Nina Anna Trzaska * Η ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΣΤΗ ΦΟΝΙΣΣΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

Transcript

1 Nina Anna Trzaska * Η ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΣΤΗ ΦΟΝΙΣΣΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ THE MURDER IN FONISSA (THE MURDRESS) OF ALEXANDROS PAPADIAMANTIS Abstract: Aim of the following essay is to present various ways of interpretation of the symbol of murder in the novel FONISSA (The Murdress) written by Alexandros Papadiamantis. The author is well-known for his dedication to the detailed descriptions of realities of life. Nevertheless, the act of murder in this novel is extended far beyond the frames of realism and it can be interpreted through many different methods. Hadoula Frankojannou's killing spree is directly caused by materialistic reasons, however it can be also viewed from other perspectives. The following paper consists of analysis of the murder through metaphysical (religious and magical), psychoanalytical and psychological dimensions. Moreover, the symbol is also explained as subconscious suicide, the consequence of duality which is visible in the repetitive names of characters. Finally, murder/death is also the cruel fate of every woman, so it can be seen as dowry, which is the keyword of the whole novel and it even appears in the last words of the protagonist. This work is based on my BA thesis and it contains its essential fragments. Keywords: Murdress, Papadiamantis, Hadoula, Frankojannou, murder, death, dowry, woman, Φόνισσα, Παπαδιαμάντης, Χαδούλα, Φραγκογιαννού, δολοφονία, θάνατος, προίκα, γυναίκα. 0. Εισαγωγή. Είναι αναμφισβήτητο ότι ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ως συγγραφέας ήταν πολύ ακριβής χρονικογράφος της εποχής του. Στα διηγήματα και στα μυθιστορήματά του είχε περιγράψει λεπτομερώς την κοινωνία της Σκιάθου, δίνοντας μεγάλη προσοχή στην υλική διάσταση της ζωής. Μετά από μια πιο προσεκτική ανάλυση, ο περίεργος αναγνώστης μπορεί να παρατηρήσει ότι, εκτός από το ρεαλιστικό πλαίσιο, υπάρχει και το συμβολικό βάθος. Η πραγματικότητα στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη είναι περίπλοκη, αλλά, επίσης, βαθιά στοχαστική. Τα διηγήματά του * Magister (Master of Art s), Adam Mickiewicz University in Poznań, vampira@onet.eu

2 περιέχουν πολλά επίπεδα τα οποία, ενίοτε, προκαλούν δυσκολίες στην ερμηνεία. Το μοτίβο της δολοφονίας στη Φόνισσα αποτελεί παράδειγμα ενός τέτοιου συμβόλου. Η ανακοίνωση αυτή βασίστηκε στην πτυχιακή εργασία μου Η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη ως φεμινιστικό μυθιστόρημα, και περιλαμβάνει ουσιώδη αποσπάσματα της. 1. Οικονομικές αιτίες της δολοφονίας. Από μια πιο υλιστική πλευρά, στη ρίζα των ανθρωποκτονιών που διαπράττει η Χαδούλα Φραγκογιαννού βρίσκονται τα οικονομικά αίτια. Η Χαδούλα σκοτώνει μόνο τα κορίτσια των άπορων οικογενειών για τις οποίες η προίκα αποτελεί σημαντική οικονομική επιβάρυνση. Ο συγγραφέας περιγράφει εμφατικά τη φτώχεια στη Σκιάθο και αναφέρει τους λόγους που προκαλούν την εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση των γυναικών. Το τεράστιο χάσμα στην κοινωνία της Σκιάθου προκαλεί αντιπαλότητες μεταξύ των ανθρώπων. Στη νουβέλα υπάρχουν εκπρόσωποι όλων των τάξεων - όπως παρατηρεί η Ιωάννα Ορφανίδου στη μελέτη της Η Φόνισσα ως κοινωνικό μυθιστόρημα. Μια παράλληλη ανάγνωση προς τα Ρόδιν ακρογιάλια 1. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αποτελείται από τον απλό, φτωχό λαό και πάνω απ' αυτόν βρίσκονται υπάλληλοι, αρχοντολόι, ξένοι έμποροι, τοκογλύφοι και πλοιοκτήτες. Ο Παπαδιαμάντης δίνει έμφαση στο ιστορικό υπόβαθρο και τονίζει την επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου μετά από την εισαγωγή φόρων. Σ αυτές τις δύσκολες εποχές, ο καθένας έπρεπε να χρησιμοποιήσει στο μέγιστο δυνατό βαθμό όλες τις ικανότητές του, γιατί, όπως έγραψε ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης, σε μικρές κοινωνίες «δεν υπάρχουσιν ειδικοί, αλλά πολυτεχνίται» 2. Η δύσκολη οικονομική κατάσταση 1 Ι. Ορφανίδου, Η Φόνισσα ως κοινωνικό μυθιστόρημα. Μια παράλληλη ανάγνωση προς τα Ρόδιν ακρογιάλια σε: Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2000, σ Α. Παπαδιαμάντης. Η Φόνισσα. Εστία, Αθήνα 2012, σ

