Σίδη (Αρχαιότητα), Εμπορική Αγορά και Κυκλικός Ναός

Transcript

1 Περίληψη : Η εμπορική αγορά της Σίδης ιδρύθηκε σε άμεση οικοδομική επαφή με το θέατρο και βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της πόλης. Χρονολογείται το 2ο αι. μ.χ. Πρόκειται για τυπικό παράδειγμα περίστυλης αγοράς, καθώς περιλάμβανε υπαίθρια πλατεία γύρω από την οποία διευθετούνταν στοές και καταστήματα. Στο εσωτερικό της πλατείας υπήρχε ένα κυκλικό κτίσμα που πιθανολογείται ότι ήταν o ναός της Τύχης, ο οποίος εικονίζεται στα νομίσματα της πόλης. Χρονολόγηση 2ος αι. μ.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Σίδη, Παμφυλία 1. Θέση Η εμπορική αγοράτης Σίδης βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της πόλης. Αναπτυσσόταν σε άμεση οικοδομική επαφή με το σκηνικό οικοδόμημα του θεάτρου και οριζόταν στα βορειοδυτικά από κεντρική οδό, η οποία οδηγούσε από τη ΒΑ πύλη της πόλης προς το θέατρο. Περιλάμβανε μια τετράγωνη πλατεία με κεντρικό κυκλικό ναό και πλαισιωνόταν από στοές, πίσω από τις οποίες αναπτύσσονταν σειρές καταστημάτων και αιθουσών. Στις τρεις από τις τέσσερις γωνίες της αγοράς ανοίγονταν εξέδρες, ενώ στην τέταρτη γωνία, τη δυτική, διαμορφωνόταν ένα ημικυκλικό κτίσμα, που στέγαζε πιθανότατα χώρους υγιεινής. Μνημειακό πρόπυλο διαμορφωνόταν στη βορειοδυτική πλευρά του συγκροτήματος και αποτελούσε την κύρια είσοδο από την κεντρική οδό. Μια δεύτερη είσοδος υπήρχε στο νότιο άκρο του συγκροτήματος απ' όπου διερχόταν δρόμος που οδηγούσε στη λεγόμενη «δημόσια αγορά» της πόλης Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός Σε κάτοψη το συγκρότημα της αγοράς αποτυπώνεται ως ορθογώνιο διαστάσεων 90,80Χ94 μ. Στο εσωτερικό του διαμορφωνόταν μια τετράγωνη πλατεία διαστάσεων 65,50Χ65,70 μ., η οποία περιβαλλόταν από στοές, με καταστήματα στη βορειοδυτική και βορειοανατολική πλευρά, ενώ στη νοτιοδυτική που εφαπτόταν στο σκηνικό οικοδόμημα του θεάτρου αναπτύσσονταν θολωτές αίθουσες Στοές Οι στοές πατούσαν πάνω σε διβαθμιδωτή κρηπίδα, κατασκευασμένη από τραβερτίνη λίθο. Οι κίονές τους είχαν μαρμάρινες αττικο-ιωνικές βάσεις και κορμούς κατασκευασμένους από γρανίτη γκριζωπού χρώματος, που έφεραν κορινθιακού ρυθμού μαρμάρινα κιονόκρανα. Το συνολικό ύψος τους έφτανε στα 5,70 μ. Το μετακιόνιο διάστημα κυμαινόταν μεταξύ 2,50 και 2,70 μ. Οι διαστάσεις και η μορφή των κιόνων βρίσκονται σε αντιστοιχία με εκείνους της κιονοστοιχίας της κεντρικού οδού, γεγονός που αποδεικνύει τον ενιαίο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό τους στα πλαίσια ενός καθορισμένου οικοδομικού προγράμματος, που εφαρμόστηκε στη πόλη κατά τον 2ο αι. μ.χ. Από το τριταινιωτό επιστύλιο, το οποίο επέστεφε κυμάτιο βρέθηκαν ελάχιστα τμήματα. Το γείσο είχε τυπική ιωνική μορφή, πάνω από το οποίο ακολουθούσε η σίμη, όπου οι υδρορροές είχαν τη μορφή λεοντοκεφαλών. Το συνολικό ύψος των στοών έφτανε τα 6,60 μ., και καλυπτόταν από ξύλινη στέγη. Το δάπεδο των στοών ήταν από πατημένο χώμα. Στις γωνίες του περιστυλίου υπήρχαν γωνιαίοι πεσσοί, εκατέρωθεν των οποίων και σε απόσταση 3,50 μ. δηλαδή μεγαλύτερη του μετακιόνιου διαστήματος, ήταν τοποθετημένοι μικρότεροι πεσσοί, που πιθανώς να χρησίμευαν στη στήριξη τόξων. Εκφράστηκε η άποψη ότι αυτοί δεν ανήκουν στο αρχικό σχεδιασμό του συγκροτήματος, αλλά ότι τοποθετήθηκαν σε μεταγενέστερη περίοδο για τη στερέωση των γωνιαίων τμημάτων της κιονοστοιχίας. 3 Το πλάτος των στοών κυμαίνεται από 6,70μ. έως 7,10μ, στη βορειοανατολική και βορειοδυτική πλευρά αντίστοιχα, ενώ είναι το ίδιο, στις άλλες δυο πλευρές Δημιουργήθηκε στις 13/1/2017 Σελίδα 1/9

