Ernesto Laclau. Σειρά μεγάλοι στοχαστές. Πολιτικές, Οικονομικές, Κοινωνιολογικές Αναζητήσεις στον 21ο αιώνα αρχισυνταξία: Μανόλης Μαυροζαχαράκης

Transcript

1 Σειρά μεγάλοι στοχαστές Ernesto Laclau Eπιμέλεια: Μαυροζαχαράκης Μανόλης Κοινωνιολόγος Πολιτικός Επιστήμονας Πολιτικές, Οικονομικές, Κοινωνιολογικές Αναζητήσεις στον 21ο αιώνα αρχισυνταξία: Μανόλης Μαυροζαχαράκης

2 efsyn 15/04/14 ONLINE ΕΚΔΟΣΗ Εφυγε από τη ζωή ο Ερνέστο Λακλάου Του Τάσου Τσακίρογλου Το ενδιαφέρον του για την Ελλάδα υπήρξε έντονο -και η «Εφημερίδα των Συντακτών» ήταν ένα από τα έντυπα που έδωσε μία από τις τελευταίες του συνεντεύξεις-, αφού τη θεωρούσε μια χώρα όπου η εξέλιξη της Αριστεράς δημιουργεί ελπίδες για την εμφάνιση μιας νέας σύνθεσης κινηματικής πρακτικής και εναλλακτικού προγράμματος, βήματα που θεωρούσε ελπιδοφόρα για την Ευρώπη. Ο Ερνέστο Λακλάου έφυγε αναπάντεχα την Κυριακή, από καρδιακή προσβολή, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στη Σεβίλη, όπου θα έδινε προγραμματισμένη διάλεξη. Γεννημένος το 1935 στην Αργεντινή, υπήρξε ένας από τους πλέον προβεβλημένους πολιτικούς φιλοσόφους των τελευταίων δεκαετιών. Μετακόμισε στο Λονδίνο στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Εσεξ, όπου και ίδρυσε το Κέντρο Θεωρητικών Σπουδών, το οποίο φιλοξενεί φοιτητές απ όλο τον κόσμο. Παρότι θεωρείται από τους θεωρητικούς της μεταμαρξιστικής σκέψης, ο ίδιος επέμενε μέχρι το τέλος της ζωής του ότι παρέμενε ένας «ριζοσπαστικός αντιιμπεριαλιστής και αντικαπιταλιστής». Η κριτική του μαρξισμού που έκανε, σύμφωνα με τον εκδοτικό του οίκο Verso, «ήταν σε εποικοδομητικό πνεύμα και χωρίς ίχνος μνησικακίας». Μειλίχιος, προσηνής και ευγενικός, στη συνέντευξη που μας έδωσε τον περασμένο Οκτώβριο ( τόνιζε: «Οι πολιτικές της προσαρμογής αποτυγχάνουν παντού. Οδηγούν τις χώρες του Νότου σ ένα αδιέξοδο, μπροστά στο οποίο βρισκόμαστε τώρα. Αυτές οι πολιτικές με κανέναν τρόπο δεν οδηγούν σε τόνωση της ανάπτυξης, αλλά, αντίθετα, θέλουν να πείσουν τους ανθρώπους ότι δεν υπάρχει καμία εναλλακτική λύση. Ωστόσο, υπάρχουν εναλλακτικές οικονομικές πολιτικές». Παράλληλα θεωρούσε απίθανη την αναβίωση της Σοσιαλδημοκρατίας, καθώς, όπως έλεγε, «οι σοσιαλδημοκράτες είναι μέρος αυτών όλων των πολιτικών που εφαρμόζονται και τώρα». Το βιβλίο «Ηγεμονία και σοσιαλιστική στρατηγική», που είχε συγγράψει με τη σύντροφό του Σαντάλ Μουφ, θεωρείται πλέον κλασικό. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το έργο του «Για την επανάσταση της εποχής μας» (εκδόσεις Νήσος, 1997). Το τελευταίο του βιβλίο «The Rhetorical Foundations of Society» πρόκειται να κυκλοφορήσει τον Μάιο.