3 ανάγκαζε τους φτωχούς ανθρώπους να παλεύουν κάθε μέρα για την επιβίωση τους. Η θέση των γυναικών σε αυτό το περικείμενο ήταν ιδιαίτερα δύσκολη καθώς αυτές παραδοσιακά υπόκειντο στην ανδρική εξουσία. Η Φραγκογιαννού σχεδόν σε όλη τη ζωή της βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των ανδρών και δεν είχε δικαίωμα αυτοδιάθεσης: Εις τους λογισμούς της, συγκεφαλαιούσα όλην την ζωήν της, έβλεπεν ότι ποτέ δεν είχε κάμει άλλο τίποτε ειμή να υπηρετή τους άλλους. Όταν ήτο παιδίσκη, υπηρέτει τους γονείς της. Όταν υπανδρεύθη, έγινε σκλάβα του συζύγου της και όμως, ως εκ του χαρακτήρος της και της αδυναμίας εκείνου, ήτο συγχρόνως και κηδεμών αυτού όταν απέκτησε τέκνα, έγινε δούλα των τέκνων της όταν τα τέκνα της απέκτησαν τέκνα, γινε πάλιν δουλεύτρια των εγγόνων της. 3 Η εκκλησία ως θεσμός στήριζε την πατριαρχία και ενίσχυε την υποταγή των γυναικών στους άνδρες. Η παρθενία και η μητρότητα καθόριζαν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονταν τις γυναίκες 4. Για να είναι κοινωνικά πετυχημένη, η νησιώτισσα έπρεπε να έχει τον προστάτη σύζυγο 5. Οι γεροντοκόρες και οι χήρες θεωρούνταν γυναίκες δεύτερης κατηγορίας. Η μετανάστευση των ανδρών 6 παρεμπόδιζε σημαντικά τη σύναψη γάμων και προκαλούσε μεγάλη αντιπαλότητα μεταξύ των νησιωτισσών. Ο μικρός αριθμός νέων ανδρών και ο δυσανάλογα μεγαλύτερος των κοριτσιών οδηγούσε σε αυξημένες απαιτήσεις 3 Αυτόθι, σ Βλέπε Μ. Γκασούκα. Η κοινωνική θέση των γυναικών στο έργο του Παπαδιαμάντη, Φιλιππότης, Αθήνα 1995, σ Σύμφωνα με την Μαρία Γκασούκα, στην Ελλάδα υπήρχε μεγαλύτερη έμφαση στη σύναψη γάμων σε σχέση με άλλες χώρες «Το 1880 σχεδόν 97% των Ελληνίδων γυναικών σε ηλικία γάμου είναι παντρεμένες, ενώ αντίστοιχα, την ίδια χρονική περίοδο στην Ιταλία τα ποσοστά είναι 88% και στην Πορτογαλία 80%» Βλ. Μ. Γκασούκα, αυτόθι, σ Ι. Ορφανίδου, αυτόθι, σ

4 για προίκα. Το άμεσο αποτέλεσμα αυτής της απαίτησης είναι, όπως παρατηρεί η Ιωάννα Ορφανίδου «η μισοτεκνία των γονέων προς τα θηλυκά» 7. Το θέμα της προίκας είναι η άμεση αιτία που οδηγεί τη Χαδούλα στο έγκλημα. Πρώτ απ όλα, η Φραγκογιαννού μόνη της δεν έλαβε αρκετά από τους γονείς της. Δεν είναι επίσης ικανή να παντρέψει όλες τις κόρες της - μόνο η Δελχαρώ είναι έγγαμη. Η Χαδούλα σκοτώνει μόνο τα κορίτσια, γιατί πιστεύει ότι αυτά επιβαρύνουν τους γονείς τους. Θεωρεί, ότι ο θάνατος της κόρης αποτελεί τη «λευτεριά για τη μάννα της» Μεταφυσική διάσταση της δολοφονίας. Εκτός, όμως, από την οικονομική πλευρά της δολοφονίας, υπάρχει και μια πιο μεταφυσική διάσταση του εγκλήματος. Ο πρώτος φόνος της Χαδούλας πραγματοποιείται αμέσως μετά τη διάσημη στιγμή κατά την οποία «ψηλώνει ο νους της» 9. Ο Παπαδιαμάντης σκόπιμα δημιούργησε τη σκήνη της παραφροσύνης της ως θεία έκσταση. Μέσα στο όραμά της όλες οι αξίες παρουσιάζονται «αντεστραμμένες»: «Και η λύπη ήτο χαρά, και η θανή ήτο ζωή, και όλα ήσαν άλλα εξ άλλων» 10. Η αποκάλυψη των αντεστραμμένων αξιών μπορεί να είναι μια έκφραση των διπλών μέτρων και σταθμών που υπήρχαν στη Σκιάθο. Η γυναικεία ηθικότητα δεν συνέπιπτε πάντα με τη χριστιανική. Αν και όλη η κοινωνία ήταν ορθόδοξη, οι γυναίκες συχνά παραβίαζαν τον θρησκευτικό νόμο για να προστατεύουν η μία την άλλη. Από το μυθιστόρημα ο αναγνώστης ξέρει ότι η έκτρωση και η αντισύλληψη, που βεβαίως απαγορεύονται από την Εκκλησία, δεν αποτελούσαν ασυνήθιστο φαινόμενο. Οι νησιώτισσες φαίνονταν να κρατούν κάποια παράξενη αλληλεγγύη για αυτά τα ζητήματα. Πρέπει να υπομνησθεί ότι η διπλή ηθική τους δεν προέκυπτε από 7 Αυτόθι, σ Α. Παπαδιαμάντης, αυτόθι, σ Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ

5 κυνισμό - στα χρόνια όταν ο νομός δεν αναγνώριζε τη βία ή το βιασμό μέσα στο γάμο 11 και όταν οι άνδρες αποφάσιζαν για την ερωτική ζωή και για τα παιδιά 12, ο έλεγχος των γεννήσεων αποτελούσε συχνά για τις γυναίκες «το μικρότερο από τα δύο κακά». Ο αναγνώστης μπορεί να καταλάβει καλύτερα αυτή τη νοοτροπία αναλύοντας την κατάσταση της Μαρούσας. Η ηρωίδα του μυθιστορήματος έμεινε έγκυος ως αποτέλεσμα της απιστίας της. Όλες οι νησιώτισσες την κορόιδευαν, αλλά ταυτόχρονα προσπαθούσαν να διακόψουν την εγκυμοσύνη της. Καμία από αυτές δεν την πρόδωσε στους άνδρες. Και τι θα γινόταν αν η Μαρούσα έμενε μόνη της χωρίς αυτή τη βοήθεια; Λοιπόν, όταν μίλησε με την Κοκκίτσα, απείλησε να αυτοκτονήσει: Διότι άλλως αυτή βέβαια τί την ήθελε τέτοια ζωή; θα έπεφτε βέβαια, στον γιαλό να πνιγή, καθώς ήτον μάλιστα και σιμά, από κάτω απ' το σπίτι, η θάλασσα 13. Όντως, στα χρόνια εκείνα, όταν η γυναίκα θεωρούνταν να μην έχει λίμπιντο, η εκτεθειμένη ζωή της άπιστης Μαρούσας θα ήταν απελπιστική. Η εκδίκηση του σύζυγού της (ο οποίος μπορούσε να κάνει με τη γυναίκα του ο, τι ήθελε 14 ), το κοινωνικό λιντσάρισμα και ντροπή ήταν οι εναλλακτικές. Γι αυτό, η απόφαση της αυτοκτονίας δεν φαίνεται υπερβολική. Αυτό θα σήμαινε τον θάνατο των δυο ατόμων (το λιντσάρισμα ή ο θυμός του άνδρα θα είχε, αρκετά πιθανό, το ίδιο αποτέλεσμα). Επομένως, 11 Μ. Γκασούκα. αυτόθι, σ Σύμφωνα με την Μαρία Γκασούκα, στον 19 ο αιώνα οι γυναίκες στερούνταν κάθε νομικό δικαίωμα σ ό, τι αφορά την ανατροφή και το μέλλον των παιδιών τους (Μ. Γκασούκα, αυτόθι, σ. 59) 13 Α. Παπαδιαμάντης, αυτόθι, σ O άνδρας μετά το γάμο κατείχε απόλυτη εξουσία μαζί με τον τίτλο της κεφαλής της οικογένειας. Όλες οι νομικές σχέσεις των γυναικών με την πατρική οικογένεια τους διακόπτονταν κατά τη στιγμή σύμβασης του γάμου (Μ. Γκασούκα, αυτόθι, σ. 58) 5