2 (5,80μ.) Αίθουσες και καταστήματα Γύρω από την πλατεία και πίσω από τις στοές διευθετούνταν ορθογώνιες αίθουσες, που αποτελούσαν τα καταστήματα του εμπορικού συγκροτήματος. 5 Στη νοτιοδυτική πλευρά πίσω από την κιονοστοιχία ανοίγονταν μια σειρά από θολωτές αίθουσες, που εφάπτονταν στην πίσω όψη του σκηνικού οικοδομήματος του θεάτρου. Πρόκειται για 9 αίθουσες, 6 μεγάλες και 3 μικρές, προσανατολισμένες προς το εσωτερικό της αγοράς, οι οποίες επικοινωνούν εναλλάξ μέσω τοξωτού ανοίγματος με το θέατρο. Στην πρόσοψη των αιθουσών προς το εσωτερικό της πλατείας διαμορφώνονται τόξα, με αποτέλεσμα να σχηματίζεται μια ενιαία τοξοστοιχία, κατά μήκος όλης της πλευράς. Ο κατασκευαστικός και λειτουργικός ρόλος αυτών των θολωτών αιθουσών δε μας είναι γνωστός. Η οικοδόμησή τους σε άμεση επαφή με το σκηνικό οικοδόμημα οδηγεί στην υπόθεση ότι εξυπηρετούσε τη στατική στήριξη του τελευταίου. Επίσης η άμεση οικοδομική σχέση του θεάτρου με την αγορά υποκρύπτει ως ένα βαθμό και κάποια ιδιαίτερη χρηστικότητα, αν βασιστούμε μάλιστα στην πληροφορία του Βιτρούβιου 6 ότι οι αγορές προσέφεραν στους θεατές προστασία σε περίπτωση ξαφνικής βροχής. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η επικοινωνία αγοράς και θεατρικού οικοδομήματος δε γινόταν από τις παρόδους, αλλά μόνο μέσω των πέντε ανοιγμάτων των θολωτών αιθουσών. 7 Στη ΒΔ πλευρά του συγκροτήματος, όπου βρίσκεται και η μνημειώδης είσοδος (πρόπυλο) διαμορφώνονται 2 σειρές καταστημάτων. Τα εσωτερικά καταστήματα είναι προσβάσιμα από την πλατεία, ενώ τα εξωτερικά από την κεντρική οδό της πόλης. Στη δυτική πλευρά του προπύλου αναπτύσσονται δυο σειρές 7 καταστημάτων με συμμετρία ως προς τις διαστάσεις τους και ομοιομορφία ως προς την κάτοψή τους. Στην ανατολική πλευρά του διαμορφώνονται ομοίως 2 σειρές εμπορικών καταστημάτων, 6 εσωτερικών και 5 εξωτερικών, από τα οποία τα εσωτερικά είναι περίπου ίδιων διαστάσεων και φέρουν μαρμάρινη επένδυση στους τοίχους και μωσαϊκά στο δάπεδα, ενώ τα εξωτερικά είναι ακανόνιστης κάτοψης και τραπεζοειδούς σχήματος Πρόπυλο Το πρόπυλο του συγκροτήματος βρίσκεται στο μέσο της βορειοδυτικής πλευράς του. Αποτελείται από μια ορθογώνια αίθουσα διαστάσεων 9Χ12,80 μ. και από έναν προθάλαμο (4,30Χ13,40 μ.), που διακόπτει την κιονοστοιχία της κεντρικής οδού. Στην πρόσοψη του προθαλάμου διαμορφωνόταν τριπλό τοξωτό άνοιγμα. 9 Τρεις θύρες οδηγούσαν από τον προθάλαμο στην ορθογώνια αίθουσα, στους πλευρικούς τοίχους της οποίας ανοίγονταν ημικυκλικές και ορθογώνιες κόγχες, που θα κοσμούνταν με αγάλματα. Η εσωτερική πλευρά του προπύλου προς τη πλατεία είχε εξίσου μνημειακή διαμόρφωση με 4 μαρμάρινους κίονες ανάμεσα σε παραστάδες. Σύμφωνα με τους ανασκαφείς η μνημειακή αρχιτεκτονική του υποδηλώνει τη χρήση του και ως τιμητικής αίθουσας Χώροι Υγιεινής Στη δυτική γωνία της αγοράς υπάρχει ένα μνημειώδες κτίσμα, ημικυκλικό διαμέτρου 22,20 μ., το πίσω τμήμα του οποίου εφάπτεται πάνω στον αναλημματικό τοίχο και το σκηνικό οικοδόμημα του θεάτρου. Αρχικά θεωρήθηκε ότι αποτελεί εξέδρα, αργότερα όμως ότι πρόκειται για δημόσια αποχωρητήρια χωρητικότητας 24 ατόμων. Ήταν χτισμένα με μεγάλους επεξεργασμένους δόμους από αρουραίο λίθο. Κάτω από το πλακόστρωτο δάπεδο υπήρχε αποχετευτικό σύστημα. Οι εσωτερικοί τοίχοι ήταν επενδυμένοι με μάρμαρο. Ο τοίχος του αρχιτεκτονήματος προς το εσωτερικό της αγοράς είναι ημικυκλικής χάραξης, πάχους 2 μ. στην εσωτερική όψη του ανοίγονται 3 κόγχες, που θα κοσμούνταν με αγάλματα, η κεντρική είναι ημικυκλική ενώ οι πλευρικές είναι ορθογώνιες. Εξωτερικά ο τοίχος αυτός διαμορφώνει μια μεγάλη ημικυκλική κόγχη (διαμέτρου 10,50 μ.), και καλύπτεται από ημικυλινδρικό θόλο (καμάρα), που στηρίζεται σε τριπλό τόξο. 11 H πρόσβαση στο αποχωρητήριο γινόταν από δυο εισόδους, η μια άνοιγε προς τη διπλανή θολωτή αίθουσα και ήταν η μόνη είσοδος από το εσωτερικό της αγοράς, και η δεύτερη άνοιγε προς την κεντρική οδό. Δημιουργήθηκε στις 13/1/2017 Σελίδα 2/9

