ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ ΟΜΟΤΙΜΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α.Π.Θ. ΜΙΑ ΝΕΑ ΣΕΛΙΔΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ

Transcript

1 ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ ΟΜΟΤΙΜΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α.Π.Θ. ΜΙΑ ΝΕΑ ΣΕΛΙΔΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Σλαβολογία, όπως είναι γνωστό, είναι ο επιστημονικός κλάδος που ασχολείται με την ιστορία των σλαβικών λαών, όπου περιλαμβάνονται όλα όσα έχουν σχέση με τη ζωή, τις ιδιαίτερες συνήθειες, τον πολιτισμό και τη φυσιογνωμία των λαών αυτών. Κεντρική θέση και αποφασιστικό ρόλο στη μελέτη όλων των λοιπών πτυχών του σλαβικού βίου αποτελεί η γλώσσα και όσα πολιτιστικά στοιχεία παρήχθησαν και εκπορεύονται από αυτήν. Γι αυτό και η ενασχόληση με τη σλαβική γλώσσα και τα παράγωγά της(γραμματεία, φιλολογία, λογοτεχνία, ποίηση κλπ) αποτελούν κεντρικό περιεχόμενο της Σλαβολογίας. Την υπηρετούν με μεγάλη ευλάβεια και σεβασμό επιστήμονες από όλες ή σχεδόν όλες τις χώρες του κόσμου. Το φαινόμενο έχει τη λογική του ερμηνεία, αν λάβει κανείς υπόψη τον όγκο και τη διαχρονική συμβολή του σλαβικού στοιχείου στις παγκόσμιες πολιτικές, πολιτιστικές και λοιπές κοινωνικές εξελίξεις. Όσον αφορά στην Ελληνική Σλαβολογία, αυτή δικαιούται και σαφώς υποχρεούται να είναι παρούσα και έτοιμη να συνδράμει τη διεθνή Σλαβολογία στην έρευνα και την κατανόηση όλων των μορφών ζωής και πολιτισμού που έχουν σχέση με το εν λόγω εθνικό στοιχείο. Τούτο δε, για τους εξής απλούς και σαφείς λόγους: Πρώτον μεν, διότι η Σλαβολογία σε όλο της το φάσμα ξεκίνησε από το Βυζάντιο, με κύριους εισηγητές και θεμελιωτές της τους θεσσαλονικείς αδελφούς Κύριλλο και Μεθόδιο. Περιττεύει να τονίσουμε και εδώ ότι το έργο των δύο αδελφών δεν ήταν μονοδιάστατο θρησκευ-

2 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 111 τικό κήρυγμα. Υπήρξε και φιλολογικό και κοινωνικό και πολιτιστικό και βεβαίως πρωτίστως ιεραποστολικό, με ό,τι ό- μως μπορεί στην πράξη να σημαίνει η κατανόηση της χριστιανικής πίστης, θεολογίας και λατρείας. Μόνο, ας μου επιτραπεί να θυμίσω την υπερπροσπάθειά τους να δημιουργήσουν την ειδική σλαβική γραφή και να μεταφράσουν σ αυτή, την εντελώς φτωχή για την εποχή και την περίσταση γλώσσα, τις υψηλές θεολογικές έννοιες και θεωρίες της χριστιανικής διδασκαλίας στην ολότητά τους, χωρίς έκπτωση και απλουστεύσεις. Οι πρώτοι λοιπόν Σλαβολόγοι, ανεξάρτητα από την έννοια που δίνει κανείς στον όρο, υπήρξαν Βυζαντινοί και μάλιστα Έλληνες από τη Θεσσαλονίκη. Το δε έργο τους εξακολουθεί να αποτελεί τη βάση σε όλων των ειδών τις μελέτες των απανταχού σλαβολόγων. Να θυμίσουμε επίσης και να θυμηθούμε ότι η δημιουργία σλαβικών κειμένων όχι μόνο από τους θεσσαλονικείς ιεραποστόλους αλλά και για μεγάλο διάστημα μετά από αυτούς βασίστηκε αποκλειστικά σε μεταφράσεις από τα ελληνικά. Έτσι, μαζί με τις μεταφράσεις μεταφέρθηκε και η όλη δομή της σκέψης και της σύνταξης της ελληνικής, η οποία και παγιώθηκε ως βασικό και θεμελιώδες γνώρισμα της σλαβικής που ισχύει μέχρι και σήμερα. Παράλληλα, η απόδοση στη σλαβική σημαντικότατων ελληνικών κειμένων ποικίλου περιεχομένου, συνέβαλε στη διάδοση του ελληνικού πνεύματος και της βυζαντινής κουλτούρας σε όλα τα πλάτη της σλαβικής παρουσίας. Κατά δεύτερο και εξ ίσου σημαντικό λόγο, η παρουσία και συνδρομή της Ελληνικής Σλαβολογίας στη μελέτη του σλαβικού παρελθόντος και του σλαβικού γίγνεσθαι είναι αυτονόητη και απαραίτητη, διότι το έργο της προσέγγισης και κατανόησης της σλαβικής γλώσσας και του σλαβικού βίου από την ελληνική πλευρά δεν διακόπηκε μετά τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο αλλά συνεχίστηκε και με την πάροδο

