεπζε, δε ζα κπνξνχζαλ λα έρνπλ θακηά άιιε ελαιιαθηηθή πέξαλ ηεο θαηάζιηςεο θαη ηεο αδξάλεηαο ή αθφκα ρεηξφηεξα ηεο εθδίθεζεο, ζπλερίδνληαο ηηο έλνπιεο ζπγθξνχζεηο. Ζ αλζξσπηζηηθή θνηλφηεηα κπνξεί ζαθψο λα ζπκβάιιεη ζε έλα εηξεληθφ κέιινλ, απιά ζηεξίδνληαο θαη εληζρχνληαο ηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθχγσλ θαη φισλ ησλ εππαζψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη δηαζθαιίδνληαο ην γεγνλφο φηη δελ πεξηέρεη αξλεηηθά κελχκαηα κίζνπο θαη εθδίθεζεο γηα νξηζκέλεο θνηλσληθέο θαηεγνξίεο ή θπιεηηθέο νκάδεο (Crisp, Talbot, & Cipollone, 2001). Ζ κεγάιε εηζξνή κεηαλαζηεπηηθψλ πιεζπζκψλ θαηά ηελ πεξίνδν βξήθε ηηο ειιεληθέο αξρέο θαη ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο αληηκέησπεο κε ηελ ηεξάζηηα πξφθιεζε λα δηαρεηξηζηνχλ ηελ ππνδνρή θαη ηε θηινμελία πξνζσξηλή ή κφληκε ζεκαληηθνχ αξηζκνχ κεηαλαζηψλ θαη πξνζθχγσλ. Πέξα απφ ηελ θαηαγξαθή ηνπ λενεηζεξρφκελνπ πιεζπζκνχ, νη αξρέο έπξεπε λα κεξηκλήζνπλ άκεζα γηα ηε ζηέγαζε, ηελ ηξνθή, θαη ηελ ηαηξηθή θξνληίδα απηψλ ησλ αλζξψπσλ. Βαζηθή θαη άκεζε αλάγθε δεκηνπξγήζεθε θαη ζηνλ ηνκέα ηεο εθπαίδεπζεο, δεδνκέλνπ φηη αξθεηέο ρηιηάδεο κεηαμχ ησλ λενεηζεξρφκελσλ ήηαλ παηδηά πξνζρνιηθήο θαη ζρνιηθήο ειηθίαο (Αλαγλψζηνπ & Νηθφινβα, 2017).

114 114 Οη έξεπλεο πνπ έρνπλ γίλεη ζε άιια επξσπατθά θξάηε δείρλνπλ φηη ε πξφζβαζε ησλ παηδηψλ ησλ πξνζθχγσλ ζηα ζρνιεία εμαξηάηαη άκεζα απφ ην πφζν έηνηκα είλαη ηα ζρνιεία λα δερηνχλ απηά ηα παηδηά. Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε, νη δξάζεηο πξέπεη λα ζηνρεχνπλ ζηελ πξνεηνηκαζία ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ζηε δηαζεζηκφηεηα θαηάιιεισλ εγρεηξηδίσλ εθκάζεζεο γιψζζαο θαη άιισλ καζεζηαθψλ βνεζεκάησλ, ζηελ επηθνηλσλία κε ηνπο γνλείο ησλ παηδηψλ, θαζψο θαη ζηε δνπιεηά κε ηελ θνηλφηεηα. Τπάξρεη κηα πινχζηα ζπιινγή απφ πξαθηηθέο θαη πξνηάζεηο, νη νπνίεο κπνξνχλ λα είλαη βνεζεηηθέο γηα ηα ζρνιεία θαη ηηο θνηλφηεηεο θαη λα ηνπο δψζνπλ θάπνηεο θαηεπζχλζεηο. ε κεγάιν βαζκφ, ε επηηπρία ηνπ εγρεηξήκαηνο επαθίεηαη ζηελ θαιή ζπλεξγαζία αλάκεζα ζηα ζρνιεία θαη ηνπο ππφινηπνπο εκπιεθφκελνπο θνξείο γηα ηε ζηήξημε ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο ησλ παηδηψλ ησλ πξνζθχγσλ, είηε είλαη ζρνιηθνί ζχκβνπινη, είηε ζχιινγνη γνλέσλ, είηε νξγαληζκνί πνπ ζηεξίδνπλ ηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθχγσλ (Αλαγλψζηνπ & Νηθφινβα, 2017). ηελ πξάμε φκσο, πνιιά απφ ηα παηδηά-πξφζθπγεο δελ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα θνίηεζεο ζε ζρνιείν, ιφγσ λνκηθψλ ή δηνηθεηηθψλ εκπνδίσλ. ηα εκπφδηα απηά πεξηιακβάλνληαη ε έιιεηςε ζαθψλ δηαηάμεσλ φζνλ αθνξά ηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε παηδηψλ ζε θέληξα ππνδνρήο ή παηδηψλ ρσξίο άδεηα δηακνλήο, δηνηθεηηθέο δπζθνιίεο, φπσο αλειαζηηθέο πξνζεζκίεο εγγξαθήο, πεξηνξηζκέλεο δηαζέζηκεο ζέζεηο ζηα ζρνιεία θαη έιιεηςε επηπιένλ γισζζηθήο ππνζηήξημεο. Γηα παξάδεηγκα, ηα παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο πνπ δνχζαλ ζηε Μφξηα ζηε Λέζβν έσο ην ηέινο ηνπ επηέκβξε θέηνο, δελ είραλ πξφζβαζε ζε θακία δνκή ηππηθήο εθπαίδεπζεο (UNHCR, 2019c). Γεληθφηεξα, ζηα λεζηά ηνπ Αλαηνιηθνχ Αηγαίνπ δηακνξθψζεθε έλα ηδηφκνξθν θαζεζηψο, κε ππνρξεσηηθή παξακνλή-απνθιεηζκφ ησλ πξνζθχγσλ εθεί, κε απνηέιεζκα ν πιεζπζκφο ηνπο λα είλαη δπζαλάινγα κεγάινο θαη θαηά πεξηφδνπο λα απμάλεηαη ππεξβνιηθά, κε απνθνξχθσκα ην δηάζηεκα κεηαμχ Μαξηίνπ θαη Οθησβξίνπ 2016 θαηά ην νπνίν ζρεδφλ ηεηξαπιαζηάζηεθε (Δπηζηεκνληθή Δπηηξνπή γηα ηε ηήξημε ησλ Παηδηψλ ησλ Πξνζθχγσλ, 2017). χκθσλα κε ηελ ESTIA (2019), κέρξη ηνλ Οθηψβξε ηνπ 2019, ηα λεζηά θηινμελνχζαλ ην 6,5% ηνπ ζπλνιηθνχ πξνζθπγηθνχ πιεζπζκνχ, κε ηελ Αηηηθή λα θηινμελεί ην 55% θαη ηε βφξεηα Διιάδα ην 20,7% (ESTIA- UNHCR, 2019). Σν κεγαιχηεξν φγθν πξνζθχγσλ δέρηεθαλ θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο θξίζεο ε Λέζβνο θαη ε Υίνο. Απφ ηνλ Μάην 2016 θαη έπεηηα, παξαηεξήζεθε ζεκαληηθή αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ πξνζθχγσλ θαη ζε άκν θαη Κσ. Οη

115 115 βαζηθέο δνκέο ησλ λεζηψλ, θπξίσο ζηε Μφξηα ηεο Μπηηιήλεο θαη ζηε νχδα θαη ΒΗΑΛ ηεο Υίνπ, ήηαλ θαη είλαη εμαηξεηηθά πξνβιεκαηηθέο. Οη ζπγθεθξηκέλεο δνκέο ιεηηνπξγνχλ σο θιεηζηά Κέληξα Κξάηεζεο (hot spots), ζηελ πξαγκαηηθφηεηα φκσο ζε έλα ηδηφηππν θαζεζηψο άιινηε αλνηθηνχ θαη άιινηε θιεηζηνχ θέληξνπ. Οη ζπλζήθεο εθεί είλαη δξακαηηθέο έσο θαη ζήκεξα. Γε ζπκβαίλεη ην ίδην κε ηελ αλνηθηή δνκή θηινμελίαο πνπ νξγάλσζε ζρεηηθά λσξίο ν Γήκνο Λέζβνπ, ην Κέληξν Φηινμελίαο Καξά Σεπέ, βφξεηα ηεο πφιεο ηεο Μπηηιήλεο, έλαλ απφ ηνπο θαιχηεξνπο σο πξνο ηηο ζπλζήθεο θαη ηε δηαρείξηζε θαηαπιηζκνχο ηεο ρψξαο (Δπηζηεκνληθή Δπηηξνπή, 2017). Ο Boris Cheshirkov αλαθέξεη φηη «ν Zemar (ςεχηηθν φλνκα, γηα ιφγνπο πξνζηαζίαο) ήηαλ κφιηο 15 ρξνλψλ φηαλ έθηαζε απφ ην Αθγαληζηάλ ζην θέληξν ππνδνρήο ζηε Μφξηα ζην λεζί ηεο Λέζβνπ πξηλ απφ πεξίπνπ ηξεηο κήλεο. Δίρε επηδήζεη απφ κηα ζεηξά ηξαπκαηηθψλ εκπεηξηψλ θαη κφιηο είρε ρσξηζηεί απφ ηελ νηθνγέλεηά ηνπ. Υξεηαδφηαλ εξεκία. Αιιά δελ ηε βξήθε. Σν πξψην ηνπ βξάδπ εθεί, θάπνηνο έθιεςε ηελ ηζάληα ηνπ. Ζ απψιεηα απηή επηδείλσζε ηε κνλαμηά πνπ έλησζε.«μνπ πήξαλ ηα πάληα», ιέεη. «Γελ είρα θαλέλαλ λα κηιήζσ.» Λίγα βξάδηα αξγφηεξα, δέρζεθε επίζεζε απφ ηξεηο ελήιηθνπο άληξεο ελψ θνηκφηαλ. Ξχπλεζε, ηνχο απψζεζε θαη θαηέθπγε ζε κηα αζηπλνκηθή πεξίπνιν ζηελ θεληξηθή πχιε ηεο Μφξηαο. Όπσο ιέεη, πέξαζε ην βξάδπ ζην πεδνδξφκην αζθαιήο, αιιά ρσξίο λα κπνξεί λα εμεγήζεη ζηνπο αζηπλνκηθνχο ηη είρε γίλεη, θαζψο δελ ππήξρε δηεξκελέαο. Οη ζπλζήθεο έρνπλ γίλεη δνθεξέο ζην θέληξν ππνδνρήο γηα αηηνχληεο άζπιν ζηε Μφξηα, φπνπ πιένλ δηακέλνπλ άλζξσπνη πέληε θνξέο πάλσ απφ ηε ρσξεηηθφηεηά ηνπ ζε θνληέηλεξ θαη ζθελέο κέζα ζην θέληξν θαζψο θαη ζε έλαλ παξαθείκελν ειαηψλα. ρεδφλ παηδηά, ηα πεξηζζφηεξα ζηελ εθεβεία, δνπλ ζηε Μφξηα ρσξίο γνλείο ή ζπγγελείο. Σα κηζά απφ απηά θηινμελνχληαη ζε ηέζζεξηο πξνζηαηεπκέλεο πηέξπγεο κε ζήκαλζε Α έσο Γ θαη κηα Αζθαιή Εψλε, ηα ππφινηπα φκσο είλαη αλαγθαζκέλα λα θνηκνχληαη ζε κηα κεγάιε ζθελή, γλσζηή σο RubbHall, φπνπ κέλνπλ επίζεο ελήιηθνη αηηνχληεο άζπιν. Σα επξσπατθά θξάηε ζα πξέπεη λα εληζρχζνπλ ηηο πξνζπάζεηέο ηνπο γηα λα παξέρνπλ πξνζηαζία ζηα παηδηά πξφζθπγεο θαη κεηαλάζηεο πνπ έρνπλ ππνκείλεη φρη κφλν επηθίλδπλα ηαμίδηα αιιά θαη πνπ ζπλερίδνπλ λα αληηκεησπίδνπλ θηλδχλνπο θαη θαθνπρίεο κφιηο βξεζνχλ ζηελ Δπξψπε, φπσο επηζθαιείο ζπλζήθεο ζηέγαζεο, ιαλζαζκέλε θαηαγξαθή ηνπο σο ελήιηθνη θαη έιιεηςε θαηάιιειεο θξνληίδαο, αλαθέξεη ε Ύπαηε Αξκνζηεία ηνπ ΟΖΔ γηα ηνπο Πξφζθπγεο ζε έθζεζε πνπ δεκνζηεχηεθε ηνλ Οθηψβξην. ηα ειιεληθά λεζηά ηνπ Αηγαίνπ, πάλσ απφ αζπλφδεπηα παηδηά δηακέλνπλ ζε

116 116 δνκέο ππνδνρήο ππφ ηελ επζχλε ηεο θπβέξλεζεο, φπσο ε Μφξηα. ην θέληξν ππνδνρήο πνπ βξίζθεηαη ζην Βαζχ άκνπ, πεξηζζφηεξα απφ δψδεθα αζπλφδεπηα θνξίηζηα θνηκνχληαη εθ πεξηηξνπήο ζε έλα κηθξφ θνληέηλεξ, ελψ θάπνηα άιια παηδηά αλαγθάδνληαη λα θνηκνχληαη ζηηο νξνθέο ησλ θνληέηλεξ. Σα αζπλφδεπηα παηδηά κπνξεί λα βηψλνπλ ζπλζήθεο αλαζθάιεηαο επί κήλεο, πεξηκέλνληαο λα εγθξηζεί ε κεηαθνξά ηνπο ζε μελψλεο, θάηη πνπ επεξεάδεη πεξαηηέξσ αξλεηηθά ηελ ςπρηθή θαη ζσκαηηθή ηνπο θαηάζηαζε» (UNHCR GREECE, 2019d). Ο αξηζκφο ησλ παηδηψλ αηηνχλησλ άζπιν πνπ βξίζθνληαη ρσξίο ηνπο γνλείο ηνπο ζηελ Διιάδα έρεη απμεζεί ζε 4.600, ην πςειφηεξν επίπεδν απφ ην Μφιηο έλα ζηα ηέζζεξα παηδηά κέλεη ζε μελψλα θαηάιιειν γηα ηελ ειηθία ηνπ, ελψ πάλσ απφ παηδηά έρνπλ νδεγεζεί ζηελ αζηεγία ή κέλνπλ ζε άηππα θαηαιχκαηα, φπσο θαηαιήςεηο. Ο 14ρξνλνο Qasim (ςεχηηθν φλνκα, γηα ιφγνπο πξνζηαζίαο) έραζε ηα ίρλε ησλ γνληψλ ηνπ απφ ηφηε πνπ δηέθπγε απφ ην Ηζιακηθφ Κξάηνο φηαλ κπήθε ζηελ πφιε ηνπ, ηελ Deirez - Zor ηεο πξίαο. Ο Qasim, πνπ κεηαθέξζεθε απφ ηηο αξρέο ζηελ Πηέξπγα Α, είλαη θαηαβεβιεκέλνο απφ ηηο δνθηκαζίεο πνπ πέξαζε θαη απφ ηελ παξακνλή ηνπ ζηε Μφξηα. «Σν κφλν πνπ ζέισ είλαη λα μεθνπξαζηψ, λα είκαη αζθαιήο θαη λα πάσ ζρνιείν», ιέεη ν Qasim, ν νπνίνο έρεη ήδε ππνβάιεη αίηεζε επαλέλσζεο κε ηνλ αδεξθφ ηνπ πνπ δεη ζηε Γεξκαλία. Έρεη ράζεη ρξφληα ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο θαη ζέιεη απεγλσζκέλα λα βξεζεί μαλά ζε κηα ζρνιηθή αίζνπζα κε ζπλνκειίθνπο ηνπ. «ηε πξία, πήγα ζρνιείν κφλν γηα ηξία ρξφληα. Σν ζρνιείν ήηαλ θαιφ, αιιά ην βνκβάξδηζαλ, θη έηζη δελ κπνξνχζακε λα πάκε πιένλ», ιέεη (UNHCR GREECE, 2019d). «Γπζηπρψο, ηξία ζηα ηέζζεξα παηδηά πξφζθπγεο ζρνιηθήο ειηθίαο απφ ηα πνπ βξίζθνληαη ζηα θέληξα ππνδνρήο ησλ ειιεληθψλ λεζηψλ, δε θνηηνχλ ζην ζρνιείν. Καζψο ζηα κηθξά λεζηά ν πιεζπζκφο ησλ ληφπησλ παηδηψλ είλαη πεξηνξηζκέλνο, ζπρλά ηα ηνπηθά ζρνιεία δελ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα αληαπεμέιζνπλ ζηελ απφηνκε απμεκέλε δήηεζε. Ζ θπβέξλεζε έρεη θαηαβάιεη πξνζπάζεηεο λα ζπκπεξηιάβεη φια ηα παηδηά πξφζθπγεο θαη αηηνχληεο άζπιν ζην επίζεκν ζχζηεκα εθπαίδεπζεο, αιιά ηα λεζηά αληηκεησπίδνπλ ηδηαίηεξεο πξνθιήζεηο. Αθφκα θαη νη αηηνχληεο άζπιν πνπ έρνπλ ιάβεη ηελ έγθξηζε ησλ αξρψλ λα κεηαθεξζνχλ απφ ηα λεζηά ζηελ ελδνρψξα, ζπρλά δελ κπνξνχλ λα θχγνπλ γηαηί δελ ππάξρνπλ αξθεηέο ζέζεηο ζηέγαζεο εθεί. Καζψο νη λέεο αθίμεηο μεπεξλνχλ ηνλ ξπζκφ ησλ κεηαθνξψλ ζηελ επεηξσηηθή Διιάδα, νη ζπλζήθεο

117 117 ππεξζπλσζηηζκνχ ζηα θέληξα ππνδνρήο ζηα λεζηά επηδεηλψλνληαη» (UNHCR GREECE, 2019c). Καηά ζπλέπεηα, νη δξάζεηο πνπ έρνπλ γίλεη ηα ηειεπηαία ρξφληα γηα αχμεζε ησλ δνκψλ κε ηππηθήο εθπαίδεπζεο απνηέιεζαλ θαηά θάπνην ηξφπν ηε κφλε δηέμνδν ζην πξφβιεκα ηεο πεξηνξηζκέλεο πξνζθνξάο ηππηθήο εθπαίδεπζεο ζηα λεζηά. Πεξίπνπ 112 παηδηά-πξφζθπγεο πνπ δηακέλνπλ ζην θέληξν ππνδνρήο ζην Ππιί, θνηηνχλ θαζεκεξηλά ζην KEDU, έλα θέληξν κε ηππηθήο εθπαίδεπζεο πνπ έζηεζε ε Όπαηε Αξκνζηεία ζηελ Κσ θαη ιεηηνπξγεί ππφ ην ζπληνληζκφ ηεο ΑΡΗ. Δθεί, ηα παηδηά-πξφζθπγεο έρνπλ ηελ επθαηξία λα κάζνπλ ειιεληθά, κέζα απφ πξνγξάκκαηα θαη επράξηζηεο δξαζηεξηφηεηεο, ρσξίο φκσο λα ππάξρεη ε δπλαηφηεηα παξνρήο επηζήκσο αλαγλσξηζκέλσλ πηζηνπνηεηηθψλ, πνπ λα δείρλνπλ ηελ πξφνδν ησλ καζεηψλ, θαζψο πξφθεηηαη γηα άηππν ζρνιείν (UNHCR GREECE, 2019c). ρεδφλ 400 παηδηά-πξφζθπγεο, ειηθίαο 7-18 εηψλ, πνπ πηζαλφηαηα δε ζα είραλ δηαθνξεηηθά πξφζβαζε ζηελ εθπαίδεπζε, έρνπλ πεξάζεη ηηο πφξηεο ηνπ KEDU απφ ηνλ πεξαζκέλν Απξίιην φπνπ μεθίλεζε ε ιεηηνπξγία ηνπ. Παξέρνληαο κηα ζεηξά απφ καζήκαηα, απφ καζεκαηηθά κέρξη ειιεληθά, ην ζρνιείν πξνζθέξεη έλα επράξηζην δηάιεηκκα ζηα παηδηά πνπ δηακέλνπλ ζην Κέληξν Τπνδνρήο θαη Σαπηνπνίεζεο (Κ.Τ.Σ.) ζην Ππιί. Οη πξσηλέο ηάμεηο είλαη γηα ηα κηθξφηεξα παηδηά, ειηθίαο 7 έσο 11 εηψλ. Σα απνγεχκαηα είλαη αθηεξσκέλα ζηα κεγαιχηεξα παηδηά. Σηο Παξαζθεπέο, νη καζεηέο έρνπλ πξφζβαζε ζηνπο ππνινγηζηέο, ελψ γίλνληαη θαη καζήκαηα γηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Άιια καζήκαηα πνπ παξέρνληαη είλαη κεηαμχ άιισλ θπζηθή, εηθαζηηθά, ηζηνξία, αγγιηθά, αιιά θαη αξαβηθά κία ψξα ηελ εβδνκάδα. Οη αζιεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο γίλνληαη ζε κηα κεγάιε απιή. Πξαγκαηνπνηνχληαη επίζεο εθπαηδεπηηθέο εθδξνκέο, φπσο απηή ζην Αξραηνινγηθφ Μνπζείν ηεο Κσ, ή κηα επίζθεςε ζε έλαλ ηνπηθφ ακπειψλα ή ζε έλα αξρηηεθηνληθφ γξαθείν. «Πξνζπαζνχκε λα αλαπηχμνπκε ηηο βαζηθέο δεμηφηεηεο ησλ παηδηψλ», ιέεη ε Ξέληα Υαηδεδαπίδ, ζπληνλίζηξηα ηνπ KEDU πνπ δεη ζην Ππιί θαη γλσξίδεη ηελ θνηλφηεηα πνιχ θαιά. «Δίκαζηε πνιχ ραξνχκελνη πνπ έξρνληαη ηφζα πνιιά παηδηά ζηα καζήκαηα», πξνζζέηεη. Καηλνχξηα πξφζσπα εκθαλίδνληαη θάζε βδνκάδα. Σα πεξηζζφηεξα παηδηά ζπλερίδνπλ ηελ εθπαίδεπζή ηνπο κπαίλνληαο ζην δεκφζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο. Σελ πεξαζκέλε ρξνληά, πεξίπνπ παηδηά πξφζθπγεο θνίηεζαλ ζε ειιεληθά δεκφζηα ζρνιεία θαη ν αξηζκφο απηφο αλακέλεηαη λα απμεζεί ηε θεηηλή ρξνληά.«ζ εθπαίδεπζε είλαη έλα πνιχ ζεκαληηθφ

118 118 δήηεκα [γηα ηνπο αλζξψπνπο πνπ αλαδεηνχλ θαηαθχγην ζηελ Διιάδα]», ιέεη ε Μαξία Κξεηηθνχ, Τπεχζπλε δηνίθεζεο ηνπ Κ.Τ.Σ. ζην Ππιί. «Δάλ επελδχζνπκε ζηελ εθπαίδεπζε, επελδχνπκε ζηνλ άλζξσπν». Καη πξάγκαηη, ν Ηππνθξάηεο θαίλεηαη λα έρεη αθήζεη έληνλα ην καγηθφ ηνπ απνηχπσκα ζην λεζί ηεο Κσ. Ο δεθαεπηάρξνλνο Ibrahim απφ ην Υαιέπη ηεο πξίαο έρεη έλα λέν φλεηξν.«θέισ λα γίλσ γηαηξφο θαη λα δήζσ ζηελ Διιάδα», ιέεη κε κηα ηεξάζηηα ραξά, πξνζζέηνληαο «ην κφλν πνπ δεηάσ είλαη κηα επθαηξία λα ζπνπδάζσ» (UNHCR GREECE, 2019e). Απηή ηε δίςα γηα κάζεζε ηε ζπλαληά θαλείο ζρεδφλ ζε φια ηα παηδηάπξφζθπγεο, θαζψο, ζχκθσλα κε ηνλ Dan Biswas, ζπληδξπηή ηεο ΜΚΟ FAROS, εηαίξνπ ηεο Όπαηεο Αξκνζηείαο, «ηα πεξηζζφηεξα απφ απηά ηα παηδηά έρνπλ ζηεξεζεί ηελ εθπαίδεπζε ιφγσ πνιέκνπ ζηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο» (UNHCR GREECE, 2018). κσο, δπζηπρψο, πνιιά απφ ηα παηδηά απηά δελ έρνπλ πξφζβαζε ζην επίζεκν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο θαη, θαηά ζπλέπεηα, πνιιέο νξγαλψζεηο έρνπλ κεξηκλήζεη γηα ηελ αλάπηπμε δνκψλ κε ηππηθήο ή άηππεο εθπαίδεπζεο, φπσο ε ΑΡΗ, πνπ πξναλαθέξζεθε. Πξφθεηηαη γηα θνηλσληθή κε θπβεξλεηηθή νξγάλσζε πνπ δξαζηεξηνπνηείηαη απφ ην 1992 γηα ηελ ππνζηήξημε ησλ παηδηψλ θαη ησλ λέσλ θαη ηελ πξνάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπο. Λεηηνπξγεί κε θέληξα ζηελ Αζήλα, ηε Θεζζαινλίθε, ην Βφιν, ηελ Κνδάλε θαη ηελ Αιεμαλδξνχπνιε, ελψ έρεη αλαπηχμεη δξαζηεξηφηεηεο θαη ζε πνιιέο άιιεο πφιεηο (ΑΡΗ, 2019). Αλάκεζα ζηηο εθπαηδεπηηθέο ηεο δξάζεηο γηα ηνπο λεαξνχο πξφζθπγεο, εθηφο απφ ην KEDU πνπ πξναλαθέξζεθε, ζπκπεξηιακβάλεηαη έλα πηινηηθφ πξφγξακκα νιηζηηθήο ππνζηήξημεο θαη θηινμελίαο αζπλφδεπησλ αλήιηθσλ πξνζθχγσλ, κε ζρνιηθφ εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα, ςπρνθνηλσληθή θαη λνκηθή ππνζηήξημε, αζιεηηθέο θαη άιιεο δξαζηεξηφηεηεο δεκηνπξγηθήο απαζρφιεζεο, θαη πνιιά άιια (ΑΡΗ, 2019b), δηάθνξεο δξάζεηο ζηα πιαίζηα ηνπ έξγνπ Prosvasis, ην δηεηέο επξσπατθφ πξφγξακκα ARTSTOGETHER (Ηαλνπάξηνο Γεθέκβξηνο 2019), πνπ ζπγρξεκαηνδνηείηαη απφ ην ηακείν AMIF ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο θαη πνπ ζηνρεχεη ζηελ αλάπηπμε θαη ηελ πηινηηθή εθαξκνγή εθπαηδεπηηθήο δηδαθηέαο χιεο, κε βαζηθφ άμνλα ηηο θαιιηηερληθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηε ζπλεξγαηηθή παηδαγσγηθή (ΑΡΗ, 2019c), αιιά θαη αξθεηά άιια πξνγξάκκαηα. Παξάιιεια, πνιιέο άιιεο νξγαλψζεηο πξνζπαζνχλ λα θαιχςνπλ ηα θελά πνπ ππάξρνπλ ζην επίζεκν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο, κε δηάθνξεο

119 119 θαηλνηφκεο δξάζεηο πάλσ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ επαίζζεησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, φπσο είλαη νη πξφζθπγεο. Γηα παξάδεηγκα, ε ΔΛΗΞ, ε νπνία, απφ ηνλ Οθηψβξε ηνπ 2017, πινπνηεί έλα εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα γηα παηδηά πξφζθπγεο θαη κεηαλάζηεο, ειηθίαο 3-17 εηψλ θαη ηνπο γνλείο ηνπο, κε ηελ ππνζηήξημε ηεο UNICEF θαη ηε ρξεκαηνδφηεζε ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο (DG ECHO), ην νπνίν ζηνρεχεη, κέζα απφ έλα πιέγκα εθπαηδεπηηθψλ θαη ςπρνθνηλσληθψλ δξαζηεξηνηήησλ, ζηελ θαζεκεξηλή ππνζηήξημε ησλ αλήιηθσλ πξνζθχγσλ θαη κεηαλαζηψλ, θαζψο θαη ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο, κε ζθνπφ ηελ νκαιή έληαμή ηνπο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Σν πξφγξακκα είλαη ζρεδηαζκέλν κε ηέηνηνλ ηξφπν ψζηε λα παξέρεη ηελ θαζεκεξηλή θάιπςε ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλαγθψλ ησλ παηδηψλ ειηθίαο 3-17 εηψλ θαη θαζεκεξηλή ππνζηήξημε ηεο κειέηεο γηα ην ζρνιείν ησλ παηδηψλ ειηθίαο 6-15 εηψλ. ηελ Αηηηθή, ην πξφγξακκα πινπνηείηαη ζηηο δνκέο θηινμελίαο ηνπ Διαηψλα θαη ηνπ θαξακαγθά, ζην εθπαηδεπηηθφ θέληξν ηεο ΔΛΗΞ ζηελ Παηεζίσλ 20 (θνληά ζηελ Οκφλνηα), θαζψο θαη ζε ζπλεξγαδφκελα ζρνιεία ηνπ Γήκνπ Αζελαίσλ. Σν πξφγξακκα ήξζε σο ζπλέρεηα ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ κε νκάδα - ζηφρν ηα παηδηά πξνζθχγσλ θαη κεηαλαζηψλ, πνπ πινπνηεί ε ΔΛΗΞ απφ ην 2016, ζπλεξγαδφκελε κε άιινπο θνξείο, αληαπνθξηλφκελε ζηηο πξνθιήζεηο πνπ ε πξνζθπγηθή θξίζε παξνπζίαζε ζηελ Διιάδα ην 2015.Πάλσ απφ παηδηά θαη 800 θεδεκφλεο έρνπλ επσθειεζεί κέρξη ζήκεξα απφ ηε ιεηηνπξγία ησλ αληίζηνηρσλ πξνγξακκάησλ ηεο ΔΛΗΞ, ελψ αλάκεζα ζηα δηδαθηέα καζήκαηα πεξηιακβάλεηαη ε εθκάζεζε Διιεληθψλ θαη Αγγιηθψλ, ην κάζεκα ζεηηθψλ επηζηεκψλ, θνθ (ΔΛΗΞ, ρ.ρ.) ύλνςε ην θεθάιαην απηφ, παξνπζηάζηεθαλ νη ζπλέπεηεο ησλ βησκάησλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ θαη νη παξάγνληεο εθείλνη πνπ απνηεινχλ πξφζθνκκα ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο ππνδνρήο. ηε ζπλέρεηα, πξνζδηνξίζηεθε ε εθπαίδεπζε ησλ πξνζθπγφπνπισλ ζηηο ρψξεο θαηαγσγήο ηνπο θαη δφζεθε έκθαζε ζηελ αλεπαξθή ή ειιηπή νηθνλνκηθή επέλδπζε ζηελ εθπαίδεπζε, ηνλ απνθιεηζκφ ιφγσ αηνκηθψλ θαη νκαδηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ηε ζπζηεκηθή δηάθξηζε ζε πνιηηηθέο θαη πξαθηηθέο. Έρνληαο σο παξάδεηγκα ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ζηε πξία, παξνπζηάζηεθε αλαιπηηθά ε Πξνζρνιηθή Αγσγή θαη Βαζηθή Δθπαίδεπζε, ε Γεπηεξνβάζκηα θαη

120 120 Σξηηνβάζκηα Δθπαίδεπζε, ε Θξεζθεπηηθή Δθπαίδεπζε (Sharia Schools, Υξηζηηαληθά θαη Δβξατθά ρνιεία) θαη ε εθπαίδεπζε ζηε πξία ζηα ρξφληα ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ. Αθνινχζσο, έγηλε αλαθνξά ζηελ εθπαίδεπζε ζηηο ρψξεο ππνδνρήο ζπξηαθνχ πξνζθπγηθνχ πιεζπζκνχ θαη εηδηθφηεξα ζηελ Σνπξθία, ζην Λίβαλν, ζηελ Ηνξδαλία, ζην Ηξάθ θαη ζηελ Αίγππην. Σέινο, ζην παξφλ θεθάιαην έγηλε ιφγνο γηα ηελ εθπαίδεπζε σο εξγαιείν έληαμεο ησλ πξνζθχγσλ θαη γηα ηελ πξφζβαζε πξνζθπγφπνπισλ ζην Διιεληθφ Δθπαηδεπηηθφ χζηεκα.