3 2.5 Εξέδρες Στις γωνίες της βορειοανατολικής πλευράς προστέθηκαν σε μεταγενέστερη περίοδο στη θέση των καταστημάτων, εξέδρες, από τις οποίες μόνο η μια έχει ανασκαφεί. Το κτίσμα κατασκευασμένο από ακατέργαστες πέτρες, ωμές πλίνθους και ασβεστόλιθο, έφτανε σε ύψος 6 μ. Εξωτερικά διαμορφωνόταν ως ημικυκλική κατασκευή (διαμέτρου 5,70 μ.), που έφερε μαρμάρινη επένδυση και καλυπτόταν με καμάρα, που έφερε γραπτό διάκοσμο. Το δάπεδο της εξέδρας βρισκόταν σε ψηλότερο επίπεδο από εκείνο της στοάς και καλυπτόταν με πλίνθους. Μια ακόμα εξέδρα αποτυπώνεται στο σχέδιο της κάτοψης της αγοράς στην ανατολική γωνία του συγκροτήματος, διατηρώντας τη συμμετρία και τη σχεδιαστική συνοχή της σύνθεσης. Ως προς τη χρηστικότητά τους θεωρήθηκαν ότι θα είχαν διακοσμητικό ρόλο και θα κοσμούνταν με αγάλματα Θόλος Στο εσωτερικό της αγοράς εντοπίστηκαν τα ερείπια ενός κυκλικού κτίσματος (Θόλος). Αξιοσημείωτο είναι ότι δε βρίσκεται στον κεντρικό άξονα της τετράγωνης πλατείας, αλλά είναι μετατοπισμένο προς τα δυτικά. Παρότι τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά λείψανα του κτίσματος ήταν λίγα, οι μελετητές κατόρθωσαν να παρουσιάζουν την πλήρη σχεδιαστική αναπαράστασή του. Πρόκειται για ένα κυκλικό κτήριο το οποίο διαρθρωνόταν σε τρία επίπεδα: α. το κρηπίδωμα και το βάθρο των ορθοστατών β. τον κυκλικό σηκό με την κορινθιακή περίσταση και γ. την κωνική στέγη. Αναλυτικότερα πάνω από την κρηπίδα υψωνόταν το βάθρο των ορθοστατών (διαμέτρου 9,90μ και ύψους 1,35 μ.), το οποίο εδραζόταν σε κυματιοφόρο βάση, ενώ στην άνω επιφάνειά του έφερε στέψη με κυμάτια. Το βάθρο των ορθοστατών διέκοπτε στα νοτιοδυτικά κλίμακα με εννέα αναβαθμούς, η οποία εξασφάλιζε την πρόσβαση στο εσωτερικό του κτηρίου. 12 κίονες συνολικού ύψους 6,30 μ. συνέθεταν την κορινθιακή περίσταση και περιέβαλλαν τον κυκλικό σηκό. Από την περίσταση αυτή σώζονται βάσεις αττικο-ιωνικού τύπου, σφόνδυλοι που έφεραν 24 ραβδώσεις, καθώς και κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Ο ιωνικός θριγκός (ύψους 1,15 μ.) αποτελούνταν από ένα τριταινιωτό επιστύλιο και ζωφόρο διακοσμημένη με κυμάτια και φυτικά μοτίβα. Πάνω από τη ζωφόρο διαμορφωνόταν γείσο με γεισίποδες, διακοσμημένο με ιωνικά και λέσβια κυμάτια, και ακολουθούσε η σίμη με πλούσιο φυτικό διάκοσμο και υδρορροές με μορφή λεοντοκεφαλών. Πίσω από τους κίονες της περίστασης και σε απόλυτη αντιστοιχία με αυτούς, διαμορφώνονταν στον εξωτερικό τοίχο του σηκού παραστάδες, οι οποίες πατούσαν πάνω σε βάσεις αττικο-ιωνικού τύπου και έφεραν κορινθιακά επίκρανα. Το άνω τμήμα του τοίχου κοσμούσε ζωφόρος με ανάγλυφες παραστάσεις, όπου εικονίζονταν Έρωτες να υποβαστάζουν γιρλάντες, ενώ στο χώρο πάνω από τις γιρλάντες αποδίδονταν θεοί δίπλα στα σύμβολά τους. Η είσοδος στο σηκό γινόταν από τα δυτικά. 13 Από τη θύρα της εισόδου, σώζεται μόνο το υπέρθυρο, που φέρει πλούσια διακόσμηση, με ταινίες και κυμάτια. Η εσωτερική διάμετρος του κυκλικού σηκού υπολογίζεται σε 5,45 μ. Ο σηκός στεγαζόταν με θόλο, τον οποίο κοσμούσαν γραπτές παραστάσεις του ζωδιακού κύκλου. 14 Αντιθέτως την όλη αρχιτεκτονική σύνθεση επέστεφε εξωτερικά δωδεκάπλευρη κωνική μαρμάρινη στέγη, στην κορυφή της οποίας εδραζόταν ένα άγνωστης μορφής διακοσμητικό στοιχείο ως ακρωτήριο. 3. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις Η αγορά της Σίδης με την τετράγωνη πλατεία, τις στοές και τα καταστήματα που την περιβάλλουν, ανήκει στον τύπο της περίστυλης αγοράς, εμπορικού χαρακτήρα. Ο τύπος αναπτύχθηκε κατά την Ύστερη Ελληνιστική περιόδο, αλλά προτιμήθηκε ιδιαίτερα στις επιλογές των αρχιτεκτόνων κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους. Το συγκεκριμένο παράδειγμα παρουσιάζει πολυπλοκότερη σύνθεση λόγω της ποικιλομορφίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού των επιμέρους οικοδομημάτων καθώς και της άμεσης οικοδομικής επαφής με το θέατρο της πόλης. 