3 Αποχαιρετισμός στον Ερνέστο Λακλάου Πριν από λίγες ημέρες ο χώρος των κοινωνικών επιστημών και της πολιτικής σκέψης έχασε ένα από τα πιο πρωτότυπα μυαλά του. Το πρωί της Κυριακής ο Αργεντίνος πολιτικός φιλόσοφος, εισηγητής της «θεωρίας του λόγου» και θεωρητικός της ηγεμονίας, ο μετα-μαρξιστής Ερνέστο Λακλάου (ή Λακλώ, όπως ο ίδιος προτιμούσε να προφέρεται το όνομά του) «έφυγε» από τη ζωή Του Γιώργου Κατσαμπέκη Ο θάνατός του ήταν ξαφνικός, αφού η ζωηρή του παρουσία το τελευταίο διάστημα σε διάφορες εκδηλώσεις και διεθνή συνέδρια όπου παρέδιδε ομιλίες, έδινε την εικόνα ενός ανθρώπου που όχι μόνο δεν τον είχαν εγκαταλείψει οι δυνάμεις του, αλλά που διένυε μια περίοδο διανοητικής εγρήγορσης, σε συνεχή και ενεργό διάδραση με τον ακαδημαϊκό κόσμο και την ευρύτερη δημόσια σφαίρα. Έκφραση αυτής ακριβώς της εγρήγορσης ήταν και το έντονο ενδιαφέρον που είχε εκδηλώσει τελευταία για τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα, ενδιαφέρον που αποτυπώνεται σε συνεντεύξεις του στην Εφημερίδα των Συντακτών και την Αυγή. Αν συνυπολογίσει κανείς εδώ και την πολύ πρόσφατη αναγγελία κυκλοφορίας δύο νέων συλλογών κειμένων του από τους κορυφαίους εκδοτικούς οίκους Verso και Routledge (για Μάιο και Ιούνιο 2014 αντίστοιχα), τότε γίνεται πιο κατανοητό το «ξαφνικό» του θανάτου του. Εκεί που περιμέναμε τα νέα του βιβλία, μας ήρθε το νέο του χαμού του. Ποιος ήταν όμως ο Ερνέστο Λακλάου; Αξίζει νομίζω να θυμηθούμε εν τάχει το περιβάλλον στο οποίο ζυμώθηκε κοινωνικά και πολιτικά, καθώς και ο ίδιος τόνιζε συχνά τη σημασία των πρώιμων προσπωικών του βιωμάτων στην μετέπειτα διανοητική του εξέλιξη. Γεννημένος το 1935, στην Αργεντινή, η ενηλικίωσή του θα τον βρει σε μια χώρα όπου οι πολιτικές ζυμώσεις χτυπάνε κόκκινο, σε μια εποχή κινηματική και βαθιά χαραγμένη από την εμβληματική φυσιογνωμία του

4 Περόν. Δεν είναι διόλου τυχαίο, υπ αυτό το πρίσμα, το γεγονός ότι ορισμένες θεματικές όπως π.χ. ο λαϊκισμός ή ο ρόλος του «ηγέτη» στα κοινωνικά κινήματα δεν σταμάτησαν να επανέρχονται στο έργο του, αφού συνιστούσαν καθοριστικό βίωμα και διαρκή κέντρισμα για στοχασμό, που ποτέ δεν τον άφησαν. Τα νεανικά του χρόνια θα τον βρουν να συμμετέχει δυναμικά στους συλλογικούς αγώνες της εποχής του, ενεργός στο φοιτητικό κίνημα και παρών στις τάξεις της Αριστεράς. Το 1958 εντάσσεται στο Αργεντίνικο Σοσιαλιστικό Κόμμα, ενώ το 1963 περνά στην ηγετική ομάδα του Σοσιαλιστικού Κόμματος της Εθνικής Αριστεράς (διάσπαση του τελευταίου), όπου διετέλεσε και αρχισυντάκτης της εβδομαδιαίας κομματικής εφημερίδας Lucha Obrera (Εργατική Πάλη). Η επαφή του με την πολιτική ξεκινά από την άμεση πρακτική εμπλοκή και τον βρίσκει τότε στο στρατόπεδο του μαρξισμού. Τρία χρόνια αργότερα θα μεταναστεύσει στην Αγγλία ώστε να ακολουθήσει τις διδακτορικές του σπουδές στην Οξφόρδη, μετά από παρέμβαση του Έρικ Χομπσμπάουμ είχε μεσολαβήσει, βεβαίως, η επιβολή της χούντας στην Αργεντινή. Στην Αγγλία θα έρθει σε επαφή με τις ιδέες του Αλτουσέρ, αλλά πολύ γρήγορα θα αναδειχθεί σε σφοδρό κριτικό του ταξικού αναγωγισμού και του οικονομικού ντετερμινισμού, στρεφόμενος περισσότερο στις ιδέες του Αντόνιο Γκράμσι και ειδικότερα στην έννοια της ηγεμονίας, την οποία ανέδειξε τελικά σε κεντρική αναλυτική κατηγορία για την κατανόηση των πολιτικών αγώνων και τη συγκρότηση των συλλογικών ταυτοτήτων. Η κριτική του στις περιοριστικές πτυχές του (Αλτουσεριανού) μαρξισμού αποτυπώνεται και στην πρώτη του μονογραφία το 1977, με τίτλο Πολιτική και ιδεολογία στη μαρξιστική θεωρία, που κυκλοφόρησε και στα ελληνικά σε μετάφραση Γρηγόρη Ανανιάδη (εκδ. Σύγχρονα Θέματα, 1983). Εκεί στο στόχαστρό του θα μπει και ο «δικός μας», Νίκος Πουλαντζάς. Σε αυτό το βιβλίο θα ασχοληθεί επίσης, για πρώτη φορά εν εκτάσει, με το ζήτημα του λαϊκισμού, αποδομώντας τις επικρατούσες τότε ερμηνείες του φαινομένου, δίνοντας έμφαση στον τρόπο με τον οποίο ο λαϊκιστικός λόγος συμπτύσσει διαταξικές συμμαχίες και