6 η Χαδούλα (όπως προφανώς και άλλες γυναίκες) θεωρεί την έκτρωση ως το «μικρότερο από τα δύο κακά». Και αν η πράξη της ήταν εναντίον του χριστιανισμού, δεν ήταν εναντίον της συνείδησής της: Ερευνώσα την συνείδησίν της, εν πράγμα εύρισκεν ό,τι είχε κάμει και τότε και τώρα το είχε κάμει διά το καλόν. 15 Για να συνοψίσουμε, η παραφροσύνη της πρωταγωνίστριας προέρχεται από τη διαίρεση μεταξύ της ηθικότητάς της και της θρησκευτικής της ηθικής. Στην εποχή μας η πεποίθησή της, ότι μια δολοφονία μπορεί να κάνει καλό, φαίνεται αμφιλεγόμενη και δύσκολα θα γινόταν αποδεκτή. Τα λεπτομερώς περιγραφόμενα ιστορικά συμφραζόμενα συνιστούν όμως ένα σημαντικό σημείο αναφοράς. Επειδή ο έλεγχος των γεννήσεων αποτελούσε συχνά αναγκαίο κακό και επειδή υπήρχε μια σιωπηρή συγκατάθεση των γυναικών στα ζητήματα αυτά, η εξάλειψη των «χειροτέρων» παιδιών, δηλ. των κοριτσιών, δεν φαινόταν τόσο παράλογη. 15 Α. Παπαδιαμάντης, αυτόθι, σ

7 Σήμερα έχουμε αρκετές πηγές για να ξέρουμε πως η βρεφοκτονία δεν ήταν η μόνη οριακή περίπτωση στον 19 ο αιώνα: (i) Ο Μιχάλης Σταφυλάς στο άρθρο του «Ο επαναστατημένος χριστιανός Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης» γράφει: «Ο Γιάννης Βλαχογιάννης που συνδεόταν αδερφικά μαζί του [Παπαδιαμάντη] γνωρίζοντας το πρόβλημα των βρεφοκτονιών που ήταν διαδεδομένο στη Σκιάθο (και όχι μόνο) θέλοντας να τον υπερασπιστεί έναντι των κατηγόρων του, έγραψε πως στην περίπτωση της Φόνισσας «υπάκουσε στον άγραφο σκιαθίτικο γυναικείο νόμο». Προφανώς απαντώντας στη Γαλάτεια Καζαντζάκη που στο Έθνος της 13ης Νοεμβρίου 1914 ισχυρίστηκε πως «ο τύπος της Φονισσας είναι ανύπαρκτος και απίθανος» 16 (ii) Ο Νέστωρ Ε. Κουράκης στη Η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη. Μια εγκληματολογική και ποινική προσέγγιση δηλώνει: «Αξιοσημείωτο είναι άλλωστε ότι ακόμη και στης προηγμένες χώρες της Ευρώπης κατά τον 19 αι. η ανθρωποκτονία των μικρών κοριτσιών, γι άλλους εν μέρει λόγους απ ό, τι στη Σκιάθο, εθεωρείτο ως ένα συνηθισμένο φαινόμενο». 17 (iii)η Ιωάννα Ορφανίδου στο μελέτημα Η Φόνισσα ως κοινωνικό μυθιστόρημα. Μια παράλληλη ανάγνωση προς τα Ρόδιν ακρογιάλια παραθέτει τη στατιστική του Κ. Α. Χαριτάκη: «Από του 1916 μέχρι του τέλους του 1928 το εν Αθήναις Δημοτικόν Βρεφοκομείον εδέχτη έκθετα 16 Μ. Σταφυλάς, Ο επαναστατημένος χριστιανός Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης σε: Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2000, σ Ν. Ε. Κουράκης. Η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Μια εγκληματολογική και ποινική προσέγγιση. 2006, διαθέσιμο σε ηλεκτρονική μορφή, σ