15 Οι ανασκαφείς θεωρούν το συγκεκριμένο συγκρότημα ως μια από τις λίγες σωζόμενες ρωμαϊκές αγορές τύπου μάκελλου στο χώρο της Μικράς Ασίας, το οποίο συγκεντρώνει τα βασικά γνωρίσματα του συγκεκριμένου τύπου καθώς περιλαμβάνει περίστυλη πλατεία, στοές, καταστήματα και θόλο στο κέντρο της σύνθεσης. Συγκροτήματα αγορών του συγκεκριμένου κτηριακού τύπου έχουν βρεθεί και στις γειτονικές πόλεις Πέργη, Σαγαλλασσό και Σέλγη. 16 Δημιουργήθηκε στις 13/1/2017 Σελίδα 3/9

4 Ο χαρακτήρας των περίστυλων αγορών καθώς και εκείνων του τύπου μάκελλου ήταν συνήθως εμπορικός. Μέσα στα συγκροτήματα αυτά δεν γινόταν αποκλειστικά αγοροπωλησία τροφίμων, αλλά και οποιουδήποτε είδους εμπορεύματος. Στη εμπορική αγορά του πολυσύχναστου λιμανιού της Σίδης, θα διατίθεντο διάφορα εμπορεύματα όπως λάδι, κρασί, ψάρια και κρεατικά, καθώς και εισαγόμενα προιόντα από τη Συρία και την Αίγυπτο. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η πληροφορία του Στράβωνα 17 ότι η Σίδη ήταν ένα από τα μεγαλύτερα και πιο γνωστά σκλαβοπάζαρα του αρχαίου κόσμου. Εκφράστηκε συνεπώς η υπόθεση ότι στο συγκεκριμένο χώρο, θα λάμβανε χώρα και το εμπόριο των σκλάβων. Τέλος αναφορικά με τη θέση του συγκροτήματος στον πολεοδομικό ιστό της πόλης, είναι γνωστό ότι στις περισσότερες πόλεις των ρωμαϊκών ανατολικών επαρχιών, τα συγκροτήματα των εμπορικών αγορών βρίσκονταν σε άμεση σχέση με τις κεντρικές οδικές αρτηρίες. Η εμπορική αγορά της Σίδης ακολουθεί τον κανόνα, καθώς βρισκόταν παραπλεύρως κεντρικής οδού της πόλης, ενώ ένας δεύτερος δρόμος στα δυτικά της οδηγούσε σε ένα άλλο περίστυλο συγκρότημα (Μ) τη λεγόμενη «δημόσια αγορά της πόλης». 18 Όσο αφορά τώρα τη λειτουργία του κεντρικού κυκλικού κτίσματος στο εσωτερικό του συγκροτήματος, οι πρώτοι μελετητές θεώρησαν ότι επρόκειτo για ρολόι, 19 ενώ αργότερα ταυτίστηκε από τους ανασκαφείς με ναό, με βάση την εύρεση νομισμάτων Αυτοκρατορικής εποχής, όπου εικονίζεται ένθρονη η θεά Τύχη στο εσωτερικό ενός κτίσματος με κωνική στέγη. Θεωρήθηκε συνεπώς ότι το οικοδόμημα που εικονίζεται στα νομίσματα της πόλης αποδίδει το κυκλικό κτίσμα της αγοράς. 20 Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα η λατρεία της Τύχης ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στη Μικρά Ασία κυρίως όμως πιστοποιείται στις πόλεις της Πισιδίας και της Παμφυλίας. Η θεά Τύχη ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την αστρολογία και την αστρονομία, πολλές φορές ταυτίστηκε με τη Σελήνη ή την Παρθένο του ζωδιακού κύκλου, ενώ άλλοτε θεωρείται ως κοσμογονική θεότητα που καθορίζει τις κινήσεις των άστρων. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα γίνεται κατανοητή η διακόσμηση της θόλου της Σίδης με παραστάσεις του ζωδιακού κύκλου. 4. Χρονολόγηση Το συγκρότημα της αγοράς της Σίδης οικοδομήθηκε κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους και συγκεκριμένα το 2ο αι. μ.χ. Η ανέγερση του κυκλικού μνημείου τοποθείται με βάση τη μελέτη της αρχιτεκτονικής και γλυπτικής διακόσμησης του στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού και συνεπώς εντάσσεται στον αρχικό σχεδιασμό του εμπορικού συγκροτήματος. 21 Σύμφωνα όμως με άλλη άποψη πρόκειται για προσθήκη στην αρχική σύνθεση, που χρονολογείται γύρω στον 3ο αι. μ.