3 112 ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ του χρόνου εμπλουτίστηκε με νέες γνώσεις και νέες εμπειρίες. Πιστεύω δε απόλυτα ότι, αν και σήμερα δινόταν από την ελληνική Πολιτεία η απαιτούμενη έμφαση στις σλαβολογικές μελέτες, με την απαραίτητη υποδομή και ώθηση, τα α- ποτελέσματα θα ήσαν ισάξια των προηγούμενων και η Ελληνική Σλαβολογία θα βρισκόταν πολύ ψηλά, συμβάλλοντας και πάλι αποφασιστικά στην αλληλοκατανόηση και χωρίς προκαταλήψεις επικοινωνία των λαών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και όχι μόνον. Επιπροσθέτως, το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος των καταλοίπων και μνημείων της αρχαίας σλαβικής πνευματικής δημιουργίας διασώθηκε και φυλάσσεται σε ελληνικά μοναστικά κέντρα, συνεπεία της διαχρονικής και άμεσης ελληνοσλαβικής επικοινωνίας, προσθέτει επιπλέον λόγους σοβαρούς που υπαγορεύουν στην ελληνική κοινωνία και ειδικότερα στην ελληνική επιστήμη να ασχοληθεί με ενδιαφέρον και σοβαρότητα με την αναζήτηση και την προσεκτική τους μελέτη. Η παρουσία αυτών των μνημείων σε ελληνικό έδαφος, εκτός του ότι μπορεί να προσκομίζει άγνωστες πληροφορίες ακόμα και για το ελληνικό στοιχείο, αποτελεί και δική μας ιερή κληρονομιά που απαιτεί σεβασμό και δικαιούται της ανάλογης φροντίδας και προβολής από μέρους μας. Έχει λοιπόν κάθε λόγο να υπάρχει Ελληνική Σλαβολογία και υποχρέωση να την στηρίζει η Ελληνική Πολιτεία. Στην τελευταία αυτή κατηγορία, των σλαβικών γραπτών μνημείων λόγου που από αιώνων φιλοξενούνται σε ελληνικό περιβάλλον, ανήκει και η περίπτωση των ευρημάτων του Σινά, στα οποία θα αναφερθούμε σήμερα. Η σημερινή αναφορά μας ειδικά σ αυτά τα ευρήματα οφείλεται σε δύο βασικούς λόγους πρώτον μεν στο ότι αποτελούν τα τελευταία ευρήματα του είδους και κατά συνέπεια αξίζει να δούμε τι το νεότερο έχουν να μας προσφέρουν, δεύτερον δε στο ότι η παλαιότητά τους εκ προοιμίου μας εξασφαλίζει ει-