μέτωπα, και αναδεικνύοντας τις δυνάμει δημοκρατικές/προοδευτικές του πτυχές. Είναι γεγονός πως όσο περνούν τα χρόνια, όλο και περισσότερο δικαιώνεται η αρχική θέση του Λακλάου. Από την αρχή, εξάλλου, η σκέψη του επηρέασει ιδιαίτερα και την εγχώρια συζήτηση του φαινομένου. Ο συνδυασμός της γκραμσιανής σκέψης με την λακανική ψυχανάλυση, την φιλοσοφία του Βιτγκενστάιν, τον μετα-δομισμό του Φουκώ και την αποδόμηση του Ντεριντά, θα δώσουν λίγα χρόνια αργότερα ζωή στο πιο διάσημο ίσως έργο του, με τίτλο Ηγεμονία και σοσιαλιστική στρατηγική (NLB, 1985) το οποίο έγραψε μαζί με την σύντροφό του, την Βελγίδα πολιτική φιλόσοφο, Σαντάλ Μουφ, και εξαιτίας του οποίου αμέσως οι δυο τους πολιτογραφήθηκαν στο σύμπαν της ριζοσπαστικής πολιτικής θεωρίας ως «μετα-μαρξιστές». Σε τούτο το βιβλίο, πέρα από την αποφασιστική αποδόμηση του μαρξιστικού corpus, ο Λακλάου θα εγκαινιάσει μια ολόκληρη σχολή σκέψης προτάσσοντας ένα νέο πολιτικό σχέδιο, την «ριζοσπαστική δημοκρατία» (radical democracy), που μέχρι το τέλος της ζωής του αποτέλεσε τον ορίζοντα της θεωρητικο-πολιτικής του δουλειάς και των δημόσιων παρεμβάσεών του. Από τότε το έργο του Λακλάου θα αποκτήσει και θα διατηρήσει μια κεντρική θέση στο πεδίο της πολιτικής θεωρίας, επηρεάζοντας στη διαδρομή πλείστες άλλες επιστημονικές παραδόσεις και ρεύματα ιδεών. Το έργο αυτό δεν θα σταματήσει να εμπλουτίζεται και να ριζοσπαστικοποιείται, από άρθρο σε άρθρο, από βιβλίο σε βιβλίο. Αν ήταν να ξεχωρίσω ένα από τα πολλά στοιχεία που αξίζει να κρατήσουμε από την εξαιρετικά δημιουργική διαδρομή του Λακλάου κλείνοντας εδώ την αναδρομή σε βιογραφικά στοιχεία, αυτό θα ήταν η απέχθειά του για τις κάθε λογής ιστορικές αναγκαιότητες, για τα κλειστά εξηγητικά σχήματα, τις εύκολες αναγωγές. Από αυτό το στοιχείο ξεκινά η ρήξη του με τον «ορθόδοξο» μαρξισμό και από τούτη ακριβώς την τομή ξετυλίγεται ένα εξαιρετικά δημιουργικό κουβάρι που θα επιμένει στην καθοριστική παρουσία του ενδεχομενικού στοιχείου στις ανθρώπινες υποθέσεις: τα πράγματα θα μπορούσαν πάντοτε να είναι και

5 αλλιώς. Καμιά ανάγκη, καμιά ιστορική νομοτέλεια δεν μας φέρνει εδώ. Μια διαπίστωση που δεν οδηγεί βεβαίως στην απάθεια μπροστά στην τυχαιότητα ή την απόγνωση μπροστά στην άβυσσο του σχετικισμού, αλλά στην ανάδειξη της σημασίας της ενεργού και δημιουργικής παρέμβασης στην πάλη για την ηγεμονία. Μιας ηγεμονίας που θα ενσωματώνει αναστοχαστικά τον μερικό και επισφαλή χαρακτήρα της. Μιας ηγεμονίας που θα επιτρέπει την αυτο-υπονόμευσή της, το άνοιγμα σε μια διηνεκή ριζοσπαστικοποίηση, και που θα προβάλλει τον πολιτικό της χαρακτήρα, μη αναγόμενη σε φυσική τάξη. Τέτοια μόνο αξίζει να είναι η ηγεμονία της αριστεράς, στην οποία τόσο πίστεψε: ανοιχτή, ριζοσπαστική, ασυμβίβαστα δημοκρατική. *** Για ορισμένους από εμάς το πλήγμα δεν περιορίζεται στην απώλεια ενός λαμπρού μυαλού. Το πλήγμα είναι επίσης βαθιά προσωπικό, αφού η σκέψη του Λακλάου μας καθόρισε, άλλαξε τον τρόπο που διαβάζουμε, που κατανοούμε τον κόσμο γύρω μας, που γράφουμε. Πώς αποχαιρετάς λοιπόν έναν άνθρωπο που ενώ δεν ευτύχησες ποτέ να τον γνωρίσεις προσωπικά, η δουλειά του σε έχει ωστόσο επηρεάσει με τρόπο ουσιαστικό και βαθύ; Η απάντηση είναι πως δεν τον «αποχαιρετάς». Συνεχίζεις να αντλείς από το έργο του, να παιδεύεσαι και να το παιδεύεις, όχι αντιμετωπίζοντάς το ως ευαγγέλιο, αλλά με ματιά κριτική και αυστηρή, όπως ο ίδιος μας έμαθε να διαβάζουμε όλα τα κείμενα. Έτσι τον αποχαιρετάς, κρατώντας τον ζωντανό. Θα μας λείψουν σίγουρα όλα εκείνα που θα μπορούσε να μας δώσει στο μέλλον (και πόσο τα περιμέναμε μερικοί από μας...). Μόνο λίγα όμως δεν είναι αυτά που άφησε πίσω του. Πάνω σε αυτά θα συνεχίσουμε να χτίζουμε, για να καταλάβουμε λίγο καλύτερα τον κόσμο που μας περιβάλλει, για να ξεριζώνουμε τις βεβαιότητες που κάθε τόσο μας βαλτώνουν, για να ανοιχτούμε στον κόσμο της ενδεχομενικότητας, κυνηγώντας εκεί την άπιαστη εκείνη ριζοσπαστική δημοκρατία που μας αξίζει.