χ Ιστορία της έρευνας και σημερινή κατάσταση Η πρώτη μνεία στην αγορά της Σίδης γίνεται από το μελετητή, F. Beaufort, 23 ο οποίος επισκέφτηκε το χώρο το 1811, και περιγράφει τα αρχιτεκτονικά λείψανα του κυκλικού ναού, που δυστυχώς σήμερα δε σώζονται. Η αρχική μελέτη του συγκροτήματος της αγοράς έγινε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον G. Lanckoronski, 24 ο οποίος μαζί με τους G. Niemann και Ε. Petersen κατέγραψαν όλα τα μνημεία της πόλης που ήταν τότε ορατά. Η γειτνίαση του συγκροτήματος με το θέατρο της πόλης και η άμεση λειτουργική σχέση τους, οδήγησαν στην υπόθεση ότι το συγκρότημα αποτελούσε στοά του θεάτρου. Αυτοί οι πρώτοι μελετητές του χώρου έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το κυκλικό κτίσμα, τα ερείπια του οποίου περιγράφουν με ακρίβεια και θεωρούν ότι επρόκειτο για ρολόι. Η συστηματική ανασκαφική έρευνα στο συγκρότημα ξεκίνησε το 1948 από τους αρχαιολόγους A.M. Mansel, G.E. Bean και J. İnan, οι οποίοι λίγα χρόνια αργότερα δημοσιεύουν τα αποτελέσματα των ερευνών τους, δίνοντας μια σαφή εικόνα των επιμέρους μνημείων που συνθέτουν το συγκρότημα και προτείνοντας την αποκατάστασή τους με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα. 25 Σήμερα ο χώρος είναι επισκέψιμος και τα αρχιτεκτονικά λείψανα των οικοδομημάτων δίνουν μια εικόνα της άλλοτε μνημειώδους όψης του εμπορικού κέντρου μιας από τις σημαντικότερες πόλεις της Παμφυλίας. Δημιουργήθηκε στις 13/1/2017 Σελίδα 4/9

5 1. Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ. 97 Atvur O., Side, A guide to the ancient city and the Museum (Istanbul 1986), σελ. 36. Αμφιβολίες έχουν διατυπωθεί στην έρευνα ως προς τη ταύτιση του μνημειώδους συγκροτήματος στα νοτιοδυτικά της εμπορικής αγοράς με δημόσια αγορά, για το λόγο αυτό αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως συγκρότημα Μ. 2. Στην ανατολική πλευρά δεν υπήρχε καμία αρχιτεκτονική διαμόρφωση, πλην της στοάς, Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M., Side , Yılları Kazıları ve Araştıvmalarının Sonuçları (Ankara 1978), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Η απόσταση ανάμεσα στους γωνιαίους κίονες και στους κίονες που βρίσκονται ακριβώς δίπλα στους πλευρικούς πεσσούς, υπολογίζεται ότι αντιστοιχεί σε τρία μετακιόνια διαστήματα, δηλ. σε 2 κίονες. Υπολογίστηκε μάλιστα ότι αν στη θέση των πεσσών αυτών τοποθετηθούν κίονες τότε ο συνολικός αριθμός των κιόνων της αρχικής κιονοστοιχίας που θα περιέβαλλε την πλατεία θα ανερχόταν σε 100, δηλ. 26 κίονες σε κάθε πλευρά. Βλ. Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M., Side , Yılları Kazıları ve Araştıvmalarının Sonuçları (Ankara 1978), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Το μέγεθος των καταστημάτων αυτών διαφέρει, καθώς στη βορειανατολική πλευρά είναι μεγαλύτερων διαστάσεων, ενώ στη βορειοδυτική είναι σαφώς μικρότερα. Αντίθετα στη νοτιοανατολική πλευρά δεν υπάρχουν καταστήματα. Συνεπώς διαπιστώνεται μια ανομοιομορφία των πλευρών της αγοράς από άποψη σχεδιασμού. 6. Vitr., De Arch. V Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M., Side , Yılları Kazıları ve Araştıvmalarının Sonuçları (Ankara 1978), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Τα εσωτερικά καταστήματα στα δυτικά του προπύλου είχαν διαστάσεις 3,85 μ. βάθος και πλάτος 3,50 μέχρι 4,60 μ., ενώ τα εξωτερικά παρουσίαζαν ομοιομορφία στην κάτοψή τους και συμμετρία στις διαστάσεις του (βάθος 4,70 μ. και πλάτος 4,20 μ.). Οι είσοδοι των εξωτερικών αυτών καταστημάτων έβλεπαν προς την κιονοστοιχία της κεντρικής οδού. Όσον αφορά τα εξωτερικά καταστήματα ανατολικά του προπύλου, τα τρία πρώτα έχουν πλάτος 4,68 μ., ενώ το βάθος τους μειώνεται σταδιακά από 3,75 μ. σε 2,50 και ακολουθεί ένα επίμηκες γωνιαίο κατάστημα πλάτους 6 μ. Βλ. Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Στην πρόσοψη υπήρχαν 4 πεσσοί, ανάμεσα στους οποίους διαμορφώνονταν 3 ανοίγματα. Οι πεσσοί αυτοί, από τους οποίους οι δυο μεσαίοι ήταν ιδιαίτερα ισχυροί, χρησίμευαν προφανώς στη στήριξη τόξων, συνεπώς η πρόσοψη φαίνεται να είχε τη μορφή πύλης με τρία τοξωτά ανοίγματα. 