4 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 113 δήσεις και πληροφορίες από μια παράδοση η οποία αγγίζει το άμεσο περιβάλλον του ιεραποστολικού έργου των θεσσαλονικέων αδελφών. Ύστερα από τα παραπάνω εισαγωγικά, πιστεύουμε πως μπορούμε να αναφερθούμε στην τελευταία ανακάλυψη, η οποία έλαβε χώρα το έτος 1975 στην Ι. Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά και η οποία εκτιμάται ότι είναι η μαζικότερη και ίσως η σημαντικότερη όλων των εποχών. Δεν χρειάζεται πιστεύω να θυμίσουμε εδώ ότι αναζητώντας τα βασικά στοιχεία ενός προϊόντος και μάλιστα όταν αυτό το προϊόν είναι η γλώσσα, η ιστορία και ο πολιτισμός ενός λαού, όσο πιο βαθιά στο χρόνο γένεσης και παρουσίας του μπορέσει να εισχωρήσει η έρευνα τόσο πιο σωστά και σαφή συμπεράσματα θα είναι σε θέση να εξαγάγει. Τη δυνατότητα ακριβώς αυτή αναφορικά με τον πρώιμο πνευματικό και ευρύτερο κοινωνικό βίο των Σλάβων ενισχύουν τα εν λόγω ευρήματα του Σινά, τα οποία αποτυπώνοντας το άμεσο ιεραποστολικό περιβάλλον των αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Μοραβία, που ήταν χώρα σλαβική, είναι μοναδικά τόσο ως προς το περιεχόμενό τους όσο και ως προς την παράδοση που διασώζουν. Φαίνεται δε από τις μέχρι τώρα μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί ότι εμπεριέχουν τόσες και τέτοιου είδους ειδήσεις, που δικαιολογούν την άποψη που διατυπώθηκε, ότι ανοίγουν μια νέα σελίδα στις σλαβολογικές έρευνες. Η δική μας επαφή με το εν λόγω αντικείμενο άρχισε πολύ παλαιότερα, όταν κατά το έτος 1982 μας ζητήθηκε από τους πατέρες της Μονής να αναλάβουμε αρχικά την διαλογή των σλαβικών χειρογράφων από τα υπόλοιπα εξ ίσου παλαιά και σημαντικά που ήταν γραμμένα σε άλλες γλώσσες(ελληνικά, αραβικά, συριακά κλπ), την κατάταξη, την ταυτοποίηση και την τελική περιγραφή και έκδοσή τους σε ένα ξεχωριστό κατάλογο. Για την έκδοση του καταλόγου,

5 114 ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ που ολοκληρώθηκε το έτος , χρειάστηκαν επανειλημμένες επιτόπιες επισκέψεις και πολλαπλές φωτογραφήσεις των μνημείων μέχρι την τελική τους αποτύπωση. Η νέα σλαβική σειρά των νεοευρεθέντων χειρογράφων, όπως αποτυπώθηκε στην εν λόγω έκδοση, έχει ως ακολούθως: προηγούνται λόγω αρχαιότητας τα 5 γκλαγκολικά, που ανήκουν στον 11 ο -12 ο αιώνα και ακολουθούν τα 36 κυριλλικά, τα ο- ποία χρονικά απλώνονται μεταξύ 12 ου και 15 ου αιώνα. Η εικόνα, βέβαια, των χειρογράφων που μας παραδόθηκαν όταν αναλάβαμε το έργο διέφερε κατά πολύ της σημερινής. Βρεθήκαμε μπροστά σε ένα σωρό από σκόρπια τεύχη και σπαράγματα, μαζί με μερικούς εκ πρώτης όψεως σχετικά καλά διατηρημένους κώδικες. Εννοώ το σύνολο των χειρογράφων ή υπολειμμάτων χειρογράφων, γκλαγκολικών και κυριλλικών. Θεωρήσαμε λοιπόν καθήκον μας ιερό και απαραβίαστο, αφού τα διακρίνουμε με προσοχή και τα ξεχωρίσουμε μεταξύ τους, να τα αποτυπώσουμε στη μορφή και στην κατάσταση που βρέθηκαν, προκειμένου να διαφυλάξουμε κάθε ενδεχόμενη πληροφορία που θα μπορούσε να διασώζει το σχήμα, η πολυδιάσπαση, η στάχωση, ακόμα και η δίπλωση ή και φθορά τους. Βεβαίως, το τι προηγήθηκε - αν βρέθηκαν ξεχωριστά ή ανακατεμένα με τα άλλα ξενόγλωσσα, αν η θέση στην οποία βρέθηκαν θα μπορούσε να σημαίνει ότι τοποθετήθηκαν εκεί μετά την καθημερινή τους χρήση από τη σλαβική κοινότητα ή αν εγκαταλείφθηκαν εκεί πριν από πολλά χρόνια κατά την αναχώρηση εκείνων που τα μετέφεραν και τα αφιέρωσαν στη Μονή - αν και μας α- πασχόλησε, δεν θα μπορούσαμε ούτε και σήμερα να το προσδιορίσουμε και να το υποστηρίξουμε με βεβαιότητα. Ανεξάρτητα πάντως από όλα αυτά που αποτελούν μόνο υ- 1 Io. C. Tarnanidis, The Slavonic Manuscripts discovered in 1975 at St Catherine s Monastery on Mount Sinai, Thessaloniki 1988.