121 121 Β. ΜΔΡΟ ΓΔΤΣΔΡΟ ΔΡΔΤΝΗΣΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4 ν ΥΔΓΙΑΜΟ ΚΑΙ ΓΙΔΞΑΓΩΓΗ ΣΗ ΔΡΔΤΝΑ 4.1 Δηζαγσγή ην παξφλ θεθάιαην παξνπζηάδεηαη ην κεζνδνινγηθφ πιαίζην ηεο εθπνλεζείζαο έξεπλαο. Δηδηθφηεξα, αλαπηχζζεηαη ε αλαγθαηφηεηα θαη ε πξσηνηππία ηεο έξεπλαο, πξνζδηνξίδνληαη ν ζθνπφο θαη δηαηππψλνληαη νη εξεπλεηηθνί ζηφρνη. Πεξηγξάθεηαη ε επηινγή ηεο εξεπλεηηθήο κεζφδνπ, ε ζηξαηεγηθή δεηγκαηνιεςίαο θαη ην εξεπλεηηθφ δείγκα. Αθνινπζνχλ ην εξγαιείν ζπιινγήο δεδνκέλσλ, ε εξεπλεηηθή δηαδηθαζία θαη ε αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ. Σν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηηο ελέξγεηεο κέζσ ησλ νπνίσλ δηαζθαιίδεηαη ε αμηνπηζηία θαη εγθπξφηεηα ηεο εξεπλεηηθήο δηαδηθαζίαο, θαζψο θαη κε κηα κηθξή αλαθνξά ζηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο έξεπλαο. Ζ έξεπλα δηελεξγήζεθε ηνλ Ηνχιην ηνπ 2020, ζε έλα πξνζθπγηθφ camp ζηελ ειιεληθή ελδνρψξα. Σν camp απηφ είλαη ην πξνζσξηλφ ζπίηη γηα πεξίπνπ 300 χξηνπο πξφζθπγεο, νη νπνίνη εγθαηέιεηςαλ ηελ παηξίδα ηνπο, ιφγσ ηνπ πνιέκνπ, είηε κφλνη είηε κε ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο. Δπηθεληξψλεηαη ζηελ πεξίπησζε παηδηψλ πξνζθχγσλ κε θαηαγσγή απφ ηε πξία σο πξνο ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία κέζα απφ ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο ηεο πξνζθπγηθήο ηνπο δηαδξνκήο. Οη ηζηνξίεο πνπ αθεγνχληαη ηα παηδηά θαη νη λεαξνί πξφζθπγεο είλαη πνιχ ελδηαθέξνπζεο θαη δίλνπλ ην ζηίγκα ηνπ πψο βίσζαλ φιε ηελ πεξηπέηεηά ηνπο κέρξη ζήκεξα θαζψο θαη ηεο ζρέζεο ηνπο κε ην ζρνιείν θαη ηελ εθπαίδεπζε. Ζ κειέηε ηεο βηβιηνγξαθηθήο αλαζθφπεζεο αλαδεηθλχεη ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο έξεπλαο, αλαθνξηθά κε ηε δηεξεχλεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο

122 122 πνξείαο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, ηε πξία, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ ηελ πξνζσξηλή δηακνλή ηνπο ζηνπο δηάθνξνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο. Ζ αλαγθαηφηεηα ηεο έξεπλαο εζηηάδεηαη θπξίσο ζηηο κνξθέο εθπαίδεπζεο πνπ έιαβαλ ηα παηδηά πξφζθπγεο ζηηο δηαζπλνξηαθέο κεηαθηλήζεηο ηνπο κε βάζε ηε δηάζηαζε ηνπ ηφπνπ θαη ηνπ ρξφλνπ ζην πιαίζην ησλ κεηαθηλήζεψλ ηνπο. Έλαπζκα γηα ηελ εθπφλεζε ηεο ελ ιφγσ δηπισκαηηθήο εξγαζίαο απνηέιεζε ε δηεξεχλεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ βηνγξαθηψλ ησλ παηδηψλ - πξνζθχγσλ εθεβηθήο ειηθίαο, ζηε βάζε ηεο απνηχπσζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ εκπεηξηψλ απφ ηε ρψξα πξνέιεπζεο θαη ησλ ελδηάκεζσλ ζηαζκψλ ηνπο έσο ηελ Διιάδα, νη νπνίεο ζα κπνξνχζαλ λα ζπκβάιινπλ νπζηαζηηθά ζηε δηακφξθσζε θαηάιιεισλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ ζηηο ρψξεο ππνδνρήο. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο πνπ ζηεξίδνληαη ζηηο αληηιήςεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ, ελδέρεηαη λα ιεηηνπξγήζνπλ σο ρξήζηκα εξγαιεία ηεο δηαδηθαζίαο ηνπ επηπνιηηηζκνχ, αιιά θαη πξνβιεκαηηζκνχ αλαθνξηθά κε ηε ζπκκεηνρή ησλ πξνζθπγφπνπισλ ζηνπο πξνηεηλφκελνπο εθπαηδεπηηθνχο ζεζκνχο θαη ηηο καζεζηαθέο δηαδηθαζίεο ησλ ρσξψλ ππνδνρήο. Ζ πξνζέγγηζε ηνπ πξνβιήκαηνο είλαη νπζηψδνπο ζεκαζίαο θαη αθνξά θπξίσο εθπαηδεπηηθνχο φισλ ησλ βαζκίδσλ εθπαίδεπζεο, αιιά θαη γεληθφηεξα ηνπο εηδηθνχο πνπ αζρνινχληαη κε ην ζρεδηαζκφ εθπαηδεπηηθψλ πξαθηηθψλ ζε εθπαηδεπηηθφ ή εξεπλεηηθφ επίπεδν. Ζ παξνχζα έξεπλα ζην πιαίζην κεηαπηπρηαθήο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο απνηειεί έλα ζέκα επίθαηξν θαη παξάιιεια ζπληζηά κηα αλαγθαηφηεηα. Ζ ξαγδαία εηζξνή πξνζθπγηθψλ πιεζπζκψλ ζηελ Διιάδα, έρεη δεκηνπξγήζεη λέεο ζπλζήθεο θαη πξνθιήζεηο, αλαθνξηθά κάιηζηα θαη κε ην δήηεκα ηεο παξνπζίαο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ θαη ηεο ηδηαίηεξεο αληηκεηψπηζεο θαη θάιπςεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλαγθψλ ηνπο. Τπφ απηφ ην πξίζκα, ε εθπαίδεπζε θαιείηαη λα αληαπνθξηζεί ζηε δηακφξθσζε κηαο ζεηξάο ζεζκηθψλ κέηξσλ θαη εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ. Λακβάλνληαο ππφςε ηελ έιιεηςε έξεπλαο αλαθνξηθά κε ηελ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή πνπ αθνξά ζηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ - πξνζθχγσλ ζηηο ρψξεο ππνδνρήο, επηρεηξείηαη ε πξνζέγγηζε ηνπ ζέκαηνο κε ηξφπν, ψζηε λα αληαπνθξηζνχκε ζηα εξεπλεηηθά δεηνχκελα θαη λα νδεγεζνχκε ζε φζν ην δπλαηφλ αζθαιή ζπκπεξάζκαηα γηα ηηο επηθξαηνχζεο ζπλζήθεο.

123 123 Ζ πξνηεηλφκελε έξεπλα ζα ζπλεηζθέξεη, ζην βαζκφ πνπ ηεο αλαινγεί, ζηελ αχμεζε ησλ γλψζεσλ θαη ζηνλ εκπινπηηζκφ ηεο βηβιηνγξαθίαο. Έηζη, αλακέλεηαη λα θαιχςεη έσο έλα βαζκφ ην εξεπλεηηθφ θελφ πνπ παξαηεξείηαη ζηε ρψξα καο αλαθνξηθά κε ηηο πξνυπνζέζεηο θαη ηνπο παξάγνληεο πξφζβαζεο θαη έληαμεο ησλ αλήιηθσλ πξνζθχγσλ ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηνπο ελδερφκελνπο πεξηνξηζκνχο πνπ ρξεηάδεηαη λα ιεθζνχλ ππφςε, κε ζηφρν ηε δεκηνπξγία ηζρπξψλ ερέγγπσλ ζηε δηαζθάιηζε ηεο νκαιήο πξνζαξκνγήο ησλ παηδηψλ απηψλ ζε ζρνιηθέο δνκέο θαη ζπλαθφινπζα ηελ θνηλσληθή έληαμή ηνπο ζηε ρψξα ππνδνρήο θαη ηηο θνηλσληθέο θαη νηθνλνµηθέο δνµέο ηεο θνηλσλίαο. 4.2 θνπόο θαη ζηόρνη ηεο έξεπλαο Ζ αθξηβήο δηαηχπσζε ηνπ ζθνπνχ θάζε έξεπλαο απνηειεί νπζηψδε θάζε ζηελ εξεπλεηηθή δηαδηθαζία. Απφ ην ζθνπφ εμαξηψληαη νη επφκελεο θάζεηο ηεο έξεπλαο (πιεζπζκφο, δείγκα, κέζα, ηερληθέο θ.ι.π.) θαη πξνζδηνξίδεηαη ε θχζε ησλ αλαγθαίσλ δεδνκέλσλ γηα ηε δηεμαγσγή ηεο (Βάκβνπθαο, 2002, ζ ). θνπφο ηεο παξνχζαο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο είλαη ε δηεξεχλεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνξείαο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, ηε πξία, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ φινπο ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πνπ κπνξεί λα πέξαζαλ. Σα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα, γηα ηα νπνία ε παξνχζα έξεπλα επηρεηξεί λα δψζεη απαληήζεηο, είλαη ηα αθφινπζα: 1 ν εξεπλεηηθό εξώηεκα: Πνηεο κνξθέο εθπαίδεπζεο έιαβαλ ηα παηδηά πξφζθπγεο θαηά ηε κεηαλαζηεπηηθή ηνπο δηαδξνκή; 2 ν εξεπλεηηθό εξώηεκα: Πψο νη πξνεγνχκελεο εκπεηξίεο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ δηακνξθψλνπλ ηηο εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο ηνπο; Δηδηθφηεξα, ην πξψην εξεπλεηηθφ εξψηεκα δηεξεπλά ηελ εθπαηδεπηηθή πνξεία ησλ ζπκκεηερφλησλ, ψζηε κέζα απφ ηε «θσλή» ησλ ίδησλ ησλ εθηνπηζκέλσλ παηδηψλ πξνζθχγσλ λα απνηππσζνχλ νη κνξθέο εθπαίδεπζεο (ηππηθή, κε ηππηθή, άηππε) πνπ έιαβαλ θαζ φιε ηε δηαδξνκή ηνπο απφ ηε πξία έσο θαη ηελ Διιάδα.

124 124 Σν δεχηεξν εξεπλεηηθφ εξψηεκα ζην πιαίζην ησλ δηαζπλνξηαθψλ κεηαθηλήζεσλ ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο έσο ηελ Διιάδα, δηεξεπλά κέζα απφ ηε κειέηε ησλ αθεγήζεσλ δσήο ηνπο, ηε ζπκβνιή ησλ πξνεγνχκελσλ εκπεηξηψλ ηνπο ζηε δηακφξθσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνζδνθηψλ ηνπο. Σέινο, νη ζηφρνη ηεο έξεπλαο, πνπ εμεηδηθεχνπλ ην ζθνπφ ηεο παξνχζαο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο, είλαη: Να απνηππσζνχλ νη δηαζπλνξηαθέο κεηαθηλήζεηο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο έσο θαη ηελ Διιάδα (δηάζηαζε ηνπ ηφπνπ, δει. απφ πφζεο θαη πνηεο ρψξεο πέξαζαλ) Να απνηππσζεί ην ρξνληθφ πιαίζην απηψλ ησλ κεηαθηλήζεσλ (δηάζηαζε ηνπ ρξφλνπ). Να απνηππσζνχλ νη κνξθέο εθπαίδεπζεο πνπ έιαβαλ ηα παηδηά πξφζθπγεο θαζ φιε ηε δηαδξνκή ηνπο απφ ηε πξία έσο θαη ηελ Διιάδα (ηππηθή, κε ηππηθή, άηππε). Να απνηππσζνχλ νη εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο ησλ πξνζθπγφπνπισλ. Μέζα απφ ηελ πξνζεθηηθή αθξφαζε ησλ πξνζθπγηθψλ ηζηνξηψλ ησλ παηδηψλ θαη ηελ πξνζπάζεηα αληαπφθξηζεο ζε απηά, δχλαηαη λα γίλεη θαηαλνεηφ ην αληηθείκελν ηεο παξνχζαο έξεπλαο κέζα απφ ηηο δηθέο ηνπο πξνζιακβάλνπζεο, ππφ ην πξίζκα ηεο έθθξαζεο ησλ πξαγκαηηθψλ επηζπκηψλ θαη πεπνηζήζεψλ ηνπο αλαθνξηθά κε ηελ εθπαηδεπηηθή δηαδξνκή ηνπο. 4.3 Πνηνηηθή πξνζέγγηζε Ζ έλλνηα ηεο κεζνδνινγίαο ζηελ εθπαηδεπηηθή έξεπλα αλαθέξεηαη ζην θάζκα ησλ πξνζεγγίζεσλ, ε ρξήζε ησλ νπνίσλ ζηνρεχεη ζηε ζπιινγή δεδνκέλσλ πνπ πξφθεηηαη λα αμηνπνηεζνχλ σο βάζε ζπκπεξαζκάησλ θαη εξκελείαο, εμήγεζεο θαη πξφβιεςεο (Cohen & Manion, 1994). Ζ κεζνδνινγία ζπληζηά ηε ζηξαηεγηθή, ην ζρέδην δξάζεο, ηε δηαδηθαζία, ή ν ζρεδηαζκφ πνπ βξίζθεηαη πίζσ απφ ηελ επηινγή θαη ηε ρξήζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ κεζφδσλ θαη ζπλδένληαο ηελ επηινγή θαη ηε ρξήζε ησλ κεζφδσλ κε ηα επηζπκεηά απνηειέζκαηα (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 16).

125 125 Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζθνπνχ ηνπ παξφληνο εξεπλεηηθνχ εγρεηξήκαηνο, θξίζεθε σο θαηαιιειφηεξε πξνζέγγηζε ε πνηνηηθή. Ζ πνηνηηθή έξεπλα ζηεξίδεηαη ζηελ ππφζεζε φηη ε γλψζε γηα ηνπο αλζξψπνπο είλαη αδχλαηε ρσξίο ηελ πεξηγξαθή ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο, φπσο απηή βηψλεηαη θαη φπσο πεξηγξάθεηαη απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο πξσηαγσληζηέο (αρίλε - Καξδάζε, 2004). Οη πνηνηηθέο κέζνδνη δίλνπλ ηελ επθαηξία ζηνλ εξεπλεηή λα ζηνρεχζεη ζην ηη ζεµαίλεη γηα ηα ππνθείµελα ε εµπεηξία γηα ηελ νπνία µηινχλ, θαηαγξάθνπλ ηε «θσλή» ηνπ ππνθεηµέλνπ θαη ηηο εθθξάζεηο ηνπ (Eisner, 1991, φπ, αλαθ. ζην Παξαζθεπνπνχινπ - Κφιιηα, 2008, ζ. 74), επηηξέπνπλ ηελ ζε βάζνο κειέηε δεηεκάησλ κε ηε ζπιινγή δεδνκέλσλ πνπ ζπκβαίλνπλ ζπρλά κέζσ εξσηήζεσλ αλνηρηνχ ηχπνπ, «ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ θαηαγξαθή ησλ ζεκείσλ ηεο άπνςεο άιισλ αλζξψπσλ ρσξίο λα πξνθαζνξίζνπλ ηηο απαληήζεηο ηνπο κέζσ ηεο επηινγήο θαηεγνξηψλ εξσηεκαηνινγίνπ» (Butina, 2015, ζ. 190). ηελ πνηνηηθή έξεπλα, ην αληηιεπηηθφ πεξίγξακκα θαζνξίδεη φηη ζηφρνο ηεο έξεπλαο είλαη ε ζε βάζνο θαηαλφεζε, εμεξεχλεζε ή εξκελεία ησλ πξνζσπηθψλ αληηιήςεσλ, πεπνηζήζεσλ θαη εκπεηξηψλ ησλ ζπκκεηερφλησλ (Μαληδνχθαο, 2007, ζ. 240). Ζ πνηνηηθή έξεπλα βαζίδεηαη ζε κεζφδνπο παξαγσγήο δεδνκέλσλ, νη νπνίεο δελ είλαη ηππνπνηεκέλεο, δνκεκέλεο θαη απνκαθξπζκέλεο απφ ηελ «πξαγκαηηθή δσή». Αληίζεηα, είλαη επέιηθηεο θαη επαίζζεηεο απέλαληη ζην θνηλσληθφ πιαίζην κέζα ζην νπνίν παξάγνληαη (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 87). Δπίζεο, είλαη πηζαλφ λα δεκηνπξγήζνπλ ην πιαίζην κηαο πην δίθαηεο θαη νινθιεξσκέλεο παξνπζίαζεο ησλ απφςεσλ ησλ εξσηψκελσλ (Mason, 2003, ζ ), θαζψο δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα ζηνλ εξεπλεηή λα εζηηάζεη ζην ηη ζεκαίλεη γηα ηνπο ζπκκεηέρνληεο ε εκπεηξία γηα ηελ νπνία κηινχλ θαη λα εκβαζχλεη (Παξαζθεπνπνχινπ - Κφιιηα, 2008, ζ. 74). ηελ πνηνηηθή έξεπλα ππάξρεη ε «εζσηεξηθή πξαγκαηηθφηεηα» πνπ εκθσιεχεη κέζα καο θαη ζρεκαηίδεηαη απφ ηα δεδνκέλα πνπ απνθηά ην ππνθείκελν κέζσ ηεο λνεηηθήο ηνπ δηεξγαζίαο (Ππξγησηάθεο & πκενχ, 2016, ζ. 200). Πιενλέθηεκα ησλ πνηνηηθψλ πξνζεγγίζεσλ είλαη φηη κπνξνχλ λα κειεηήζνπλ ην θαηλφκελν ζηε δπλακηθή ηνπ πνιππινθφηεηα, δειαδή κέζα ζηνλ ρξφλν (ρξεζηκνπνηψληαο γηα παξάδεηγκα, ηε βηνγξαθηθή - αθεγεκαηηθή κέζνδν) (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 43). χκθσλα κε ηνπο Denzin θαη Lincoln (2005, ζ. 3), ε πνηνηηθή έξεπλα είλαη κηα πιαηζηνζεηεκέλε δξαζηεξηφηεηα ε νπνία ζπλίζηαηαη ζε έλα ζχλνιν εξκελεπηηθψλ θαη πιηθψλ πξαθηηθψλ, νη νπνίεο θάλνπλ ηνλ θφζκν νξαηφ. Απηέο νη πξαθηηθέο κεηαηξέπνπλ ηνλ θφζκν ζε κηα

126 126 ζεηξά απφ αλαπαξαζηάζεηο ηνπ εαπηνχ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ζπλεληεχμεσλ, ησλ ζπλνκηιηψλ θαη ησλ καγλεηνθσλήζεσλ. απηφ ην επίπεδν, ε πνηνηηθή έξεπλα πεξηιακβάλεη κηα εξκελεπηηθή, λαηνπξαιηζηηθή πξνζέγγηζε ζηνλ θφζκν. Απηφ ζεκαίλεη φηη νη πνηνηηθνί εξεπλεηέο κειεηνχλ ηα πξάγκαηα ζην θπζηθφ ηνπο πιαίζην, επηρεηξψληαο λα δψζνπλ λφεκα ή λα εξκελεχζνπλ ηα θαηλφκελα κε φξνπο λνεκάησλ πνπ νη άλζξσπνη δίλνπλ ζε απηά. Ο πνηνηηθφο εξεπλεηήο, ζχκθσλα κε ηα αληηιεπηηθά πεξηγξάκκαηα ηεο πνηνηηθήο κεζνδνινγίαο, δελ έρεη ζθνπφ λα ζπιιάβεη ην γεληθφ θαη αληηθεηκεληθφ, αιιά ην εηδηθφ θαη ζπγθεθξηκέλν (Μαληδνχθαο, 2007, ζ. 241). Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε πνηνηηθή πξνζέγγηζε είλαη κηα πξνζέγγηζε ζε βάζνο, ε επηινγή ηεο νπνίαο εθθηλεί απφ ην ελδηαθέξνλ ηνπ εξεπλεηή, πξνθεηκέλνπ λα θάλεη βαζχηεξε αλάιπζε θαη εξκελεία θαηαζηάζεσλ, γεγνλφησλ, ζπκπεξηθνξψλ ή εκπεηξηψλ (Γεκεηξφπνπινο, 2004 Κεδξάθα, 2008). Ο εξεπλεηήο έηζη µπνξεί λα δηεηζδχζεη ζηελ πξνζσπηθφηεηα ησλ ππνθεηµέλσλ θαη λα θαηαλνήζεη ηηο θνηλσληθέο επηξξνέο πνπ ηα ππνθείµελα έρνπλ δερηεί (Παπαγεσξγίνπ, 1998, ζ. 9-10). Μπνξεί λα αλαπηχμεη επνκέλσο, κηα ζχλζεηε εηθφλα γηα ην ππφ δηεξεχλεζε θαηλφκελν κε ηελ παξνπζίαζε ησλ πνιιαπιψλ ηνπ πηπρψλ ή πξννπηηθψλ, ηνλ εληνπηζκφ ησλ ζχλζεησλ παξαγφλησλ πνπ ην δηακνξθψλνπλ ζε έλα πιαίζην. Ο πνηνηηθφο εξεπλεηήο έρεη ην πιενλέθηεκα φηη δελ πεξηνξίδεηαη απφ ηηο ζηελέο αληηιήςεηο ησλ ζεηηθηζηηθψλ, πνζνηηθψλ εξεπλεηψλ γηα ηηο κνλνδηάζηαηεο αηηηνθξαηηθέο ζηαηηθέο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ, αιιά αληίζεηα, εζηηάδεη ηελ πξνζνρή ηνπ ζηηο ζχλζεηεο κνξθέο αιιειεπηδξάζεσλ ζε κηα θαηάζηαζε (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 43). χκθσλα κε ηνλ Σζηψιε (2011), ν πνηνηηθφο εξεπλεηήο αληηιακβάλεηαη ηελ θνηλσληθή δσή σο κηα ξένπζα πξαγκαηηθφηεηα πνπ θηλείηαη δηαξθψο θαη πξνζπαζεί λα ηε ζπιιάβεη θαη λα ηελ θαηαλνήζεη κέζα ζηε δπλακηθή ηεο εμέιημε. Γίλεη ηδηαίηεξε έκθαζε ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο εξκελεχεηαη, βηψλεηαη θαη (αλα-)παξάγεηαη ν θνηλσληθφο θφζκνο απφ ηνπο θνηλσληθνχο δξψληεο κέζα ζην πιήζνο ησλ θαζεκεξηλψλ ηνπο δηαδξάζεσλ θαη πξαθηηθψλ. Καηά ζπλέπεηα, επηδηψθεη λα εμεηάζεη ηα εξεπλψκελα θαηλφκελα εθ ησλ έζσ, κέζα δειαδή απφ ηελ νπηηθή, ηηο εκπεηξίεο θαη ηηο ηζηνξίεο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζε απηά ππνθεηκέλσλ.

127 Αθεγεκαηηθή κέζνδνο Ζ παξνχζα πνηνηηθή έξεπλα πηνζεηεί ηελ αθεγεκαηηθή πξνζέγγηζε κε ζθνπφ λα απνηππψζεη θαη λα θαηαλνήζεη - κέζα απφ ηηο ηζηνξίεο δσήο θαη ηηο εκπεηξίεο - ηηο εθπαηδεπηηθέο δηαδξνκέο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε πξία ζηελ Διιάδα πνπ δηαβηνχλ ζε έλα θέληξν θηινμελίαο ζηελ ελδνρψξα. Δηδηθφηεξα, γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ ζηφρσλ ηεο ελ ιφγσ κειέηεο, επηιέρζεθε λα αμηνπνηεζεί ε κέζνδνο ησλ «αθεγήζεσλ δσήο». Ζ πξνζέγγηζε απηή ζπλδέεηαη ζεκαζηνινγηθά κε ηνπο φξνπο απηνβηνγξαθία/ ηζηνξία δσήο θαη απνηειεί αληηθείκελν ησλ βηνγξαθηθψλ εξεπλψλ. Ζ αθεγεκαηηθή πξνζέγγηζε ζπληζηά έλα πξνλνκηαθφ πεδίν - γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο βησκέλεο εκπεηξίαο - ζην νπνίν νη δξψληεο δίλνπλ λφεκα ζην ζπλερψο κεηαβαιιφκελν θφζκν ηνπο θαη ζεσξνχλ ηελ ηαπηφηεηά ηνπο σο πνιπδηάζηαηε θαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ηα θνηλσληθά, ηζηνξηθά, πνιηηηθά θαη πνιηηηζηηθά πεξηβάιινληα (Brockmeier & Carbaugh, 2001 Gergen, 1994). Ζ δχλακε ησλ αθεγήζεσλ ζηελ αλζξψπηλε δσή, ζηελ εθπαηδεπηηθή πξαθηηθή θαη ζηελ έξεπλα γίλεηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν ην επίθεληξν ηεο πξνζνρήο πνιιψλ εξεπλεηψλ (Dhunpath, 2000, ζ. 546). Ο θνηλσληνιφγνο Fritz Schütze εηζεγήζεθε ηε ζεκαληηθφηεξε κεζνδνινγηθή πξφηαζε πνπ επεξέαζε ηε βηνγξαθηθή έξεπλα ζηνλ γεξκαλφθσλν θπξίσο ρψξν, θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ 70 θαη ηνπ 80 θαη αληιεί ηηο ξίδεο ηεο απφ ηε Φαηλνκελνινγηθή παξάδνζε, ηε Θεσξία ηεο πκβνιηθήο Γηάδξαζεο θαη ηελ Κνηλσληνγισζζνινγία. Πξνζαλαηνιίδεηαη ζηε κειέηε ηεο ζπγθξφηεζεο ηεο βηνγξαθηθήο εκπεηξίαο εληφο ησλ δηαθνξεηηθψλ πεξηφδσλ ηεο ηζηνξίαο ηνπ βίνπ. Ηδηαίηεξε έκθαζε απνδίδεηαη ζηηο θαηαζηάζεηο αξλεηηθήο βίσζεο. Ζ βίσζε απηή, ζχκθσλα κε ηνλ Schütze (1984), κειεηάηαη ζην πιαίζην βηνγξαθηθψλ πεξηφδσλ πξνζσπηθήο απνδηνξγάλσζεο, εμαηηίαο έληνλσλ θνηλσληθψλ κεηαβνιψλ, φπσο ε εγθαηάιεηςε ηνπ νηθείνπ εζλνπνιηηηζκηθνχ ρψξνπ, θαζψο θαη νπνηαδήπνηε δηαδηθαζία πνπ ζπληζηά βηνγξαθηθή αζπλέρεηα θαη επηηάζζεη επαλαπξνζδηνξηζκφ ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ ππνθεηκέλνπ (φπ. αλαθ. ζην Σζηψιεο, 2013, ζ ). Οη βηνγξαθίεο, ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα θαη νη άιιεο κνξθέο ηεο αθεγεκαηηθήο έξεπλαο απνιακβάλνπλ απμαλφκελε δεκνηηθφηεηα σο έλα ελαιιαθηηθφ εξεπλεηηθφ είδνο. Ζ απηνβηνγξαθία, ε βηνγξαθία θαη άιιεο κνξθέο

128 128 ηζηνξίαο δσήο, θάζε κία αθηεξσκέλε ζηε ζεκαληηθφηεηα ηεο αηνκηθήο εκπεηξίαο, έρνπλ γίλεη φιν θαη πην δεκνθηιείο κέζνδνη ζηελ εθπαηδεπηηθή έξεπλα. Ζ βηνγξαθία παξέρεη ηε δπλαηφηεηα ζηα άηνκα λα επαλεμεηάζνπλ θαη λα αλαθαηαζθεπάζνπλ ηηο δηθέο ηνπο αληηιήςεηο γηα ηελ πξνζσπηθή ηνπο εκπεηξία (Dhunpath, 2000, ζ ). Ζ βηνγξαθηθή πξνζέγγηζε είλαη ρξήζηκε ζε εξεπλεηηθέο κειέηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε επάισηεο θνηλσληθέο νκάδεο θαη θπξίσο κε κεηαλάζηεο θαη πξφζθπγεο. Ζ εζεινληηθή ή αλαγθαζηηθή κεηαλάζηεπζε αλ θαη παξνπζηάδεηαη σο καδηθφ θαηλφκελν, κπνξεί λα θαηαλνεζεί κφλν απφ ηελ εμηζηφξεζε ηήο ππνθεηκεληθά βησκέλεο εκπεηξίαο, ησλ ζπλαηζζεκάησλ πνπ πξνθάιεζε θαη ηα δεηήκαηα πξνζδηνξηζκνχ ηαπηφηεηαο πνπ επέθεξε (Apitzsch & Siouti, 2007). ηφρνο ηεο βηνγξαθηθήο έξεπλαο δελ είλαη κφλν ε θαηαλφεζε κεκνλσκέλσλ πεξηπηψζεσλ κειέηεο αηνκηθψλ αθεγήζεσλ δσήο, αιιά θαη ησλ θνηλσληθψλ πξαγκαηηθνηήησλ θαη ησλ αιιειεμαξηήζεσλ αλάκεζα ζηελ θνηλσλία θαη ηελ αθήγεζε δσήο (Rosenthal, 1995, ζ. 104). Ζ βηνγξαθηθή πξνζέγγηζε δίλεη έκθαζε ζηε ζθνπηά ησλ δξψλησλ ππνθεηκέλσλ θαη ζηελ ππνθεηκεληθή πξφζιεςε ησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ (Σζηψιεο, 2010, ζ. 351). Δλάληηα ζηηο πνζνηηθέο θαη ηππνπνηεκέλεο ζηξαηεγηθέο έξεπλαο, ην επίθεληξν ηεο βηνγξαθηθήο έξεπλαο είλαη λα δηεξεπλήζεη ην ηαμίδη ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ ζην επξχηεξν θνηλσληθφ πιαίζην, ηηο δπζθνιίεο ζηε δηαρείξηζε ησλ κεηαβάζεσλ θαη ησλ αιιαγψλ ηεο δσήο (Zinn, 2004, ζ.14). Χζηφζν, νη ηζηνξίεο δελ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ απιά σο αθεξεκέλεο δνκέο πνπ απνκνλψλνληαη απφ ην πνιηηηζκηθφ ηνπο πιαίζην, αληίζεηα, πξέπεη λα ζεσξεζνχλ φηη έρνπλ ηηο ξίδεο ηνπο ζηελ θνηλσλία, φπσο ηηο βηψλνπλ ηα δξψληα ππνθείκελα κέζα ζε ζπγθεθξηκέλα πνιηηηζηηθά πεξηβάιινληα. Έηζη, ε κειέηε ησλ αθεγήζεσλ δελ πεξηνξίδεηαη απιψο ζηελ ίδηα ηελ αθήγεζε, θαζψο νη αθεγήζεηο δσήο ελζσκαηψλνληαη ζε αιιειεπηδξαζηηθά θαη νξγαλσηηθά πιαίζηα (Czarniawska, 2002, φπ. αλαθ. ζην Atkinson & Delamont, 2006, ζ. 165). πλνιηθά, ε ρξήζε βηνγξαθηθψλ αθεγήζεσλ ηείλεη λα αλαδεηρζεί ζε κηα πξνλνκηαθή εξεπλεηηθή ζηξαηεγηθή γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο αλζξψπηλεο βησκέλεο εκπεηξίαο, ηεο ζπγθξφηεζεο ηεο ηαπηφηεηαο θαζψο θαη ησλ πνιιαπιψλ δηακεζνιαβήζεσλ ηνπ θνηλσληθνχ ζην αηνκηθφ (Παδηψλε Καιιή, 2009, ζ. 173). ην πιαίζην ηεο πνηνηηθήο θνηλσληθήο έξεπλαο, νη πξνθχπηνπζεο αθεγήζεηο δσήο ζεσξνχληαη σο πξνλνκηαθφο «ηφπνο» γηα ηελ θαηαλφεζε