10. Οι πλευρικοί τοίχοι του προπύλου ήταν κατασκευασμένοι από ακατέργαστες πέτρες και ωμές πλίνθους, Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M., Side , Yılları Kazıları ve Araştıvmalarının Sonuçları (Ankara 1978), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Αρχικά η εσωτερική αυτή κόγχη θεωρήθηκε ότι αποτελεί κρηναία διαμόρφωση. Η απουσία αποχετευτικών εγκαταστάσεων οδήγησε τους ανασκαφείς να επανεξετάσουν την αρχική τους θέση και να καταλήξουν ότι ίσως να ήταν απλά διακοσμητικού χαρακτήρα χωρίς χρηστικότητα, την οποία θα κοσμούσαν αγάλματα. Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M., Side , Yılları Kazıları ve Araştıvmalarının Sonuçları (Ankara 1978), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora Δημιουργήθηκε στις 13/1/2017 Σελίδα 5/9

6 von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ H κλίμακα που διέκοπτε το βάθρο των ορθοστατών οδηγούσε απευθείας στη θύρα του σηκού. 14. Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M., Side , Yılları Kazıları ve Araştıvmalarının Sonuçları (Ankara 1978), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Σε σύγχρονη μελέτη για τα ρωμαϊκά μάκελλα δε γίνεται αναφορά στο παράδειγμα της αγοράς της Σίδης, βλ. De Ruyt C., Macellum, Marché Alimentaire des Romains (Louvain 1983). 16. Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M., Side , Yılları Kazıları ve Araştıvmalarının Sonuçları (Ankara 1978), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Mansel, A.M., Bericht über Ausgrabungen und Untersuchungen in Pamphylien in den Jahren , AA 90 (1975), σελ. 83, υποσημ Στράβ. XIV Mansel, A.M., Die Ruinen von Side (Berlin 1963), σελ Mansel, A.M., Side , Yılları Kazıları ve Araştıvmalarının Sonuçları (Ankara 1978), σελ Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τμήμα αυτής της έντονης εμπορικής δραστηριότητας θα επεκτεινόταν και στα εμπορικά καταστήματα της κεντρικής οδικής αρτηρίας, που διερχόταν στα βόρεια της αγοράς. Γενικότερα πάντως η Σίδη ως λιμάνι ήταν μια κατεξοχήν εμπορική πόλη, και εμπορικά καταστήματα θα υπήρχαν και στους μικρότερους δρόμους της. 19. Lanckoronski, K., Städte Pamphyliens und Pisidiens (Wien 1892), σελ όπου επισημαίνονται τα κοινά μορφολογικά στοιχεία που παρουσιάζει το κτίσμα με το Ρολόι του Ανδρονίκου του Κυρρήστου (Πύργο των Ανέμων) στη ρωμαϊκή αγορά των Αθηνών. Αναφερόμαστε ενδεικτικά στην κυκλική κάτοψη και την οκταγωνική στέγαση. 20. Παρόμοιου τύπου κυκλικά κτίσματα, που ταυτίζονται ως ναοί της Τύχης, εικονίζονται σε νομίσματα Αυτοκρατορικής εποχής και άλλων πόλεων της Μικράς Ασίας, όπως τη Σαγαλασσό, την Αντιόχεια της Πισιδίας, την Προύσα και την Αντιόχεια του Ορόντη. Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Οι ανασκαφείς συσχέτισαν πειστικά τα τυπολογικά και μορφολογικά στοιχεία του μνημείου με την Πύλη του Αδριανού στην Αττάλεια. Βλ. Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Ankara 1956), σελ Κατά τους Böethius, A. Ward Perkins, J.B. όμως το κυκλικό κτίσμα τοποθετείται στον 3ο αι. μ.χ., ενώ για τους μελετητές Koenigs, W., και Radt, W. ανήκει στην εποχή των Αντωνίνων, και οικοδομήθηκε από αρχιτέκτονες της Σχολής της Περγάμου και της Εφέσου βλ. Böethius, A. Ward Perkins, J.B., Etruskan and Roman Architecture (χ.τ.έ. 1970), σελ Koenigs, W. Radt, W., Ein kaizerzeitlicher Rundbau (Monopteros) in Pergamon, IstMitt 29 (1979), σελ. 161, υποσημ. 42. Βλ. επίσης Vandeput L., The Architectural Decoration in Roman Asia Minor, Sagalassos: a Case Study (1997), σελ Beaufort, F., Karamanien oder Beschreibung der Südküste von Kleinasien (1921), σελ Lanckoronski, K., Städte Pamphyliens und Pisidiens (Wien 1892), σελ , Mansel, A.M. Bean, G.E. Jale, I., Side Agorası ve civavındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. [Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948] (Αnkara 1956), σελ Δημιουργήθηκε στις 13/1/2017 Σελίδα 6/9