6 REDNOTEBOOK Ερνέστο Λακλάου: ο στοχαστής της ηγεμονίας μετά τον Γκράμσι Όλοι και όλες εμείς που δεχθήκαμε τη δημιουργική επιρροή του στοχασμού του Λακλάου, δεν χάσαμε μόνον έναν θεωρητικό κρίσιμο και για τη δική μας σκέψη. Χάσαμε ένα δικό μας πρόσωπο με το οποίο μας έδεναν δεσμά θεωρητικού έρωτα, με όλες τις αμφιθυμίες που χαρακτηρίζουν τις ερωτικές σχέσεις Του Αλέξανδρου Κιουπκιολή Η εναρκτήρια προσωπική αναφορά δηλώνει όχι μόνο την αμηχανία και το πένθος, αλλά και την αναγνώριση της σημασίας μιας στενής προσωπικής σχέσης στα πλαίσια της πολιτικής θεωρίας και μόνον. Αργά την Παρασκευή το βράδυ, έλαβα ένα μήνυμα από την υπεύθυνη εκδόσεων ξένου ακαδημαϊκού οίκου ότι ο συλλογικός τόμος για τη ριζοσπαστική δημοκρατία και τα κοινωνικά κινήματα σήμερα, τον οποίο είχα συνεπιμεληθεί, ήταν πια στο τυπογραφείο. Η είδηση του θανάτου του Ερνέστο Λακλάου, δυο μέρες αργότερα, δεν προκάλεσε απλώς συγκίνηση αλλά και μια βαθιά συνειδητοποίηση. Ο εν λόγω τόμος, ένας ανάμεσα στα χιλιάδες έργα που φέρουν την επιρροή του Λακλάου τα τελευταία τριάντα χρόνια, θα ήταν αδύνατος χωρίς την ύπαρξη και τη σκέψη του. Η επιρροή, μάλιστα, είναι τόσο βαθιά και διαμορφωτική, ώστε πια έχει γίνει μέρος της δικής σου σκέψης και δεν αισθάνεσαι την ετερότητά της. Η δική σου σκέψη είναι, εν πολλοίς, και δική του. Η διαδρομή για κάποιους από εμάς ήταν μεγάλη και απρόβλεπτη. Όταν ξεκίνησα το μεταπτυχιακό στο πανεπιστήμιο του Essex όπου δίδασκε ακόμη τότε, πριν από δεκαπέντε χρόνια, ο στοχασμός του μου ήταν ανοίκειος και προκαλούσε ισχυρές αντιστάσεις και ενστάσεις, από τη σκοπιά κυρίως της σκέψης του Καστοριάδη, που είχε υπάρξει κύριο σημείο αναφοράς ως εκείνη τη στιγμή για τον υπογράφοντα. Από τότε μέχρι σήμερα, η συνεχής τριβή και αναμέτρηση με το έργο του Λακλάου και την περίεργη σαγήνη που ασκεί είχε ως αποτέλεσμα όχι απλώς τη δημιουργική και κριτική ενσωμάτωση της σκέψης, χωρίς αυτό καν να

7 γίνεται σαφώς αντιληπτό, αλλά και μια προσωπική ωρίμαση στην πολιτική θεωρία, που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε αυτή ακριβώς τη διαρκή συνομιλία με τον βαθιά πολιτικό στοχασμό του Λακλάου. Ο στοχαστής της ηγεμονίας είχε διαχύσει τη θεωρητική του ηγεμονία χωρίς βία, και χωρίς βεβαίως να το επιδιώκει, με τον ίδιο λεπταίσθητο και εν μέρει συναινετικό τρόπο με τον οποίο εγκαθιδρύεται μια πολιτισμική ηγεμονία. Και ο ίδιος ο όρος «ηγεμονία» είχε γίνει στη δική μου σκέψη ένα οιονεί κενό σημαίνον, ένας όρος που μπορεί να ανασημασιοδοτηθεί πολλαπλώς και να παραγάγει νέα ηγεμονικά και αντιηγεμονικά παιχνίδια, στη θεωρία και στην πολιτική πράξη. Η ίδια η συγκρότηση και ανάπτυξη της σκέψης του ενσάρκωνε τη λογική της ηγεμονίας όπως την ανέλυσε: μια παρέμβαση του υποκειμένου σε ένα εν μέρει εξαρθρωμένο πεδίο της πολιτικής θεωρίας με μαρξιστικές καταβολές στα μέσα του 80, η οποία κινητοποιεί κενά σημαίνοντα και αλυσίδες ισοδυναμίας (μεταξύ διαφορετικών δυνάμεων και εννοιών από τον μεταδομισμό, την ψυχανάλυση κ.α.) για να εγκαθιδρύσει ένα νέο ηγεμονικό σχηματισμό τη θεωρία του για την ηγεμονία, τη ριζοσπαστική δημοκρατία, τον ανταγωνισμό και τον λαϊκισμό. Ο Λακλάου συνάρθρωσε ιδέες και θεωρητικά σχήματα από τον μαρξισμό, ιδίως του Γκράμσι, τη λακανική ψυχανάλυση και τον μεταδομισμό, κυρίως του Ντεριντά, σε μια προσπάθεια να σκεφτεί τους μηχανισμούς και της δυνατότητες κοινωνικής αλλαγής στην κατεύθυνση της ριζοσπαστικής δημοκρατίας, σε μια εποχή όπου είχε αρχίσει να εδραιώνεται το θατσερικό δόγμα της ΤΙΝΑ [ There is no alternative ]. Η θεωρία του ανασύρει την έννοια της ηγεμονίας από το έργο του Γκράμσι για να συλλάβει την εξουσιαστική