6 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 115 ποθέσεις, σημασία έχει το γεγονός ότι και μετά τη δική μας πρώτη αποτύπωσή τους κάποια από αυτά τα χειρόγραφα υπέστησαν μια νέα ταλαιπωρία, που δεν είμαι βέβαιος αν ήταν αναγκαία για την απαιτούμενη συντήρησή τους. Εισαγωγικά επίσης θα ήθελα να επισημάνω ότι η σημερινή μας αναφορά στα ευρήματα του Σινά θα περιοριστεί στα αρχαιότερα του είδους, τα οποία είναι γραμμένα στην αρχική σλαβική γραφή, την γλαγκολική, εκείνη ακριβώς που επινόησε ο άγιος Κύριλλος και την οποία χρησιμοποίησαν στις μεταφράσεις τους οι δύο άγιοι με τη συνοδεία τους κατά την άσκηση του ιεραποστολικού τους έργου στη Μεγάλη Μοραβία. Τούτο δε, διότι, όπως προαναφέραμε και όπως είναι ευνόητο, τα κείμενα αυτά εκ των πραγμάτων διασώζουν και την πλησιέστερη προς την ιεραποστολική περίοδο παράδοση. Τα ευρήματα για τα οποία γίνεται επιγραμματικά 2 λόγος στη συνέχεια είναι: Ι. 1/Ν της νέας σειράς. EUCHOLOGION. 28 φύλλα που έλειπαν από το αρχαιότερο μέχρι σήμερα γνωστό σλαβικό Ευχολόγιο, γραμμένο στην γκλαγκολική γραφή, το οποίο ανήκει στη Βιβλιοθήκη της Ι. Μονής της Αγίας Αικατερίνης του Σινά στον κατάλογο Sin. Slav. MS 37. Τα φύλλα αυτά δεν αποτελούν μια συνεχόμενη ενότη- 2 Εκτός από τον περιγραφικό κατάλογό μας, όπου γίνεται εκτενής αναφορά στην ανακάλυψη, τη διαλογή, ταξινόμηση και πρώτη τους δημοσίευση, βλ. λεπτομερέστερη αναφορά και σχόλια στα περιεχόμενα και την παράδοση που διασώζουν τα εν λόγω μνημεία στη συλλογή των επιμέρους μελετών μας υπό τον τίτλο Σελίδες από την εκκλησιαστική γραμματεία των Σλάβων, Θεσσαλονίκη 2004, σελ , η οποία περιελήφθη και στο Α Μέρος του πρόσφατου τόμου Ι. Ταρνανίδη - Ηλ. Ευαγγέλου, υπό τον τίτλο Μεσαιωνική Γραμματεία των Σλάβων. Ιστορία και διαχρονική εξέλιξη [εκδ. Αφοι Κυριακίδη], Θεσσαλονίκη 2013, σελ