129 129 εξκελεηψλ θαη πξνζαλαηνιηζκψλ ηεο δξάζεο ησλ ππνθεηκέλσλ, ηεο ζπγθξφηεζεο ηεο ηαπηφηεηαο (Σζηψιεο, 2006, 2010). Οη αθεγήζεηο αληαλαθινχλ κηα δπλακηθή αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο δσήο, ηεο εκπεηξίαο θαη ηεο ηζηνξίαο. Οη ηζηνξίεο, πνπ ηνπνζεηνχληαη ζηα επξχηεξα θνηλσληθνπνιηηηθά θαη πνιηηηζηηθά ηνπο πιαίζηα, κπνξνχλ λα παξάζρνπλ πιεξνθνξίεο γηα ην πψο νη πξφζθπγεο επηδηψθνπλ λα θαηαλνήζνπλ ηελ εθηφπηζε θαη ηε βία, ή καξηπξνχλ ηελ θαηαπίεζε (Eastmond, 2007). Ζ απμαλφκελε θνηλσληθή δηαθνξνπνίεζε θαη ε ζπλεπαθφινπζε έληαμε ησλ αηφκσλ ζηα δηαθνξνπνηεκέλα ππνζπζηήκαηα, έρνπλ σο ζπλέπεηα λα γίλεηαη ην πιέγκα ησλ ξφισλ πνπ νθείινπλ λα επηηειέζνπλ νινέλα θαη πην πνιχπινθν. Σα άηνκα καζαίλνπλ λα θαηαζθεπάδνπλ ηε βηνγξαθία ηνπο αθεγνχκελα (γηα) ηνλ εαπηφ ηνπο θαη ηηο εκπεηξίεο ηνπο, θαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν δνκνχλ θαη ηαθηνπνηνχλ ηελ ηζηνξία δσήο ηνπο αιιά θαη απνθηνχλ γλψζε γηα ηνλ εαπηφ ηνπο (Σζηψιεο, 2012, ζ ). Ζ αθεγεκαηηθή πξνζέγγηζε επηιέρζεθε σο κέζνδνο ηεο ζπγθεθξηκέλεο κειέηεο ζηε δηεξεχλεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνξείαο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, ηε πξία, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ φινπο ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πνπ κπνξεί λα πέξαζαλ. Ζ αθεγεκαηηθή κέζνδνο παξέρεη ηε δπλαηφηεηα δηεξεχλεζεο πνηνηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ζπληζηά έλαλ πξνλνκηαθφ ηξφπν εξεπλεηηθήο πξφζβαζεο ζηνπο πνιπζρηδείο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη θνηλσληθνί δξψληεο δίλνπλ λφεκα ζηνλ θφζκν ηνπο θαη ηε ζέζε ηνπο κέζα ζε απηφλ κε βάζε ηε βηνγξαθηθή ηνπο εκπεηξία. Δζηηάδεη, ινηπφλ, ζηνπο πξνζαλαηνιηζκνχο δξάζεο, κειεηψληαο ην απφζεκα ηεο βησκέλεο εκπεηξίαο ησλ δξψλησλ, φπσο απηφ δηακνξθψζεθε κέζα ζην ρξφλν θαη κέζα ζε ζπγθεθξηκέλα θνηλσληθά, πνιηηηζκηθά θαη ηζηνξηθά πιαίζηα (Σζηψιεο, 2015, ζ. 8) Δπνκέλσο, κε ηε ζπγθεθξηκέλε κέζνδν δχλαηαη λα κειεηεζνχλ θαη λα δηεξεπλεζνχλ ζε βάζνο ζέκαηα ρσξίο ηνλ θίλδπλν λα παξαιεηθζνχλ νπζηαζηηθέο πιεξνθνξίεο ή λα κείλνπλ αλαηηηνιφγεηεο (Παζραιηψξε & Μίιεζε, 2005, ζ. 26). Δπίθεληξν αλάιπζεο ζηε βηνγξαθηθή πξνζέγγηζε είλαη ε δσή ηνπ αηφκνπ, ε νπνία αληηκεησπίδεηαη σο ελφηεηα πξνζσπηθψλ, θνηλσληθψλ, ζπλαηζζεκαηηθψλ θαη άιισλ θαηαζηάζεσλ, πνπ φιεο καδί ζπλζέηνπλ ηελ πνιχπινθε ππνθεηκεληθή πξαγκαηηθφηεηα (Θαλνπνχινπ & Πεηξνλψηε, 1987, ζ. 26). Ο εξεπλεηήο, δελ εζηηάδεη ζε «απηφ πνπ ζπλέβε», αιιά ζην «ηη ζεκαίλεη γηα ηνλ εξσηψκελν απηφ πνπ ζπλέβε», ζην πιαίζην νιφθιεξεο ηεο δσήο ηνπ θαη

130 130 ηεο θαηάζηαζήο ηνπ επί ηνπ παξφληνο (Koleva 2007, φπ. αλαθ. ζην Karamelska & Gieselmann, 2010, ζ. 8). Ζ αθεγεκαηηθή έξεπλα είλαη, πξψηα απ 'φια, έλαο ηξφπνο θαηαλφεζεο ηεο εκπεηξίαο. Δίλαη επίζεο κηα εξεπλεηηθή κεζνδνινγία. Δίλαη, ινηπφλ, ηφζν ε άπνςε ησλ θαηλνκέλσλ ησλ εκπεηξηψλ ησλ αλζξψπσλ, φζν θαη κηα κεζνδνινγία γηα ηελ αθεγεκαηηθή δηεξεχλεζε ηεο εκπεηξίαο (Clandinin & Connelly, 2000). Χο εθ ηνχηνπ, επηηξέπεη ηε ζηελή θαη εκπεξηζηαησκέλε κειέηε ησλ εκπεηξηψλ ησλ αηφκσλ κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ. Ζ εηζαγσγή ηεο αθεγεκαηηθήο έξεπλαο σο εξεπλεηηθήο κεζνδνινγίαο έρεη αλακνξθψζεη ην πεδίν ηεο πνηνηηθήο έξεπλαο κε ηε ζηελή ηεο πξνζνρή ζηελ εκπεηξία κέζσ ηεο ζεκαζίαο ηεο ζρεηηθήο δέζκεπζεο ησλ εξεπλεηψλ θαη ησλ ζπκκεηερφλησλ (Clandinin & Caine, 2013). H αθεγεκαηηθή έξεπλα είλαη ε κειέηε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ηα αλζξψπηλα φληα βηψλνπλ ηνλ θφζκν θαη νη αθεγεκαηηθνί εξεπλεηέο ζπιιέγνπλ ηηο ηζηνξίεο ηνπο θαη θαηαγξάθνπλ ηηο αθεγήζεηο ηεο εκπεηξίαο (Gudmundsdottir, 2001, φπ. αλαθ. ζην Moen, 2006, ζ. 56). Τπφ απηφ ην πξίζκα, νη αθεγήζεηο δσήο απνηεινχλ έλα εξεπλεηηθφ κέζν ην νπνίν επηηξέπεη ηελ επηθνηλσλία ηεο θσλήο ησλ πξνζθχγσλ, ηελ θαηαγξαθή ηεο ηδηαηηεξφηεηαο θαη ηεο πνιππινθφηεηαο θαζψο θαη ηνλ πινχην ησλ εκπεηξηψλ ηνπο, ελψ ηνλίδεη ηηο πην ζνβαξέο αλεζπρίεο ηνπο θαη σζεί ζε δεκηνπξγηθή ζθέςε σο πξνο ηνλ ηξφπν αληηκεηψπηζήο ηνπο. Δπηπιένλ, ζπκβάιεη ζηελ θάιπςε απξφζκελσλ θελψλ ζηελ θεθηεκέλε γλψζε, αλαθνξηθά κε θαηαζηάζεηο ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο θαη βνεζά ζηελ θαηαλφεζε ηνπ αληίθηππνπ ησλ ηξαπκαηηθψλ εκπεηξηψλ, ε αθήγεζε ησλ νπνίσλ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο κπνξεί λα θαηαζηεί θαζαξηηθή (Powles, 2004, ζ. 1). Οη αθεγήζεηο είλαη πινχζηεο ζε επεμεγεκαηηθέο δειψζεηο, γηαηί αλαθέξνληαη ζηελ πξνζσπηθή εκπεηξία θαη ηείλνπλ λα είλαη ιεπηνκεξείο κε έκθαζε ζηα γεγνλφηα θαη ηηο πξάμεηο. Παξάιιεια, απνθαιχπηνπλ κε ηνλ πιένλ θαηάιιειν ηξφπν πιεξνθνξίεο πνπ αθνξνχλ ζηνλ ηφπν, ην ρξφλν, ηα θίλεηξα θαη ην ζπκβνιηθφ ζχζηεκα αλαπαξαζηάζεσλ ηνπ αθεγεηή (Bruner, 1990; Schütze, 1977, φπ. αλαθ. ζην Jovchelovitch & Bauer, 2000). Ζ αθεγεκαηηθή έξεπλα έρεη ην πιενλέθηεκα φηη κπνξεί λα απνθαιχςεη ηελ «εζσηεξηθή δσή» ησλ ππνθεηκέλσλ πνπ είλαη ζπλήζσο θξπκκέλε - κηα ηζρπξή πξνζζήθε ζηελ εξγαιεηνζήθε ηνπ εξεπλεηή (Yardley, 2008). Έλα ζεκαληηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο αθεγεκαηηθήο έξεπλαο είλαη φηη παξέρεη έλα κέζν πξνζέγγηζεο ηεο εκπεηξίαο

131 131 εθείλσλ ησλ νπνίσλ ε δσή θαη ε ηζηνξία είλαη ρανηηθή, ζνιή, πεξηζσξηνπνηεκέλε θαη ζησπειή (Riessman 2008). Οη αθεγήζεηο αλ θαη απνηεινχλ ελ κέξεη πξνζσπηθέο ηζηνξίεο πνπ δνκνχληαη απφ ηε γλψζε, ηηο εκπεηξίεο, ηηο αμίεο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ αλζξψπσλ, ηαπηφρξνλα, είλαη ζπιινγηθέο ηζηνξίεο πνπ δηακνξθψλνληαη απφ ηνπο απνδέθηεο θαη ηα πνιηηηζηηθά, ηζηνξηθά θαη ζεζκηθά πιαίζηα ζηα νπνία εκθαλίδνληαη (Elbaz-Luwisch, 2002, 2005, φπ. αλαθ. ζην Moen, 2006, ζ. 61). Οη αθεγήζεηο θαζνδεγνχλ ηε δξάζε ηνπ αηφκνπ ζηνλ θφζκν, θαζψο παξέρνπλ έλα πιέγκα λνεκάησλ ζρεηηθά κε ηνλ εαπηφ θαη ηνπο άιινπο θαη ζελάξηα δξάζεο θαηάιιεια γηα ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο ζπλζήθεο (Crossley, 2000 Sarbin, 1986). ηαλ ηα άηνκα αληηκεησπίδνπλ δηαηαξαρέο ζηε δσή, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο βίαο, ηνπ δηαρσξηζκνχ απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνπο θίινπο, ηελ απψιεηα απφ ηελ νηθνγελεηαθή εζηία, ηελ θνηλφηεηα θαη ηε ρψξα - εηδηθφηεξα ζηελ πεξίπησζε ησλ πξνζθχγσλ - ίζσο ρξεηαζηεί λα αλνηθνδνκήζνπλ ηελ ηαπηφηεηά ηνπο, λα αγθαιηάζνπλ λέα πεξηβάιινληα, λα απνθηήζνπλ ηνλ έιεγρν ηεο ζεκεξηλήο ηνπο δσήο, λα πξνζδψζνπλ λφεκα ζην νδπλεξφ παξειζφλ θαη λα ην ζπλδέζνπλ κε ην δχζθνιν παξφλ ηνπο (Frank 2010; Lieblich et al. 2004, φπ. αλαθ. ζην Puvimanasinghe, Denson, Augoustinos, & Somasundaram, 2014). Ζ εκπεηξία «πξνηξέπεη πξνο ηελ έθθξαζε ή ηελ επηθνηλσλία κε ηνπο άιινπο», εηδηθά εθείλε πνπ κεηακνξθψλεη ην άηνκν θαη δηαηαξάζζεη ηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπ, δεκηνπξγψληαο έηζη, ηελ αλάγθε γηα λνεκαηνδφηεζε (Turner 1986, φπ. αλαθ. ζην Eastmond, 2007). 4.4 ηξαηεγηθή δεηγκαηνιεςίαο - πκκεηέρνληεο Ζ δηαδηθαζία ηεο δεηγκαηνιεςίαο απνηειεί έλα ζεκαληηθφ κέξνο ηνπ εξεπλεηηθνχ ζρεδηαζκνχ, θαζψο ε επηινγή ηνπ δείγκαηνο επεξεάδεη ηελ πνηφηεηα ησλ δεδνκέλσλ θαη ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο. Ζ δεηγκαηνιεςία αθνξά ζηελ ζηξαηεγηθή γηα ηελ επηινγή ηνπ δείγκαηνο ηεο έξεπλαο ην νπνίν ρξεζηκνπνηείηαη γηα πξαθηηθνχο ιφγνπο, αθνχ ζπλήζσο δελ είλαη εθηθηφ λα

132 132 ζπιιεγνχλ δεδνκέλα απφ φια ηα άηνκα ζε έλαλ πιεζπζκφ (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 80). Ζ επηινγή ζπγθεθξηκέλεο ζηξαηεγηθήο δεηγκαηνιεςίαο εμαξηάηαη απφ δηάθνξνπο παξάγνληεο πνπ θξίλνπλ ηελ θαηαιιειφηεηά ηεο, ιακβάλνληαο ππφςε ην είδνο, ηνπο ζθνπνχο ηεο έξεπλαο, ην ρξνλνδηάγξακκα θαη ηνπο πηζαλνχο πεξηνξηζκνχο, ηηο κεζφδνπο ζπιινγήο δεδνκέλσλ, ηε κεζνδνινγία ηεο εξεπλεηηθήο κειέηεο θαη ηελ ηδηαίηεξε θχζε ηνπ ππφ κειέηε πιεζπζκνχ (Βάκβνπθαο, 2002 Cohen, Manion, & Morrison, 2008 Καζηκάηε, 2008). Καηά ηε δηεμαγσγή ηεο παξνχζαο έξεπλαο εθαξκφζηεθε πνηνηηθή ζθφπηκε δεηγκαηνιεςία, πξνθεηκέλνπ λα επηιεγνχλ απφ ηελ εξεπλήηξηα ζθφπηκα ή κε πξφζεζε άηνκα πξνθεηκέλνπ λα βνεζήζνπλ κε ηηο απαληήζεηο ηνπο θαιχηεξα ζηελ θαηαλφεζε ηνπ θεληξηθνχ θαηλνκέλνπ. Μάιηζηα, ε επηινγή ηνπ δείγκαηνο ζε κηα πνηνηηθή κειέηε δελ κπνξεί λα είλαη ηπραία θαζψο ειινρεχεη ν θίλδπλνο ην δείγκα λα κελ απνδεηρζεί παξαγσγηθφ. Θεσξείηαη ινηπφλ ζθφπηκν ε εξεπλήηξηα λα επηιέμεη ηα άηνκα πνπ είλαη αληηπξνζσπεπηηθά θαη ζπγθεληξψλνπλ ζε πςειφ βαζκφ ηα ζηνηρεία πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ψζηε λα κπνξνχλ λα αλαδείμνπλ ηελ πνιππινθφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ (Creswell, 2011, ζ ). χκθσλα κε ηνλ Μαληδνχθα (2007), ζηελ πνηνηηθή έξεπλα ην δείγκα δελ ρξεηάδεηαη λα είλαη πνζνηηθά κεγάιν γηα ηε δηεμαγσγή έγθπξεο έξεπλαο. Δπηπιένλ, ην δείγκα πξέπεη λα είλαη θαηάιιειν, λα έρεη δειαδή ηα ζηνηρεία εθείλα πνπ ν πνηνηηθφο εξεπλεηήο ζέιεη λα εξεπλήζεη, θαζψο θαη ηε γλψζε θαη ηε ζέιεζε λα ζπκκεηάζρεη ζηελ έξεπλα. Απηφ ην δείγκα ραξαθηεξίδεηαη σο δείγκα ζθνπηκφηεηαο, δειαδή ν εξεπλεηήο ζθνπίκσο επηιέγεη ην δείγκα θαη φρη ηπραία, γηαηί ην ζπγθεθξηκέλν δείγκα έρεη ηε γλψζε, ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηε ζέιεζε λα ηνπ δψζεη πην νινθιεξσκέλεο θαη ζε βάζνο απαληήζεηο ζηελ εξεπλεηηθή ηνπ εξψηεζε. Έηζη, ην δείγκα επηιέγεηαη φρη κε αληηθεηκεληθέο θαη ηπραίεο ηερληθέο, αιιά κε βάζε ηελ ππνθεηκεληθή γλψζε ηνπ εξεπλεηή γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ δείγκαηνο. Σν δείγκα ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο απνηέιεζαλ 5 λεαξνί πξφζθπγεο κε θαηαγσγή απφ ηε πξία πνπ δηέκελαλ ζε θέληξν θηινμελίαο ζηελ ελδνρψξα. πσο πξνθχπηεη απφ ηνλ Πίλαθα 1, νη πέληε (5) πξφζθπγεο είλαη σο πξνο ην θχιν 3 αγφξηα θαη 2 θνξίηζηα. Ζ ειηθία ηνπο θπκαίλεηαη απφ 8,5 έσο θαη 26 έηε. Σελ πεξίνδν πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ νη ζπλεληεχμεηο, ν ρξφλνο παξακνλήο ηνπο ζην Κέληξν Φηινμελίαο, θπκαηλφηαλ απφ έμη κήλεο έσο δχν ρξφληα. Οη ηξεηο δηαβηνχλ ζην Κέληξν Φηινμελίαο κε ηνπο γνλείο θαη ηα αδέιθηα ηνπο, έλαο κε ηνλ

133 133 αδειθφ ηνπ θαη άιινο έλαο κφλνο ηνπ. Οη δχν έρνπλ νινθιεξψζεη ην Λχθεην ζηε πξία, ελψ ηα ηξία αδέιθηα θνηηνχλ ζε Διιεληθφ Γεκνηηθφ ζρνιείν. Οη πέληε (5) πιεξνθνξεηέο πνπ έδσζαλ ζπλέληεπμε, αλαθέξνληαη κε ησλ θσδηθφ 1, 2 (χξηνο/α 1, 2 θ.ιπ.), θ.ν.θ. Πίλαθαο 1 Γεκνγξαθηθφο πίλαθαο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηηο αηνκηθέο ζπλεληεχμεηο Κσδηθόο Πιεξνθνξεηή Φύιν Ηιηθία Υξνληθό δηάζηεκα παξακνλήο ζην Κέληξν Φηινμελίαο πγγελείο/ νηθεία πξόζσπα ρνιεία θνίηεζεο 1 Α κήλεο Γχν αδέιθηα Λχθεην ζηε πξία 2 Α 26 6 κήλεο Μφλνο Λχθεην ζηε πξία 3 Κ 11 2 έηε Γνλείο θαη Διιεληθφ δχν αδέιθηα Γεκνηηθφ ζρνιείν 4 Α 10 2 έηε Γνλείο θαη δχν αδέιθηα 5 Κ 8,5 2 έηε Γνλείο θαη δχν αδέιθηα Διιεληθφ Γεκνηηθφ ζρνιείν Διιεληθφ Γεκνηηθφ ζρνιείν 4.5 Βηνγξαθηθή αθεγεκαηηθή ζπλέληεπμε Γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο έξεπλαο, ε ζπιινγή δεδνκέλσλ πξαγκαηνπνηήζεθε κέζσ αηνκηθήο ζπλέληεπμεο κηαο αθήγεζεο ηεο πξνζσπηθήο ηζηνξίαο ηνπ θάζε ζπκκεηέρνληα. Ο Fritz Schütze εηζεγήζεθε κία απφ ηηο πιένλ επεμεξγαζκέλεο ηερληθέο ζπλέληεπμεο, ηε βηνγξαθηθή αθεγεκαηηθή ζπλέληεπμε, πνπ απνζθνπεί αθξηβψο ζηελ παξαγσγή ιφγνπ κε θπξίαξρν ηνλ αθεγεκαηηθφ ραξαθηήξα (Σζηψιεο, 2006). Ζ βηνγξαθηθή αθεγεκαηηθή ζπλέληεπμε απνηειεί κηα θεληξηθή ηδέα ζηελ εξκελεπηηθή θνηλσληθή έξεπλα θαη ηδηαίηεξα ζηελ έξεπλα βηνγξαθηθήο κεηαλάζηεπζεο. Δπηπιένλ, είλαη θαηάιιειε γηα ηελ αλάιπζε ησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ σο αλαγλσξίζηκεο δηεξγαζίεο πνπ παξέρνπλ κηα ηδέα

134 134 ηεο γέλεζεο ηεο πνξείαο ησλ θνηλσληθψλ γεγνλφησλ θαη θαηαγξάθνπλ ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα απφ ηελ νπηηθή ησλ ελεξγψλ ππνθεηκέλσλ (Schütze 1983, φπ. αλαθ. ζην Apitzsch & Siouti 2007, ζ.7). Οη κέζνδνη ζπιινγήο δεδνκέλσλ ζηελ πνηνηηθή έξεπλα νθείινπλ λα επηηξέπνπλ ηελ θαηαγξαθή ησλ πξάμεσλ θαη ησλ ιφγσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ, φπσο απηά ζα ζπλέβαηλαλ ή ζα εθθξάδνληαλ αλ δελ ππήξρε ν εξεπλεηήο, δειαδή ρσξίο λα επεξεάδνληαη θαη θπξίσο ρσξίο λα επηβάιινληαη ή λα θαζνδεγνχληαη απφ ηνλ εξεπλεηή. Με απηφλ ηνλ ηξφπν ν εξεπλεηήο ζα κπνξέζεη λα θαηαλνήζεη ηηο κνλαδηθέο θαη ππνθεηκεληθέο εκπεηξίεο, πεπνηζήζεηο θαη αληηιήςεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ. πλεπψο, νη κέζνδνη ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ ζηελ πνηνηηθή έξεπλα πξέπεη λα ζηεξνχληαη απζηεξήο δνκήο (Μαληδνχθαο, 2007, ζ. 242). Ζ ρξήζε ηεο πνηνηηθήο ζπλέληεπμεο βαζίδεηαη ζε κηα νληνινγηθή πξνζέγγηζε γηα ην ηη ζπληζηά ηνλ θνηλσληθφ θφζκν, ε νπνία αληηιακβάλεηαη ηηο εκπεηξίεο, ηηο απφςεηο, ηηο εξκελείεο θαη ηηο δηαδξάζεηο ησλ αλζξψπσλ σο ζεκαληηθέο δηαζηάζεηο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Παξνκνίσο, πξνυπνζέηεη κηα επηζηεκνινγηθή ζέζε ε νπνία αλαγλσξίδεη φηη ε γλψζε ζρεηηθά κε απηέο ηηο νληνινγηθέο δηαζηάζεηο κπνξεί λα παξαρζεί αλ ν εξεπλεηήο εκπιαθεί ζε κηα δηαδξαζηηθή ζρέζε κε ηνπο αλζξψπνπο, ηνπο αθνχζεη θαη ηνπο δψζεη ηελ επθαηξία λα δηαηππψζνπλ ηηο απφςεηο ηνπο θαη λα λνεκαηνδνηήζνπλ ή λα αθεγεζνχλ ηηο εκπεηξίεο ηνπο. Σν ζπγθεθξηκέλν είδνο ζπλέληεπμεο βαζίδεηαη ζηελ ηθαλφηεηα ησλ αλζξψπσλ λα αθεγνχληαη ηηο εκπεηξίεο ηνπο, θαη ν θχξηνο ζηφρνο ηεο είλαη λα παξάμεη ηζηνξίεο αληί γηα ζχληνκεο απαληήζεηο ή γεληθέο ηνπνζεηήζεηο (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 96, 100). Οη βηνγξαθηθέο αθεγήζεηο ή αιιηψο νη αθεγήζεηο δσήο, παξάγνληαη ζην πιαίζην κηαο βηνγξαθηθήο αθεγεκαηηθήο ζπλέληεπμεο, φπνπ ν εξσηψκελνο/ε θαιείηαη ελψπηνλ ηνπ ζπλεληεπθηή λα αθεγεζεί απξνζρεδίαζηα ηελ ηζηνξία ηεο δσήο ηνπ ζπλνιηθά ή κηα πεξίνδφ ηεο, αλαθαιψληαο ζηε κλήκε ηνπ πξνζσπηθέο εκπεηξίεο θαη βηψκαηα, γεγνλφηα ζηα νπνία ν ίδηνο είρε πξνζσπηθή αλάκεημε (Tsiolis, 2015). Σα θείκελα ησλ βηνγξαθηθψλ αθεγεκαηηθψλ ζπλεληεχμεσλ «δίλνπλ έκθαζε ζηελ αιιεινδηαδνρή θαη ζηελ εμέιημε ησλ γεγνλφησλ θαζψο θαη ζηηο κεηαβνιέο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ» (Σζηψιεο, 2006, ζει. 171). Ο εξεπλεηήο επηδηψθεη λα δηεξεπλήζεη ηελ ηδηαηηεξφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ πνπ ηνλ ελδηαθέξεη θαη φρη λα παξακείλεη ζε κηα απνζπαζκαηηθή, αθαηξεηηθή θαη ζηαηηθή κειέηε, αιιά λα δηακνξθψζεη κηα γλήζηα, απζεληηθή,

135 135 δπλακηθή, πιαηζηνζεηεκέλε θαη νιηζηηθή πξνζέγγηζε ηνπ θαηλνκέλνπ πνπ ηνλ ελδηαθέξεη. Απνζθνπεί ζηελ πηνζέηεζε ελφο αθεγεκαηηθνχ χθνπο, ζηελ πεξηγξαθή κε πην εθθξαζηηθνχο φξνπο (θάλνληαο ρξήζε εθηφο ηνπ θπξηνιεθηηθνχ ιφγνπ θαη ησλ ξεηνξηθψλ, κεηαθνξηθψλ ηνπ δπλαηνηήησλ ηνπ ιφγνπ) ηεο εκπεηξίαο ησλ ππνθεηκέλσλ γηα έλα θαηλφκελν. Σέινο, ζηνρεχεη ζηε ζπιινγή πινχζησλ εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ ζην πεδίν ηεο έξεπλαο, πξνθεηκέλνπ λα πξνζεγγίζεη θαιχηεξα ηελ πνιχπινθε, δπλακηθή θαη νιηζηηθή θχζε ηνπ θαηλνκέλνπ πνπ ηνλ ελδηαθέξεη (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 40). Έηζη, κηα κε δνκεκέλε εξεπλεηηθή ζπλέληεπμε, πξνυπνζέηεη φηη ν εξεπλεηήο ζα μεθηλήζεη ηε ζπλέληεπμε έρνληαο ππφςε ην ζέκα πνπ εξεπλά θαη ζα αλνίμεη ηε ζπλέληεπμε κε ηελ εξψηεζε «πνηα είλαη ε εκπεηξία ζνπ γηα ην ππφ έξεπλα θαηλφκελν;». ηε ζπλέρεηα, ε ζπλέληεπμε κε ηνλ θάζε ζπκκεηέρνληα παίξλεη ηε κνξθή δηαιφγνπ, φπνπ ε επφκελε εξψηεζε ηνπ εξεπλεηή βαζίδεηαη ζηελ πξνεγνχκελε απάληεζε ηνπ ζπκκεηέρνληα. Με άιια ιφγηα, ζπληζηά κηα αθεγεκαηηθή δηαδηθαζία, πνπ ν εξεπλεηήο δελ κπνξεί νχηε λα πξνθαζνξίζεη νχηε λα πξνζρεδηάζεη θαη απηφ γηαηί δελ κπνξεί λα γλσξίδεη εθ ησλ πξνηέξσλ ηη ζα απαληήζεη ν εξσηψκελνο, άξα αδπλαηεί λα δνκήζεη ηε ζπλέληεπμε. Έηζη, ινηπφλ, θάζε κε δνκεκέλε εξεπλεηηθή ζπλέληεπμε είλαη κνλαδηθή, φπσο αθξηβψο θαη νη εκπεηξίεο, πεπνηζήζεηο θαη αληηιήςεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ πνπ ζέιεη λα ζπιιάβεη ε πνηνηηθή έξεπλα (Μαληδνχθαο, 2007, ζ. 242). Ζ κε δνκεκέλε ζπλέληεπμε είλαη ε κε ηππνπνηεκέλε, αλνηθηή θαη εηο βάζνο ζπλέληεπμε, ε νπνία έρεη ζπγθξηζεί κε κηα καθξνζθειή θαη νηθεία ζπδήηεζε (Robson, 2010, ζ. 333). Δπηηξέπεη ζηνλ εξσηψκελν λα αθεγεζεί ηελ ηζηνξία ηνπ κε δηθά ηνπ ιφγηα, κε ηελ παξαθίλεζε ηνπ ζπλεληεπθηή. ηφρνο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηχπνπ ζπλέληεπμεο είλαη ε απφθηεζε πινχζησλ, ιεπηνκεξψλ δεδνκέλσλ, ηα νπνία δχλαηαη λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζηελ πνηνηηθή αλάιπζε. Ο εξεπλεηήο επηδηψθεη λα αλαθαιχςεη ηη είδνπο πξάγκαηα ζπκβαίλνπλ θαη φρη λα θαζνξίζεη ηε ζπρλφηεηα ησλ πξνθαζνξηζκέλσλ πξάμεσλ πνπ πηζηεχεη φηη ελδέρεηαη λα ζπκβνχλ. ε κηα κε δνκεκέλε ζπλέληεπμε, ν εξεπλεηήο έρεη απιψο έλαλ θαηάινγν ζεκάησλ γηα ηνλ νπνίν ζέιεη λα κηιήζεη ν εξσηψκελνο. Χζηφζν, ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν δηαηππψλνληαη νη εξσηήζεηο θαη ε ζεηξά πνπ ζα πξνθχςνπλ ζα πνηθίιιεη απφ ηε κία ζπλέληεπμε ζηελ άιιε, θαζψο ε δηαδηθαζία ηεο ζπλέληεπμεο θαζνξίδεηαη απφ ηηο απαληήζεηο (ηζηνξίεο) ησλ εξσηεζέλησλ (Crinson & Leontowitsch, 2006).