συγκρότηση των κοινωνικών μετασχηματισμών σε συνάρτηση με τις πρακτικές του λόγου που νοηματοδοτούν τις κοινωνικές σχέσεις και κερδίζουν τη συγκατάθεση των πολλών. Απομάκρυνε τα στοιχεία του ντετερμινισμού, του ταξικού αναγωγισμού και του οικονομισμού που έφερε ακόμη αυτή η έννοια στο σώμα της μαρξιστικής σκέψης, και τη συνέδεσε, αρχικά με μια μεταδομιστική και, εν συνεχεία, με μια κυρίως λακανική θεωρία για το υποκείμενο. Μας έμαθε να σκεφτόμαστε τα νοήματα και τους λόγους που συγκροτούν κοινωνικές σχέσεις από κοινού με ζητήματα εξουσίας και σχέσεις κυριαρχίας. Και επέμεινε ότι σήμερα περισσότερο από ποτέ ο δρόμος για τον σοσιαλισμό είναι δημοκρατικός, αλλά η σύγχρονη δημοκρατία είναι πλουραλιστική, κινηματική και μπορεί να γίνει πιο ριζοσπαστική στον βαθμό που θα εδραιώσει και θα επεκτείνει τις δυνατότητες κοινωνικής αμφισβήτησης και πλουραλιστικής αυτονομίας. Σε αντίθεση με έναν ουτοπικό κομμουνισμό και αναρχισμό, πρόβαλε τη θέση ότι δεν είναι δυνατή η εξάλειψη των σχέσεων εξουσίας σε μια χειραφετημένη κοινωνία. Στη βάση αυτή ακριβώς θεμελίωνε την ανάγκη διηνεκούς νομιμοποίησης και εμβάθυνσης της κοινωνικής αμφισβήτησης και των ανταγωνισμών. Η εξάλειψή τους δεν θα σηματοδοτούσε την εγκαθίδρυση μιας οριστικά και πλήρως απελευθερωμένης κοινωνίας, αλλά μιας ανελεύθερης κοινωνίας που δεν διαθέτει θεσμικούς μηχανισμούς και πολιτικές διαδικασίες για να αναμετριέται με τις εναπομένουσες σχέσεις κυριαρχίας και για να αυτομετασχηματίζεται πολιτικά, προωθώντας περαιτέρω την πραγμάτωση των σχέσεων ισότητας και ελευθερίας σε ευρύτερα πεδία του κοινωνικού. Η θεωρητική του σκέψη παρέμενε προσηλωμένη στην αυστηρή λογική της ανάπτυξη. Αλλά ενώ επιδιδόταν στην πιο συστηματική, πειθαρχημένη και συχνά αφαιρετική θεωρητικοποίηση, η οποία μπορεί να αξιοποιηθεί σε ποικίλα επίπεδα ανάλυσης και από διαφορετικές πολιτικές σκοπιές, η προσέγγισή του στην πολιτική θεωρία παρέμεινε πάντα μαχητικά προοδευτική-δημοκρατική, με ένα σπάνιο πάντρεμα αυστηρής, καθολικεύσιμης εννοιολόγησης και πολιτικής στράτευσης. Δίδαξε έτσι πολιτική θεωρία με τη σταθερή έμφαση που έδινε στο Πολιτικό ως διαδικασία θέσμισης μέσα από κοινωνικούς ανταγωνισμούς και μετασχηματισμούς των σχέσεων εξουσίας, με τις συγκεκριμένες εννοιολογήσεις της ηγεμονίας, του ανταγωνισμού, της συνάρθρωσης,

8 των κενών σημαινόντων, των πολιτικών λογικών που διατύπωσε, αλλά και με αυτό το παράδειγμα της μεθοδολογικής του στάσης. Ο πιο γόνιμος θεωρητικός στοχασμός δεν είναι εκείνος που δημιουργεί κλειστές, δογματικές σχολές, αλλά εκείνος που γονιμοποιεί και πυροδοτεί μια πολύμορφη ανάπτυξή του πέρα από τις αρχικές θέσεις, στοχεύσεις και διατυπώσεις του πρωτεργάτη του. Σήμερα η σκέψη του Λακλάου δεν έχει αξιοποιηθεί απλώς σε ένα ευρύτατο φάσμα πεδίων, από την πολιτική ανάλυση και τις πολιτισμικές σπουδές ως και την οικονομική θεωρία, αλλά ακόμη και από επικριτές της γκραμσιανής ηγεμονίας, όπως ο Richard Day και ο Saul Newman. Αυτό φανερώνει εύγλωττα την κριτική της αξία, την παραγωγική της δύναμη και την αναλυτική της ισχύ. Γνωρίζουμε από τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη ότι θεωρία χωρίς έρωτα είναι αδύναμη και ανέμπνευστη. Όλοι και όλες εμείς που δεχθήκαμε τη δημιουργική επιρροή του στοχασμού του Λακλάου, δεν χάσαμε μόνον έναν θεωρητικό κρίσιμο και για τη δική μας σκέψη. Χάσαμε ένα δικό μας πρόσωπο με το οποίο μας έδεναν δεσμά θεωρητικού έρωτα, με όλες τις αμφιθυμίες που χαρακτηρίζουν τις ερωτικές σχέσεις. Ας ζει αιώνια στον νου μας, στην πολιτική θεωρία της εποχής μας και στις πολιτικές της λαϊκής ριζοσπαστικής δημοκρατίας στην οποία ήταν στρατευμένος.