7 116 ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ τα, αλλά τρεις ανεξάρτητες μεταξύ τους, που καλύπτουν κενά του προαναφερθέντος μνημείου της περιόδου μεταξύ 10 ου και 11 ου αιώνα. Περιλαμβάνουν δε αντίφωνα και ευχές των Ωρών, του Εσπερινού και του Όρθρου(φ. 1-4), της Λιτής και περιστάσεων ανομβρίας, απειλής σεισμού και λοιπών φυσικών φαινομένων, όπως και αγιασμού των υδάτων κατά την Ακολουθία των Φώτων(φ. 5-12), Αποστολικές και Ευαγγελικές περικοπές του εβδομαδιαίου κύκλου (φ ), καθώς και Αποστολικές και Ευαγγελικές περικοπές σε περιστάσεις ασθενειών, θανάτου κλπ., με κατακλείδα τις Α- ποστολικές και Ευαγγελικές περικοπές στις σημαντικότερες γιορτές του έτους(φ ). ΙΙ. 2/Ν της νέας σειράς. PSALTERIUM SINAITICUM. 32 συνεχόμενα φύλλα, που αποτελούν το τελευταίο μέρος που έλειπε από το αρχαιότερο διασωθέν μέχρι σήμερα σλαβικό Ψαλτήρι, το οποίο φυλάσσεται επίσης στο Σινά και φέρει τον αριθμό Sin. Slav. MS. 38. Είναι φυσικά γκλαγκολικό και χρονολογείται μεταξύ 10 ου και 11 ου αιώνα. Μεταξύ των ιδιαίτερα σημαντικών σελίδων του είναι οι 31v- 32v, όπου αποτυπώνεται το τυπικό του Εσπερινού με στοιχεία από τη μεταβατική περίοδο του β μισού του 9 ου αιώνα, κατά την οποία εισχωρεί στις εκκλησιές της Κωνσταντινούπολης το ιεροσολυμητικό τυπικό εκτοπίζοντας σταδιακά το υφιστάμενο ασματικό. ΙΙΙ. 3/Ν της νέας σειράς. THE PSALTER OF DIMITRI. Ένα πλήρες Ψαλτήρι, κατά πάσα πιθανότητα των αρχών του 11 ου αιώνα, γκλαγκολικό με πολύ ενδιαφέρουσες σημειώσεις και ένα ένθετο τεύχος με ιατρικές συνταγές, στοιχεία τα οποία απετέλεσαν ήδη αντικείμενο πολλαπλών σχολίων και εκτιμήσεων. Είναι από τα ελάχιστα, ίσως το μοναδικό γκλαγκολικό που διασώζει το όνομα του συντάκτη

8 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 117 και σίγουρα του συντάκτη των σημειωμάτων: «εγώ ο ταπεινός δημήτριος τα έγραψα χωρίς να γνωρίζω» (προφανώς α- ναφέρεται στην ερμηνεία των Ψαλμών). 3 ΙV. 4/Ν της νέας σειράς. SMALL MENAION. Ένα δίφυλλο γκλαγκολικό σπάραγμα που περιλαμβάνει μέρος της Ακολουθίας του αγ. Ιωάννη του Βαπτιστή και έναν παλαιό, μη χρησιμοποιούμενο σήμερα, Κανόνα στους αγίους Πέτρο και Παύλο. Ανήκει και αυτό στον 11 ο με 12 ο αιώνα και αποτελεί το αρχαιότερο και μοναδικό δείγμα του πρώιμου σλαβικού Μηναίου. Έκδοσή του περιελήφθη στον τόμο Filologia e Litteratura nei paesi slavi. Studi in onore di Sante Graciotti, Roma 1990, υπό τον τίτλο Glagolitic Canon to Saints Peter and Paul, σελ V. 5/Ν της νέας σειράς. SINAI MISSAL. Ένας πολύ ενδιαφέρον σύμμεικτος γκλαγκολικός κώδικας, της ίδιας περιόδου, που ανάμεσα στις άλλες Ευχές και Ακολουθίες περιλαμβάνει την αρχαιότερη παραλλαγή της Λειτουργίας του αγ. Βασιλείου και του αγ. Ιακώβου, περισσότερες των γνωστών Οπισθάμβωνες Ευχές, μερικές από τις ο- ποίες διασώθηκαν μόνο σε παλαιοσλαβική μετάφραση και κυρίως τη σπανιότατη και πολύ ενδιαφέρουσα Λειτουργία του αγ.πέτρου. Για τη Λειτουργία του αγ. Πέτρου, μόνο επιγραμματικά- γιατί ο χώρος δεν μας παίρνει- αξίζει να πούμε ότι είναι μια βυζαντινορωμαϊκή σύνθεση που δημιουργήθηκε κάπου στο χώρο της Νότιας Ιταλίας περίπου λίγο πριν 3 Περισσότερα βλ. στη συνέχεια