136 136 Καηά ην ζρεδηαζκφ ησλ εξσηήζεσλ, κε βάζε ηνπο ζηφρνπο θαη ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο, δεκηνπξγήζεθε Πξσηφθνιιν ζπλέληεπμεο (Παξάξηεκα ), ελφο Οδεγνχ πνπ πεξηιακβάλεη θάπνηνπο ζεκαηηθνχο άμνλεο (Κεδξάθα, 2008). Οη εξσηήζεηο πνπ απεπζχλζεθαλ ζηα παηδηά-πξφζθπγεο βαζίζηεθαλ ζηνπο εμήο ηξεηο άμνλεο: 1 νο Άμνλαο: Γεκνγξαθηθά ζηνηρεία (Δξσηήζεηο 1-4) Ο πξψηνο άμνλαο δηεξεπλά ηα θνηλσληθφ - δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ εξσηψκελσλ, θαη ζπγθεθξηκέλα, ην θχιν, ηελ ειηθία, ην ρξνληθφ δηάζηεκα δηακνλήο ζην ζπγθεθξηκέλν Κέληξν θηινμελίαο θαζψο θαη ηα νηθεία ή ζπγγεληθά πξφζσπα κε ηα νπνία δηαβηνχλ ζε απηφ. 2 νο Άμνλαο: (Δξσηήζεηο 5-11) ην δεχηεξν άμνλα ηα παηδηά - πξφζθπγεο θαινχληαη λα δηαηππψζνπλ ηηο απφςεηο ηνπο αλαθνξηθά κε ην ρξνληθφ δηάζηεκα απνπζίαο ηνπο απφ ηε πξία, ηελ εθπαίδεπζε πνπ έιαβαλ ζηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, ηελ ηάμε ζηελ νπνία θνηηνχζαλ, ηηο ζρνιηθέο επηδφζεηο ηνπο, ηελ πξνηίκεζή ηνπο γεληθφηεξα γηα ην ζρνιείν. Δπηπιένλ, δηεξεπλάηαη ε θνίηεζε ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ ζε ζρνιεία ρσξψλ κέρξη λα έξζνπλ ζηελ Διιάδα, ή παξαθνινχζεζεο θάπνηαο κνξθήο άηππεο εθπαίδεπζεο, ην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ βξίζθνληαη ζηελ Διιάδα, ηε θνίηεζή ηνπο ζε ειιεληθφ ζρνιείν ή ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε θάπνηνπ άιινπ είδνπο άηππε εθπαίδεπζε. 3 νο Άμνλαο: (Δξσηήζεηο 12 15) ηνλ ηξίην θαη ηειεπηαίν άμνλα θαηαγξάθνληαη νη απφςεηο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ αλαθνξηθά κε ηε ζπλνιηθή θνίηεζή ηνπο ζην ζρνιείν, ηελ πξνηίκεζή ηνπο γεληθά γηα ην ζρνιείν, ηα ζρέδηά ηνπο γηα ζπνπδέο θαη ηηο επαγγεικαηηθέο πξνηηκήζεηο ηνπο. 4.6 Δξεπλεηηθή δηαδηθαζία ε θάζε εξεπλεηηθή θαηάζηαζε, εθαξκφδεηαη κηα ζπγθεθξηκέλε δηαδηθαζία θαη αθνινπζείηαη κηα αιιεινπρία ελεξγεηψλ θαη θάζεσλ γηα ηε

137 137 ζπζηεκαηηθή, πξνζεθηηθή νξγάλσζε θαη ζρεδηαζκφ ηεο εξεπλεηηθήο πξνζπάζεηαο (Γεκεηξφπνπινο, 2004, ζ. 70, 73). Ζ πξψηε ελέξγεηα ζηελ νπνία πξνέβε ε εξεπλήηξηα ήηαλ ε πξνθνξηθή επηθνηλσλία κε ηνλ ζπληνληζηή ηνπ Κέληξνπ θηινμελίαο, ν νπνίνο αθνχ ελεκεξψζεθε γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο κειέηεο έδσζε ηελ απαξαίηεηε άδεηα, έηζη ψζηε λα δηεμαρζνχλ νη ζπλεληεχμεηο. Μεηά ηελ απνδνρή ηνπ αηηήκαηνο, ε πξψηε δηεξεπλεηηθή επίζθεςε ζην πξνζθπγηθφ camp πξαγκαηνπνηήζεθε ηελ Σξίηε 25 Φεβξνπαξίνπ 2020, απφ ηέζζεξα ζπλνιηθά άηνκα ζηα νπνία πεξηιακβάλνληαλ ε επηβιέπνπζα θαζεγήηξηα, έλαο ζπλεξγάηεο ηεο απφ ην Παλεπηζηήκην Simon Fraser ηνπ Βαλθνχβεξ ηνπ Καλαδά, εμεηδηθεπκέλνο ζε πξνγξάκκαηα εθκάζεζεο ηεο ειιεληθήο σο δεχηεξεο μέλεο γιψζζαο, θαζψο θαη κηα πξνπηπρηαθή θνηηήηξηα ERASMUS απφ ηελ Σνπξθία. Ζ ζπλνιηθή δηάξθεηα ηεο επίζθεςεο ζην Κέληξν Φηινμελίαο ήηαλ γχξσ ζηε κηάκηζε ψξα. Σν άηνκν πνπ ππνδέρηεθε ηελ νκάδα καο ήηαλ ν εθπξφζσπνο ηνπ Τπνπξγείνπ Μεηαλαζηεπηηθήο Πνιηηηθήο, ν νπνίνο καο θαισζφξηζε ζηε δνκή θαη καο ζπλφδεπζε έσο ην θηίξην ππνδνρήο, φπνπ αθνινχζεζε ζπδήηεζε κε ππεχζπλεο ηνπ Κέληξνπ Φηινμελίαο. πγθεθξηκέλα, καο έδσζαλ ρξήζηκεο πιεξνθνξίεο γηα ηε δνκή θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ Κέληξνπ, αξθεηψλ ζηξεκκάησλ έθηαζεο πνπ θαιχπηεηαη απφ γθαδφλ θαη πξάζηλν. Απνηειείηαη απφ δηψξνθα bungalows φπνπ θηινμελνχληαη νη νηθνγέλεηεο πξνζθχγσλ (κία νηθνγέλεηα ζε θάζε φξνθν). Πξφθεηηαη κφλν γηα χξηνπο πξφζθπγεο, γχξσ ζηα ηξηαθφζηα πεξίπνπ άηνκα, απφ ηνπο νπνίνπο νη νγδφληα είλαη παηδηά. χκθσλα κε ηελ ππεχζπλε πνπ βξίζθεηαη ζηελ ππνδνρή, ιηγφηεξα απφ ηα κηζά παηδηά θνηηνχλ ζηελ ηππηθή εθπαίδεπζε (πεξίπνπ ηξηάληα παηδηά). ην γξαθείν φπνπ ζηεγάδεηαη ν IOM (Γηεζλήο Οξγαληζκφο Μεηαλάζηεπζεο), καο δφζεθε ε δπλαηφηεηα λα ζπλνκηιήζνπκε κε δχν ππεχζπλεο, ε κία εθ ησλ νπνίσλ καο μελάγεζε ζε φιε ζρεδφλ ηε δνκή. Χζηφζν, δελ θαηέζηε δπλαηή ε επαθή κε ηνπο ίδηνπο ηνπο πξφζθπγεο, παξά κφλν ε παξαηήξεζε απηψλ απφ ζρεηηθή απφζηαζε. χκθσλα κε ηελ ππεχζπλε ηνπ IOM, ν Οξγαληζκφο παξέρεη ζρνιηθφ ιεσθνξείν ζηε δνκή, πξνθεηκέλνπ νη καζεηέο λα κεηαβαίλνπλ ζηηο ζρνιηθέο κνλάδεο ηεο Πξσηνβάζκηαο θαη Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο ησλ γχξσ πεξηνρψλ. Αο ζεκεησζεί φηη κέζα ζηε δνκή ιεηηνπξγεί κφλν έλα κνλνζέζην λεπηαγσγείν. Γεληθφηεξα, νη ζπλζήθεο ζην ζπγθεθξηκέλν Αλνηθηφ Κέληξν Φηινμελίαο Πξνζθχγσλ είλαη αξθεηά θαιέο θαη παξέρνπλ έλα πγηέο, ζηαζεξφ θαη αζθαιέο πεξηβάιινλ ζηνπο πξφζθπγεο θαη ηα παηδηά ηνπο, νη

138 138 νπνίνη δηακέλνπλ εθεί πξνζσξηλά θαζψο δελ επηδηψθνπλ ηε κφληκε παξακνλή ηνπο ζηελ Διιάδα αιιά ηελ αλαρψξεζε γηα θάπνηα άιιε ρψξα ηεο Δπξψπεο. Ζ επφκελε ζπλάληεζε πξαγκαηνπνηήζεθε ιίγνπο κήλεο αξγφηεξα, ζηηο 14 Ηνπιίνπ 2020, κεηά ηελ άξζε ηεο θαξαληίλαο πνπ είρε επηβιεζεί ιφγσ ηεο παλδεκίαο COVID-19. ηε ζπλάληεζε απηή, ε εξεπλήηξηα, ηεξψληαο φια ηα απαξαίηεηα κέηξα αζθαιείαο, ήξζε ζε επαθή κε ηνπο θηινμελνχκελνπο λεαξνχο πξφζθπγεο, αθνχ είρε πξνεγεζεί ε ζπκπιήξσζε ηνπ εληχπνπ ζπγθαηάζεζεο γηα ζπκκεηνρή ζε εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα (Παξάξηεκα ). Οη πιεξνθνξίεο ζπιιέρζεθαλ κε ηε κέζνδν ηεο αηνκηθήο ζπλέληεπμεο, κε ηελ παξνπζία εθπαηδεπκέλνπ δηεξκελέα, φπνπ θξίζεθε απαξαίηεην, ζε ρψξν θαηάιιειν γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο νκαιήο δηεμαγσγήο ηεο. Μεηά ηελ νινθιήξσζε ιήςεο ησλ ζπλεληεχμεσλ, ηα ερεηηθά δεδνκέλα νξγαλψζεθαλ αλά ζπκκεηέρνληα θαη απνζεθεχηεθαλ ζε θαθέινπο αξρείσλ ζηνλ ππνινγηζηή θαη αθνινχζεζε ε δηαδηθαζία κεηαγξαθήο ηνπο ζε δεδνκέλα θεηκέλνπ (Παξάξηεκα ). 4.7 Αλάιπζε δεδνκέλσλ Έλαο απφ ηνπο ζηφρνπο ησλ πνηνηηθψλ κεζφδσλ έξεπλαο είλαη ε θαηαγξαθή, αλάιπζε, εξκελεία θαη θαηαλφεζε ησλ βησκάησλ θαη ησλ ππνθεηκεληθψλ λνεκάησλ. Μηα απφ ηηο βαζηθέο δπλαηφηεηεο ησλ πνηνηηθψλ κεζφδσλ έξεπλαο ζην πιαίζην ησλ αθεγήζεσλ δσήο, είλαη φηη καο επηηξέπνπλ, ζε θάπνηνλ βαζκφ, λα έρνπκε πξφζβαζε ζηελ ππνθεηκεληθή εκπεηξία ή πξννπηηθή ησλ άιισλ, ζηα ππνθεηκεληθά ηνπο λνήκαηα. ε φιε ηελ πνηνηηθή εξεπλεηηθή δηαδηθαζία ην θχξην ελδηαθέξνλ ηεο εξεπλήηξηαο εζηηάδεηαη ζηε ζχιιεςε θαη θαηαλφεζε ησλ λνεκάησλ πνπ ηα ππνθείκελα ηεο έξεπλαο έρνπλ γηα ην ππφ δηεξεχλεζε δήηεκα (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 43). Ζ ζπζηεκαηηθή θαη κεζνδηθά ειεγρφκελε αλάιπζε βηνγξαθηθψλ αθεγήζεσλ παξέρεη ηε δπλαηφηεηα κειέηεο ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ηα ππνθείκελα βηψλνπλ θαη επεμεξγάδνληαη ηηο αλαθαηαηάμεηο θαη ηηο κεηαβνιέο ζηηο ζπλζήθεο ηεο χπαξμήο ηνπο ζην πιαίζην ελφο νινέλα θαη πην απξνζδηφξηζηνπ, πνιχπινθνπ θαη κεηαβαιιφκελνπ θνηλσληθνχ ηνπίνπ. Γεδνκέλεο ηεο πξντνχζαο εμαηνκίθεπζεο ηεο θνηλσληθήο ζθαίξαο, ε θαηαλφεζε θαηλνκέλσλ, φπσο ε βίαηε θηλεηηθή απνκάθξπλζε ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ

139 139 ηε γελέζιηα γε ηνπο, ηε πξία, εμαηηίαο ηνπ ζπλερηδφκελνπ πνιέκνπ θαη ε εθπαηδεπηηθή πνξεία ηνπο κέρξη ηελ Διιάδα κέζα απφ ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πξνο αλαδήηεζε κηαο επθαηξίαο γηα αιιαγή ζηε δσή ηνπο, είλαη εθηθηή κφλνλ αλ εμεηαζηνχλ νη βηνγξαθηθέο δηαδξνκέο ησλ πιεηηφκελσλ ππνθεηκέλσλ (Σζηψιεο, 2010, ζ. 358). ηηο πνηνηηθέο κεζνδνινγηθέο πξνζεγγίζεηο ε έξεπλα επηρεηξείηαη λα είλαη φζν απηφ είλαη δπλαηφ πιαηζηνζεηεκέλε θαη νιηζηηθή, πνπ ζεκαίλεη φηη ε θάζε επηκέξνπο αλάιπζε ή κηθξναλάιπζε ελφο κέξνπο ηνπ θαηλνκέλνπ γίλεηαη πάληα ζην πιαίζην κηαο επξχηεξεο νιφηεηαο (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 42). ηελ νιηζηηθή πξνζέγγηζε θάζε πεξίπησζε αληηκεησπίδεηαη ζην ζχλνιφ ηεο, ζηελ πνιππινθφηεηά ηεο θαη σο απνθξπζηάιισζε κηαο δπλακηθήο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο (Σζηψιεο, 2014, ζ Riessman, 2008, ζ. 74). Ζ αθεγεκαηηθή αλάιπζε αθνξά έλα ζχλνιν κεζφδσλ γηα ηελ εξκελεία θεηκέλσλ πνπ έρνπλ απφ θνηλνχ κνξθή ηζηνξίαο (Allen, 2017) θαη πξνζπαζεί λα αλαδείμεη ηε κνλαδηθή εθήκεξε θαη αλαπηπζζφκελε δηάζηαζε ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο νξγαλψλνληαο ηα γεγνλφηα ησλ δεδνκέλσλ ζε έλα ρξνληθφ ζπλερέο πξηλ - κεηά (Polkinghorne, 1995). Ζ αθεγεκαηηθή αλάιπζε επηρεηξεί λα ζπζρεηίζεη ζπζηεκαηηθά ηα αθεγεκαηηθά κέζα πνπ αλαπηχζζνληαη γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο δηακφξθσζεο θαη ηεο θαηαλφεζεο ζπγθεθξηκέλσλ, αλ φρη εληειψο κνλαδηθψλ, εκπεηξηψλ. ε θάζε πεξίπησζε φκσο, νη αθεγεηηθνί αλαιπηέο θαινχληαη λα δηαηππψζνπλ ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ κέζσλ αθήγεζεο θαη ηεο εκπεηξίαο πνπ ζπλζέηνπλ κε απηά ηα κέζα πξνθεηκέλνπ λα θαηαζηνχλ δηαθαλή θαη λα ηεθκεξηψζνπλ πψο θζάλνπλ ζηα εξκελεπηηθά ηνπο ζπκπεξάζκαηα (Bamberg, 2010, ζ. 4). Ζ αθεγεκαηηθή αλάιπζε (narrative analysis) ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αλάιπζε ιφγνπ (discourse analysis) δίλεη ηε δπλαηφηεηα κειέηεο ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν θαηαζθεπάδεηαη ε αθήγεζε, πψο αλαπαξηζηνχλ νη πξφζθπγεο ηελ εηθφλα ηνπο, πνηα είλαη ε δνκή ηνπ ιφγνπ ηνπο, γηαηί κεηαρεηξίδνληαη ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα ζπγθεθξηκέλεο ζηξαηεγηθέο ζηελ αθήγεζε θαη πσο δηαζθαιίδεηαη ε ζπλνρή ηεο. Έηζη, δίλεηαη έκθαζε ηαπηνρξφλσο ζηε κνξθή, ζην πεξηερφκελν θαη ζηε δνκή ηεο αθήγεζεο (Σζηψιεο, 2015). Ζ αθεγεκαηηθή αλάιπζε επελδχεηαη ηφζν ζηα κέζα φζν θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηά ηα κέζα ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα θζάζνπλ ζε παξνπζηάζεηο θαη εξκελείεο ζεκαληηθψλ εκπεηξηψλ (Bamberg, 2010, ζ. 5). Με βάζε ηελ αξρή ηεο νιηζηηθήο πξνζέγγηζεο θάζε πεξίπησζε αληηκεησπίδεηαη ζην ζχλνιφ ηεο, ζηελ πνιππινθφηεηά ηεο θαη

140 140 σο απνθξπζηάιισζε κηαο δπλακηθήο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο. Σα ηκήκαηα ηνπ θεηκέλνπ απνθηνχλ ηε ζεκαζία ηνπο κέζσ ηεο ηνπνζέηεζήο ηνπο ζην ζπλνιηθφ πιαίζην (αιιεινπρία) ηεο κνξθήο θαη ζε ζρέζε κε ηνπο θαλφλεο δφκεζήο ηεο (Σζηψιεο, 2015, ζ. 33). Οη ηζηνξίεο πξνζεγγίζηεθαλ νιηζηηθά σο ελφηεηεο θαη ην πιαίζην ηεο αλάιπζεο ησλ ηζηνξηψλ ησλ ζπκκεηερφλησλ πξνζθχγσλ βαζίζηεθε ζηε δηάζηαζε ηνπ ρξφλνπ (παξειζφλ, παξφλ, κέιινλ), ζηε δηάζηαζε ηνπ ηφπνπ (πξία, ηαμίδη, ρψξα ππνδνρήο), θαζψο θαη ζηε δηάδξαζε κεηαμχ πξνζσπηθνχ θαη θνηλσληθνχ θαη ηνπ ηφπνπ (Clandinin & Connelly, 2000 αλαθ. ζην Clandinin 2006). χκθσλα κε ηηο Lieblich, Mashiach, θαη Zilber (1998, ζ.13-15), ε νιηζηηθή αλάιπζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο αθήγεζεο ρξεζηκνπνηεί φιε ηελ αθήγεζε ελφο αηφκνπ θαη εζηηάδεη ζην ζχλνιν ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο, ελψ ν εξεπλεηήο αλαιχεη ην λφεκα θάζε κέξνπο, ιακβάλνληαο ππφςε ην πεξηερφκελν πνπ αλαδχεηαη απφ φιε ηελ αθήγεζε θαη απφ ην πιαίζην ηεο ηζηνξίαο ζε φιν ηεο ην εχξνο. Μεηά ηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ, αθνινχζεζε ε νξγάλσζή ηνπο ζε θαθέινπο αξρείσλ ζηνλ ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή θαη ε δηαδηθαζία κεηαγξαθήο ηνπ ερνγξαθεκέλνπ πιηθνχ ησλ πέληε ζπλεληεχμεσλ ζε δεδνκέλα θεηκέλνπ. Αθηεξψζεθε ρξφλνο ζηελ αλάγλσζε θαη εμέηαζε ησλ θαηαγεγξακκέλσλ δεδνκέλσλ, ψζηε λα απνθηεζεί κηα γεληθή εηθφλα γη απηά, ηελ θαηαγξαθή ηδεψλ, ηε ζθέςε πάλσ ζηελ νξγάλσζή ηνπο (Creswell, 2011). Οη ζπλεληεχμεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηε γιψζζα ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπλ ηηο εξσηήζεηο θαη λα δψζνπλ ζαθείο απαληήζεηο. Οη εξσηήζεηο θαη απαληήζεηο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ θαηεγξάθεζαλ ζηελ ειιεληθή γιψζζα, κε ηε βνήζεηα ηνπ δηεξκελέα. Μεηά απφ πξνζεθηηθή κειέηε ησλ ζπλεληεχμεσλ, πξαγκαηνπνηήζεθε ρεηξσλαθηηθή θσδηθνπνίεζε, ψζηε λα πξνζδηνξηζηνχλ θαηά ην δπλαηφλ νη δηαθνξεηηθέο απνρξψζεηο ησλ ππνθεηκεληθψλ λνεκάησλ πνπ θέξνπλ πνιινί ζπλδπαζκνί ιέμεσλ, ηδεψλ θαη απεηθνλίδνληαη ζην ππφ έξεπλα θαηλφκελν (Κπξηαδή, 2005). ηε ζπλέρεηα απνδφζεθαλ θσδηθνί πνπ ζπγθξνηνχλ ηνπο ζπλδεηηθνχο αξκνχο ησλ δηαθνξεηηθψλ ηκεκάησλ ηνπ πνηνηηθνχ πιηθνχ θαη νη κεηαμχ ηνπο ζρέζεηο «ζπκβάιινπλ ζην ζηαδηαθφ ζρεκαηηζκφ ηνπ ελλνηνινγηθνχ θαη εξκελεπηηθνχ πιαηζίνπ ηεο έξεπλαο» (Ησζεθίδεο, 2008, ζ. 189). Οη επηκέξνπο θσδηθνί ζπγθεληξψλνληαη ζην πιαίζην κηαο θεληξηθήο ηδέαο θαη ζπληζηνχλ κε επαγσγηθή κνξθή ηηο θαηεγνξίεο θαη ππνθαηεγνξίεο νξγάλσζεο ησλ ζεκαηηθψλ

141 141 ελνηήησλ, νη νπνίεο δνκνχληαη ζχκθσλα κε ηνπο άμνλεο ησλ ζπλεληεχμεσλ, φπσο πξνέθπςαλ απφ ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη ζε ζπλάξηεζε κε ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο. Βαζηθή κνλάδα θαηαγξαθήο ησλ δεδνκέλσλ απνηέιεζε ην γεληθφ ζέκα, πνπ αλαπηχζζεηαη ζε ζπγθεθξηκέλα ηκήκαηα ηνπ θεηκέλνπ θαη επηθεληξψλεηαη ζηε δηεξεχλεζε ησλ απφςεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ παηδηψλ - πξνζθχγσλ, νη νπνίεο επηβεβαηψλνληαη κε απηνχζηα απνζπάζκαηα απφ ηα θείκελα ησλ ζπλεληεχμεσλ (Κπξηαδή, 2005). 4.8 Αμηνπηζηία θαη εγθπξόηεηα ηεο έξεπλαο Καηά ην ζρεδηαζκφ αιιά θαη θαηά ηε δηελέξγεηα ηεο παξνχζαο εξεπλεηηθήο δηαδηθαζίαο ειήθζεζαλ ππφςε νη παξάκεηξνη ησλ δηαδηθαζηψλ θαη κεζφδσλ πνπ ζπλέβαιαλ φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξν ζηελ ηήξεζε θαη δηαζθάιηζε ησλ αξρψλ ηεο αμηνπηζηίαο θαη εγθπξφηεηαο. Ζ αμηνπηζηία (reliability) ζπλδέεηαη κε ηελ ηερληθή (ην εξγαιείν) πνπ ζα εθαξκνζηεί γηα ηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ θαη πιεξνθνξηψλ, ελψ ε εγθπξφηεηα (validity) ζπλδέεηαη κε ηε κεζνδνινγία θαη ηε κέζνδν ε νπνία ζα επηιεγεί γηα ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο (Cohen & Manion, 1994). Καηά ην ζηάδην ζρεδηαζκνχ ηεο έξεπλαο, ε πξνζεθηηθή θαη ζθφπηκε επηινγή ηνπ δείγκαηνο, επέηξεςε ζηα παηδηά - πξφζθπγεο πνπ είραλ πξφζβαζε ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία - ζηα ζεκεία πξνζσξηλήο δηακνλήο ηνπο ζηηο ρψξεο ελδηάκεζεο ππνδνρήο - ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηε ζέιεζε, λα δψζνπλ πην νινθιεξσκέλεο θαη ζε βάζνο απαληήζεηο κέζα απφ ηελ απνηχπσζε ησλ εκπεηξηψλ ηνπο (Μαληδνχθαο, 2007, ζ. 241). Πξσηαξρηθή θαη βαζηθή επηδίσμε ηεο εξεπλήηξηαο ήηαλ ε θαιιηέξγεηα θηιηθνχ θιίκαηνο κεηαμχ ηεο ίδηαο θαη ησλ ππνθεηκέλσλ. Πξφζεζή ηεο ήηαλ λα επηδείμεη ζεµαληηθέο επηθνηλσληαθέο δπλαηφηεηεο θαη ηθαλφηεηεο, ψζηε λα πεηχρεη νπζηαζηηθή (ιεθηηθή θαη φρη µφλν) αιιειεπίδξαζε µε ηα ππνθείµελα. Μέζα ζε απηή ηελ αιιειεπίδξαζε ην ππνθείµελν κπνξεί λα αθεζεί ζηηο εξσηήζεηο, αλ ε ίδηα ε εξεπλήηξηα δψζεη νξηζµέλα ζηνηρεία γηα ηνλ εαπηφ ηεο πξψηα, εάλ αξρίζεη ε ίδηα λα απνθαιχπηεηαη θαηά µία έλλνηα (Βαβνπξαλάθεο, 1986, φπ. αλαθ. ζην Παξαζθεπνπνχινπ Κφιιηα, 2008, ζ. 77 ). ηα πιαίζηα ηνπ παξφληνο πνηνηηθνχ εξεπλεηηθνχ εγρεηξήκαηνο,

142 142 θαηαβιήζεθε θάζε δπλαηή πξνζπάζεηα ηήξεζεο ησλ θαλφλσλ δενληνινγίαο. Δμαζθαιίζηεθε ε αλσλπκία ησλ ζπλεληεπμηαδφκελσλ παηδηψλ - πξνζθχγσλ, νη νπνίνη πιεξνθνξήζεθαλ γηα ην ζθνπφ ηεο έξεπλαο θαη ηε ρξήζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο. Πξνθεηκέλνπ λα κελ δηαηαξαρζεί ν ξπζκφο δσήο ηνπο, δφζεθε ζ απηνχο ην δηθαίσκα επηινγήο ηνπ ρψξνπ δηεμαγσγήο ηεο πξνζσπηθήο ζπλέληεπμεο ζε αζθαιέο πεξηβάιινλ ηνπ θέληξνπ θηινμελίαο. Δπηπιένλ, δεηήζεθε ε ελππφγξαθε ζπλαίλεζε ησλ γνλέσλ γηα ηε ζπκκεηνρή ησλ παηδηψλ ηνπο ζηελ έξεπλα έπεηηα απφ πιεξνθφξεζε, ηελ πξνζηαζία ηνπο απφ νπνηαδήπνηε πηζαλή βιάβε (ζσκαηηθή ή θαη ςπρηθή), ηε δηαηήξεζε ηεο αλσλπκίαο ησλ ζπκκεηερφλησλ, ηε δεκνζίεπζε θαη ηελ αμηνπνίεζε ησλ εξεπλεηηθψλ απνηειεζκάησλ (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015, ζ. 83). ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, ε γιψζζα επηθνηλσλίαο, απνηέιεζε νπζηαζηηθφ ξπζκηζηηθφ παξάγνληα ζηελ αλάπηπμε ηεο επηθνηλσληαθήο ζρέζεο κεηαμχ ηεο εξεπλήηξηαο θαη ησλ ζπκκεηερφλησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ. ε απηφ ζπλέβαιε ε αμηνπνίεζε ησλ δηεξκελέσλ κε ηνπο νπνίνπο νη πξφζθπγεο ήηαλ εμνηθεησκέλνη ιφγσ θνηλήο θαηαγσγήο, γεγνλφο πνπ ιεηηνχξγεζε κε εμηζνξξνπεηηθφ ηξφπν ζηελ πηζαλή κείσζε ηεο δεκηνπξγίαο άληζσλ ζρέζεσλ κεηαμχ ηεο εξεπλήηξηαο θαη ησλ ζπκκεηερφλησλ (Ahmadzadeh, Corabatir, Husseini, Hashem, & Wahby, 2014). Οη εξσηήζεηο δηαηππψζεθαλ κε ηξφπν ψζηε λα ζπγθιίλνπλ πξνο ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο, ζαθείο, επέιηθηεο θαη δηεπθξηληζηηθέο, παξέρνληαο ειεπζεξία ζηνλ εξσηψκελν γηα εηιηθξηλή απάληεζε (Robson, 2010, ζ ). Με ηελ αμηνπνίεζε εξσηήζεσλ αλνηρηνχ ηχπνπ, δφζεθε ζηνπο ζπκκεηέρνληεο ζηελ έξεπλα ε δπλαηφηεηα ηεο πξνζσπηθήο έθθξαζεο ησλ απφςεψλ ηνπο κε ηελ αξσγή ηεο εξεπλήηξηαο ζηελ ελίζρπζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο (Cohen, Manion, & Morrison, 2008). Καηά ηε δηάξθεηα ηεο δηαδηθαζίαο ρξεζηκνπνηήζεθε Οδεγφο πλέληεπμεο, έλα είδνο ζεκαηηθνχ «πηιφηνπ», κε βάζε ην ζθνπφ θαη ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα, (Κεδξάθα, 2008, ζ. 2), κε ζεκαηηθνχο άμνλεο θαη εξσηήζεηο πνπ πεξηείραλ επηπξφζζεηα ππνεξσηήκαηα - βνιηδνζθνπήζεηο γηα ηελ εμαζθάιηζε πεξαηηέξσ πιεξνθνξηψλ (Creswell, 2011, ζ. 260, 264). Ζ δηεμαγσγή ηεο ζπλέληεπμεο θαηέζηε νκαιή θαη απξφζθνπηε κε ηελ επηδίσμε επλντθψλ ζπλζεθψλ, απνθπγήο εμσηεξηθψλ ζνξχβσλ θαη ρξήζεο θηλεηνχ ηειεθψλνπ σο ζπζθεπήο ερνγξάθεζεο. Πξνθεηκέλνπ δε, λα ειεγρζεί ην ζρέδην ζπλέληεπμεο, σο πξνο ην βαζκφ θαηαλφεζεο ησλ εξσηήζεσλ απφ ηνπο εξσηψκελνπο πξφζθπγεο θαη σο πξνο ην βαζκφ πνπ νη απαληήζεηο ηνπο

143 143 αληαπνθξίλνληαη ζηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα, ε πξψηε ζπλέληεπμε ζα ζεσξεζεί πηινηηθή, ψζηε λα γίλνπλ πηζαλέο απαξαίηεηεο δηνξζψζεηο θαη βειηίσζε ηπρφλ πξνβιεκάησλ πνπ ζα εληνπηζηνχλ ζηε δηαδηθαζία ησλ ζπλεληεχμεσλ (Robson, 2010). Γεδνκέλνπ φηη ζηηο πνηνηηθέο πξνζεγγίζεηο ν εξεπλεηήο δχλαηαη λα θέξεη ζηε δηαδηθαζία ηηο δηθέο ηνπ πξνθαηαιήςεηο νη νπνίεο ζα επεξεάζνπλ ην απνηέιεζκα ηεο έξεπλαο, ε επαλάιεςή ηεο απφ έλαλ δηαθνξεηηθφ εξεπλεηή, θάησ απφ ηηο ίδηεο ζπλζήθεο, δελ ζα νδεγνχζε απαξαίηεηα ζηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα (Παπαγεσξγίνπ, 1998 Υαζάλδξα & Γνχδαο, 2003). Με ζθνπφ λα θαηαζηεί εθηθηή ε επαλάιεςε ηεο έξεπλαο απφ άιινλ εξεπλεηή, ρσξίο σζηφζν, νη αλαιχζεηο λα είλαη ίδηεο, ζα πξνζδηνξηζηεί κε ζαθήλεηα θαη απζηεξφηεηα ε εξεπλεηηθή δηαδηθαζία ζε φια ηα ζηάδηά ηεο. Γηα ην ιφγν απηφ, θχξηα επηδίσμε ηεο εξεπλήηξηαο απνηέιεζε ε δηεμνδηθή, πξνζεθηηθή, έληηκε θαη αθξηβήο πεξηγξαθή ηεο παξαγσγήο θαη αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ, ψζηε λα απνδεηθλχεηαη φηη ε εξκελεπηηθή δηαδηθαζία βαζίδεηαη ζε ζπγθεθξηκέλν ζπγθείκελν θαη δελ απνηειεί πξντφλ ηεο θαληαζίαο ηνπ εξεπλεηή (Mason, 2003 πκενχ, 2006). Ζ εγθπξφηεηα κηαο πνηνηηθήο εξεπλεηηθήο κειέηεο ζρεηίδεηαη, θπξίσο, κε ηελ ελαξκφληζε ηεο επηιεγείζαο κεζφδνπ, κε ηα είδε ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ πνπ δηαηππψλνληαη θαη, θαη επέθηαζε, κε ηελ εξκελεία πνπ ζα πξνθχςεη απφ ηελ πνηνηηθή αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ (Mason, 2003). ηα πιαίζηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο, ε επηινγή ησλ ζπλεληεχμεσλ ζα επηηξέςεη ηελ απνηειεζκαηηθή εκβάζπλζε ηνπ θαηλνκέλνπ πνπ καο ελδηαθέξεη, ζε ζπλάξηεζε κε ηε δπλαηφηεηα λα δηαθσηίζνπλ ζρεηηθά κε απηέο ηα άηνκα πνπ ζα επηιεγνχλ λα δψζνπλ ηηο ζπλεληεχμεηο. Γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο ηειεπηαίαο παξακέηξνπ, ηέζεθε σο πξνυπφζεζε επηινγήο ησλ ζπλεληεπμηαδφκελσλ ε εθπαηδεπηηθή δηαδξνκή ηνπο, κε βάζε ηελ ειηθία ηνπο, έηζη ψζηε λα κπνξνχλ λα απνηππσζνχλ νη εκπεηξίεο ηνπο. Πξνθεηκέλνπ λα κεησζεί ε ελδερφκελε αληηδξαζηηθφηεηα ησλ απνθξηλφκελσλ, πξνηεξαηφηεηα ηεο εξεπλήηξηαο ήηαλ ε αλάπηπμε θιίκαηνο εκπηζηνζχλεο, ζηα πιαίζηα ηνπ νπνίνπ είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ λα δνζνχλ κεξνιεπηηθέο πιεξνθνξίεο (Robson, 2010). Γφζεθε ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηελ φιε παξνπζίαζε ηεο έξεπλαο, ζηε ιεπηνκεξή πεξηγξαθή θάζε ζηαδίνπ, ζηε ζπλνρή κεηαμχ ησλ κεξψλ ηεο. Με άιια ιφγηα, ε έξεπλα ζην ζχλνιφ ηεο ζα πξέπεη λα απαληά ζην πψο ηα κέξε ηεο ηαηξηάδνπλ κεηαμχ ηνπο θαη λα ζπκβάιιεη ζηελ αθήγεζε κηαο ζπγθξνηεκέλεο