9 Ερνέστο Λακλάου Ο Ερνέστο Λακλάου ασχολήθηκε συστηματικά με το ζήτημα του υποκειμένου και της ενδεχομενικότητας και συγκρότησε μια θεωρία η οποία πραγματοποιεί μια σύζευξη της πάλης των τάξεων και της λακανικής προβληματικής, η οποία είναι κατά την άποψή μας πολύ επιτυχημένη. Εδώ, στηριζόμαστε στην εργασία του Για την επανάσταση της εποχής μας.[18] Επισημαίνουμε ότι αν και ο Λακλάου καταλήγει σε μία πολιτική πρόταση, η οποία είναι στα όρια του ρεφορμισμού και των μικρών δημοκρατικών μεταβάσεων, οι θεωρητικές επεξεργασίες του μπορούν κάλλιστα να στραφούν σε έναν πιο ριζοσπαστικό πολιτικό προσανατολισμό. Εκκινά και αυτός το συλλογισμό του ότι δεν υπάρχει μία και μόνη καθολική Ουσία/ Αλήθεια και πως το «κοινωνικό» (το σύνολο των κοινωνικών πρακτικών) δεν είναι ομοιογενές. Η θεώρηση αυτή τον ωθεί να παράξει μία ενδιαφέρουσα άποψη, του εν γένει κατακερματισμένου χαρακτήρα των υποκειμένων και της πολλαπλότητας των κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων. Γι αυτόν, η ριζοσπαστικότητα της πολιτικής δεν εξαρτάται από την οικοδόμηση ενός υποκειμένου ικανού να ενσαρκώσει το τάχα υπαρκτό αλλά «κρυμμένο» καθολικό. Αντιθέτως, είναι συνάρτηση της επέκτασης και του πολλαπλασιασμού των μερικών και κατακερματισμένων μη αναγώγιμων υποκειμένων. Όλες οι ταυτότητες (εργατικές, σεξουαλικές, φυλετικές, κλπ) και όλες οι συλλογικότητες εμπλέκονται ενεργά στη διαδικασία λήψης των πολιτικών αποφάσεων και έχουν λόγο/μερίδιο στην πλανητική διαχείριση της κοινωνίας. Αυτό είναι το πρόταγμα της πλουραλιστικής/ριζοσπαστικής δημοκρατίας των Λακλάου και Μουφ. Το θεωρητικό του υπόβαθρο σκιαγραφείται γενικά ως εξής: Το δίκτυο των κοινωνικών πρακτικών (που κωδικοποιείται ως «το κοινωνικό») συγκροτείται και σφραγίζεται αποφασιστικά από το Μεγάλο Άλλο. Ο Άλλος είναι το σχετικά συνεκτικό πεδίο εγκλήσεων, στο οποίο αποτυπώνεται και εγγράφεται η κυρίαρχη

10 ιδεολογία. Είναι το ρηματικό πλαίσιο υποδοχής και έκφρασής της και εδώ έγκειται η επιρροή του Λακάν στη θεωρία του. Συνιστά την εκφορά της στο επίπεδο του λόγου και αναλαμβάνει την εξειδίκευσή της στα διάφορα κοινωνικά πεδία. Πάντως, όχι χωρίς αντιφάσεις: Όπως το υποκείμενο είναι καταστατικά διχασμένο, έτσι και ο Άλλος-η Συμβολική Τάξη είναι και αυτή διχασμένη. Το κενό αυτό που ενοικεί στη δομή της είναι ο ασυμβολοποίητος και άφατος κοινωνικός ανταγωνισμός ή αλλιώς η πάλη των τάξεων. Αυτό στην πράξη, συνεπάγεται ότι το υποκείμενο εγκαλείται μεν ως τέτοιο (προϋπόθεση υιοθέτησης κοινωνικών-ιδεολογικών πρακτικών, όπως ειπώθηκε πιο πάνω), αλλά με αντιφατικό τρόπο. Και αυτό συμβαίνει γιατί αυτό το κενό μεταφράζεται σε μία αδυνατότητα να εγγραφούν και να εμπεδωθούν αποκλειστικά και σε όλη τους την «καθαρότητα» στοιχεία από τα κυρίαρχα ιδεολογικά σύνολα. Ο Άλλος δεν κλείνει μια και καλή ξεμπερδεύοντας από ανταγωνιστικές ιδεολογικές και πολιτικές συνιστώσες, αλλά αντιθέτως βρίθει στοιχείων αντι-ηγεμονίας και αντι-λόγων των υποτελών τάξεων. Τα «υποσύνολα» αυτά υπάρχουν είτε ενσωματωμένα μέσα στους κυρίαρχους λόγους, είτε σαν σχετικά αυτοτελείς αντισυστημικοί λόγοι στους κόλπους αντιπαραθετικών πολιτικών δομών, οργανώσεων και συλλογικοτήτων. Η ύπαρξη αυτής της αντίθεσης είναι ακριβώς η συγκρότηση του «κοινωνικού» γύρω από το ριζικά ανοικτό και ατελές της πάλης των τάξεων. Συνεπώς, το υποκείμενο ανταποκρίνεται σε αυτήν την έγκληση, αντιφατικά (αμφιθυμικά), όντας σαφώς πολωμένο προς την ηγεμονική της συνιστ Επομένως, η όψη που περιγράφηκε είναι δομική και δε γίνεται ποτέ να εκλείψει. Απλά, άλλοτε θα ενσωματώνεται σε μεγαλύτερο βαθμό και θα γίνεται πιο ακίνδυνη και περιθωριακή. Όπως λέει και ο ίδιος ο Λακλάου, θα «διαρράφεται» δίνοντας επιφανειακά την εντύπωση ενός στιβαρού ιδεολογικού συστήματος.