9 118 ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ από την περίοδο της ιεραποστολικής δραστηριότητας των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου 4. Τα κυριλλικά, που είναι μεταγενέστερα, ως προς το περιεχόμενό τους αποτελούν Ευαγγελιστάρια, Λειτουργικά, Ασκητικά, Νομοκανονικά, Μοναστικά Τυπικά, διάφορες Α- κολουθίες, Κάποια Απόκρυφα, Ωρολόγια, Ψαλτήρια, Ευχολόγια και Μηναία. Όλα δηλαδή, όπως ήταν φυσικό, εκκλησιαστικού και μοναστικού περιεχομένου. Μελετώντας αυτά τα πρώιμα μνημεία του σλαβικού γραπτού λόγου, έχει κανείς την αίσθηση ότι ακουμπάει και τους πρώτους βηματισμούς της εξέλιξης της σλαβικής γλώσσας, της γραμματικής, της σύνταξης, του συλλογισμού και του λεξιλογίου τους για τον προσδιορισμό αφηρημένων όχι μόνο θεολογικών αλλά και φιλοσοφικών εννοιών. Αυτά δε τα εκκλησιαστικά και θεολογικά κείμενα απετέλεσαν το θεμέλιο όχι μόνο του σλαβικού γραπτού και προφορικού λόγου αλλά κατ επέκταση και το θεμέλιο του ευρύτερου πνευματικού προσανατολισμού και της ευρύτερης πνευματικής δημιουργίας του σλαβικού γένους. Μετά λοιπόν τη δημοσίευση του καταλόγου των νέων αυτών σλαβικών χειρογράφων, το ενδιαφέρον των απανταχού, των όπου γης, σλαβολόγων έφτασε στο αποκορύφωμά του. Παλαιογράφοι και κωδικολόγοι, φιλόλογοι, γλωσσολόγοι και θεολόγοι του σλαβικού χώρου, με ειδικότητες στην πατρολογία, την υμνολογία, τη λειτουργική, τη μοναστική συμπεριφορά και τάξη ανυπόμονα και πιεστικά ζήτησαν να τα πάρουν και να τα μελετήσουν προκειμένου να έρθουν σε 4 Τα αρχαιότερα κείμενα της εν λόγω Λειτουργίας εκδόθηκαν από τον H.W. Codrington στο έργο του The Liturgy of Saint Peter, Münster 1930.