144 144 «ηζηνξίαο», ε αιιηψο λα πξνζθέξεη έλα θαηαλνεηφ ράξηε ή κηα μεθάζαξε δνκή γηα ην θαηλφκελν πνπ κειεηά. Σέινο, γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηεο έξεπλαο, ν αλαγλψζηεο ή αθξναηήο ζα πξέπεη λα έρεη ηελ αίζζεζε ηεο απφθηεζεο κηαο βαζχηεξεο θαηαλφεζεο ηεο ρξεζηκφηεηαο ηεο έξεπλαο ή θαη ησλ επηκέξνπο πεξηζηαηηθψλ ή παξαδεηγκάησλ (π.ρ. ηνπ ηξφπνπ πνπ ζπγθεθξηκέλνη άλζξσπνη κε ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά αληηιακβάλνληαη ηε δσή ηνπο) (Αλδξνπηζνπνχινπ, 2011, ζ. 12). 4.9 Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο Καηά ηε δηελέξγεηα ηεο έξεπλαο, είλαη ινγηθφ λα πξνθχπηνπλ δπζθνιίεο θαη εκπφδηα, κε ζεκαληηθφηεξν ην κηθξφ κέγεζνο δείγκαηνο, πνπ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη πεξηνξηζηηθά ζηελ εξκελεία ησλ απνηειεζκάησλ, θαζψο πξνέξρεηαη απφ έλα κφλν θέληξν θηινμελίαο πξνζθχγσλ ζηελ Διιάδα, ζπγθεθξηκέλεο γεσγξαθηθήο πεξηνρήο θαη απφ κία κφλν εζλφηεηα. Σν αξηζκεηηθά πεξηνξηζκέλν βνιηθφ δείγκα πεξηιακβάλεη παηδηά πξνζθχγσλ απφ ηε πξία γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνξείαο απηψλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ φινπο ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πνπ κπνξεί λα πέξαζαλ. Έλα απφ ηα πξνβιήκαηα ηεο πνηνηηθήο έξεπλαο είλαη ε αδπλακία εκπεηξηθήο γελίθεπζεο ησλ πνξηζκάησλ ηεο ή πην αλαιπηηθά, ε αδπλακία ησλ πνηνηηθψλ εξεπλψλ λα κπνξνχλ λα γεληθεχζνπλ ηα πνξίζκαηά ηνπο ζε επξχηεξα ζχλνια νκνεηδψλ πεξηπηψζεσλ ηνπ πιεζπζκνχ απφ ηνλ νπνίν πξνέξρεηαη ην ζπγθεθξηκέλν δείγκα (Cohen et al., 2008, ζ. 170 Robson, 2010, ζ. 314 πκενχ, 2007). Δληνχηνηο, ζηελ πνηνηηθή έξεπλα ην δείγκα δελ ρξεηάδεηαη λα είλαη πνζνηηθά κεγάιν γηα ηε δηεμαγσγή έγθπξεο έξεπλαο, αιιά ζπλήζσο αλέξρεηαη ζε δηςήθην ή αθφκε θαη κνλνςήθην αξηζκφ. Έλα κεγάιν δείγκα δελ εμππεξεηεί νχηε ηνπο ζηφρνπο ηεο πνηνηηθήο έξεπλαο θαη ζπλήζσο ιεηηνπξγεί αξλεηηθά γηα ηελ εγθπξφηεηά ηεο, αθνχ κέζα ζην κεγάιν αξηζκφ ησλ ζπκκεηερφλησλ ράλνληαη ηα ππνθεηκεληθά θαη εμαηνκηθεπκέλα ραξαθηεξηζηηθά, ηα νπνία ζέιεη λα θαηαλνήζεη ε πνηνηηθή έξεπλα (Μαληδνχθαο, 2007, ζ. 241). Ζ ρξνλνβφξα δηαδηθαζία ηεο πξνεηνηκαζίαο ηεο έξεπλαο θαη αθνινχζσο ηεο νξγάλσζεο, ζπιινγήο δεδνκέλσλ θαη απνκαγλεηνθψλεζεο ησλ ζπλεληεχμεσλ, ε δηαδηθαζία κεηαγξαθήο, θσδηθνπνίεζεο θαη αλάπηπμεο

145 145 ζεκάησλ απφ ηα δεδνκέλα, θαζψο θαη ε δηαδηθαζία ηεο εξκελείαο ησλ επξεκάησλ, εληάζζνληαη ζηνπο ρξνληθνχο πεξηνξηζκνχο ηεο έξεπλαο (Creswell, 2011). Σα ζηελά ρξνληθά πιαίζηα δηεμαγσγήο ηεο έξεπλαο απνηέιεζαλ έλα αθφκε εκπφδην ζηε ρξήζε πεξηζζφηεξσλ κεζνδνινγηθψλ εξγαιείσλ ζπιινγήο δεδνκέλσλ, φπσο ηεο ζπκκεηνρηθήο παξαηήξεζεο, ηεο κειέηεο πεξίπησζεο, ηεο ηήξεζεο εκεξνινγίνπ νκάδαο, κε ζθνπφ ηελ εμαγσγή αζθαιέζηεξσλ ζπκπεξαζκάησλ. Δπηπιένλ, ε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ ζηεξίρηεθε απνθιεηζηηθά ζε ζπλεληεχμεηο, γεγνλφο πνπ ζέηεη πηζαλά εκπφδηα σο πξνο ηελ αμηνπηζηία, αθνχ ζηε ζπλέληεπμε ελππάξρεη πξνζσπηθή αιιειεπίδξαζε, ε νπνία ελέρεη ππνθεηκεληθφηεηα, κε απνηέιεζκα λα πθίζηαληαη επηξξνέο απφ ηα ζηνηρεία ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ ζπλδηαιεγνκέλσλ. Ζ ίδηα ε εξεπλήηξηα κπνξεί ελδερνκέλσο λα επεξεάδεη ηηο απαληήζεηο ησλ ζπλεληεπμηαδφκελσλ πξνο εθείλν πνπ επηζπκεί, κέζσ ησλ ππνθεηκεληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ. Βέβαηα, νη κε δνκεκέλεο ζπλεληεχμεηο ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο εξγαιείν, θαζψο ζεσξείηαη φηη είλαη νη πιένλ θαηάιιειεο ζηελ πεξίπησζε ηεο έξεπλαο κε επάισηεο πιεζπζκηαθέο νκάδεο, φπσο είλαη νη πξφζθπγεο (Ησζεθίδεο, 2008, ζ. 270 Mason, 2003, ζ. 338). Αλαθνξηθά κε ηελ παξαγσγή δεδνκέλσλ, πξφζθνκκα γηα ηελ εξεπλήηξηα απνηέιεζε ε κε χπαξμε θνηλήο γιψζζαο επηθνηλσλίαο κε ηνπο ζπλεληεπμηαδφκελνπο. Ζ ρξήζε δηεξκελέσλ σο θπζηθψλ νκηιεηψλ ηεο γιψζζαο ησλ πξνζθχγσλ, ζπλέβαιε θαηά ην δπλαηφλ ζηελ θαηαλφεζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ εξσηήζεσλ, ζε πεξηπηψζεηο φκσο φπνπ απαηηνχληαλ ε ζπλερήο αλαδηαηχπσζή ηνπο, απηφ πηζαλφλ λα δεκηνπξγνχζε δηαζηξέβισζε ηνπ λνήκαηνο ή ιαλζαζκέλε αλαθνξά ζε ηπρφλ κνλνιεθηηθέο ή ζχληνκεο απαληήζεηο ρσξίο λα παξέρεηαη πεξαηηέξσ αηηηνιφγεζε. Έηζη, γηα ηελ απνθπγή παξεξκελεηψλ ζα ήηαλ ζθφπηκν νη δηεξκελείο λα είλαη θαηάιιεια εθπαηδεπκέλνη θαη ελεκεξσκέλνη ζρεηηθά κε ηνπο ζθνπνχο ηεο έξεπλαο, πξνθεηκέλνπ νη εξσηήζεηο ηνπ ζπλεληεπθηή λα ηίζεληαη ζην πιαίζην κεγαιχηεξεο επειημίαο γηα ην ππφ κειέηε θαηλφκελν θαη νη απαληήζεηο λα δηαηππψλνληαη επαθξηβψο, φπσο έρνπλ δνζεί απφ ηνπο εξσηψκελνπο. Σέινο, θαηά ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο, ηεο ζπιινγήο θαη παξαγσγήο ησλ δεδνκέλσλ, θαζψο θαη ζηε κεηέπεηηα εξκελεία ηνπο, ζεκαληηθφ ξφιν δηαδξακάηηζε ε ρξήζε ηεο βηνγξαθηθήο κεζφδνπ - ε νπνία φπσο ήηαλ αλακελφκελν - επέθεξε αξθεηέο δπζθνιίεο θαη άγρνο ζηελ εξεπλήηξηα ιφγσ ηεο απεηξίαο ηεο αλαθνξηθά κε ηε δηεμαγσγή ηεο ζπγθεθξηκέλεο κεζφδνπ

146 146 ζην πιαίζην ηεο εξεπλεηηθήο δηαδηθαζίαο. Χζηφζν, θαηαβιήζεθε θάζε δπλαηή πξνζπάζεηα δηεξεχλεζεο ησλ ζηαδίσλ ηεο ελ ιφγσ κεζφδνπ, ζην πιαίζην κειέηεο άξζξσλ θαη ζρεηηθψλ πεγψλ ύλνςε πλνςίδνληαο, ζην έθην θεθάιαην αλαπηχρζεθε ν κεζνδνινγηθφο ζρεδηαζκφο ηεο παξνχζαο εκπεηξηθήο έξεπλαο. Δηδηθφηεξα, δηαηππψζεθαλ ν ζθνπφο θαη νη εξεπλεηηθνί ζηφρνη ηεο έξεπλαο, γηα ηελ απάληεζε ησλ νπνίσλ έγηλε επηινγή ηεο πνηνηηθήο πξνζέγγηζεο. Πξνζδηνξίζηεθε ην δείγκα ηεο πνηνηηθήο πξνζέγγηζεο θαη αλαιχζεθε ην εξεπλεηηθφ εξγαιείν ζπιινγήο δεδνκέλσλ πνπ αμηνπνηήζεθε ζηελ έξεπλα. Αθνινχζεζε ε πεξηγξαθή ηεο εξεπλεηηθήο δηαδηθαζίαο, ε αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ θαη ηέινο αλαθέξζεθαλ νη παξάκεηξνη πνπ δηαζθάιηζαλ ηελ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ηεο έξεπλαο, θαζψο θαη νη πεξηνξηζκνί ηεο. ην επφκελν θεθάιαην, πεξηγξάθεηαη ιεπηνκεξψο ν ηξφπνο επεμεξγαζίαο θαη αλάιπζεο ησλ πνηνηηθψλ δεδνκέλσλ πνπ αλέθπςαλ απφ ηηο αηνκηθέο ζπλεληεχμεηο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ.

147 147 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 5 ν ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΤΗ ΣΩΝ ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΩΝ 5.1 Δηζαγσγή ην θεθάιαην απηφ, αλαιχνληαη θαη εξκελεχνληαη ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα ηα νπνία πξνέθπςαλ απφ ηηο αθεγεκαηηθέο ζπλεληεχμεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ, ζην πιαίζην ηεο έξεπλαο πνπ δηεμήρζε ζρεηηθά κε ηε δηεξεχλεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνξείαο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, ηε πξία, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ φινπο ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πνπ κπνξεί λα πέξαζαλ. Οη ηζηνξίεο πνπ ιέγνληαη απφ ηνπο πξφζθπγεο νλνκάδνληαη θείκελα πεδίνπ ηα νπνία παξέρνπλ ηα πξσηνγελή δεδνκέλα ζηελ εξεπλήηξηα γηα λα αλαιχζεη ηελ ηζηνξία κε βάζε αθεγεκαηηθά ζηνηρεία. Καηά ηε δηαδηθαζία απηή, ε εξεπλήηξηα αθεγείηαη ηελ ηζηνξία θαη πξνζδηνξίδεη ηα ζέκαηα ή ηηο θαηεγνξίεο πνπ αλαδχνληαη (Creswell, 2011, ζ. 559). Γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο αλσλπκίαο ησλ αθεγεηψλ θαη ηελ πξνζηαζία ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζην θείκελν ηεο αλάιπζεο ην αξρηθφ γξάκκα ηνπ νλφκαηνο ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ηνπο. Οη πέληε (5) πιεξνθνξεηέο πνπ έδσζαλ ζπλέληεπμε, αλαθέξνληαη κε ησλ θσδηθφ 1, 2 (χξηνο/α 1, 2 θ.ιπ.). Οη ζπλεληεχμεηο κεηαγξάθεθαλ απφ ηελ εξεπλήηξηα, θαζψο ζεσξήζεθε ζεκαληηθή ε εθηίκεζε ησλ δηάθνξσλ κε ιεθηηθψλ ζηνηρείσλ ηεο ζπλέληεπμεο, ε νπνία κπνξνχζε λα γίλεη κφλν απφ ηελ ίδηα ηελ εξεπλήηξηα πνπ βίσζε ηε δηεξγαζία (Κνπιανπδίδεο, 2009, ζ. 103). 5.2 Αθεγήζεηο από ην παξειζόλ Οη δχν πξψηνη ζπκκεηέρνληεο πξφζθπγεο ζηελ έξεπλα είλαη ν 1, 24 εηψλ, θαη ν 2, 26 εηψλ. Καη νη δχν λεαξνί πξφζθπγεο είραλ ηειεηψζεη ην ζρνιείν ζηε πξία, πξηλ αλαγθαζηνχλ λα εγθαηαιείςνπλ ηελ παηξίδα ηνπο. Γε

148 148 γλψξηδαλ ηελ ειιεληθή γιψζζα θαη σο εθ ηνχηνπ ε αθήγεζε δηεμήρζε κε ηε δηακεζνιάβεζε δηεξκελέα απφ ην camp. Οη λεαξνί χξηνη πξφζθπγεο, κέζα απφ ηηο πξνζσπηθέο αθεγήζεηο ηνπο, πεξηγξάθνπλ ηηο ζπλζήθεο δσήο ηνπο πξηλ θαη κεηά ηνλ εκθχιην πφιεκν ζηε πξία, ηελ αλαγθαζηηθή θπγή ηνπο, ηα ζρνιηθά ρξφληα ζηε πξία θαη ηελ Διιάδα. ε κηα πξνζπάζεηα εξκελείαο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο απφ ηνπο ίδηνπο, κέζα απφ ηηο αθεγήζεηο ηνπο, αλαδχζεθαλ πξνζσπηθέο ηζηνξίεο θαη καξηπξίεο κλήκεο, απφ ηηο νπνίεο θάζε κηα αληηθαηνπηξίδεη ηε κνλαδηθφηεηα ηεο πξνζσπηθφηεηαο, ηηο βησκέλεο θαηαζηάζεηο θαη ηηο κνξθσηηθέο εκπεηξίεο ηνπ θάζε ζπκκεηέρνληα Σα ζρνιηθά ρξόληα ζηε πξία πξηλ ηε θπγή Οη αθεγήζεηο απφ ηα ζρνιηθά ρξφληα ζηε πξία πξηλ ηελ εκθχιηα εκπφιεκε ζχξξαμε θαη ηελ αλαγθαζηηθή κεηαλάζηεπζε, πεξηιακβάλνπλ ηζηνξίεο ειεπζεξίαο, αζθάιεηαο θαη νηθνλνκηθήο επκάξεηαο, φπσο απνηππψλεηαη ζηηο καξηπξίεο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ έξεπλα. Οη 1 θαη 2 ελήιηθνη πξφζθπγεο έρνπλ πην δπλαηέο αλακλήζεηο αλαθνξηθά κε ηα καζεηηθά ηνπο ρξφληα ζηε πξία. Αληίζεηα, ηα κηθξά πξνζθπγφπνπια πνπ ππνρξεψζεθαλ ζε αλαγθαζηηθή κεηαλάζηεπζε απφ πνιχ κηθξή ειηθία, παξαθνινχζεζαλ γηα ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα ην ζρνιείν. Δπηπιένλ, δελ δηαηεξνχλ ζε κεγάιν βαζκφ δσληαλή ηε ζχκεζε γεγνλφησλ θαη θαηαζηάζεσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο. «Σα ζρνιηθά κνπ ρξφληα πίζσ ζηελ παηξίδα ήηαλ πνιχ φκνξθα. Πέξλαγα πνιχ σξαία θαη είρακε νηθνλνκηθή άλεζε». (1/Αγφξη) «Σα καζεηηθά κνπ ρξφληα ήηαλ φκνξθα». (2/Αγφξη) «Γελλήζεθα ζην Νηέξδν ηεο πξίαο θαη πήγα κφλν ζηελ πξψηε δεκνηηθνχ εθεί. Νεπηαγσγείν δελ πήγα θαζφινπ. Γε ζπκάκαη πνιιά πξάγκαηα απφ ηφηε, γηαηί ήκνπλ κηθξή». (3/ Κνξίηζη) «ηε πξία πήγα κφλν κηα κέξα ζρνιείν. Μεηά βνκβαξδίζηεθε θαη δελ μαλαπήγα εθεί». (4/ Αγφξη)

149 149 «ηε πξία δελ έρσ πάεη θαζφινπ ζρνιείν θαη γεληθά δε ζπκάκαη ζρεδφλ ηίπνηα απφ ηε ρψξα κνπ γηαηί ήκνπλ κηθξή φηαλ θχγακε». (5/ Κνξίηζη) Οη δχν λεαξνί πξφζθπγεο 1 θαη 2 έρνπλ νινθιεξψζεη ηηο ζπνπδέο ηνπο ζην Λχθεην θαη έρνπλ ηειεηψζεη ην ζρνιείν κεηά απφ δψδεθα κήλεο θνίηεζεο, ζπγθεθξηκέλα 6 ρξφληα ζην δεκνηηθφ, 3 ζην γπκλάζην θαη 3 ζην ιχθεην. Μέζα απφ ηηο αθεγήζεηο ηνπο, μεδηπιψλεηαη ν αλείπσηνο πφλνο, ε ζπγθίλεζε, ε λνζηαιγία θαη ε αγάπε πξνο ηε γελέηεηξα γε. «ηε πξία έρσ ηειεηψζεη ην ιχθεην. πλνιηθά εθεί πήγα 12ρξφληα ζρνιείν, 6 ρξφληα ζην δεκνηηθφ, 3 ζην γπκλάζην θαη 3 ζην ιχθεην. Νεπηαγσγείν δελ πήγα». (1/ Αγφξη) «ηε πξία θνίηεζα 12 ρξφληα ζην ζρνιείν, εθεί ηειείσζα ην ιχθεην». (2/ Αγφξη) «Σα ζρνιηθά κνπ ρξφληα πίζσ ζηελ παηξίδα ήηαλ πνιχ φκνξθα.πέξλαγα πνιχ σξαία θαη είρακε νηθνλνκηθή άλεζε» (1/ Αγφξη) Σα κειινληηθά ζρέδηα, νη πξνζδνθίεο θαη ηα φλεηξά ηνπο γηα ζπνπδέο καηαηψλνληαη εμαηηίαο ηεο πνιηηηθήο αζηάζεηαο, ηεο βίαο, ησλ ζπγθξνχζεσλ, ηνπ αλαγθαζηηθνχ εθηνπηζκνχ. Καη νη δχν ήηαλ πνιχ θαινί καζεηέο. πγθεθξηκέλα, ν 1 επξφθεηην λα μεθηλήζεη ζπνπδέο σο πξνγξακκαηηζηήο ζην Παλεπηζηήκην, αιιά δελ πξφιαβε ιφγσ ηεο θαηάζηαζεο θαη ν 2 ελψ είρε νινθιεξψζεη ην πξψην έηνο ζπνπδψλ ζηελ εηδηθφηεηα ηνπ Ζιεθηξνιφγνπ Μεραληθνχ, αλαγθάζηεθε λα δηαθφςεη ηε ρνιή ηνπ. Σα παξαπάλσ επηβεβαηψλνληαη απφ ηα ίδηα ηα ιφγηα ησλ ζπλνκηιεηψλ. «ην γπκλάζην απνθαζίδακε κε ηη ζα ζέιακε λα αζρνιεζνχκε επαγγεικαηηθά θαη έηζη εγψ ζηελ ηξίηε γπκλαζίνπ απνθάζηζα λα αζρνιεζψ κε ηνπο ππνινγηζηέο, λα γίλσ πξνγξακκαηηζηήο. Ήζεια λα θνηηήζσ ζην

150 150 παλεπηζηήκην θαη κνπ άξεζε πάξα πνιχ ε ηερλνινγία. Ήκνπλ πνιχ θαιφο καζεηήο θαη ην ζρνιείν κνπ άξεζε. Ήζεια λα πάσ ζην παλεπηζηήκην αιιά δελ ηα θαηάθεξα ιφγσ ηεο θαηάζηαζεο εθεί». (1/ Αγφξη) «Ήκνπλ θαιφο καζεηήο θαη κνπ άξεζε ην ζρνιείν. Δίρα νλεηξεπηεί λα κπσ ζην παλεπηζηήκην θαη λα ζπνπδάζσ θάηη ζρεηηθφ κε ηελ ηερλνινγία πνπ κνπ άξεζε απφ κηθξφο. Καη ηα θαηάθεξα! Μπήθα ζην παλεπηζηήκην, ζην Υαιέπη, γηα λα ζπνπδάζσ ειεθηξνιφγνο κεραληθφο, αιιά δπζηπρψο ιφγσ πνιέκνπ ηειείσζα κφλν ην πξψην έηνο θαη αλαγθάζηεθα λα ην δηαθφςσ». (2/ Αγφξη) Η έμνδνο από ηε ρώξα Η πξνζθπγηθή δηαδξνκή σο ηελ Διιάδα ηελ αθήγεζή ηνπο νη ζπκκεηέρνληεο πξνζδηνξίδνπλ ηελ πξνζθπγηθή δηαδξνκή απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο κέρξη ηελ άθημή ηνπο ζηελ Διιάδα. Οη λεαξνί χξηνη αθεγνχληαη φηη βξίζθνληαη ζηελ Διιάδα εδψ θαη κεξηθνχο κήλεο θαη νη γνλείο ηνπο έρνπλ παξακείλεη ζηε πξία. Ο 1 αθνινχζεζε ην δξφκν ηεο κεγάιεο θπγήο καδί κε ηα δχν αδέιθηα ηνπ θαη έθηαζαλ ζηελ Διιάδα ρσξίο παξακνλή ζε ελδηάκεζε ρψξα. Ο 2 θαη ν αδειθφο ηνπ, αλαρσξψληαο απφ ηε πξία, παξέκεηλαλ 3 κήλεο ζηελ Σνπξθία σο ελδηάκεζν ζηαζκφ ηνπ ηαμηδηνχ ηνπο, φπνπ δελ έιαβαλ θαλελφο είδνπο εθπαίδεπζε, θαζψο δελ πξφιαβαλ, δεδνκέλνπ φηη ε έθδνζε ησλ απαξαίηεησλ εγγξάθσλ είλαη κηα δηεξγαζία αξθεηά ρξνλνβφξα. Φηάλνληαο ζηελ Διιάδα, αξρηθά έκεηλαλ γηα έλα πεξίπνπ κήλα ζηελ Αζήλα θαη ζηε ζπλέρεηα ν 2 ήξζε κφλνο ηνπ ζην camp. «Βξίζθνκαη ζηελ Διιάδα πεξίπνπ 10 κήλεο. Δγθαηέιεηςα ηε πξία ζηα 23 ρξφληα κνπ, καδί κε ηα δχν αδέιθηα κνπ, έλαο ιίγν κεγαιχηεξφο κνπ θαη έλαο ιίγν κηθξφηεξφο κνπ. Οη γνλείο καο βξίζθνληαη πίζσ ζηελ παηξίδα. Πέξπζη ήξζα εδψ ζηελ Διιάδα θαηεπζείαλ απφ ηε πξία, δελ έρσ κείλεη ζε άιιε ελδηάκεζε ρψξα». (1/ Αγφξη) «ηελ Διιάδα βξίζθνκαη ηνπο ηειεπηαίνπο 6 κήλεο. Ήκνπλ 1 κήλα ζηελ Αζήλα καδί κε ηνλ αδειθφ κνπ, πξνηνχ έξζσ εδψ

151 151 ζην camp. Οη γνλείο καο έρνπλ παξακείλεη πίζσ ζηε πξία. Ήξζακε κέζσ Σνπξθίαο, φπνπ κείλακε 3 κήλεο. Ο αδειθφο κνπ έρεη παξακείλεη ζηελ Αζήλα ελψ εγψ ήξζα εδψ κφλνο κνπ». (2/Αγφξη) ηελ αθήγεζε ηνπ 2, αλαδχεηαη έληνλα ε καηαίσζε πνπ βίσζε απφ ηηο ζπλζήθεο θαηά ηελ ηξίκελε παξακνλή καδί κε ηνλ αδειθφ ηνπ ζε camp ηεο Σνπξθίαο. ηνλ ελδηάκεζν απηφ ζηαζκφ, θαηά ηελ πξνζσξηλή δηάξθεηα παξακνλήο ηνπο, θπξηαξρνχλ έληνλα ηα αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα. Αλαθέξεη φηη δέρνληαλ αξθεηή πίεζε απφ ηνπο Σνχξθνπο θαη κέζα ζην camp νη δνκέο ππνζηήξημεο ήηαλ ειιηπείο, κε ζπλέπεηα ν ρξφλνο λα πεξλάεη κε αξγνχο ξπζκνχο, ελψ παξάιιεια ην ζεζκηθφ πιαίζην γηα ην θαζεζηψο ησλ πξνζθχγσλ αλαγλψξηδε πεξηνξηζκέλα δηθαηψκαηα. «(ηελ Σνπξθία), δερφκαζηαλ αξθεηή πίεζε απφ ηνπο Σνχξθνπο. Μέλακε κέζα ζην camp ρσξίο λα κπνξνχκε λα θάλνπκε πνιιά πξάγκαηα». (2/Αγφξη) Γεδνκέλεο ηεο κεηαβαηηθήο επνρήο πνπ δνχκε, ην δήηεκα ηεο κεζνξηαθφηεηαο αλαδεηθλχεηαη ζε βαζηθφ ππιψλα ελδηαθέξνληνο θαη πξνβιεκαηηζκνχ. ην ζχγρξνλν πιαίζην ηεο παγθνζκηφηεηαο, ε δηάβαζε απφ ηνλ έλαλ πνιηηηζκφ ζηνλ άιινλ, ε πάιε ησλ ζπλφξσλ, ε ζπλάληεζε πεξηζζφηεξσλ πιαηζίσλ αλαθνξάο, ε απνκάθξπλζε απφ απζηεξά πεξηραξαθσκέλεο ηδέεο, ηείλνπλ πξνο κηα ζπλνιηθφηεξε πξννπηηθή. Ζ θηλεηηθφηεηα ησλ αλζξψπηλσλ πιεζπζκψλ έρεη δηακνξθψζεη λέα δεδνκέλα, έλα λέν ζχζηεκα ζρέζεσλ, κε δηθέο ηνπο δνκέο θαη αιιειεμαξηήζεηο (Μπεθ, 1999) Η εθπαίδεπζε θαηά ηηο πξνζθπγηθέο δηαδξνκέο πσο πξνέθπςε, κε βάζε ηηο απαληήζεηο ζηηο εξσηήζεηο ησλ ζπλεληεχμεσλ, νη ζπκκεηέρνληεο δελ έιαβαλ θάπνηνπ είδνπο εθπαίδεπζε ηππηθήο ή άηππεο κνξθήο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πξνζθπγηθψλ δηαδξνκψλ ηνπο. Ο 2 κάιηζηα, αλαθέξεη φηη ζηελ Σνπξθία αθνινπζείηαη κηα ρξνλνβφξα ζεηξά ελεξγεηψλ γηα λα εθδνζνχλ ηα απαξαίηεηα έγγξαθα πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ εθκάζεζε ηεο ηνπξθηθήο γιψζζαο. Σα απνζπάζκαηα απφ ηηο καξηπξίεο ηνπο πνπ

152 152 αλαθέξνληαη παξαθάησ, ηεθκεξηψλνπλ αθξηβψο απηά ηα ζηνηρεία ησλ δεδνκέλσλ. «(ηελ Διιάδα) δελ έρσ ιάβεη άιιε εθπαίδεπζε, ηππηθή ή άηππε». (1/ Αγφξη) «(ηελ Σνπξθία) δελ έιαβα θάπνηνπ είδνπο εθπαίδεπζε, θαζψο απαηηείηαη πνιχο ρξφλνο γηα λα βγνπλ ηα έγγξαθα θαη λα κάζεηο ηε γιψζζα». (2/ Αγφξη) «Οχηε εδψ (ζηελ Διιάδα) έρσ ιάβεη θάπνηνπ είδνπο Δθπαίδεπζε». (2/ Αγφξη) Ο 2 πξνζπαζεί κφλνο ηνπ λα απνθηήζεη γλψζεηο ρεηξηζκνχ ηνπ ειεθηξνληθνχ ππνινγηζηή θαη θάλεη πξαθηηθή εμάζθεζε ζηελ αγγιηθή γιψζζα κε ηε βνήζεηα ηνπ δηαδηθηχνπ. ην πιαίζην ησλ αλαγθψλ ηεο λέαο γεληάο πνπ κεγαιψλεη κέζα ζε έλα φιν θαη πην ςεθηαθφ θφζκν, νη ΣΠΔ ζπληεινχλ ζηελ απηφλνκε κάζεζε αιιά θαη ζηε δηεπθφιπλζε θαη ππνζηήξημε ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ καζήκαηνο ησλ αγγιηθψλ. «απιά πξνζπαζψ κφλνο κνπ λα κάζσ λα ρεηξίδνκαη ηνλ ππνινγηζηή θαη ιίγα αγγιηθά κέζσ internet». (2/ Αγφξη) Μειινληηθέο πξννπηηθέο γηα κόληκε εγθαηάζηαζε Οη αθεγήζεηο ησλ λεαξψλ πξνζθχγσλ, απνθαιχπηνπλ φηη ε Διιάδα απνηειεί γη απηνχο ηνλ ελδηάκεζν ζηαζκφ γηα ην ηαμίδη πξνο ηελ Δπξψπε. Απηφ θαζηζηά ηελ παξακνλή ηνπο ζηελ Διιάδα πξνζσξηλή θαη φρη κφληκε. ηφρνο ηνπο είλαη ε κεηάβαζε ζε θάπνηα άιιε επξσπατθή ρψξα θαη ζπγθεθξηκέλα ζηε Γεξκαλία, ψζηε λα θαηαθέξνπλ λα εθπιεξψζνπλ ηηο εθπαηδεπηηθέο θαη επαγγεικαηηθέο ηνπο πξνζδνθίεο. Έηζη, αλακέλνπλ λα εγθαηαζηαζνχλ κφληκα ζηε Γεξκαλία θαη ζπγρξφλσο φηη ζα ηνπο δνζεί ε δπλαηφηεηα λα ζπνπδάζνπλ, ψζηε λα θαηαθέξνπλ λα αζθήζνπλ ην επάγγεικα πνπ επηζπκνχλ. Δηδηθφηεξα, ν 1 ζέιεη λα «θπλεγήζεη» ην φλεηξφ ηνπ θαη λα νινθιεξψζεη ηηο ζπνπδέο ηνπ σο πξνγξακκαηηζηήο Ζ/Τ θαη ν 2 έρεη ζπγγελείο εθεί, κε ηνπο νπνίνπο επηδηψθεη