7 Βιβλιογραφία : Lanckoroński N.P., Städte Pamphyliens und Pisidiens, Wien 1892 Atvur O., Side: A Guide to the City and the Museum, Istanbul 1986 Mansel A.M., Die Ruinen von Side, Berlin 1963 Mansel A.M., Side: Yılları kazıları ve araştırmalarının sonuçları, Ankara 1978 Mansel A.M., Side Agorası ve civarındakı Bınalar 1948 Yılı kazılarına dair vapor. Die Agora von Side und die Benachbarten Bauten. Bericht über die Ausgrabungen im 1948, Ankara 1956 Δικτυογραφία : Side, Agora Γλωσσάριo : ακρωτήριο, το Γλυπτό μοτίβο, εικονιστικό ή όχι, πάνω από τις γωνίες των αετωμάτων, συνήθως σε θρησκευτικά οικοδομήματα και δημόσια κτήρια. αναβαθμός, ο Το σκαλοπάτι, η βαθμίδα. αρουραίος λίθος, ο Κροκαλοπαγές κοκκινωπό πέτρωμα που χρησιμοποιείται σε μέρη αφανή, συνήθως θεμελιώσεις. Παρουσιάζει αντοχή μόνο εγκιβωτισμένο και αποκλειστικά σε θλίψη. Εφαρμόζεται ευρέως στην οικοδομική από το τέλος του 5ου αι. π.χ. γιατί η μεταφορά και η επεξεργασία του είναι πολύ λιγότερο δαπανηρές από του μαρμάρου. αττικoϊωνική βάση, η Βάση του ιωνικού κίονα που περιλαμβάνει δύο κυρτές σε διατομή σπείρες εκατέρωθεν ενός κοίλου τροχίλου (σκοτίας). Βιτρούβιος (Vitruvius Pollio) Ρωμαίος αρχιτέκτονας, μηχανικός και συγγραφέας της περίφημης πραγματείας De Architectura (Περί Αρχιτεκτονικής). Έζησε τον 1ο αι. π.χ. Το έργο του βασίζεται τόσο στην προσωπική του πείρα, όσο και στις θεωρητικές εργασίες φημισμένων Ελλήνων αρχιτεκτόνων. γεισίποδας, ο Απολήξεις των ξύλινων δοκών που προεξέχουν κάτω από το γείσο της στέγης και, κατ επέκταση, στα λίθινα και μαρμάρινα οικοδομήματα το γλυπτό κόσμημα που μιμείται αυτή την κατασκευαστική λεπτομέρεια. γείσο, το 1. (Αρχαιότητα και Βυζάντιο) Αρχιτεκτονικό προεξέχον μέρος του επιστυλίου και γενικά του θριγκού στην ανωδομή ενός κτηρίου ή ναού. Ως οριζόντιο μέρος απαντάται ενίοτε και σε τοίχους. Το γείσο συχνά αποτελεί προεξέχον μέρος της στέγης με την έννοια ότι προστατεύει το κτήριο από τη βροχή. 2. (Βυζ. αρχιτ.) Διακοσμητικό αρχιτεκτονικό μέρος ταυτόσημο με τον «κοσμήτη». Χωρίζει οργανικά τις επιφάνειες των εκκλησιών τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό και τονίζει τη μετάβαση από τους κάθετους τοίχους προς τις θολωτές κατασκευές. Κατά κανόνα φέρει γραπτό ή γλυπτό διάκοσμο με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα. γιρλάντες, οι Διακοσμητικό μοτίβο που παριστάνει μπουκέτα από λουλούδια και πλεγμένους μίσχους φυτών. δόμος, ο η οριζόντια στρώση λίθων ή πλίνθων. Λέγεται επίσης στοίχος. εξέδρα, η 1. Ημικυκλική κατασκευή υπαίθρια ή στεγασμένη, η οποία διέθετε χαμηλά θρανία ή καθίσματα, που αναπτύσσονταν περιμετρικά. 2. Τύπος αίθουσας της παλαίστρας με πλευρά ανοιχτή προς την κεντρική αυλή, η οποία διαμορφώνεται με κιονοστοιχία. Οι εξέδρες στα γυμνάσια και τις παλαίστρες εξυπηρετούσαν ποικίλες λειτουργίες. Τέτοιας μορφής αίθουσα ήταν συχνά το εφηβείον. επιστύλιο, το Δημιουργήθηκε στις 13/1/2017 Σελίδα 7/9

8 Η δοκός που ήταν τοποθετημένη πάνω από τους κίονες (στύλους) και ακριβώς πάνω από τα κιονόκρανα. Αρχικά το επιστύλιο κατασκευαζόταν από ξύλο, ενώ αργότερα ήταν λίθινο (πώρινο ή μαρμάρινο). Στους ναούς της Αρχαιότητας αποτελεί το κατώτατο τμήμα του θριγκού. ζωφόρος, η 1. (αρχιτεκτονική) Tμήμα του θριγκού πάνω από το επιστύλιο, το οποίο αποτελείται στο μεν δωρικό ρυθμό από εναλλασσόμενα τρίγλυφα και μετόπες, στο δε ιωνικό από ενιαία επιφάνεια που φέρει συνήθως ανάγλυφη διακόσμηση. 2. (ζωγραφική) Διακοσμητική οριζόντια ταινία που περιτρέχει διάφορα μέρη ενός αγγείου ή το άνω μέρος των τοίχων ενός δωματίου. θόλος, η Κυκλικό οικοδόμημα με ημισφαιρική ή κωνική στέγη. θόλος, ο Ημισφαιρική οροφή. θριγκός, ο Το τμήμα του οικοδομήματος πάνω από το επίπεδο των κιόνων. Αποτελείται από το επιστύλιο, τη ζωφόρο (ή τρίγλυφα και μετόπες στο δωρικό ρυθμό) και το γείσο. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κιονόκρανο, το Το επιστέφον στοιχείο ενός κίονα, που αποτελεί τη μετάβαση μεταξύ του κατακόρυφου στηρίγματος και του οριζόντιου στοιχείου του επιστυλίου. Κατά την Αρχαιότητα η διακόσμηση του κιονόκρανου αποτελεί το χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ρυθμού. Το δωρικό κιονόκρανο φέρει άβακα και εχίνο, το ιωνικό επιπλέον έλικες και προσκεφάλαιο, ενώ το κορινθιακό φέρει άβακα και κάλαθο με φύλλα ακάνθου. κόγχη, η Ημικυκλικής κάτοψης εσοχή στην επιφάνεια του τοίχου. Κόγχη ονομάζεται επίσης η αψιδωτή απόληξη μιας πλευράς ορθογώνιου χώρου. κορινθιακός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός, ο πιο διακοσμητικός από τους αρχαίους ρυθμούς. Αναπτύχθηκε τον 4ο αι. π.χ. στην κυρίως Ελλάδα και αποτέλεσε τον πιο διαδεδομένο ρυθμό κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Διαφέρει ελάχιστα από τον ιωνικό, διατηρώντας παραπλήσιες αναλογίες με αυτόν. Ο κίονάς του εμφανίζει τις ίδιες ραβδώσεις, στέφεται όμως από εντελώς διαφορετικό κιονόκρανο, το οποίο αποτελείται από κάλαθο επενδεδυμένη εξωτερικά με τρεις σειρές πλαστικού φυτικού διάκοσμου. Οι δύο κατώτερες επάλληλες σειρές αναπαριστούν φύλλα ακάνθου, ενώ η ανώτερη σειρά περιλαμβάνει τέσσερις έλικες, τοποθετημένες συμμετρικά ανά δύο. Από αυτές, οι δύο ακραίες έχουν μεγαλύτερο ύψος, προεξέχουν κατά τη διαγώνιο και υποστηρίζουν την προέχουσα γωνία του άβακα, ενώ οι μεσαίες κάμπτονται προς τον κεντρικό άξονα του κίονα. Ο θριγκός στον κορινθιακό ρυθμό είναι όμοιος με τον ιωνικό. κρηπίδα, η / κρηπίδωμα, το Η βάση αρχαίου οικοδομήματος. Συχνά περιλαμβάνει μία ή περισσότερες βαθμίδες, συνήθως τρεις. Η ανώτερη από αυτές λέγεται στυλοβάτης, γιατί πάνω της στηρίζονται απευθείας οι κίονες. κυμάτιο, το Διακοσμητικό μέλος μιας επιφάνειας με καμπύλη διατομή. Το κυμάτιο προορίζεται να χωρίσει ή να τονίσει δύο επιφάνειες. Στην αρχιτεκτονική της Αρχαιότητας ανάλογα με τη διατομή και τη διακόσμησή τους τα κυμάτια διακρίνονται σε δωρικά, ιωνικά και λέσβια. μετακιόνιο διάστημα, το Το διάστημα μεταξύ δύο κιόνων. ορθοστάτης, ο Ορθογώνιος λίθος τοποθετημένος όρθιος στο κάτω μέρος του τοίχου ενός οικοδομήματος. παραστάδα, η Επίμηκες αρχιτεκτονικό μέλος, εγκάρσια τοποθετημένο σε τοίχους, συνήθως για τη στήριξη γείσων ή αετωμάτων. πάροδος, η Διάδρομος μεταξύ της σκηνής και των πλευρικών αναλημματικών τοίχων του κοίλου, από όπου έμπαινε ο χορός στην ορχήστρα του θεάτρου. περίσταση, η Η κιονοστοιχία που περιτρέχει ένα οικοδόμημα. πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. πρόπυλο, το Δημιουργήθηκε στις 13/1/2017 Σελίδα 8/9

9 Μνημειακή αρχιτεκτονική διαμόρφωση στην είσοδο ενός ιερού ή ενός οικοδομικού συγκροτήματος. ράβδωση, η Κατακόρυφη λάξευση ή αυλάκωση των κιόνων. Οι ραβδώσεις των δωρικών κιόνων είναι αβαθείς και συναντώνται σε οξείες ακμές, των ιωνικών και κορινθιακών έχουν ταινίες μεταξύ των αυλάκων. σηκός, ο (λατ. cella) Εσωτερικό περίκλειστο τμήμα πυρήνας ναού ή άλλου ναόσχημου οικοδομήματος. σίμη ή σίμα, η Αρχιτεκτονικό πήλινο ή μαρμάρινο μέλος με επιμελημένη όψη και διακοσμητικό χαρακτήρα που επιστέφει το γείσο. Έχει ημικυκλική τομή και χρησιμεύει στη διοχέτευση των υδάτων. στοά, η Επίμηκες επιστεγασμένο δημόσιο κτήριο υποβασταζόμενο στη μία πλευρά του από κιονοστοιχίες. Κατ επέκταση, είναι και ο επιστεγασμένος διάδρομος που υποβαστάζεται από κιονοστοιχίες. σφόνδυλος (σπόνδυλος), ο Τα κυλινδρικά τμήματα από τα οποία αποτελείται ο κορμός του κίονα. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. τραβερτίνης, ο Υπόλευκος ασβεστόλιθος Δημιουργήθηκε στις 13/1/2017 Σελίδα 9/9