10 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 119 επαφή με την πρώιμη εικόνα του σλαβικού πνευματικού βίου. Προκειμένου να γίνει κατανοητή η συγκρατημένη στάση τόσο της Ιεράς Μονής όσο και ημών προσωπικώς απέναντι σε όλους εκείνους που κατά καιρούς εξεδήλωσαν έντονο ενδιαφέρον και άσκησαν παντοειδείς πιέσεις προκειμένου να επιτύχουν μια πρώιμη πρόσβαση σ αυτά τα ευρήματα (πριν από την καταλογογράφησή τους), αλλά δεν βρήκαν την επιθυμητή ανταπόκριση, θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικό να αναφέρω μόνο δύο παραγράφους της δέσμευσής μας απέναντι στην Ιερά Μονή, κτήμα της οποίας αυτά αποτελούν, που ρητά αναφέρεται στο σχετικό Συμφωνητικό. Άρθρο 4: «Κατά το χρόνο της έρευνας και της προετοιμασίας του τόμου η Ι.Μονή θα εφοδιάζει τον κ. Ταρνανίδη αντίγραφα των χειρογράφων σε μικροφίλμς, που ο συγγραφέας θα κρίνει απαραίτητα. Τα μικροφίλμς αυτά δεν μπορεί ο κ. Ταρνανίδης να τα διαθέτει σε τρίτους» και Άρθρο 5: «Στο διάστημα αυτό..η Ι. Μονή αναλαμβάνει την υποχρέωση να φυλάξει τα χειρόγραφα μακριά από κάθε επιστημονική διεκδίκηση δηλαδή δεν θα τα δίνει σε τρίτους να τα μελετήσουν, δεν θα παραχωρεί αντίγραφά τους σε μικροφίλμς και φυσικά δεν θα ετοιμάσει άλλον κατάλογό τους». Για την ολοκλήρωση της περιγραφικής παρουσίασης του συνόλου των εν λόγω σλαβικών χειρογράφων, κατά την οποία τηρήθηκαν κατά γράμμα όλα τα διαλαμβανόμενα στο ανωτέρω συμφωνητικό, χρειάστηκε να επισκεφθούμε τη Μονή τουλάχιστον μια φορά κάθε χρόνο μέχρι την ημέρα της έκδοσης του καταλόγου το έτος Οι πληροφορίες για το περιεχόμενο αυτού του θησαυρού, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου και την πρόοδο των σχετικών μελετών πολλαπλασιάζονται καθημερινά και διεγείρουν το ενδιαφέρον των ειδικών, έχουν δημιουργήσει ένα

11 120 ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ κλίμα ευρύτατου ενδιαφέροντος και ευφορίας που εκφράζεται με όλους τους δυνατούς τρόπους: Ανακοινώσεις, Συνέδρια, Συνεντεύξεις, Άρθρα και Μελέτες, Διδακτορικά και Υφηγεσίες έχουν κατακλύσει τις βιβλιοθήκες και έχουν α- ναρτηθεί σε ιστοσελίδες και λοιπά ηλεκτρονικά μέσα. Μια επιλεκτική και επιγραμματική παρουσίαση αυτού του ενδιαφέροντος, αυτής της ερευνητικής και συγγραφικής δραστηριότητας και της ενημερωτικής κινητικότητας για τα νέα σλαβικά ευρήματα, που έχει απλωθεί σε όλο το σλαβικό κόσμο, αλλά και στον ευρύτερο χώρο της Σλαβολογίας, χωρίς κουραστικές λεπτομέρειες και επίπονους πλατειασμούς, θα έδινε την εξής εικόνα: 1. 4 ετήσια meetings εκ μέρους του Αρχαιογραφικού Φόρουμ του Πανεπιστημίου της Βιέννης, 10 Συνέδρια και παράλληλες Εκπομπές Άρθρα, Εισηγήσεις σε συνέδρια, Δημοσιεύσεις και κριτικές αναφορές Μονογραφίες. 4. Μία Υφηγεσία. Φιλολογική προσέγγιση από τον έ- κτακτο επιστημονικό συνεργάτη στο Ινστιτούτο για τα Σλαβική Φιλολογία του Πανεπιστημίου της Βιέννης Velizar Sadovski Διδακτορικά Διπλωματικές εργασίες και Masters. Όσον αφορά στη δική μας συμμετοχή, η Ένωσή μας από δεκαετίας ήδη συμμετέχει, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο για τη Σλαβική Φιλολογία του Πανεπιστημίου της Βιέννης, σε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα για την πλήρη αποκατάσταση και κριτική έκδοση των εν λόγω γκλαγκολικών κειμένων. Είμαι ευτυχής διότι στο πρόσωπο του Αυστριακού καθηγητή Heinz Miklas βρέθηκε ο πλέον κατάλληλος σλαβολόγος και φιλόλογος για τη διεκπεραίωση του ιδιαίτερα επίπονου αυτού έργου με τις υψηλές προδιαγραφές και τις