153 153 λα ζπλαληεζεί θαη θπξίσο, επηζπκεί λα ζπνπδάζεη ηερλνινγία ζε θάπνην γεξκαληθφ παλεπηζηήκην. Βέβαηα, ππνζηεξίδεη φηη ζα παξέκελε ζηελ Διιάδα, αιιά ιφγσ ησλ πεξηνξηζκέλσλ επαγγεικαηηθψλ επθαηξηψλ, αλαγθαζηηθά ζα θχγεη ζηε Γεξκαλία. «Θα ήζεια θάπνηα ζηηγκή λα θχγσ γηα ηε Γεξκαλία θαη λα ζπλερίζσ εθεί ην φλεηξφ κνπ, λα γίλσ πξνγξακκαηηζηήο Ζ/Τ. «Θα ήζεια λα κείλσ ζηελ Διιάδα αιιά δελ κνπ δίλνληαη πνιιέο επθαηξίεο λα θάλσ πξάγκαηα θαη έηζη αλαγθαζηηθά ζα θχγσ γηα Γεξκαλία, φπνπ έρσ θάπνηνπο ζπγγελείο. Δθεί ζα ήζεια λα ζπλερίζσ ην φλεηξφ κνπ λα αζρνιεζψ κε ηελ ηερλνινγία θαη ίζσο λα θνηηήζσ ζε θάπνην γεξκαληθφ παλεπηζηήκην». (2/ Αγφξη) Ο 1 δειψλεη φηη ζέιεη λα επηζηξέςεη ζηελ παηξίδα ηνπ φηαλ ηειεηψζεη ν πφιεκνο. Ννζηαιγεί ηνλ ηφπν ηνπ θαη ηνλ δηαηεξεί κέζα ζηελ ςπρή ηνπ. Όηαλ ηειεηψζεη ν πφιεκνο, ζέισ λα μαλαγπξίζσ ζηελ παηξίδα κνπ. Δίκαη ζίγνπξνο φηη κηα κέξα ζα μαλαγπξίζσ» (1/ Αγφξη) Ο αλαγθαζηηθφο εθηνπηζκφο παηδηψλ κε ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο ζε άιιεο ρψξεο εγείξνπλ ηνλ θίλδπλν δεκηνπξγίαο κηαο ρακέλεο γεληάο (UNHCR, 2016b). Σα εκπφδηα ζηελ έληαμε ησλ λεαξψλ πξνζθχγσλ εληζρχνληαη απφ ηε δπζθνιία αληαπφθξηζεο ησλ εζληθψλ δεκφζησλ εθπαηδεπηηθψλ ζπζηεκάησλ ησλ ρσξψλ ππνδνρήο (Culbertson & Constant, 2015). 5.3 Αθεγήζεηο από ην παξόλ Οη επφκελνη ηξεηο ζπκκεηέρνληεο είλαη ηξία κηθξά ζε ειηθία αδέιθηα, ε 3, 11 εηψλ, ν 4, 10 εηψλ θαη ε 5, 8,5 εηψλ. Έρνπλ θνηηήζεη απνθιεηζηηθά ζε ειιεληθά ζρνιεία, γη απηφ θαη γλψξηδαλ ηελ ειιεληθή γιψζζα. Χο εθ ηνχηνπ, δελ ήηαλ απαξαίηεηε ε παξνπζία δηεξκελέα γηα ηα ζπγθεθξηκέλα παηδηά. Οη αθεγήζεηο απφ ηα ζρνιηθά ρξφληα ζηελ Διιάδα πεξηιακβάλνπλ ηηο καξηπξίεο

154 154 ηνπο. Οη ζπκκεηέρνληεο αλαγθάζηεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηηο εζηίεο ηνπο θαη ζπλαθφινπζα λα δηαθφςνπλ ην ζρνιείν εμαηηίαο ηνπ πνιέκνπ. Σν λεαξφ ηεο ειηθίαο ησλ αθνχζηα εθηνπηζκέλσλ, θαζηζηά δχζθνιε ηελ αλάθιεζε γεγνλφησλ ή αλακλήζεσλ απφ ηελ παηδηθή ηνπο ειηθία ζηε πξία. Καηά ζπλέπεηα, ν βησκαηηθφο θφζκνο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ, μεηπιίγεηαη κέζα απφ ηηο πξνθνξηθέο καξηπξίεο πνπ θαηαζέηνπλ αλαθνξηθά κε ηελ εγθαηάζηαζή ηνπο ζηελ Διιάδα θαη ηελ εθπαίδεπζή ηνπο θαηά ηε δηακνλή ζηε ρψξα ππνδνρήο Οη εθπαηδεπηηθέο εκπεηξίεο ζηελ Διιάδα Απφ ηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ πξνέθπςε φηη ηα παηδηά απηά βξίζθνληαη ζηελ Διιάδα εδψ θαη 2 ρξφληα πεξίπνπ. Αξρηθά, εγθαηαζηάζεθαλ ζηε Λεηβαδηά θαη ηνλ ηειεπηαίν ρξφλν δηακέλνπλ ζε Κέληξν Φηινμελίαο καδί κε ηνπο γνλείο ηνπο, φπσο θαίλεηαη θαη ζηα παξαθάησ απνζπάζκαηα απφ ηα ιφγηα ησλ ίδησλ. «Δίκαζηε εδψ δχν ρξφληα.. Δδψ βξίζθνκαη κε ηνπο γνλείο κνπ θαη ηα δχν αδέιθηα κνπ. Όηαλ ήξζακε εδψ εγθαηαζηαζήθακε πξψηα ζηε Λεηβαδηά». (3/ Κνξίηζη) «ηελ Διιάδα ήξζακε πξηλ δπν ρξφληα, αξρηθά κείλακε ζηε Λεηβαδηά γηα ελάκηζε ρξφλν Δδψ ζηε Μπξζίλε είκαζηε ηνλ ηειεπηαίν κηζφ ρξφλν». (4/ Αγφξη) Ζ παξνπζία ησλ πξνζθπγφπνπισλ ζε ειιεληθή ηάμε ζε δεκφζην ζρνιείν ηεο Λεηβαδηάο, ζεκαηνδνηεί ηελ έλαξμε ηεο ζρνιηθήο δσήο ζηε ρψξα ππνδνρήο. Σν δηάζηεκα πνπ έκεηλαλ εθεί, γχξσ ζηνλ ελάκηζη ρξφλν, ηειείσζαλ ηελ Α δεκνηηθνχ. «(ηε Λεηβαδηά) μαλαπήγα ζηελ πξψηε δεκνηηθνχ, θαζψο δε γλψξηδα θαζφινπ ειιεληθά». (3/ Κνξίηζη) «ηε Λεηβαδηά. πήγα ζηελ πξψηε δεκνηηθνχ». (4 / Αγφξη) «Πέξπζη ηειείσζα ηελ πξψηε ζηε Λεηβαδηά». (5/ Κνξίηζη)

155 155 Καηά ην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ δηεμήρζεζαλ νη ζπλεληεχμεηο ηνπ δείγκαηνο, ηα παηδηά πξφζθπγεο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ Κέληξνπ Φηινμελίαο, ζχκθσλα κε ηηο απαληήζεηο ηνπο, θνηηνχλ ζε Γεκνηηθφ ζρνιείν ζηε γεηηνληθή θσκφπνιε, ζηε Β, ζηελ Γ θαη ζηελ Δ ηάμε, αληίζηνηρα. «Δίκαη 11 εηψλ θαη πάσ ζηελ Δ ηάμε ζην δεκνηηθφ ζρνιείν (γεηηνληθή θσκφπνιε). Πεγαηλνέξρνκαη θαζεκεξηλά κε ην ζρνιηθφ ιεσθνξείν. Έραζα ηε δεπηέξα, ηελ ηξίηε θαη ηελ ηεηάξηε θαη θέηνο πήγα θαηεπζείαλ ζηελ πέκπηε». (3/ Κνξίηζη) «Φέηνο πήγα ζηελ ηξίηε δεκνηηθνχ, εδψ ζην δεκνηηθφ ζρνιείν. Γεπηέξα δεκνηηθνχ δελ πήγα θαζφινπ, απφ ηελ πξψηε πήγα θαηεπζείαλ ζηελ Σξίηε». (4/ Αγφξη) «Δίκαη 8,5 εηψλ θαη πεγαίλσ ζηε δεπηέξα δεκνηηθνχ». (5/ Κνξίηζη) Απφ ηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ πξνέθπςε πσο φια ηα παηδηά πξφζθπγεο εθθξάδνπλ ηελ ηθαλνπνίεζή ηνπο γηα ην ειιεληθφ ζρνιείν θαη δήισζαλ φηη πεξλνχλ επράξηζηα θαη φηη ηνπο αξέζεη. Παξά ηηο δπζθνιίεο, ινηπφλ, θαίλεηαη πσο ηα παηδηά πξνζαξκφζηεθαλ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, αληαπνθξίζεθαλ ζηα καζήκαηα θαη ηνπο θαλφλεο πνπ απαηηνχζε ε δσή ηνπ ζρνιείνπ. Σα κηθξά πξνζθπγφπνπια κε ηνλ θαηξφ απέθηεζαλ θηιίεο κε ηα γεγελή παηδηά παξά ηηο γισζζηθέο θαη θνηλσληθέο δπζρέξεηεο θαη φια δείρλνπλ φηη ιεηηνπξγνχλ νκαιά ζηελ θαζεκεξηλή ζρνιηθή δηαδηθαζία. Βέβαηα, έλαο απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο θαη ζπγθεθξηκέλα ν 4 αθεγείηαη κε ιφγηα λνζηαιγίαο ηε ζρνιηθή ρξνληά ζηε Λεηβαδηά γηαηί εθεί είρε θαιχηεξε δαζθάια θαη πεξηζζφηεξνπο θίινπο ζην ζρνιείν. Απφ ηηο απαληήζεηο ησλ εξσηεζέλησλ αλαθνξηθά κε ην κάζεκα ησλ ειιεληθψλ σο δεχηεξε γιψζζα, δηαπηζηψλεηαη φηη νη κηθξνί πξφζθπγεο κπφξεζαλ λα αληαπεμέιζνπλ ζηε δηαθνξεηηθή δνκή ηεο γιψζζαο θαη ζην γεγνλφο φηη ε ζρνιηθή χιε δηδάζθεηαη ζε κηα μέλε πξνο απηνχο γιψζζα. Σα παξαπάλσ γίλνληαη θαηαλνεηά ζηηο εθθξάζεηο ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ. «Μνπ αξέζεη πάξα πνιχ εδψ, αγαπάσ πνιχ ηελ Διιάδα. Μνπ αξέζεη πνιχ ζην ζρνιείν θαη έρσ θάλεη θίινπο.

156 156 Πεξλάσ θαιά θαη έκαζα γξήγνξα ηα ειιεληθά. Με ηα ππφινηπα παηδηά ηα πεγαίλσ πνιχ θαιά. (3/ Κνξίηζη) «Μνπ αξέζεη ην ζρνιείν, πεξλάσ θαιά αιιά ζηε Λεηβαδηά ήηαλ θαιχηεξα. Δίρα θαιχηεξε δαζθάια θαη πεξηζζφηεξνπο θίινπο ζην ζρνιείν». (4/ Αγφξη) «Μνπ αξέζεη πνιχ ην ζρνιείν. Πξηλ πάσ ζηελ πξψηε, δε κίιαγα ζρεδφλ θαζφινπ ειιεληθά, φκσο ην ζρνιείν θαη ε θπξία κνπ κε βνήζεζαλ πνιχ θαη ηψξα ηα κηιάσ πνιχ θαιά. ε δσή κνπ εδψ ζηελ Διιάδα, θαη θπξίσο ζηε Λεηβαδηά, κνπ αξέζεη πνιχ». (5/ Κνξίηζη) Δθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο πσο αλαθέξζεθε ζηελ πξνεγνχκελε ππνελφηεηα, κε βάζε ηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ, πξνθχπηεη φηη ε έληνλε επηζπκία ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ λα παξαθνινπζνχλ θαζεκεξηλά ην ειιεληθφ ζρνιείν, αιιά θαη ε πξνζπκία ηνπο γηα εθκάζεζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, θαλεξψλεη ηελ πξνζδνθία ηνπο γηα ζπλέρηζε ηεο εθπαίδεπζεο. Σα κηθξά πξνζθπγφπνπια αλαθέξνπλ φηη είλαη θαινί καζεηέο/ηξηεο, φπσο δηαγξάθεηαη ζηα απνζπάζκαηα απφ ηηο απαληήζεηο ηνπο πνπ αθνινπζνχλ. «Δίκαη θαιή καζήηξηα θαη έρσ θαιή δαζθάια». (3/ Κνξίηζη) «Δίκαη θαιφο καζεηήο». (4/ Αγφξη) «Δίκαη θαιή καζήηξηα.» (5/ Κνξίηζη) Μέζα απφ ηηο αθεγήζεηο ηνπο, ηα παηδηά πξφζθπγεο απνηππψλνπλ επαγγεικαηηθέο πξννπηηθέο, νη νπνίεο ζπλδένληαη κε ηηο εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο θαη θηινδνμίεο ηνπο. Μάιηζηα, δχν απφ ηνπο ηξεηο ζπκκεηέρνληεο αλαθέξνληαη ζηνπο επαγγεικαηηθνχο ζηφρνπο ηνπο πνπ απαηηνχλ αλψηεξεο ή/θαη αλψηαηεο ζπνπδέο, θαζψο πξνζδνθνχλ φηη ζα αζθήζνπλ ην επάγγεικα ηνπ γηαηξνχ ην νπνίν πξναπαηηεί θαη ηηο αληίζηνηρεο παλεπηζηεκηαθέο ζπνπδέο. Μέζα απφ ηηο ζπνπδέο ηνπο αλακέλεηαη φηη ζα θαηαθέξνπλ λα βειηηψζνπλ ηηο

157 157 ζπλζήθεο ηεο δσήο ηνπο θαη λα επηζηξέςνπλ ζηελ παηξίδα ηνπο γηα λα αζθήζνπλ ην επάγγεικα ηνπ γηαηξνχ ζηε πξία. Ο λεαξφο 4 αλαθέξεη επηπιένλ ηελ επηζπκία ηνπ λα γίλεη θαληάξνο θαη λα επηζηξέςεη ζηελ εκπφιεκε πεξηνρή κε ζθνπφ λα βνεζήζεη ηελ παηξίδα ηνπ. Γειψλεη φηη ηνπ αξέζεη ζηελ Διιάδα, αιιά νλεηξεχεηαη λα μαλαγπξίζεη πίζσ ζηε πξία. Απφ ηελ άιιε, ε 5 δελ κπνξεί λα θαληαζηεί πσο ζα ήηαλ ε δσή ηεο ζηε πξία, θαζψο νη αλακλήζεηο ηεο είλαη ιηγνζηέο. Απφ ηελ απάληεζή ηεο θαίλεηαη πσο ζα έκελε κφληκα ζηελ Διιάδα θαη ζπγθεθξηκέλα ζηε Λεηβαδηά πνπ δειψλεη φηη ηεο αξέζεη πνιχ. «Όηαλ κεγαιψζσ, νλεηξεχνκαη λα γίλσ γηαηξφο θαη λα μαλαγπξίζσ πίζσ ζηε πξία». (3/ Κνξίηζη) «Όηαλ κεγαιψζσ ζέισ λα γίλσ γηαηξφο ή θαληάξνο, γηα λα πνιεκήζσ ζηε πξία. ηελ Διιάδα κνπ αξέζεη αιιά νλεηξεχνκαη λα μαλαγπξίζσ πίζσ». (4/ Αγφξη) «Γελ μέξσ λα ζαο πσ αλ κνπ άξεζε ε δσή κνπ ζηε πξία γηαηί δε ζπκάκαη ζρεδφλ ηίπνηα, αιιά ε δσή κνπ εδψ ζηελ Διιάδα, θαη θπξίσο ζηε Λεηβαδηά, κνπ αξέζεη πνιχ». (5/ Κνξίηζη)

158 158 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 6 ν ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ-ΠΡΟΣΑΔΙ ην θεθάιαην απηφ παξνπζηάδνληαη ηα ζεκαληηθφηεξα επξήκαηα πνπ αλέδεημαλ ηα απνηειέζκαηα ηεο πνηνηηθήο έξεπλαο θαη επηρεηξείηαη ν εξκελεπηηθφο θαη θξηηηθφο ζρνιηαζκφο ηνπο ζε ζπλάξηεζε κε ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη ην ζεσξεηηθφ πιαίζην. Με γλψκνλα ηνλ εξεπλεηηθφ ζθνπφ, ηα ζηνηρεία απφ 5 λεαξνχο/έο πξφζθπγεο - ζπκκεηέρνληεο ζε αηνκηθή ζπλέληεπμε - ζπλδπάζηεθαλ πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλεζεί ε εθπαηδεπηηθή πνξεία ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, ηε πξία, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ φινπο ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πνπ κπνξεί λα πέξαζαλ. Σν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηε δηαηχπσζε πξνηάζεσλ πνπ δχλαηαη λα απνβνχλ ρξήζηκεο ζε αληίζηνηρεο κειινληηθέο έξεπλεο. 6.1 πκπεξάζκαηα ηελ παξνχζα εξεπλεηηθή εξγαζία, κέζα απφ ηελ αλάιπζε θεηκέλσλ βηνγξαθηθψλ αθεγήζεσλ, επηρεηξήζεθε ε κειέηε ησλ κνξθψλ εθπαίδεπζεο λεαξψλ χξησλ πξνζθχγσλ απφ ηελ παηξίδα ηνπο έσο θαη ηελ Διιάδα θαη νη εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο ηνπο βάζεη ησλ πξφηεξσλ εθπαηδεπηηθψλ θαη φρη κφλν- εκπεηξηψλ ηνπο. Οη βηνγξαθηθέο αθεγήζεηο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ έξεπλα, απνηππψλνπλ ην ρξνληθφ πιαίζην ζην νπνίν εγγξάθνληαη ηζηνξίεο πνπ αθνξνχλ ζην παξειζφλ, ζην παξφλ αιιά θαη ζε έλα κέιινλ κε φια φζα επηζπκνχλ λα πξαγκαηνπνηήζνπλ. Οη πξνζσπηθέο αθεγήζεηο ησλ λεαξψλ χξησλ πξνζθχγσλ παξαπέκπνπλ ζε εμειίμεηο θαη εκπεηξίεο, πνπ έιαβαλ ρψξα εληφο ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθψλ πεδίσλ θαη δνκηθψλ ζπλζεθψλ (Rosenthal, 1995 Wohlrab-Sahr, 2002, ζ. 12). Αλ φιεο νη θαθνπρίεο πνπ βηψλνπλ νη ελήιηθνη πξφζθπγεο έρνπλ αληίθηππν ζηελ ςπρν-πλεπκαηηθή ηνπο πγεία, γίλεηαη αληηιεπηφο ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν φιεο απηέο νη θαηαζηάζεηο «γξάθνπλ» ζηα κάηηα θαη ηελ ςπρή ελφο κηθξνχ παηδηνχ. Καη κηιάκε γηα έλαλ ηεξάζηην αξηζκφ πξνζθπγφπνπισλ, πνπ άγγημε ην 52% ηνπ πξνζθπγηθνχ πιεζπζκνχ ην 2017 (ζε

159 159 ζρέζε κε ην 41%, ην 2009), ελψ αλαθέξζεθαλ αζπλφδεπηα θαη απνθνκκέλα απφ ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο παηδηά, πνπ βξέζεθαλ λα δεηνχλ άζπιν απφ 67 ρψξεο θαη 63 νξγαληζκνχο ηεο Όπαηεο Αξκνζηείαο ηνπ ΟΖΔ, ηελ ίδηα ρξνληά (UNHCR, 2017). Απφ ην ζχλνιν ησλ ζπκκεηερφλησλ λεαξψλ πξνζθχγσλ ζηελ έξεπλα, νη δχν πνπ είλαη ελήιηθεο, εγθαηέιεηςαλ ηε πξία πξηλ απφ έλα ρξφλν πεξίπνπ, ελψ ηξία παηδηά πξηλ απφ δχν ρξφληα. Οη ηέζζεξηο ήξζαλ απεπζείαο ζηελ Διιάδα, ελψ έλαο απφ απηνχο εηζήιζε ζηε ρψξα καο κε πξνζσξηλφ ελδηάκεζν ζηαζκφ ηελ Σνπξθία, φπνπ παξέκεηλε γηα 3 κήλεο. Γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζπκκεηέρνληεο ην δηάζηεκα δηακνλήο ζηελ Διιάδα ζπκπίπηεη κε ηε δηακνλή ζην Κέληξν Φηινμελίαο. Οη γνλείο ησλ ελήιηθσλ πξνζθχγσλ βξίζθνληαη ζηε πξία, ελψ ηα κηθξά παηδηά ζπλνδεχνληαη απφ ηνπο γνλείο θαη ηα αδέιθηα ηνπο. πλνςίδνληαο ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο, αλαθνξηθά κε ηα ζρνιηθά ρξφληα ζηε πξία πξηλ ηελ αλαγθαζηηθή θπγή, νη ζπκκεηέρνληεο ελήιηθνη πξφζθπγεο έρνπλ νινθιεξψζεη ηελ εθπαίδεπζε πνπ παξέρεηαη ζην πιαίζην ηνπ ηππηθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο ηεο ρψξαο ηνπο, ζε επίπεδν ζπνπδψλ Λπθείνπ. Οη ζπνπδέο ηνπο ζε αλψηαηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα δελ πξαγκαηνπνηήζεθαλ εμαηηίαο ηνπ πνιέκνπ. Ο έλαο δελ πξφιαβε λα μεθηλήζεη ηε θνίηεζή ηνπ θαη ν δεχηεξνο, ελψ είρε εηζαρζεί, δελ θαηάθεξε λα νινθιεξψζεη ηηο ζπνπδέο ηνπ ζην Παλεπηζηήκην ηεο πφιεο Υαιέπη ζηε πξία. Απφ ηα ηξία αδέιθηα, ην έλα ηειείσζε ηελ Α Γεκνηηθνχ ζηε πξία, ην άιιν πήγε κία κέξα ζρνιείν θαη δηέθνςε ιφγσ ησλ βνκβαξδηζκψλ, θαη ην ηειεπηαίν δελ έρεη θνηηήζεη ζε ζρνιηθή κνλάδα ηεο πξίαο δηφηη αλαγθάζηεθε λα εγθαηαιείςεη ηε ρψξα φηαλ ήηαλ ζε πνιχ κηθξή ειηθία. Καηά ηε δηάξθεηα ησλ πξνζθπγηθψλ δηαδξνκψλ ηνπο, νη λεαξνί πξφζθπγεο δελ έιαβαλ θάπνηνπ είδνπο εθπαίδεπζεο, ηππηθήο ή άηππεο κνξθήο. Έλαο απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο πνπ δηέκελε πξνζσξηλά ζηελ Σνπξθία, κέζα απφ ηελ πξνζσπηθή ηνπ αθήγεζε, αλαθέξεηαη ζηελ έιιεηςε πξφζβαζεο ζηελ επίζεκε εθπαίδεπζε θαη ζηηο δπζθνιίεο εθκάζεζεο ηεο ηνπξθηθήο γιψζζαο ζηα πξνζθπγφπνπια. Ζ δηακφξθσζε κηαο ζεηξάο ζεζκηθψλ κέηξσλ θαη εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ ηεο Σνπξθίαο, εγθισβίδεη ηε δπλαηφηεηα έληαμεο ησλ παηδηψλ απηψλ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία. Μάιηζηα, ηνλίδεη φηη ζην camp ηεο Σνπξθίαο νη δνκέο παξερφκελσλ ππεξεζηψλ θαη ππνζηήξημεο ήηαλ αλεπαξθείο, δεκηνπξγψληαο κία θαηάζηαζε εγθισβηζκνχ.

160 160 ηηο αθεγεκαηηθέο ζπλεληεχμεηο νη ελήιηθνη χξηνη πξφζθπγεο, έρνληαο ζεκεηψζεη αδηάιεηπηε ζρνιηθή θνίηεζε ζηηο ρψξεο ηνπο, αλαθέξζεθαλ ζηα κειινληηθά ηνπο ζρέδηα, ηα φλεηξα θαη ηηο επηζπκίεο ηνπο, ηηο επαγγεικαηηθέο θηινδνμίεο ηνπο, ηηο πξννπηηθέο γηα κφληκε εγθαηάζηαζε. χκθσλα κε ηελ αλάιπζε ησλ επξεκάησλ, δηαπηζηψζεθε φηη έρνπλ δηακνξθσκέλεο εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο νη νπνίεο βαζίδνληαη ζηηο πξνεγνχκελεο εθπαηδεπηηθέο θαη φρη κφλν- εκπεηξίεο ηνπο. πγθεθξηκέλα, θαλέξσζαλ ηελ πξνζδνθία ηνπο λα ζπνπδάζνπλ ζε ηδξχκαηα αλψηαηεο εθπαίδεπζεο, θαη κάιηζηα νη ηξεηο απφ ηνπο πέληε νλεηξεχνληαη λα γίλνπλ γηαηξνί, ίζσο ιφγσ φιεο ηεο αλείπσηεο βίαο πνπ έρνπλ βηψζεη ζηελ παηξίδα ηνπο, είηε ηε ζπκνχληαη είηε φρη. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε θνηλή απάληεζε δχν εμ απηψλ φηη νλεηξεχνληαη λα επηζηξέςνπλ πίζσ ζηελ παηξίδα γηαηξνί. Διπίδνπλ γηα έλα θαιχηεξν κέιινλ θαη ζεσξνχλ φηη ε ρψξα ζηελ νπνία ζα θαηαθέξνπλ λα εθπιεξψζνπλ ηηο αηνκηθέο πξνζδνθίεο ηνπο γηα εθπαίδεπζε θαη επαγγεικαηηθή θαηαμίσζε, είλαη ε Γεξκαλία. Μάιηζηα, ε ζπγθεθξηκέλε ρψξα έρεη επηιεγεί απφ απηνχο σο ηφπνο κφληκεο εγθαηάζηαζεο, ιφγσ ηεο παξνρήο επθαηξηψλ, ελψ έλαο απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο ζα έρεη επηπιένλ ηε δπλαηφηεηα επαλέλσζεο κε ζπγγεληθά ηνπ πξφζσπα. Αληηθεηκεληθνί παξάγνληεο επεξεάδνπλ ηελ επηινγή ηνπο απηή, φπσο ε ηθαλφηεηα ηεο αγνξάο εξγαζίαο λα αθνκνηψλεη ηνπο πξφζθπγεο (θπξίσο κε ηε δηαζεζηκφηεηα πνιιψλ ζέζεσλ αλεηδίθεπηεο εξγαζίαο) θαη λα πξνζθέξεη αμηνπξεπείο κηζζνχο θαη ζπλζήθεο δηαβίσζεο. Οη πξφζθπγεο, σζηφζν, θαίλεηαη λα ζεσξνχλ αθφκε ζεκαληηθφηεξνπο άιινπο ππνθεηκεληθνχο παξάγνληεο, φπσο ε παξνπζία κηαο εγθαηεζηεκέλεο θνηλφηεηαο γεγελψλ ή ζπκπαηξησηψλ κε ηα δίθηπα θηινμελίαο θαη δηαβίσζήο ηεο, ε χπαξμε λνκνζεζίαο γηα ηελ νηθνγελεηαθή επαλέλσζε (ESPON, 2020, ζ. 5). ια ηα παξαπάλσ εμεγνχλ γηαηί ε Διιάδα ιεηηνπξγεί γηα ηνπο λεαξνχο πξφζθπγεο σο ρψξα πξνζσξηλήο κεηάβαζεο θαη φρη κφληκεο εγθαηάζηαζεο. Μάιηζηα, έλαο απφ απηνχο αλαθέξεη φηη ζα παξέκελε ζηελ Διιάδα, αιιά ζεσξεί φηη κάιινλ είλαη πεξηνξηζκέλεο νη πξννπηηθέο πνπ αθνξνχλ ζηνλ θνηλσληθφ, επαγγεικαηηθφ θαη νηθνλνκηθφ/παξαγσγηθφ ηνκέα. Οη ηξεηο πξφζθπγεο καζεηέο ηνπ δείγκαηφο καο, αθεγήζεθαλ ηηο εκπεηξίεο ηνπο απφ ηε θνίηεζε ζε ζρνιηθέο κνλάδεο ηεο Α/ζκηαο εθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα. Μέζσ ησλ πξνζσπηθψλ ηνπο αθεγήζεσλ απφ ην παξφλ, ηα κηθξά πξνζθπγφπνπια απνηππψλνπλ ηηο εθπαηδεπηηθέο εκπεηξίεο ηνπο ζηε ρψξα