8 και απόθετα βρέφη, από τα οποία απέθανον κατά των πρώτον έτος της ηλικίας των τα , δηλαδή το 86%». 18 Από τη θρησκευτική προοπτική, η δολοφονία που διέπραξε η Χαδούλα μπορεί να θεωρηθεί πως αντικατοπτρίζει την κρίση της πίστης. Η πρωταγωνίστρια σταδιακά αρχίζει να πιστεύει ότι η εξάλειψη των κοριτσιών είναι θέλημα Θεού και ότι, σκοτώνοντας τα κορίτσια, πραγματοποιεί μια ιερή αποστολή. Αναλύοντας το μεταφυσικό επίπεδο της Φόνισσας, ο αναγνώστης δεν πρέπει να επικεντρωθεί μόνο στη θρησκεία, αλλά μπορεί επίσης να εστιάσει την προσοχή του στην πιο βιολογική διάσταση της νουβέλας, στη φύση. Το φυσικό περιβάλλον παίζει ενεργό ρόλο καθώς συμμετέχει στη διαμόρφωση της πλοκής. Κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται ότι η παπαδιαμαντική φύση ταυτίζεται με τον Θεό 19, αλλά υπάρχει επίσης η πεποίθηση ότι η Φόνισσα σχετίζεται με τη μαγεία και το μυθολογικό παρελθόν. Οι γυναίκες-μάγισσες συνδέονται άμεσα με το περιβάλλον και το χρησιμοποιούν ως άσυλο. Οι άνδρες δεν είναι τόσο κοντά στην παρθένα φύση. Ο χώρος είναι σύμμαχος των γυναικών. Γι' αυτό η εχθρότητα της φύσης απέναντι στη Φράγκισσα κατά τη διάρκεια της απόδρασής της, μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο ως μεταφυσική τιμωρία. Η Φραγκογιαννού σκοτώνοντας κορίτσια, παραβιάζει το νόμο της φύσης που καθορίστηκε από τον Θεό. Γι αυτό τιμωρείται με εφιάλτες, λιθοβολισμό (μια πολύ «βιβλική» ποινή) και τελικά πνίγεται «μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης 18 Ι. Ορφανίδου, αυτόθι, σ Για παράδειγμα, ο Ηλίας Γιαννίρης δηλώνει: «Ο Παπαδιαμάντης περιγράφει το χώρο για να μυήσει τον αναγνώστη σε μια τελετή, σε μια λειτουργία, σε ένα γίγνεσθαι. Ο χώρος στον Παπαδιαμάντη δεν είναι παρά ό,τι η εκκλησία για την κοινωνία, δηλαδή ο τόπος όπου γίνεται η λειτουργία του πανταχού παρόντος Θεού. Ο ίδιος δεν εγκλωβίζεται μέσα στην καλογερική, αλλά προτιμά να την φέρει στην ίδια η κοινωνία». Βλ. Η. Γιαννίρης, Η σημασία του χώρου στο έργο του Παπαδιαμάντη στο Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2000, σ. 72 8

9 δικαιοσύνης» 20. Ο θάνατος φαίνεται να αποτελεί μια δίκαιη τιμωρία για τη Χαδούλα. 3. Ψυχαναλυτική ερμηνεία της δολοφονίας. Μεταξύ της μεταφυσικής και της ψυχολογικής διάστασης της νουβέλας βρίσκονται τα όνειρα της πρωταγωνίστριας, τα οποία εκφράζουν ταυτόχρονα τις υπερφυσικές, προφητικές ικανότητές της και το υποσυνείδητό της. Από τα παραπάνω, μπορεί να συναχθεί το συμπέρασμα πως η Χαδούλα δεσμεύεται με τα πνιγμένα κορίτσια με μητρικό τρόπο. Στους εφιάλτες της οι τύψεις της συνείδησής της ενσαρκώνουν και παίρνουν τη μορφή ή τα χαρακτηριστικά των θυμάτων της. Αυτό μπορεί να σημαίνει πως η πρωταγωνίστρια υποσυνείδητα αντιλαμβάνεται την ενοχή της και υφίσταται τις συνέπειες. Καθώς γίνεται μητέρα των θυμάτων, η Χαδούλα αναλαμβάνει την ευθύνη για τους φόνους. Μένοντας στο θέμα των ονείρων και της μητρότητας, ο αναγνώστης προσεγγίζει το ψυχαναλυτικό επίπεδο της ιστορίας. O Επαμεινώνδας Ασλανίδης, γνωστός ψυχαναλυτής, διαβάζει την Φόνισσα υπό το πρίσμα του ονείρου και της αγρυπνίας. Κατά τη γνώμη του, το πρώτο έγκλημα της πρωταγωνίστριας γίνεται αντιληπτό ως το αποτέλεσμα της αγρυπνίας, που μετατρέπει την πραγματικότητα σε όνειρο: «Αλλά ίσως ο φόνος εδώ, κατά καποιο τρόπο, είναι όνειρο ενώ η συλλογιστική της αγρυπνίας, η αναπόληση που μοιάζει με όνειρο, δεν είναι». 21 Ο Ασλανίδης αποδεικνύει πως λογικά «η αγρυπνία θυσιάζει τον ύπνο» 22. Επιπλέον, λειτουργεί ως περιφρούρηση αφού, σύμφωνα με τον Φρόυντ, το όνειρο είναι ο φρουρός του ύπνου, γιατί αγρυπνάει όταν εμείς κοιμόμαστε 23. Έτσι, αν στην ιστορία του Παπαδιαμάντη ο φόνος είναι όνειρο, απομένει να ανακαλυφθεί 20 Α. Παπαδιαμάντης, αυτόθι, σ Ε. Γ. Ασλανίδης, Το μητρικό στοιχείο στη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Ψυχαναλυτικό δοκίμιο. Εκδόσεις Ράππα. 1988, σ Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ

10 ποιος κοιμάται και ποιος ονειρεύεται. Ο Ασλανίδης πιστεύει ότι το κάνει η Δελχαρώ, η πεθαμένη μητέρα της Φραγκογιαννούς 24. Με αυτήν την ερμηνεία, διακρίνεται η «κατάρα» της Δελχαρώς η οποία τιμωρεί τη Χαδούλα μέσα από τον τάφο: «Αν η αγρυπνία της Χαδούλας είναι μέρος της διαδικασίας ενός ονείρου (οπότε και λειτουργεί ως ανθρωπομορφικός φρουρός του) το όνειρο δεν είναι της Χαδούλας: της Χαδούλας είναι η ασυνείδητη φαντασία μιάς εν ζωή μάγισσας Δελχαρώς πού, ενώ κοιμάται, επιθυμεί ν απαλλαγεί από τα απαιτητικά κοριτσάκια. Η Δελχαρώ θα ικανοποιηθεί μέσω του ήρωα, στον οποίο αναθέτει την αποστολή, δηλαδή μέσω της Χαδούλας (η Χαδούλα προς τη γυναίκα του Λυρίγκου: «ο Θεός μ έστειλε»)». 25 Στο βιβλίο τα ονόματα επαναλαμβάνονται - υπάρχουν οι δυο Χαδούλες, δηλαδή η πρωταγωνίστρια και η εγγονή της, και οι δυο Δελχαρώ, δηλαδή η μητέρα και η κόρη της πρωταγωνίστριας. Έχοντας κατά νου αυτό το γεγονός, ο αναγνώστης μπορεί να καταλάβει τη δυαδικότητα για την οποία μιλάει ο Ασλανίδης - στη νουβέλα πάντα κοιμάται μια Δελχαρώ και μια Χαδούλα στραγγαλίζεται. Όπως η κόρη της πρωταγωνίστριας δεν ξυπνάει, όταν η νεογέννητη Χαδούλα πνίγεται, έτσι και η μάγισσα Δελχαρώ δεν θα βγει από τον τάφο της για να προστατέψει τη Φραγκογιαννού, όταν αυτή πεθαίνει στη θάλασσα. Ο Ασλανίδης συνοψίζει ως εξής: «εδώ, το μητρικό στοιχείο σημαίνει το φόνο» Ψυχολογικό βαθος της δολοφονίας. Μιλώντας για την ψυχολογική διάσταση της νουβέλας, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης πολύ αξιόπιστα περιέγραψε την πορεία της Χαδούλας από μια κανονική γυναίκα σε μια μανιακή φόνισσα. Ο Νέστωρ Κουράκης στην εργασία του Η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Μια εγκληματολογική και 24 Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ

11 ποινική προσέγγιση περιγράφει τρεις φάσεις στην εγκληματική πορεία της Φόνισσας. Κατά την πρώτη φάση η Φράγκισσα δεν πιστεύει πως μπορεί να διαπράξει μια δολοφονία. Πριν τον πρώτο φόνο της, η Χαδούλα όμως επέδειξε πολλές ανησυχητικές τάσεις: μιλούσε πολύ για το θάνατο κοριτσιών, συνήθιζε να πηγαίνει σε κηδείες τους, έκλεψε τα χρήματα της μητέρας της και προέβη σε μία τουλάχιστον έκτρωση. Σκοτώνοντας την εγγονή της, η γυναίκα πιστεύει πως πραγματοποιεί το θέλημα του Θεού. Εκείνη η πίστη δεν της είναι αμέσως προφανής η Χαδούλα σταδιακά πείθεται γι αυτήν την ιδέα. Επομένως, ο αναγνώστης προχωρεί στη δεύτερη φάση. Η Χαδούλα σκοτώνει τα δυο κορίτσια και επίσης δεν σώζει τη μικρή Ξενούλα. Ενεργεί με ψυχραιμία συγκρατώντας το ένστικτό της. Αποφεύγει τις υποψίες, ενεργεί με σύνεση. Σ εκείνο το στάδιο η Φράγκισσα αρχίζει να βασανίζεται από εφιάλτες. Στη τρίτη φάση η Χαδούλα λησμονεί όλες τις τύψεις της. Σταματάει να αισθάνεται το θλιβερό καθήκον της αποστολής της, αντ αυτού νιώθει ικανοποίηση από την ίδια τη διάπραξη του εγκλήματος: Ως εν αλλοφροσύνη και εν πλάνη ονείρου, έτεινε την χείραν προς το λίκνον, εντός του οποίου ωλόλυζε το μικρόν... Έκαμε χειρονομίαν ως διά να σχηματίση τους δακτύλους της εις διλαβίδα, εις αρπάγην και στραγγαλιάν. Ησθάνετο την στιγμήν εκείνην αγρίαν χαράν να πνίξη το μικρόν θυγάτριον Όλο και περισσότερο, η πρωταγωνίστρια χάνει τον αυτοέλεγχό της και δεν είναι σε θέση να σταματήσει την αχαλίνωτη επιθυμία να σκοτώσει. 27 Α. Παπαδιαμάντης, αυτόθι, σ