[19] Εδώ είναι λοιπόν, το σημείο που εισάγεται η έννοια της «συνάρθρωσης». Αφορά τη συναρμογή στη σφαίρα του λόγου, αντιφατικών και ετερογενών στοιχείων, με σαφή ηγεμονία ενός, το οποίο συνέχει αποτελεσματικά όλα αυτά σε ένα ενιαίο και συμπαγές σύνολο/ μόρφωμα. Οι επιμέρους αυτοί διαφορισμοί και όλες οι εσωτερικές αιτιάσεις του συνόλου νοηματοδοτούνται από το/ τα σημαίνοντα που διαμορφώνουν τον ηγεμονικό του άξονα. Πρόκειται για την ηγεμονία στην τάξη του λόγου. Είναι το εγχείρημα του Λακλάου για συνέχιση και εμβάθυνση στο πεδίο του λόγου της γραμμής του Γκράμσι για την επίπονη κατάκτηση της ηγεμονίας. Από την άλλη πλευρά, είναι προχώρημα, διότι το πεδίο του λόγου (το λακανικό συμβολικό, τα σημαίνοντα) είναι για αυτόν, πρωθύστερος όρος της πολιτικής ηγεμονίας: Η εμπέδωση της αστικής κυριαρχίας περνάει από τον καθοριστικό κόμβο της ιδιοποίησης ιδιαιτέρων και κρισίμων σημαινόντων. Ο αναβαθμισμένος ρόλος του λόγου στη σκέψη του Λακλάου περί κοινωνίας, τον οδηγεί να συγκροτήσει κάποιες έννοιες-κλειδιά ως θεωρητικά εργαλεία στοχασμού. Η «ταυτότητα» είναι μία ρηματική κατασκευή που συναρθρώνει όλα τα ποικίλα στοιχεία σε ένα συνεκτικό πλαίσιο και η «συνάρθρωση» είναι η διαδικασία/ πρακτική που εδραιώνει τη σχέση των επιμέρους στοιχείων της ταυτότητας (μέσα από έναν ηγεμονικό πυλώνα που τα ανασημασιοδοτεί). Ο «λόγος» αποτελεί το

11 συνεκτικό ιστό της ταυτότητας και η πρώτη της ύλη είναι το «σημαίνον», που διαθέτει πάντα την πρωτοκαθεδρία πάνω στο σημαινόμενο.[20] Και αυτό επειδή το σημαίνον είναι η υλικότητα εκείνη που «αναλαμβάνει» να υλοποιήσει τις μεταθέσεις και τις συμπυκνώσεις νοημάτων γύρω του, με βάση μία επιθυμητή κατεύθυνση (αποτυπώνοντας έμμεσα και ένα συσχετισμό δυνάμεων). Ας σκεφτούμε εδώ τον όρο «δημοκρατία». Είναι αναμφισβήτητα ένας όρος που όταν εκφέρεται δεν αντιλαμβάνονται όλοι το ίδιο. Κοινοβουλευτική, αντιπροσωπευτική, αυταρχική, βοναπαρτίστικη αλλά και άμεση η δημοκρατία μπορεί να καθορίζεται καταλυτικά από αυτούς τους προσδιορισμούς χωρίς να χρειάζεται να επινοήσουμε άλλο όνομα για αυτήν. Μάλιστα, επειδή καμία ομάδα δεν θέλει να πολιτική ή ιδεολογική ταυτότητα δε θέλει να σβήσει αυτόν τον όρο από τη σημαία της, το διατηρούν αυτούσιο, αποσαφηνίζοντάς τη με ένα επίθετο μπροστά. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν, που η πολιτική στρατηγική και διαπάλη δομείται και κρίνεται σε πολύ σπουδαίο βαθμό γύρω από το που θα παραπέμπει κυρίαρχα (ή καλύτερα ηγεμονικά) ο όρος αυτός (η πόλωση θα πραγματοποιείται στην πλευρά της άμεσης ή της αντιπροσωπευτικής συνιστώσας της;). Για το λόγο αυτό, το σημαίνον «δημοκρατία» είναι το κατεξοχήν σημείο διαρραφής του «κοινωνικού» (point de capiton, κατά το Λακάν). Οι ηγεμονικές πρακτικές λοιπόν, είναι αυτές που αναλαμβάνουν τη συρραφή στο πεδίο της πολιτικής, που απορρέει από την καταστατική έλλειψη, την «αδυνατότητα» που οικοδομεί το κοινωνικό. Αυτές προσδίδουν μία κλειστότητα στο ανοιχτό χαρακτήρα του κοινωνικού, η οποία είναι πάντα προσωρινή και ρευστή. Αυτή η αδυνατότητα λοιπόν που αποδόθηκε στην πάλη των τάξεων (εξωτερικός και όχι εσωτερικός-διαλεκτικός παράγοντας των κοινωνικών διαδικασιών κατά το Λακλάου), συνεπάγεται το ριζικά ενδεχομενικό, μη ντετερμινιστικό χαρακτήρα της ηγεμονίας. Η έκβαση των ταξικών αναμετρήσεων δεν ανάγεται πουθενά, όπως πχ σε οικονομικά στάδια, στην αδιαμφισβήτητη νίκη του προλεταριάτου κάποτε στο μέλλον, κλπ, αλλά με ένα τρόπο προκύπτει τυχαία.