161 161 ππνδνρήο. Δηδηθφηεξα, κε ηνλ εξρνκφ ηνπο ζηελ Διιάδα θαη θαηά ηε δηακνλή ηνπο ζην θέληξν θηινμελίαο, ηα παηδηά πξφζθπγεο μεθίλεζαλ λα θνηηνχλ ζην δεκνηηθφ ζρνιείν γηα ην δηάζηεκα παξακνλήο ηνπο ζηε ρψξα. Μάιηζηα, φπσο θάλεθε, ηα κηθξά πξνζθπγφπνπια, παξά ηηο δπζθνιίεο πξνζαξκνγήο ζε έλα λέν ζρνιηθφ ζχζηεκα, ππνδειψλνπλ ην ελδηαθέξνλ ηνπο λα ζπλερίζνπλ ην ζρνιείν ζηελ Διιάδα. Δπηπιένλ, φπσο πξνέθπςε θαη απφ ηα ιφγηα ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ, επηδεηνχλ ηελ εθκάζεζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, γηα λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο άκεζεο επηθνηλσληαθέο αλάγθεο ηνπο θαη ηηο βαζηθέο δηαπξνζσπηθέο επηθνηλσληαθέο δεμηφηεηεο πνπ απαηηνχληαη ζε θαζεκεξηλέο θαηαζηάζεηο επηθνηλσλίαο (Hayward, 2017; Hek, 2005). Αμίδεη λα επηζεκαλζεί φηη ζηελ Διιάδα ήξζαλ ζε πξσηνζρνιηθή ειηθία, πξηλ πξνιάβνπλ λα θνηηήζνπλ ζε ζρνιείν ζηηο ρψξεο ηνπο. Πξνθχπηεη ινηπφλ, φηη ελψ κηινχλ ηελ πξψηε ηνπο γιψζζα, δελ είραλ ηελ επθαηξία λα αλαπηχμνπλ ηηο δεμηφηεηεο ηνπ εγγξακκαηηζκνχ (literacy) ζηε γιψζζα απηή, θάηη πνπ ζα δηεπθφιπλε θαη ηελ θαηάθηεζε ησλ αληίζηνηρσλ δεμηνηήησλ ζηελ ειιεληθή γιψζζα (Baker, 2001; Cummins, 2005). ηε λέα ηνπο εθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα, ε επηηπρήο εθπαίδεπζε δχλαηαη λα ζπκβάιεη ζηελ θάιπςε ηεο κεγάιεο αλάγθεο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ γηα πξνζαξκνγή, ζπκβάιινληαο ζηελ ςπρνινγηθή θαη θνηλσληθή ηνπο αλάπηπμε, ηνλψλνληαο ην αίζζεκα αζθάιεηάο ηνπο θαη βνεζψληαο ηα λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο πνιηηηζκηθέο πξνζδνθίεο ηεο λέαο ρψξαο, ζπλδένληάο ηα παξάιιεια κε ηελ πνιηηηζκηθή ηνπο θιεξνλνκηά (McBrien, 2005). Μέζα απφ ηηο απαληήζεηο ηνπο ηα παηδηά πξφζθπγεο εθθξάδνπλ ηελ έληνλε επηζπκία ηνπο λα παξαθνινπζνχλ ζε θαζεκεξηλή βάζε ην ειιεληθφ ζρνιείν αιιά θαη ηελ πξνζπκία ηνπο λα κάζνπλ ηε γιψζζα ηεο ρψξαο ππνδνρήο. Οη θαιέο ζρνιηθέο επηδφζεηο ηνπο, ζπλεγνξνχλ ππέξ ηεο αλάπηπμεο θηλήηξσλ, θηινδνμηψλ θαη επαγγεικαηηθψλ πξννπηηθψλ. Μάιηζηα, νη δχν απφ ηνπο ηξεηο ζπκκεηέρνληεο αλακέλνπλ φηη ζα αζθήζνπλ ην επάγγεικα ηνπ γηαηξνχ. Οη επαγγεικαηηθέο πξνζδνθίεο ηνπο εμεγνχλ ηε δηακφξθσζε ησλ αληίζηνηρσλ πςειψλ εθπαηδεπηηθψλ πξνζδνθηψλ ηνπο γηα θνίηεζε ζε αλψηαηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα, ιακβάλνληαο ππφςε φηη νη θηιφδνμνη ζηφρνη ηνπο πξνυπνζέηνπλ αληίζηνηρε παλεπηζηεκηαθή θαηάξηηζε. πλάκα, απφ ηηο αθεγήζεηο ηνπο πξνέθπςε πσο νη δχν λεαξνί πξφζθπγεο πξνζδνθνχλ φηη ζα κπνξέζνπλ λα εθπιεξψζνπλ ηηο κειινληηθέο εθπαηδεπηηθέο θαη επαγγεικαηηθέο

162 162 επηινγέο ηνπο ζηελ Γεξκαλία, ελψ ηα κηθξά πξνζθπγφπνπια επηζπκνχλ λα γίλνπλ γηαηξνί θαη λα μαλαγπξίζνπλ ζηε πξία. Ζ Διιάδα, ινηπφλ, γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζπκκεηέρνληεο ζηελ έξεπλα πξφζθπγεο, απνηειεί έλαλ ελδηάκεζν ζηαζκφ. πλάγεηαη φηη ε παξνρή πνηνηηθήο εθπαίδεπζεο δηαδξακαηίδεη θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ επηινγή κφληκεο εγθαηάζηαζεο, ζηε βάζε ηεο πξνψζεζεο επαγγεικαηηθψλ θαη αθαδεκατθψλ ελδηαθεξφλησλ ησλ λεαξψλ πξνζθχγσλ, ελψ απνηειεί έλα απφ ηα ηζρπξφηεξα ερέγγπα αηνκηθήο επεκεξίαο θαη βειηίσζεο ζπλζεθψλ επηβίσζεο. 6.2 Υξεζηκόηεηα ηεο έξεπλαο Ζ παξνχζα έξεπλα ζα κπνξνχζε ελδερνκέλσο λα έρεη επεξγεηηθά απνηειέζκαηα ηφζν ζηνπο ίδηνπο ηνπο πξφζθπγεο θαη ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο, φζν θαη ζηνπο αξκφδηνπο θνξείο, ζρεηηθά κε ηελ παξερφκελε εθπαίδεπζε πξνο απηή ηε κεηνλνηηθή νκάδα. ρεηηθά κε ην πξψην ζθέινο, ε έξεπλά καο θαηάθεξε λα δψζεη θσλή ζηα παηδηά θαη ηνπο λένπο πξφζθπγεο, λα ηνπο δψζεη βήκα λα εθθξάζνπλ ηα ζπλαηζζήκαηα, ηηο αγσλίεο, ηηο ειπίδεο θαη ηηο πξνζδνθίεο ηνπο. Πξφζεζή καο απνηέιεζε λα θέξνπκε ζην θσο αζέαηεο πηπρέο ηεο δσήο ηνπο θαη λα αλαδεηρζνχλ ηα ηεξάζηηα πξνβιήκαηά ηνπο, ηφζν ησλ ίδησλ ησλ πξνζθπγφπνπισλ φζν θαη ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο. ρεηηθά κε ην δεχηεξν ζθέινο, ε παξνχζα έξεπλα ζα κπνξνχζε ελδερνκέλσο λα ιεηηνπξγήζεη σο εθαιηήξην πξνθεηκέλνπ λα βειηησζνχλ νη παξερφκελεο εθπαηδεπηηθέο ππεξεζίεο θξαηηθψλ θαη ηδησηηθψλ θνξέσλ πξνο αλήιηθνπο αιιά θαη ελειίθνπο πξφζθπγεο. Με απηφ ηνλ ηξφπν, ίζσο θάπνηνη απφ απηνχο λα κπνξέζνπλ λα εληαρζνχλ κε θαιχηεξνπο φξνπο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία θαη λα κελ αληηκεησπίδνπλ ηελ Διιάδα απιά ζαλ κία ρψξα-ελδηάκεζν ζηαζκφ πξνο ηελ Δπξψπε. 6.3 Πξνηάζεηο γηα κειινληηθέο έξεπλεο Απφ ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο, αλαδεηθλχνληαη πξνηάζεηο γηα πεξαηηέξσ έξεπλα πνπ κπνξνχλ λα αμηνπνηεζνχλ γηα ηε δηεξεχλεζε εηο βάζνο πεξηζζφηεξσλ πηπρψλ ηνπ ππφ κειέηε ζέκαηνο.

163 163 Με αθεηεξία ηα επξήκαηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο, δήηεκα πξνο δηεξεχλεζε ζα κπνξνχζε λα απνηειέζεη κία ζε βάζνο ρξφλνπ κειέηε, κε ηελ επαλάιεςε ζπλεληεχμεσλ ζε κεγαιχηεξν δείγκα ζπκκεηερφλησλ θαη εχξνο πεξηνρψλ, αλαθνξηθά κε ηηο εθπαηδεπηηθέο εκπεηξίεο ηνπο, γεγνλφο πνπ πηζαλψο ζα αχμαλε ηηο πηζαλφηεηεο γελίθεπζεο ησλ απνηειεζκάησλ. ηνηρείν πξνο κειινληηθή δηεξεχλεζε ζα κπνξνχζε λα είλαη ε εμέηαζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλαγθψλ ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ θαη ησλ πξνζδνθηψλ ηνπο ζε ρψξεο πξνζσξηλήο εγθαηάζηαζεο, φπσο ε Διιάδα. ε κειινληηθή έξεπλα ζα ήηαλ ζθφπηκν λα δηεμαρζεί κία ζπγθξηηηθή κειέηε ησλ εθπαηδεπηηθψλ εκπεηξηψλ ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ πνπ δηακέλνπλ ζε δηάθνξεο πεξηνρέο ηεο Διιάδαο θαη ηεο Σνπξθίαο. ηνηρείν πξνο κειινληηθή δηεξεχλεζε ζα κπνξνχζε λα είλαη ε κειέηε ηεο πξνζθπγηθήο εκπεηξίαο βάζεη ηεο δηάζηαζεο ηνπ θχινπ, κε ζθνπφ ηελ αλάδεημε ησλ ηδηαίηεξσλ δηαθπιηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ ζέκαηνο. ε κειινληηθή έξεπλα ζα κπνξνχζαλ λα δηεξεπλεζνχλ νη εθπαηδεπηηθέο βηνγξαθίεο ησλ γνλέσλ παηδηψλ πξνζθχγσλ ζε ζπλάξηεζε κε ηηο πξνζδνθίεο ηνπο γηα ηελ εθπαηδεπηηθή πνξεία ησλ παηδηψλ ηνπο. Λακβάλνληαο ππφςε ηα παξαπάλσ, πεξαηηέξσ έξεπλα ζα αθνξνχζε ηε δηεξεχλεζε ησλ απφςεσλ ησλ λεαξψλ πξνζθχγσλ αλαθνξηθά κε δεηήκαηα γνλετθήο εκπινθήο θαη επίδξαζεο ζηε δηακφξθσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη επαγγεικαηηθψλ πξνζδνθηψλ ηνπο. Μειινληηθή κειέηε ζα κπνξνχζε λα αθνξά ζηε δηεξεχλεζε ηεο κέρξη ηνπ παξφληνο ζρνιηθήο δσήο ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ θαη ηεο ζρέζεο ηνπο κε ηνπο δαζθάινπο θαη ηνπο Έιιελεο ζπκκαζεηέο ηνπο, αιιά θαη ησλ απφςεσλ ησλ πληνληζηψλ/ηξηψλ Δθπαίδεπζεο Πξνζθχγσλ (.Δ.Π.) θαη ζηειερψλ ηεο Α/ζκηαο θαη Β/ζκηαο εθπαίδεπζεο, πξνθεηκέλνπ λα εμαρζνχλ ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηηο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλαγθψλ ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ, ηνλ ζρεδηαζκφ ηεο εθπαίδεπζήο ηνπο, αιιά θαη ηελ εθαξκνγή ησλ εθπαηδεπηηθψλ απνηειεζκάησλ. Σέινο, ζε κειινληηθή έξεπλα γηα ην ίδην ζέκα, ζα ήηαλ δπλαηφ λα ζπιιερζνχλ δεδνκέλα κέζσ ησλ εξεπλεηηθψλ κεζφδσλ ηεο ζπκκεηνρηθήο παξαηήξεζεο θαη ησλ κε ηππηθψλ ζπλεληεχμεσλ, πξνθεηκέλνπ ε εξεπλήηξηα, ζην πιαίζην ζπλερνχο ζπιινγήο δεδνκέλσλ θαη πιεξνθνξηψλ, λα θαηαγξάςεη ηε δηεξγαζία πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζε επίπεδν επηθνηλσλίαο θαη αιιειεπίδξαζεο.

164 164 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΔ ΑΝΑΦΟΡΔ Αζαλαζίνπ, Α., & Σζηκνπξήο, Γ. (2013). Υαξηνγξαθψληαο ηε βηνπνιηηηθή ησλ ζπλφξσλ: ψκαηα, ηφπνη, απεδαθνπνηήζεηο. Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 140( ), ζ Αλαγλψζηνπ, Ν. & Νηθφινβα, Μ. (2017). Ζ ελζσκάησζε ησλ πξνζθχγσλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ζηελ Διιάδα: Πνιηηηθή θαη δηαρείξηζε ζε «θηλνχκελε άκκν». ΔΛΗΑΜΔΠ. Αλαθηήζεθε 7 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: WORKING-PAPER-_%CE%9D%CF%84.- %CE%91%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%BD%CF%8E%CF%83% CF%84%CE%BF%CF%85_-%CE%9C%CE%B1%CF%81.- %CE%9D%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CE%BB%CE%BF%CE%B2 %CE%B1.pdf Αλδξνπηζνπνχινπ, Α. (2011). Κξηηήξηα πνηφηεηαο ζηε ζχγρξνλε πνηνηηθή έξεπλα: Έλα παξάδεηγκα. Σεχρνο 2, Αζήλα, Λφγσ Φπρήο ΔΠΔ - Ηλζηηηνχην Δθπαίδεπζεο θαη Έξεπλαο ζηε πζηεκηθή Φπρνζεξαπεία. Αλαθηήζεθε 26 Φεβξνπαξίνπ 2020, απφ: CF%81%CE%BF%CF%85%CF%84%CF%83%CE%BF%CF%80%CE %BF%CF%8D%CE%BB%CE%BF%CF%85.pdf ΑΡΗ. (2019). Ζ ηαπηφηεηά καο. Αλαθηήζεθε 12 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ:

165 απφ: Retrieved on March 2, 2020 from: 165 ΑΡΗ. (2019b). Γξάζεηο θαη Τπεξεζίεο: Γνκέο Φηινμελίαο Αλειίθσλ. Αλαθηήζεθε 12 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: ΑΡΗ. (2019c). ArtsTogether Έληαμε ησλ Παηδηψλ Μεηαλαζηψλ ζηα ρνιεία κέζσ ηεο Καιιηηερληθήο Έθθξαζεο. Αλαθηήζεθε 15 Γεθεκβξίνπ 2019, Abisaab, J., Balsari, S., Siam, Z. A., Fuller, A., Hamill, K., & Leaning, J. (2014). Syrian refugees in Jordan: Urgent issues and recommendations. Boston, MA: The FXB Center for Health and Human Rights at Harvard University. Ahmadzadeh, H., Çorabatır, M., Hashem, L., Al Husseini, J., & Wahby, S. (2014). Ensuring quality education for young refugees from Syria (12 25 years): A mapping exercise. Refugee Studies Centre. Oxford Department of International Development. University of Oxford. 1/rr-syria-youth-education-2014.pdf Allen, M. (2017). Narrative Analysis. The SAGE encyclopedia of communication research methods. doi: Al Hessan, M., Bengtsson, S., & Kohlenberger, J. (2016). Understanding the Syrian educational system in a context of crisis? Vienna Institute of Demography Working Papers. No. 09/2016, Αλαθηήζεθε 15 Μαξηίνπ 2020, απφ: /Working_Papers/WP2016_09.pdf

166 166 Andrews, M., Day Sclater, S., Squire, C., & Tamboukou, M. (2004). Narrative. ην C. Seale, G. Gobo, J. F. Gubrium, & D. Silverman (Δπηκ.), Qualitative Research Practice (1st εθδ., ζζ ). London: SAGE Publications Ltd. Apitzsch, U., & Siouti, I. (2007). Biographical Analysis as an Interdisciplinary Research Perspective in the Field of Migration Studies, Research integration, University of York. Αλαθηήζεθε 2 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: h_methods/apitzsch%20biographical%20analysis%20april% pdf Arvanitis, E., Yelland, N. J., & Kiprianos, P. (2019). Liminal Spaces of Temporary Dwellings: Transitioning to New Lives in Times of Crisis. Journal of Research in Childhood Education, 33:1, pp , DOI: / Atkinson, P. & Delamont, S. (2006), Rescuing narrative from qualitative research. Narrative Inquiry, 16(1), pp DOI: Βάκβνπθαο, Μ. Η. (2002). Δηζαγσγή ζηελ ςπρνπαηδαγσγηθή έξεπλα θαη κεζνδνινγία. Αζήλα: Γξεγφξεο. Baker, C. (2001). Δηζαγσγή ζηε Γηγισζζία θαη ηε Γίγισζζε Δθπαίδεπζε. (Μηθξ. Α. Αιεμαλδξνπνχινπ, εηζ. επηκ. Μ. Γακαλάθεο). Aζήλα: Gutenberg. Bamberg, M. (2010). Narrative Analysis. In H. Cooper (Editor-in-chief), APA handbook of research methods in psychology (3 volumes). Washington, DC: APA Press. Αλαθηήζεθε 15 Ηαλνπαξίνπ 2020, απφ Narrative_Ana lysis.pdf

167 167 Brockmeier, J., & Carbaugh, D. (2001). Introduction. In J. Brockmeier & D. Carbaugh (Eds.), Narratives and identity: Studies in autobiography, self and culture. Amsterdam: John Benjamins. Butina, M. (2015). A Narrative Approach to Qualitative Inquiry. Clinical laboratory science: journal of the American Society for Medical Technology, 28(3), pp DOI: /ascls Champion, T., & Fielding, T. (1992). Migration Processes & Patterns: Research Progress & Prospects (Vol. 1). Belhaven Press: London and New York. Christophersen, M. (2015). Securing Education for Syrian Refugees in Jordan. New York: International Peace Institute. Αλαθηήζεθε 28 Μαΐνπ 2020, απφ: Securing-Education-for-Syrian-Refugees.pdf Clandinin, D.J., & Connelly, F.M. (2000). Narrative Inquiry: Experience and Story in Qualitative Research. Jossey-Bass, San Francisco. Clandinin, J., & Caine, V. (2013). Narrative inquiry. In A. Trainor & E. Graue (Eds.), Reviewing qualitative research in the social science. New York: Taylor and Francis/Routledge. Cohen, L, & Manion, L. (1994). Μεζνδνινγία εθπαηδεπηηθήο έξεπλαο (κηθ. Υ. Μεηζνπνχινπ, Μ. Φηινπνχινπ). Αζήλα: Μεηαίρκην/ Δπηζηήκεο. Cohen, L., Manion, L. & Morrison, K. (2008). Μεζνδνινγία εθπαηδεπηηθήο έξεπλαο. (κηθ.. Κπξαλάθεο, Μ. Μαπξάθε, Υ. Μεηζνπνχινπ, Π. Μπηζάξα, & Μ. Φηινπνχινπ). Αζήλα: Μεηαίρκην. Colic Peisker, V., & Tilbury, F. (2007). Integration into the Australian Labour Market: The Experience of Three Visibly Different Groups of Recently

168 168 Arrived Refugees 1. International migration, 45(1), pp DOI: /j x Creswell, J.W. (2011). Controversies in Mixed Methods Research. ην: N. Denzin & Y. Lincoln (επηκ.), The Sage Handbook of Qualitative Research (ζει ). Sage Publications. Crinson, I., & Leontowitsch, M. (2006). Semi-structured, narrative, and in-depth interviewing, focus groups, action research, participant observation. 1d - The Principles of Qualitative Methods. Αλαθηήζεθε 8 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ Crisp, J., Talbot, C., & Cipollone, D. B. (2001). Learning for a future: refugee education in developing countries. United Nations Publications, Sales & Marketing Section, Room C-113, Palais des Nations, 1211 Geneva 10, Switzerland. Crossley, M. L. (2000). Introducing narrative psychology: Self, trauma and the construction of meaning. Buckingham: Open University Press. Culbertson, S., & Constant, L. (2015). Education of Syrian refugee children. Managing the crisis in Turkey, Lebanon and Jordan. Santa Monica, Calif: RAND. Αλαθηήζεθε 20 Ηνπιίνπ 2020, απφ: 859/RAND _RR859.pdf Cummins, J. (2005). Σαπηφηεηεο ππφ δηαπξαγκάηεπζε - Δθπαίδεπζε κε ζθνπφ ηελ Δλδπλάκσζε ζε κηα Κνηλσλία ηεο Δηεξφηεηαο, (επηκ. Δ. θνχξηνπ, κηθξ.. Αξγχξε). Αζήλα: Gutenberg.

169 169 Γεκεηξφπνπινο, Δ. (2004). Δηζαγσγή ζηε κεζνδνινγία ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο: πξνο έλα ζπζηεκηθφ δπλακηθφ κνληέιν κεζνδνινγίαο επηζηεκνληθήο έξεπλαο. Αζήλα: Ίσλ/Έιιελ. Γηεζλήο Ακλεζηία. (2016). Βαζηθέο εξσηήζεηο θαη απαληήζεηο γηα ηα δηθαηψκαηα πξνζθχγσλ θαη κεηαλαζηψλ. Αλαθηήζεθε 26 Φεβξνπαξίνπ 2020, απφ: Deane, S. (2016). Syria s Lost Generation: Refugee Education Provision and Societal Security in an Ongoing Conflict Emergency. IDS Bulletin, 47(3) doi: Denzin, N. K., & Lincoln, Y.S. (2005). The Sage Handbook of Qualitative Research (3 rd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage. Dhunpath, R. (2000). Life history methodology: narradigm regained. International Journal of Qualitative Studies in Education, 13(5), pp Dryden-Peterson, S. (2009). Barriers to accessing primary education in conflictaffected fragile states. London: Save the Children. toolkit. ineesite. org/resources/ineecms/uploads/1150/r2_dryden- Peterson. pdf. Accessed February, 17, Dryden-Peterson, S. (2015a). The educational experiences of refugee children in countries of first asylum. British Columbia Teachers' Federation. Dryden-Peterson, S. (2015b). Refugee Education in Countries of First Asylum: Breaking Open the Black Box of Pre-Resettlement Experiences. Theory and Research in Education (December 21). DOI: /

170 170 Dryden-Peterson, S. (2016). Refugee education: The crossroads of globalization. Educational Researcher, 45(9), pp Δ.Κ.Κ.Α. (2019). Δπηθαηξνπνηεκέλε Καηάζηαζε: Αζπλφδεπηα Αλήιηθα (Α.Α.) ζηελ Διιάδα. Αλαθηήζεθε 28 Ννεκβξίνπ, 2019, απφ: ΔΛΗΞ. (Υ.ρ.). Κνηλσληθά Πξνγξάκκαηα ζηήξημεο επάισησλ νκάδσλ θαη Δπαηζζεηνπνίεζεο. Αλαθηήζεθε 15 Γεθεκβξίνπ, 2019, απφ: Έκθε- Πνπινπνχινπ, Ζ. (2007). Ζ Μεηαλαζηεπηηθή Πξφθιεζε. Αζήλα: Δθδφζεηο Παπαδήζε. Δπηζηεκνληθή Δπηηξνπή (2017). Σν 'Δξγν ηεο Δθπαίδεπζεο ησλ Πξνζθχγσλ- Δπηζηεκνληθή Δπηηξνπή. Αζήλα: ΤΠΠΔΘ - Απξίιηνο Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην. (ρ.ρ.). Γηαζθάιηζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζην άζπιν. Αλαθηήζεθε 4 Ηαλνπαξίνπ 2020, απφ: Eastmond, M. (2007). Stories as Lived Experience: Narratives in Forced Migration Research. Journal of Refugee Studies, 20(2), pp DOI: /jrs/fem007 Education Systemin Syria (2018). Αλαθηήζεθε 21 Οθησβξίνπ 2019, απφ:

171 171 Erickson, A. (2018). 7 Basic Questions about the War in Syria. The Washington Post. Αλαθηήζεθε 1 Οθησβξίνπ 2019, απφ: ESPON (2020). Transnational Observation. Ρνέο πξνζθχγσλ θαη αηηνχλησλ άζπιν. Αλαθηήζεθε 5 Ηνπιίνπ 2020, απφ ESTIA-UNHCR. (2019). ηαηηζηηθά ζηνηρεία. Αλαθηήζεθε 10 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: European Union Agency for Fundamental rights. (ρ.ρ.). Υάξηεο ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο. Αλαθηήζεθε 4 Ηαλνπαξίνπ 2020, απφ: European Union Agency for Fundamental Rights. (2015). Handbook on European Law Relating to Asylum, Borders and Immigration. Αλαθηήζεθε 23 Φεβξνπαξίνπ 2019, απφ: European Union Agency for Fundamental Rights. (2019). Νεαξνί κεηαλάζηεο: Ζ Δπξψπε δεκηνπξγεί κηα «ρακέλε γεληά»; Αλαθηήζεθε 25 Μαΐνπ 2020, απφ: refugees- integrationgreece_el.pdf?fbclid=iwar3zc6niipyiv_bquqczrcxcg5ti N00Wz4McQi2sW5I0efgjdVy17Y-A4TQ

172 172 Fazel, M., & Stein, A. (2002). The mental health of refugee children. Archives of disease in childhood, 87(5), pp Francis, A. (2015). Jordan's refugee crisis. Carnegie Endowment for International Peace. Vol.21. Αλαθηήζεθε 12 Μαξηίνπ 2010, απφ: Frost, N. (2009, Feb 1). `Do you know what I mean?': the use of a pluralistic narrative analysis approach in the interpretation of an interview. Qualitative Research, 9(1), pp doi: Εαξακπνχθα, Α. (2018). Ζ έληαμε ησλ πξνζθχγσλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο Διιάδαο: ε πεξίπησζε ησλ Σξηθάισλ ηα Σξίθαια αγθαιηάδνπλ ηνπο πξφζθπγεο. Αλαθηήζεθε 7 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: file:///c:/documents%20and%20settings/vstore/%ce%a4%ce%b1%2 0%CE%AD%CE%B3%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AC %20%CE%BC%CE%BF%CF%85/Downloads/6.-Athanasia- Zarampouka.-Lyceum-Trikala.-Greek.pdf Gergen, K. J. (1994). Realities and relationships. Cambridge, MA: Harvard University Press. Grisgraber, D., & Crisp, J. (2014). Tough Times for Syrian Refugees in Egypt. Refugees International. Αλαθηήζεθε 10 Μαξηίνπ 2020, απφ: 512de4b0ae904e8ceb21/ / Syrian_Refugees_Tou gh_times+letterhead+-+for+website.pdf

173 173 Hayward, M. (2017). Teaching as a primary therapeutic intervention for learners from refugee backgrounds. Intercultural Education, 28(2), pp DOI: / Heckmann, F., & Schnapper, D. (Eds.). (2016). The integration of immigrants in European societies: National differences and trends of convergence (Vol. 7). Walter de Gruyter GmbH & CoKG. Hek, R. (2005). The Experiences and Needs of Refugee and Asylum Seeking Children in the UK: A Literature Review. Birmingham: University of Birmingham. Θαλνπνχινπ, Μ., & Πεηξνλψηε, Μ. (1987). Βηνγξαθηθή πξνζέγγηζε: κηα άιιε πξφηαζε γηα ηελ θνηλσληνινγηθή ζεψξεζε ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο. Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 64(64), ζζ DOI: Θενδσξίδεο, Π. (2001). Πξνζσπηθή ηαπηφηεηα, εζληθή ηαπηφηεηα θαη ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε. Δπηζηήκε θαη Κνηλσλία: Δπηζεψξεζε Πνιηηηθήο θαη Ζζηθήο Θεσξίαο, ηεχρνο 5-6, Δζληθηζκφο. Δθδφζεηο, Αλη. Ν. άθθνπια, ζ DOI: ΗΔΠ. (2016). Γειηίν ηχπνπ: Γνκέο Τπνδνρήο θαη Δθπαίδεπζεο Πξνζθχγσλ. Αλαθηήζεθε 9 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: s/a_kyklos/diapolitismiki/2016/ _dt_dyep.pdf Ίζαξε, Φ., & Πνπξθφο, Μ. (2015). Πνηνηηθή κεζνδνινγία έξεπλαο: Δθαξκνγέο ζηελ ςπρνινγία θαη ηελ εθπαίδεπζε [ειεθηξ. βηβι.] Αζήλα: χλδεζκνο Διιεληθψλ Αθαδεκατθψλ Βηβιηνζεθψλ. Γηαζέζηκν ζην:

174 174 Ησζεθίδεο, Θ. (2008). Πνηνηηθέο κέζνδνη έξεπλαο ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο. Αζήλα: Κξηηηθή. IOM, UN Migration. Key Migration Terms.Αλαθηήζεθε 22 Ηαλνπαξίνπ 2019, απφ: International Monetary Fund (IMF) (2007). Democratic Republic of the Congo: Poverty Reduction Strategy Paper (No. IMF Country Report No. 07/330). Washington, DC:IMF. Jones, A. (2009). Curriculum and civil society in Afghanistan. Harvard Educational Review, 79(1), pp Jovchelovitch, S., Bauer, W. M. (2000). Narrative interviewing. In: Bauer, Martin W. and Gaskell, G., (eds.) Qualitative Researching With Text, IMAge and Sound : a Practical Handbook. Sage, London, UK, pp Γηαζέζηκν ζην: Juzwiak, T., McGregor, E., & Siegel, M. (2016). Migrant and Refugee Integration in Global Cities: The Role of Cities and Business. Αλαθηήζεθε 19 Μαξηίνπ 2019, απφ: gee_integration_in_global_cities_the_role_of_cities_and_businesses/ citations Καζηκάηε, Α. (2008). Δηζαγσγή ζηε δηδαθηηθή Μεζνδνινγία Μεζνδνινγία εθπαηδεπηηθήο έξεπλαο. Παηδαγσγηθή επηκφξθσζε εθπαηδεπηηθψλ ηνπ ΟΑΔΓ.Αζήλα: Δπηρεηξεζηαθφ Πξφγξακκα Δθπαίδεπζεο θαη Αξρηθήο Δπαγγεικαηηθήο Καηάξηηζεο. Αλαθηήζεθε 2 Μαξηίνπ 2020, απφ

175 175 Καηεξέινο, Η. (2007). Σν Φπρνθνηλσληθφ Πξνθίι ηνπ Μεηαλάζηε: κηα Φπρνθνηλσληθή Έξεπλα. Πάληεην Παλεπηζηήκην: Run Communications Α.Δ. Κεδξάθα, Κ. (2008). Μεζνδνινγία ιήςεο ζπλέληεπμεο. Αλαθηήζεθε 5 Ηαλνπαξίνπ 2020, απφ: Κίθεξα, Μ. Ν. (2019). Ζ εθπαίδεπζε ησλ αλήιηθσλ θαη αζπλφδεπησλ αλήιηθσλ πξνζθχγσλ ζηελ Διιάδα. (Γηδαθηνξηθή δηαηξηβή, Παλεπηζηήκην Παηξψλ). Γηαζέζηκν απφ ηε «Νεκεξηήο», Ηδξπκαηηθφ Απνζεηήξην Παλεπηζηεκίνπ Παηξψλ). Κνπιανπδίδεο, Γ. (2009). Γηεξεχλεζε ησλ παξαγφλησλ πνπ δηακνξθψλνπλ ηελ αληίιεςε ησλ εθπαηδεπηψλ ελειίθσλ ζρεηηθά κε ηε ιεηηνπξγία ηνπο: ε πεξίπησζε ησλ ζπκβνχισλ-θαζεγεηψλ ζην κεηαπηπρηαθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ «Δθπαίδεπζε Δλειίθσλ» ηνπ Διιεληθνχ Αλνηθηνχ Παλεπηζηεκίνπ. (Γηδαθηνξηθή δηαηξηβή). Ρέζπκλν: Παλεπηζηήκην Κξήηεο. Αλαθηήζεθε 2 Ηνπιίνπ 2020, απφ Κπξηαδή, Ν. (2005). Ζ θνηλσληνινγηθή έξεπλα. Κξηηηθή επηζθφπεζε ησλ κεζφδσλ θαη ησλ ηερληθψλ, (8ε εθ.). Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα. Karamelska, T. & Geiselmann, C. (2010). Experience, Memory and Narrative: A Biographical Analysis of Ethnic Identity. Microcon. Research Working Paper No. 29. Brighton: MICROCON. DOI: /ssrn Krafft, C., Sieverding, M., Salemi, C., & Keo, C. (2018, April). Syrian refugees in Jordan: Demographics, livelihoods, education, and health. In Economic Research Forum Working Paper Series (No. 1184). Kristof, L. K. D. (1959). The nature of frontiers and boundaries. Annals of the Association of American Geographers,49(3), pp

176 176 Krulfeld, R. M. (Ed.). (1994). Reconstructing lives, recapturing meaning: Refugee identity, gender, and culture change. Taylor & Francis. Kuhlman, T. (1991). The Economic Integration of Refugees in Developing Countries: A Research Model. Journal of Refugee Studies, 4(1). Αλαθηήζεθε 16 Μαξηίνπ 2019, απφ: gration_of_refugees_in_developing_countries_a_research_model/stat s Λαθαδάλε,. Ε. (2014). Γηα-εζληθέο γεσγξαθίεο ηεο κεηαλάζηεπζεο: δηαπξαγκαηεχζεηο ζπλφξσλ θαη νξίσλ (Doctoral dissertation, Υαξνθφπεην Παλεπηζηήκην. Σκήκα Γεσγξαθίαο). Landis, J. M. (2003). Islamic Education in Syria: Undoing Secularism. Paper presented at the Constructs of Inclusion and Exclusion: Religion and Identity Formation in Middle Eastern School Curricula, Watson Institute for International Studies Brown University. Lemaître, G. (2007). The Integration of Immigrants into the Labour Market. Αλαθηήζεθε 20 Μαξηίνπ 2019, απφ: Lieblich, A., Tuval-Mashiach, R. and Zilber, T. (1998) Narrative Research: Reading, Analysis and Interpretation, in Applied Social Research Methods, vol. 47, Thousand Oaks. CA: Sage Publications. DOI: Liu, S., Volčič, Z., Gallois, C. & Αξβαλίηε, Δ. (Δπηκ.). (2015). Δηζαγσγή ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δπηθνηλσλία: Παγθφζκηνη Πνιηηηζκνί θαη Πιαίζηα (2ε έθδ.). Gutenberg.