12 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 121 υψηλές απαιτήσεις. Η προσεκτική μελέτη των εν λόγω γκλαγκολικών χειρογράφων μας οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η συνεύρεσή τους στον ίδιο χώρο δεν σήμαινε μόνο την κοινή τους χρήση από κάποια σλαβική μοναστική ομάδα που φιλοξενούνταν στο Σινά, αλλά δηλώνει και την κοινή προέλευσή τους από το ίδιο λατρευτικό περιβάλλον, ενδεχομένως και από το ίδιο αντιγραφικό εργαστήρι. Τούτο διαφαίνεται από τη συγγένειά τους τόσο ως προς την κοινή λατρευτική παράδοση την οποία διασώζουν, όσο και ως προς τον τύπο της γραφής τους. Ήδη βρισκόμαστε στο τελικό στάδιο και στην ευχάριστη θέση να προχωρήσουμε στην έκδοση του πρώτου Τόμου μιας τετράτομης σειράς, υπό τον τίτλο Glagolitica Sinaitica 5. Η βεβαιότητά μας για την ευτυχή έκβαση του εγχειρήματός μας στηρίζεται εκτός των άλλων και στο γεγονός ότι η έκδοση Glagolitica Sinaitica αποτελεί καρπό πολυετούς συνεργασίας και μόχθου μιας ευρύτερης ομάδας ερευνητών, πολύπλευρα καταρτισμένων σε όλες τις πτυχές της έρευνας, η οποία, αρχίζοντας από την κωδικολογία και προχωρώντας στην εξέταση των υλικών, στο είδος της μελάνης και της χρωστικής ύλης, στη σλαβική γραφή, τη γλώσσα, την καλλιγραφία και τη διακοσμητική των χειρογράφων, απλώνεται στη σλαβική φιλολογία, την ιστορία, τη θεολογία, την εκκλησιαστική παράδοση και λατρευτική πρακτική του πρώιμου σλαβικού χριστιανικού βίου, και με την αξιοποίηση των σύγχρονων ηλεκτρονικών μέσων στη φωτογράφηση και ε- παναφορά των φθαρμένων από το χρόνο χειρογράφων στην 5 Όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές ο περί ού ο λόγος τόμος βρισκόταν στο τυπογραφείο. Ήδη η έκδοσή του είναι πραγματικότητα. Εκδόθηκε στη Βιέννη το 2013 από τον οίκο Verlag Holzhauzen, υπό τον τίτλο PSALTERIUM DEMETRII SINAITICI, monasterii sanctae Catharinae, codex slav. 3/N, adiectis foliis medicinalibus, στη σειρά Glagolitica Sinaitica, Band 1.

13 122 ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ αρχική και πάντως ευανάγνωστη μορφή τους, παρέχοντας κάθε εγγύηση πληρότητας και επιτυχίας στο έργο της. About the author Professor Ioannis Tarnanidis studied Theology at the Faculty of Theology, Aristotle University of Thessaloniki, and continued his studies at the University of Belgrade, where he specialized in the history and the literature of the medieval Slavic world under the guidance of Vl. Moshin and G. Ostrogorsky. He submitted his doctoral thesis at the Faculty of Theology of the Aristotle University of Thessaloniki (1970), where he was elected Professor in Between 1970 and 2006, he taught his students (undergraduate and postgraduate) History and Literature of the Slavic Orthodox Churches (Serbia, Bulgaria and Russia). He has published 11 books and dozens of articles in Greek and other languages. He was President of the School of Theology ( ), President of the Centre for Byzantine Research ( ), Dean of the Faculty of Theology ( ). He is Chairman of the Hellenic Association of Slavists since He is Doctor Honoris Causa of the University "Sveti Kliment Ohridski" of Sofia (Bulgaria) and he has been honored by the Bulgarian Academy of Sciences and the Serbian Orthodox Church.

14 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΛΑΒΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 123