12 Δηλαδή, σε ψυχολογικό επίπεδο ο αναγνώστης παρακολουθεί την υποβάθμιση της ηρωίδας. Κάθε δολοφονία αντανακλάται στην ψυχή της Χαδούλας και, αν η ίδια, όπως έγραψε ο Παπαδιαμάντης «ερευνώσα την συνείδησίν της, εν πράγμα εύρισκεν ό,τι είχε κάμει και τότε και τώρα το είχε κάμει διά το καλόν» 28, ήδη είναι γνωστό από τα όνειρά της πως υποσυνείδητα η Χαδούλα γνώριζε ότι έκανε κακό. 5. Η δυαδικότητα ως αιτία της δολοφονίας. Δεν είμαι σε θέση να διαφωνήσω με τη γνώμη του Νέστορα Κουράκη, ο όποιος πιστεύει ότι η Χαδούλα Φραγκογιαννού δεν διαπράττει «αλτρουιστικές ανθρωποκτονίες», γιατί δεν τηρείται η προϋπόθεση της έντονης αγάπης του δολοφόνου προς τα θύματά του 29. Ωστόσο, μπορεί να φανεί ότι η πρώτη δολοφονία της συνιστά εξαίρεση. Η Φράγκισσα ζει στην Ελλάδα στο δεύτερο μισό του δέκατου ένατου αιώνα, δηλαδή στα χρόνια όταν η μητρική αγάπη δεν είναι αίσθηση τόσο προφανής, όσο σήμερα. Στο μυθιστόρημα ο αναγνώστης βλέπει ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ μητέρας και κόρης κατέστησε ιδιαίτερα δύσκολα τα πράγματα. Κατά πάσα πιθανότητα, οι γυναίκες αισθάνονταν συχνά ανάμεικτα και έντονα συναισθήματα προς τις κορές τους (π.χ. αγάπη, μίσος, λύπη). Σήμερα δεν είναι γνωστό ποιο συναίσθημα κυριάρχησε, αλλά στα σίγουρα το μητρικό ένστικτο αποτέλεσε τη βάση σχέσης μητέρας κόρης. Ο αναγνώστης ξέρει από το βιβλίο ότι η Χαδούλα δεν το στερήθηκε, ότι παλεύε με το ένστικτό της ιδιαίτερα στη δεύτερη φάση της εγκληματικής πορείας της. Κανένας δεν ξέρει αν η Φραγκογιαννού αγαπάει την εγγονή της όταν τη σκοτώνει, αλλά αναμφισβήτητα νιώθει κάποιο βαθύ συναίσθημα. H πρώτη δολοφονία μπορεί να είναι έκφραση της στοργής της. Η μικρή έχει το ίδιο όνομα με τη φόνισσα. 28 Αυτόθι, σ Ν. Ε. Κουράκης, αυτόθι, σ

13 Μήπως η Φραγκογιαννού βλέπει τον εαυτό της στην εγγονή της; Σκοτώνοντάς την, θέτει τέλος στη δυστυχία, στη στεναχώρια και στην ταλαιπωρία της ζωής της. Μ αυτή την πράξη σώζει τη μικρή από τη μοίρα της και, ταυτόχρονα, αυτοκτονεί καταργώντας έτσι το όνομά της. Και πραγματικά, ο θάνατος της εγγονής οδηγεί στο θάνατο της γιαγιάς της. Εδώ η δολοφονία της συνονόματης ταυτίζεται με την υποσυνείδητη αυτοκτονία. 6. Η Δολοφονία/ο θάνατος ως προίκα. Τέλος, πρέπει να αναφερθούν τα τελευταία λόγια της Χαδούλας Φραγκογιαννούς. Πριν να βρει το θάνατο «μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης» 30 η Φόνισσα λέει: «Ω! να το προικιό μου!» 31. Θα μπορούσε να είναι βεβαίως μια αντίδραση στη θέα της ιδιοκτησίας της - ο Παπαδιαμάντης γράφει: Την στιγμήν εκείνην το βλέμμα τη Φραγκογιαννούς αντίκρυσε το Μποστάνι, την έρημον βορειοδυτικήν ακτήν, όπου της είχον δώσει ως προίκα ένα αγρόν, όταν νεανίδα την υπάνδρευσαν και την εκουκούλωσαν, και την έκαμαν νύφην οι γονείς της. 32 Παρά τον τρόπο με τον οποίο οι τελικές φράσεις του κειμένου μπορούν να ερμηνευτούν, και με τουλάχιστον ένα άλλο τρόπο, ο θάνατος αποτελεί την προίκα της Χαδούλας. Και αν ο αναγνώστης υποθέσει πως η ζωή της πρωταγωνίστριας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη μοίρα άλλων γυναικών, θα δει ότι ο θάνατός της κατοπτρίζει την καθολική τύχη τους. Η Χαδούλα πρέπει να πεθάνει, γιατί η προίκα της (και κάθε άλλης γυναίκας) είναι ο φόνος. 30 Α. Παπαδιαμάντης, αυτόθι, σ Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ

14 7. Τελικές παρατηρήσεις. Ολοκληρώνοντας την ανακοίνωσή μου, η δολοφονία στη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη δεν είναι μονοδιάστατη. Ανάλογα με το πρίσμα μέσα από το οποίο ο αναγνώστης την αναλύει, παίρνει μια διαφορετική ερμηνεία. Από την υλιστική προοπτική, η εξάλειψη των κοριτσιών αποτελεί μια «οικονομία» για τους γονείς τους και ταυτόχρονα τη σωτηρία για τα θύματα από μια σκληρή πραγματικότητα. Από τη θρησκευτική πλευρά, η ανθρωποκτονία είναι φαινομενικά μια ιεραποστολή, αλλά στην πραγματικότητα προκαλείται από μια κρίση της πίστης και από παραφροσύνη. Στο μεταφυσικό πλαίσιο, η δολοφονία ως παραβίαση του νόμου της φύσης οδηγεί την πρωταγωνίστρια στη δίκαιη τιμωρία. Η ψυχανάλυση προσεγγίζει τη δολοφονία στη Φόνισσα ως έκφραση του μητρικού στοιχείου. Η ψυχολογική ερμηνεία καταδεικνύει το φόνο ως υποβάθμιση της Φράγκισσας. Επικεντρώνοντας στο θέμα της δυαδικότητας και της ταύτισης των δύο Χαδούλων, ο αναγνώστης παρακολουθεί την υποσυνείδητη αυτοκτονία της πρωταγωνίστριας. Η τελευταία πρόταση της ερμηνείας που παρουσιάστηκε αποτελεί την καθολική μεταφορά προίκα-φόνος. Όλες αυτές οι ερμηνείες, ωστόσο, αποτελούν μόνο μια είσοδο για την ευρύτερη ανάλυση της Φόνισσας. Σίγουρα ο φιλοπερίεργος ερευνητής θα βρει πολύ περισσότερα σημεία αναφοράς και τρόπους ερμηνείας. 14 Βιβλιογραφία TRZASKA, N. A. (2013) Η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη ως φεμινιστικό μυθιστόρημα. Πτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας. ΑΣΛΑΝΙΔΗΣ, Ε. Γ. (1988) Το μητρικό στοιχείο στη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Ψυχαναλυτικό δοκίμιο. Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα. ΓΚΑΣΟYΚΑ. Μ. (1995) Η κοινωνική θέση των γυναικών στο έργο του Παπαδιαμάντη. Αθήνα: Φιλιππότης. ΕΛΛΑΔΑ. ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟYΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ. (2000) Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας.

15 ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ, Α. (2012) Η Φόνισσα. Αθήνα: Εστία. Πηγές-κείμενα Ασλανίδης, Ε. Γ. (1988) Το μητρικό στοιχείο στη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Ψυχαναλυτικό δοκίμιο. Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα. Γιαννίρης, Η. (2000) Η σημασία του χώρου στο έργο του Παπαδιαμάντη. Σε Ελλάδα. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου. Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας. Γκασούκα. Μ. (1995) Η κοινωνική θέση των γυναικών στο έργο του Παπαδιαμάντη. Αθήνα: Φιλιππότης. Κουράκης, Ν. Ε. (2006) Η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Μια εγκληματολογική και ποινική προσέγγιση. [Online] Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τμήμα Νομικής. Διαθέσιμο: [Πρόσβαση: 5 Απριλίου 2015] Ορφανίδου, Ι. (2000) Η Φόνισσα ως κοινωνικό μυθιστόρημα. Μια παράλληλη ανάγνωση προς τα Ρόδιν ακρογιάλια. Σε Ελλάδα. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου. Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας. Παπαδιαμάντης, Α. (2012) Η Φόνισσα. Αθήνα: Εστία. Σταφυλάς, Μ. (2000) Ο επαναστατημένος χριστιανός Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Σε Ελλάδα. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου. Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας. Ιστοσελίδες Κουράκης, Ν. Ε. (2006) Η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Μια εγκληματολογική και ποινική προσέγγιση. [Online] Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τμήμα Νομικής. Διαθέσιμο: (Πρόσβαση: 5 Απριλίου 2015) 15