177 177 Lustig, S. L., Kia-Keating, M., Knight, W. G., Geltman, P., Ellis, H., Kinzie, J. D., Keane T., & Saxe, G. N. (2004). Review of child and adolescent refugee mental health. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 43(1), pp DOI: Μαληδνχθαο,. (2007). Πνηνηηθή έξεπλα ζε έμη εχθνια βήκαηα. Ζ επηζηεκνινγία, νη κέζνδνη θαη ε παξνπζίαζε. Ννζειεπηηθή, 46(1), ζζ Μαληδνχθαο, Π. (2010). Μεηαλαζηεπηηθά Ρεχκαηα θαη Κνηλσληθή Έληαμε ζηε χγρξνλε Διιάδα. Αλαθηήζεθε 27 Ηαλνπαξίνπ 2019, απφ: Μφηηε-ηεθαλίδε, Φ. (2015). Παηδηά θαη έθεβνη ζε έλαλ θφζκν πνπ αιιάδεη: Πξνθιήζεηο, Πξνζαξκνγή θαη Αλάπηπμε. Αζήλα: Βηβιηνπσιείνλ ηεο «Δζηίαο». Μπάγθαβνο Υ. & Παπαδνπνχινπ Γ. (2003). Μεηαλαζηεπηηθέο Σάζεηο θαη Δπξσπατθή Μεηαλαζηεπηηθή Πνιηηηθή, ζεηξά µειέηεο 15, εθδφζεηο ΗΝΔ/ΓΔΔ, Αζήλα. Μπεθ, Ο. (1999). Ση είλαη παγθνζκηνπνίεζε; Λαλζαζκέλεο αληηιήςεηο θαη απαληήζεηο, Αλαζηνραζκφο, (κηθξ.: Γ. Παπιφπνπινο), Πξφι.: Ν. Κνηδηάο, Αζήλα: Δθδφζεηο Καζηαληψηε. Μπισλάο, Θ. (2006). Κνηλσληνινγία ηεο Διιεληθήο Δθπαίδεπζεο-πκβνιέο. Αζήλα: Gutenberg. Mason, J. (2003). Ζ δηεμαγσγή ηεο πνηνηηθήο έξεπλαο, (κηθξ.: Δ. Γεκεηξηάδνπ). Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.

178 178 McBrien, J.L. (2005). Educational Needs and Barriers for Refugee Students in the United States: A Review of the Literature. Review of Educational Research, 75(3), pp Moen, T. (2006). Reflections on the Narrative Research Approach. In International Journal of Qualitative Methods, 5(4), pp Ναμάθεο, Υ., & Υιέηζνο, Μ. (2003) (Δπηκ.). Μεηαλάζηεο θαη κεηαλάζηεπζε, Οηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο πηπρέο. Αζήλα, Παηάθεο. Νηθνιάνπ, Ά. (2014). Μλήκε θαη ηαπηφηεηα ζηελ Ήπεηξν. Δζλν-πνιηηηζκηθνί δεζκνί θαη αλνηθνδφκεζε ζρέζεσλ ζην ειιελναιβαληθφ ζχλνξν. Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 142(142), ζ doi: Niessen, J., & Huddleston, T. (2010). Handbook on Integration for policymakers and practitioners. Directorate - General Justice, Freedom and Security, Third edition. Αλαθηήζεθε 25 Ηνπιίνπ 2020, απφ: No Lost Generation. (2017, April). Preparing for the Future of Children and Youth in Syria and the Region through Education: London One Year On. Presented at the Brussels Conference Education Report. Supporting the future of Syria and the region. Αλαθηήζεθε 16 Μαξηίνπ 2020, απφ: OECD.(2007). Jobs for Immigrants, Vol. 1: Labour Market Integration in Australia, Denmark, Germany and Sweden.Paris: OECD. ην Καβνπλίδε, Σ., & Υνιέδαο, Η. (2013). Οη δηαδξνκέο ησλ Νέσλ

179 179 Μεηαλαζηεπηηθήο Πξνέιεπζεο ζηελ Δθπαίδεπζε θαη ηελ Αγνξά Δξγαζίαο. Αζήλα: Κέληξν Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Οηθνλνκηθψλ Δξεπλψλ. Παδηψλε Καιιή, Κ. (2009). Ζ ζεκαζία ηεο κεζφδνπ «Ηζηνξίεο Εσήο» ζηελ Έξεπλα γηα ηε Γηα Βίνπ Δθπαίδεπζε: Γηεζλείο Πξννπηηθέο. 5th International Conference in Open & Distance Learning - November 2009, Αζήλα, ζζ Παπαγεσξγίνπ Γ. (1998). Μέζνδνη ζηελ Κνηλσληνινγηθή Έξεπλα. Αζήλα: Σππσζήησ. Παπαγηάλλεο, Η.Π. (2015). Παξάηππε Μεηαλάζηεπζε. Αίηηα, Γηαρείξηζε θαη Εεηήκαηα Αζθάιεηαο (Μεηαπηπρηαθή Γηπισκαηηθή Δξγαζία, Παλεπηζηήκην Μαθεδνλίαο). Γηαζέζηκν απφ ηε βάζε δεδνκέλσλ Φεθίδα- Φεθηαθή Βηβιηνζήθε θαη Ηδξπκαηηθφ Καηαζεηήξην. Παπαδνπνχινπ, Γ. (2012). Κνηλσληνινγία ηνπ Απνθιεηζκνχ ζηελ Δπνρή ηεο Παγθνζκηνπνίεζεο, Αζήλα: Δθδφζεηο Σφπνο. Παπαηαμηάξρεο, Δ. (2014). Ο αδηαλφεηνο ξαηζηζκφο: Ζ πνιηηηθνπνίεζε ηεο 'θηινμελίαο' ηελ επνρή ηεο θξίζεο. χγρξνλα Θέκαηα, η. 127, ζ Παξαζθεπνπνχινπ - Κφιιηα, Δ Α. (2008). Μεζνδνινγία πνηνηηθήο έξεπλαο ζηηο θνηλσληθέο επηζηήµεο θαη ζπλεληεχμεηο. Open Education - The Journal for Open and Distance Education and Educational Technology, 4(1), pp Παζραιηψξε, Β., & Μίιεζε, Υ. (2005). Ζ πνηνηηθή κέζνδνο ηεο «ζπκκεηνρηθήο» παξαηήξεζεο: Δπηζεκάλζεηο θαη πξνβιεκαηηζκνί. Δπηζεψξεζε Δθπαηδεπηηθψλ Θεκάησλ, 10, ζ Available at: (Accessed: 3 March 2020) Παχινπ, Μ. (2004). Οη κεηαλάζηεο «ζαλ θη εκάο»: φςεηο ηεο απφθξηζεο ζην κεηαλαζηεπηηθφ θαηλφκελν ζηελ Διιάδα θαη ηελ Δπξψπε. ην: Μ.

180 180 Παχινπ, & Γ. Υξηζηφπνπινο (Δπηκ.), Ζ Διιάδα ηεο Μεηαλάζηεπζεο: Κνηλσληθή πκκεηνρή, Γηθαηψκαηα θαη Ηδηφηεηα ηνπ Πνιίηε (ζ ). Αζήλα: Κξηηηθή. Παχινπ, Μ., & Υξηζηφπνπινο, Γ. (Δπηκ.). (2004). Ζ Διιάδα ηεο Μεηαλάζηεπζεο: Κνηλσληθή πκκεηνρή, Γηθαηψκαηα θαη Ηδηφηεηα ηνπ Πνιίηε. Αζήλα: Κξηηηθή. Παπιφπνπινο, Β., Νηάιια, Μ., &Μφηηε-ηεθαλίδε, Φ. (ρρ). Μεηαλάζηεπζε θαη Παιηλλφζηεζε: Δπηπηψζεηο ζε Παηδηά θαη Δθήβνπο. Δζληθφ θαη Καπνδηζηξηαθφ Παλεπηζηήκην Αζελψλ. Αλαθηήζεθε 24 Ηαλνπαξίνπ 2019, απφ: %B5%CF%84%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE% B5%CF%85%CF%83%CE%B7%20- %20%CE%A0%CE%B1%CF%85%CE%BB%CF%8C%CF%80%CE% BF%CF%85%CE%BB%CE%BF%CF%82.pdf Ππξγησηάθεο, Η.Δ., & πκενχ, Λ. (2016). Ζ πνηνηηθή έξεπλα θαη ε επηζηεκνληθή αμία ηεο παξαγφκελεο γλψζεο ζηηο Κνηλσληθέο θαη ζηηο Αλζξσπηζηηθέο Δπηζηήκεο. [Qualitative research and the scientific value of produced knowledge in Social Sciences and Humanities]. In I.E. Pyrgiotakis & C. Theophilides (Eds.) Δξεπλεηηθή κεζνδνινγία ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη ζηελ εθπαίδεπζε [Research methodology in social sciences and education], (pp ). Athens: Pedio. Pécoud, A., &deguchteneire, P.(Eds.). (2007). Migration without borders: Essays on the free movement of people. Berghahn Books.

181 181 Polkinghorne, D. E. (1995). Narrative configuration in qualitative analysis. International Journal of Qualitative Studies in Education, 8(1), pp Powles, J. (2004). Life history and personal narrative: theoretical and methodological issues relevant to research and evaluation in refugee contexts. New Issues in Refugee Research. Working Paper No. 106, Evaluation and Policy Analysis Unit.UNHCR, Geneva. Puvimanasinghe, T., Denson, L.A., Augoustinos, M., & Somasundaram, D. (2014). Narrative and Silence: How Former Refugees Talk about Loss and Past Trauma. Journal of Refugee Studies, 28(1), pp DOI: /jrs/feu019 Ρεηηληψηε, Α., & Μάληδηνπ, Η. (2010). Ζ πξφζβαζε ησλ θησρψλ θαη θνηλσληθά απνθιεηζκέλσλ νκάδσλ πνπ δνπλ ζην θέληξν ηεο Αζήλαο, ζηνπο ηνκείο ηεο πγείαο, ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο εξγαζίαο. Δξεπλεηηθή Μειέηε, Κνηλσληθή Τπεξεζία Γηαηξψλ ηνπ Κφζκνπ. REGIONAL REFUGEE AND RESILIENCE PLAN IN RESPONSE TO THE SYRIA CRISIS. (2018). ANNUAL REPORT. Αλαθηήζεθε 12 Ννεκβξίνπ 2019, απφ: REGIONAL REFUGEE & RESILLIENCE PLAN (3RP) IN RESPONSE TO THE SYRIA CRISIS, EGYPT. Αλαθηήζεθε 19 Ννεκβξίνπ 2019, απφ: Refugee Action. Why an NHS Interpreter can make the Difference between Life and Death. (2018). Αλαθηήζεθε 27 Φεβξνπαξίνπ 2019, απφ:

182 182 Richmond, A. H. (1993). Reactive Migration: Sociological Perspectives On Refugee Movements. Journal of Refugee Studies., 6(1), pp Riessman, C. K. (2008). Narrative Methods for the Human Sciences. Los Angeles: Sage. Robson, C. (2010). Ζ έξεπλα ηνπ πξαγκαηηθνχ θφζκνπ. Έλα κέζνλ γηα θνηλσληθνχο επηζηήκνλεο θαη επαγγεικαηίεο εξεπλεηέο. (επηκ. Κ. Μηραινπνχινπ, κηθ. Β. Νηαιάθνπ, Κ. Βαζηιηθνχ), (2ε έθδ.). Αζήλα: Gutenberg. (Έηνο έθδνζεο πξσηνηχπνπ: 1993). Rozakou, K. (2012). The biopolitics f hospitality in Greece: Humanitarianism and the management of refugees. American Ethnologist, 39(3), pp Rosenthal, G. (1995). Erlebte und Erzahlte Lebensgeschichte. Frankfurt/M. New York: Campus Verlag. αρίλε Καξδάζε, Α. (2004). Μεζνδνινγία Έξεπλαο. Δθαξκνγέο ζην ρψξν ηεο πγείαο. Δθδφζεηο ΒΖΣΑ, Αζήλα. ηακέινο Γ. (2003). Παγθνζκηνπνίεζε θαη Δθπαίδεπζε: ν εθπαηδεπηηθφο απνθιεηζκφο ζήκεξα. Πξαθηηθά 2 νπ πλεδξίνπ, Ζ Παηδεία ζηελ απγή ηνπ 21νπ αηψλα. Αλαθηήζεθε 25 Ννεκβξίνπ 2019, απφ: χκβαζε ηεο Γελεχεο ηνπ 1951: Δξσηήζεηο θαη Απαληήζεηο. (ρ.ρ.). Αλαθηήζεθε 10 Φεβξνπαξίνπ 2020, απφ:

183 183 πκενχ, Λ. (2007). Δγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ζηελ πνηνηηθή εθπαηδεπηηθή έξεπλα: Παξνπζίαζε, αηηηνιφγεζε θαη πξάμε. Πξαθηηθά 5 νπ Παλειιελίνπ πλεδξίνπ Παηδαγσγηθήο Δηαηξείαο Διιάδαο «25 Υξφληα Παηδαγσγηθήο Δηαηξείαο Διιάδαο» (ηφκ. 2, ζζ ). Θεζζαινλίθε: Α/θνί Κπξηαθίδε. Sarbin, T. R. (Δd.) (1986). Narrative psychology: The storied nature of human conduct. New York: Praeger. Schmid, G., & Gazier, B. (Eds.). (2002). The dynamics of full employment: Social integration through transitional labour markets. Edward Elgar Publishing. Sinclair, M. (2001). Education in emergencies. Learning for a future: Refugee education in developing countries, pp Αλαθηήζεθε 20 Μαξηίνπ 2020, απφ: Stein, B.(1980, Φεβξνπάξηνο). The Experience of being a Refugee: Insights from the Research Literature. Αλαθνίλσζε ζην πλέδξην The Refugee Experience, Λνλδίλν. Αλαθηήζεθε 21 Φεβξνπαξίνπ 2019, απφ: Stepanova, V., Meshkova I.N., Sheremetieva, O., & Maštálka, J. (2018). Refugee Flows at Border Crossing Points: Legal, Social and Language Aspects. Journal of Social Studies Education Research, 2018: 9(3), pp DOI: /jsser Stewart, E. (2007). Addressing the challenges facing refugee doctors in the UK. Local Economy, 22, pp Suárez-Orozco, M. (2019). Humanitarianism and Mass Migration: Confronting the World Crisis. University of California Press.

184 184 Syrian Observatory for Human Rights. (2019a). Lack of gas and living necessities the increase of dollar exchange and fuel prices unemployment and class inequality economic crises ravage the Syrian citizens in several areas. Αλαθηήζεθε 8 Οθησβξίνπ, 2019, απφ: Syrian Observatory for Human Rights. (2019b). Displacement, child labor, begging for money, and rupture in a social fabric 8 years of Syrian war displaces children, women, and families. Αλαθηήζεθε 8 Οθησβξίνπ 2019, απφ: Syrian Observatory for Human Rights. (2019c). As new school year starts, out of nearly nearly one third of children in the Syrian north are at risk of losing education, and 8000 teachers receive unstable salaries in a major disaster that threatens the future of coming generations. Αλαθηήζεθε 9 Οθησβξίνπ 2019, απφ: Σξηαληαθπιιίδνπ, Α., & Μαξνχθεο, Θ. (Δπηκ.) Ζ κεηαλάζηεπζε ζηελ Διιάδα ηνπ 21νπ αηψλα. Αζήλα, Κξηηηθή. Σζηψιεο, Γ. (2006). Ηζηνξίεο Εσήο θαη Βηνγξαθηθέο Αθεγήζεηο. Ζ Βηνγξαθηθή Πξνζέγγηζε ζηελ Κνηλσληνινγηθή Πνηνηηθή Έξεπλα. Αζήλα: Κξηηηθή. Σζηψιεο, Γ. (2010). Ζ Δπηθαηξφηεηα ηεο Βηνγξαθηθήο Πξνζέγγηζεο ζηελ Πνηνηηθή Κνηλσληθή έξεπλα. ην Μ. Πνπξθφο & Μ. Γαθέξκνο (Δπηκ.), Πνηνηηθή Έξεπλα ζηηο Κνηλσληθέο Δπηζηήκεο: Δπηζηεκνινγηθά, Μεζνδνινγηθά θαη Ζζηθά Εεηήκαηα, ζζ Αζήλα: Σφπνο. Σζηψιεο, Γ. (2011). Ζ ρέζε Πνηνηηθήο θαη Πνζνηηθήο Έξεπλαο ζηηο Κνηλσληθέο Δπηζηήµεο: Απφ ηελ Πνιεµηθή ησλ Παξαδεηγµάησλ ζηηο πλζεηηθέο Πξνζεγγίζεηο. ην Μ. αθέξµνο, Μ. αµαηάο, Μ.

185 185 Κνπθνπξηηάθεο & η. Υησηάθεο (Δπηµ.), Κνηλσληθέο Δπηζηήµεο ζηνλ 21 ν Αηψλα (ζζ ). Αζήλα: Πεδίν. Σζηψιεο, Γ. (2012). Ζ δηα βίνπ εθπαίδεπζε ππφ ην πξίζκα ηεο βηνγξαθηθήο πξνζέγγηζεο: θξηηηθέο επηζεκάλζεηο. (Αθηέξσκα: Ζ βηνγξαθηθή πξνζέγγηζε ζηελ έξεπλα ηεο εθπαίδεπζεο ελειίθσλ). Δμακεληαία Έθδνζε ηεο Δπηζηεκνληθήο Έλσζεο Δθπαίδεπζεο Δλειίθσλ Δθπαίδεπζε Δλειίθσλ, (ηεχρνο 27), επηέκβξηνο Γεθέκβξηνο 2012, ζζ Σζηψιεο, Γ. (2013). Οη βηνγξαθηθέο (αλα)θαηαζθεπέο ηεο θνηλσληθήο εκπεηξίαο. Πξνθιήζεηο θαη πξννπηηθέο ηεο αλαθαηαζθεπαζηηθήο βηνγξαθηθήο έξεπλαο. Δπίκεηξν ζην Γ. Σζηψιεο & Δ. ηνχηε (επηκ.), Βηνγξαθηθέο (αλα-)θαηαζθεπέο ζηελ χζηεξε λεσηεξηθφηεηα. Θεσξεηηθά θαη κεζνδνινγηθά δεηήκαηα ηεο βηνγξαθηθήο έξεπλαο ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο, ζ Δθδφζεηο Νήζνο. Σζηψιεο, Γ. (2014). Μέζνδνη θαη ηερληθέο αλάιπζεο ζηελ πνηνηηθή θνηλσληθή έξεπλα. Αζήλα, Κξηηηθή. Σζηψιεο, Γ. (2015). Αλάιπζε πνηνηηθψλ δεδνκέλσλ: δηιήκκαηα, δπλαηφηεηεο, δηαδηθαζίεο. ην Γ. Ππξγησηάθεο & Υξ. Θενθηιίδεο (επηκ.), Δξεπλεηηθή Μεζνδνινγία ζηηο Κνηλσληθέο Δπηζηήκεο θαη ζηελ Δθπαίδεπζε. πκβνιή ζηελ επηζηεκνινγηθή ζεσξία θαη ηελ εξεπλεηηθή πξάμε. (ζζ ). Αζήλα, Πεδίν. Tastsoglou, E., & Preston, V. (2006). Gender, immigration and labour market integration: Where we are and what we still need to know. Joint Centre of Excellence for Research on Immigration and Settlement.Αλαθηήζεθε 20 Μαξηίνπ 2020, απφ: file:///c:/users/δηξήλε/downloads/858- Article%20Text %20(2).pdf

186 186 Taylor, S., & Sidhu, R. K. (2012). Supporting refugee students in schools: what constitutes inclusive education? International Journal of Inclusive Education, 16(1), pp Thomassen, B. (2009). The uses and meanings of liminality.international Political Anthropology, 2(1), pp Αλαθηήζεθε 20 Μαξηίνπ 2020, απφ: df Tindall, C. (1994). Issues of evaluation. ην P. Banister, E. Burman, l. Parker, M. Taylor, & C. Tindall (Δπηκ.), Qualitative Methods in Psychology: A Research Guide (pp ). Buckingham: Open University Press Tsiolis, G. (2015). Ζ βηνγξαθηθή αθεγεκαηηθή πξνζέγγηζε ζηελ πνηνηηθή έξεπλα: παξαγσγή θαη αλάιπζε βηνγξαθηθψλ αθεγήζεσλ. Δξεπλεηηθφ εξγαζηήξην Ζξάθιεηηνο ΗΗ ΔΑΠ Πάηξα 29/10/2015 Turner, B. S. (1990). Outline of a Theory of Citizenship. Sociology. 24( 2), pp Turner, V. (1987). Betwixt and Between: The Liminal Period in Rites of Passage. ην: L. C. Mahdi, S. Foster, & M. Little (Eds.), Betwixt and Between: Patterns of Masculine and Feminine Initiation (pp. 3-19). Open Court Publishing Company. Tuwor, T., & Sossou, M. A. (2008). Gender discrimination and education in West Africa: strategies for maintaining girls in school. International Journal of Inclusive Education, 12(4), pp DOI: /

187 187 Tyrer, R. A., & Fazel, M. (2014). School and community-based interventions for refugee and asylum seeking children: A systematic review. PLoS ONE, 9(2), Article e ΤΠΠΔΘ (2019a). Πξνζθπγηθφ θαη Δθπαίδεπζε. Αλαθηήζεθε 1 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: ΤΠΠΔΘ (2019b). Αλαθηήζεθε 4 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: %9B%CE%9B%CE%97%CE%9D%CE%99%CE%9A%CE%91.pdf Yalçın, S. (2016). Syrian child workers in Turkey. Turkish Policy Quarterly, 15(3), pp Yardley, A. (2008). Living stories: The role of the researcher in the narration of life. Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social Research, 9(3), Art. 3. DOI: UNESCO (2006). Education for All Global Monitoring Report 2007: Strong Foundations --Early Childhood Care and Education. Paris: UNESCO. UNESCO (2008). Education for All Global Monitoring Report 2009, Overcoming Inequality: Why governance matters. Paris: UNESCO. UNHCR. (1997). Guidelines on Policies and Procedures in Dealing with Unaccompanied Children Seeking Asylum. Geneva: UN/UNHCR. Αλαθηήζεθε 1 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: UNHCR. (2005). Δηζαγσγή ζηε Γηεζλή Πξνζηαζία. Πξνζηαηεχνληαο ηνπο πξφζθπγεο εληνιήο ηεο Όπαηεο Αξκνζηείαο ηνπ ΟΖΔ γηα ηνπο Πξφζθπγεο. Δγρεηξίδην απηνδηδαζθαιίαο. Γελεχε: United Nations High

188 188 Commissioner for Refugees. Αλαθηήζεθε 15 Μαξηίνπ 2020, απφ: UNHCR. (2010). Convention and Protocol Relating to the Status of Refugees. Αλαθηήζεθε 25 Ηνπιίνπ 2019, απφ: lating+to+the+status+of+refugees+%28signed+28+july+1951%2c+ent ered+into+force+22+april+1954% unts+150+and+protocol+r elating+to+the+status+of+refugees+%28signed+31+january+1967%2c +entered+into+force+4+october+167% unts+267/0bf3248acfa8-4a60-864d-65cdfece1d47 UNHCR. (2013). A New Beginning: Refugee Integration in Europe. United Nations High Commissioner for Refugees. Αλαθηήζεθε 3 Ννεκβξίνπ 2019, απφ: UNHCR. (2016a). Education for Refugees. Priority activities and requirements supporting enrolment and retention in Αλαθηήζεθε 11 Μαΐνπ 2019, απφ: pdf UNHCR. (2016b). Missing out: Refugee Education in crisis. Αλαθηήζεθε 11 Μαΐνπ 2019, απφ: UNHCR. (2017). Global trends: Forced displacement in 2017.Αλαθηήζεθε 19 Φεβξνπαξίνπ 2019, απφ: UNHCR (2018).Global Focus. Αλαθηήζεθε 5 Ννεκβξίνπ 2019, απφ:

189 189 UNHCR. (2019). UNHCR GLOBAL APPEAL 2019 UPDATE 7. Αλαθηήζεθε 27 Φεβξνπαξίνπ 2019, απφ: w.pdf UNHCR (2019a). Operational Data Portal. Αλαθηήζεθε 30 Οθησβξίνπ, 2019, απφ: UNHCR (2019b). Egypt Response Plan for Refugees and Asylum-Seekers from Sub-Saharan Africa, Iraq and Yemen. Αλαθηήζεθε 17 Ννεκβξίνπ 2019, απφ: UNHCR (2019c). Σαμίδηα Απειπηζίαο: Παηδηά Πξφζθπγεο θαη Μεηαλάζηεο θηάλνπλ ζηελ Δπξψπε-Πψο κπνξεί λα εληζρπζεί ε πξνζηαζία ηνπο (Ηαλνπάξηνο-επηέκβξηνο 2019). UNHCR. (2019d). Innovation Service. Αλαθηήζεθε 15 Μαξηίνπ 2019, απφ: UNHCR GREECE (2016). ηαηηζηηθά. Αλαθηήζεθε 2 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: UNHCR GREECE. (2018). Δξγαζηήξην ηνπ MIT καζαίλεη ζηα παηδηά πξφζθπγεο ηηο ραξέο ηεο ςεθηαθήο ζρεδίαζεο. Αλαθηήζεθε 10 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ:

190 απφ: 190 UNHCR GREECE (2018a). Ζ χκβαζε ηνπ 1951 ζρεηηθά κε ην Καζεζηψο ησλ Πξνζθχγσλ. Αλαθηήζεθε 18 Ννεκβξίνπ 2019, απφ: UNHCR GREECE (2019). ηαηηζηηθά. Αλαθηήζεθε 22 επηεκβξίνπ 2019, απφ: B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC. UNHCR GREECE (2019b). Πξνζηαζία ησλ Πξνζθχγσλ ζηελ Διιάδα. Αλαθηήζεθε 26 Ννεκβξίνπ 2019, απφ: 84%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1- %CF%84%CF%89%CE%BD- %CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%86%CF%8D%CE%B3%C F%89%CE%BD-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD- %CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1 UNHCR GREECE (2019c). Ζ πιεηνςεθία ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ ζηα ειιεληθά λεζηά δελ πεγαίλνπλ ζρνιείν. Αλαθηήζεθε 1 Γεθεκβξίνπ 2019, paidia_prosfyges_den_pigainoyn_sholeio.html UNHCR GREECE. (2019d). Παηδηά κφλα αληηκέησπα κε ηελ αλαζθάιεηα ζηε Λέζβν. Αλαθηήζεθε 10 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: UNHCR GREECE. (2019e). Έλα επράξηζην δηάιεηκκα κέζα απφ ηε κάζεζε γηα ηα παηδηά πξφζθπγεο ζηελ Κσ. Αλαθηήζεθε 10 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ: UNHCR TURKEY (2019). Αλαθηήζεθε 2 Ννεκβξίνπ 2019, απφ:

191 191 UNICEF USA (2019). Education Crisis in Syria. Αλαθηήζεθε 1 Οθησβξίνπ 2019, απφ: UNICEF. (2017). Σαρεία Απνηίκεζε ησλ Φπρηθψλ θαη Φπρνθνηλσληθψλ Αλαγθψλ ησλ Αζπλφδεπησλ Παηδηψλ θαη ηεο Αληαπφθξηζεο ησλ Τπεξεζηψλ ζηελ Διιάδα. Αλαθηήζεθε 27 Μαξηίνπ 2019, απφ: UNICEF, MENA (2015). Curriculum, Accreditation, and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt. UNICEF, Mar. UNICEF (2015). Syria Crisis Education Strategic Paper: London 2016 Conference. UNICEF (2013). Syria crisis: Education interrupted. Global action to rescue the schooling of a generation. Van Gennep, A. (1960). The Rites of Passage. London: Routledge & Kegan Paul. Watkins, K., & Zyck, S. A. (2014). Living on hope, hoping for education. The Failed Response to the Syrian Refugee Crisis. London: ODI. Wohlrab-Sahr, Μ. (2002). Prozessstrukturen, Lebenskonstruktionen, Biographische Diskurse. Positionen im Feld Soziologischer Biographieforschung und Mögliche Anschlüsse nach Außen. BIOS, 2002/1, World Bank. (2015). Early Childhood Development in Syria. Αλαθηήζεθε 15 Οθησβξίνπ 2019, απφ: World Health Organization (2006). Disability and Rehabilitation: W.H.O. Action Plan, : World Health Organization. Υαξαιάκπεο, Γ. (1998). Ζ δεκνθξαηία ζην ηέινο ηνπ αηψλα: κεηαεζληθέο πξννπηηθέο θαη θίλδπλνη. Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 96(96-97), ζ

192 192 Zinn, O. J. (2004). Introduction to Biographical Research. Social Contexts and Responses to Risk Network (SCARR). Working Paper, 4. Αλαθηήζεθε 10 Γεθεκβξίνπ 2019, απφ %20WP1.04%20Zinn.pdf ΝΟΜΟΘΔΙΑ ΟΓΖΓΗΑ 2013/33/ΔΔ ΣΟΤ ΔΤΡΧΠΑΨΚΟΤ ΚΟΗΝΟΒΟΤΛΗΟΤ ΚΑΗ ΣΟΤ ΤΜΒΟΤΛΗΟΤ ηεο 26εο Ηνπλίνπ 2013 ζρεηηθά κε ηηο απαηηήζεηο γηα ηελ ππνδνρή ησλ αηηνχλησλ δηεζλή πξνζηαζία (αλαδηαηχπσζε), Δπίζεκε Δθεκεξίδα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, Ηνχληνο Νόκνο Ν. 4375/2016 (ΦΔΚ 51, Α, ) «Πεξί Τπεξεζίαο Αζχινπ θαη Αξρήο Πξνζθπγψλ», Άξζξν 1, Παξ. 1.

193 193 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑΣΑ

194 194 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ Πξσηόθνιιν αηνκηθήο ζπλέληεπμεο παηδηώλ πξνζθύγσλ ρνιή Αλζξσπηζηηθψλ θαη Κνηλσληθψλ Δπηζηεκψλ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΓΩΝ Δπηζηήκεο ηεο Δθπαίδεπζεο θαη ηεο Αγσγήο Θέκα: Γηεξεχλεζε ησλ απφςεσλ ησλ παηδηψλ πξνζθχγσλ αλαθνξηθά κε ηελ εθπαηδεπηηθή ηνπο πνξεία απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο ηνπο, ηε πξία, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ φινπο ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πνπ κπνξεί λα πέξαζαλ. Α/Α Ηκεξνκελία: Ώξα ζπλέληεπμεο: Σόπνο: 1. Δηζαγσγή πλεληεύθηξηαο Αξρηθά, ζα ήζεια λα ζε επραξηζηήζσ ζεξκά πνπ δέρηεθεο λα κνπ δψζεηο ηελ αλψλπκε απηή ζπλέληεπμε ε νπνία δηεξεπλά ηελ εθπαηδεπηηθή ζνπ πνξεία απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο, ηε πξία, κέρξη θαη ηελ Διιάδα, κέζα απφ φινπο ηνπο ελδηάκεζνπο ζηαζκνχο, πνπ κπνξεί λα πέξαζεο. Σα δεδνκέλα πνπ ζα πξνθχςνπλ ζα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζηε δηπισκαηηθή κνπ εξγαζία, ε νπνία εθπνλείηαη ζην πιαίζην ησλ ζπνπδψλ κνπ ζην ΜΠ «Δπηζηήκεο ηεο Δθπαίδεπζεο θαη ηεο Αγσγήο» ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Παηξψλ. Αλ ζπκθσλείηε θαη είζηε έηνηκνο/ε, κπνξνχκε λα μεθηλήζνπκε.