[21] Η ηγεμονική πρακτική της άρχουσας τάξης ωστόσο είναι μερική, μια που κατορθώνει να καθηλώνει το νόημα σε κάποιους κόμβους, ποτέ όμως οριστικά. Η ηγεμονία τελικά, είναι το όνομα αυτής της προσωρινής και ενδεχομενικά κατασκευασμένης ταυτότητας της κοινωνικής δομής, η οποία τελεί υπό διακύβευμα διαρκώς, αφού η πάλη των τάξεων είναι το τραύμα που εμμένει, σοβεί στην καρδιά αυτού του δήθεν αρμονικού οικοδομήματος και δε γίνεται να επουλωθεί. Έτσι, δεν μπορεί να υπάρξει κάποια «κλειστότητα» σε οποιοδήποτε ρηματικό-κοινωνικό οικοδόμημα. Στον αντίποδα της συνάρθρωσης έχουμε την «εξάρθρωση». Είναι ακριβώς αυτός ο ριζικός ανταγωνισμός στο κέντρο της κοινωνικής-συμβολικής δομής που ενεργοποιεί την εξάρθρωση, δηλαδή τη διαδικασία εκείνη που εκκενώνει τα σπουδαιότατα σημαίνοντα (κενά σημαίνοντα) και η ταυτότητα της δομής διαρρηγνύεται. Στοιχεία του γλωσσικού της πλαισίου χάνουν τη σύνδεσή αναμεταξύ τους και γίνονται έωλα. Η εξάρθρωση ως ιδιάζουσα έννοια που εισάγει ο Λακλάου, θα τολμούσαμε να πούμε πως αντιστοιχεί στις δυναμικές αναδιατάξεις των κοινωνικών συσχετισμών, στις κοινωνικές επαναστάσεις και γενικότερα στις

12 εντάσεις της πάλης των τάξεων, όπου πολιτικές έννοιες που συνδράμουν στην κοινωνική συνοχή, επαναπροσδιορίζονται και εκκενώνονται από το παλιό τους νόημα, στο οποίο και μετατοπίζεται μερικά ή ολοσχερώς ως προς το σημαινόμενό τους. Η διαμάχη για την ηγεμονία (και τελικά την εξουσία) είναι θα μπορούσαμε να πούμε, το άλλο όνομα της διαδικασίας που περιγράφει το δίπολο «συνάρθρωσηεξάρθρωση». Μπορούμε λοιπόν, να αντιληφθούμε ότι η εξάρθρωση προσιδιάζει αφενός στη δομική αδυνατότητα που αναφέρθηκε προηγουμένως και εισάγει το υποκείμενο (πολιτικό, ταξικό, κλπ) σε μία ζώνη απροσδιοριστίας, στην οποία τα πάντα φαντάζουν δυνατά. Αυτό, που για το κυρίαρχο πολιτικό σκηνικό ήταν ουτοπία, στην κατάσταση εξάρθρωσης, αναφαίνεται στον ορίζοντα, μπορεί να διατυπωθεί ως εφικτή, επίκαιρη και αναγκαία πολιτική πρόταση, στοιχίζει πλατιές μάζες γύρω του (βλέπε τον πρόλογο). Η εξάρθρωση έτσι, γίνεται ο εν γένει τόπος του υποκειμένου, η απόλυτη ενδεχομενικότητα, ένα πεδίο παραγωγής αλήθειας (βλέπε Μπαντιού πιο κάτω). Συγκεφαλαιώνοντας, ο Λακλάου τελικά, περιπίπτει στην αντίφαση ότι παρά το ότι εισάγει τη διαδικασία της συνάρθρωσης, ως καθοριστικό οργανικό τμήμα της πάλης για την ηγεμονία (με την γκραμσιανή έννοια), ωστόσο δε δέχεται την κεντρική πολιτική έκφραση των επιμέρους κινημάτων. Αντιθέτως, επιμένει στην αυτόνομή τους ανάπτυξη. Και αυτό είναι μάλλον περίεργο, στο βαθμό που η κεντρική εκπροσώπηση γύρω από ένα φορέα (επαναστατικό) δε γίνεται με τη λογική της υπαγωγής τους στην Αλήθεια που αυτός και μόνος υλοποιεί, αλλά με τη συμπύκνωση των επιμέρους αιτημάτων από αυτόν. Προφανώς και αυτός αναλαμβάνει να τα ανανοηματοδοτήσει μερικώς, μια που έτσι λειτουργεί το προτσές της ηγεμονίας. Από τη στιγμή που αρνείται αυτήν την όψη που απορρέει με έναν τρόπο από τη δική του προβληματική είναι αναγκασμένος να «υφαιρέσει» και την επαναστατική δυναμική των ασυνεχειών, της ενδεχομενικότητας τις οποίες διαρκώς επικαλείται, για αυτό και το πολιτικό του εγχείρημα, η ριζοσπαστική δημοκρατία, δεν είναι εντέλει ρηξικέλευθο.

13 12: Πολιτική Ερνέστο Λακλάου: «Θετικό σημάδι για την αλλαγή η ύπαρξη του ΣΥΡΙΖΑ» Συνέντευξη στον Τάσο Τσακίρογλου και την Εφ. Συν. getfil54345e.jpg Μέλος του αργεντίνικου Σοσιαλιστικού Κόμματος της Εθνικής Αριστεράς (PSIN) μέχρι το 1969 που ο Ερικ Χομπσμπάουμ υποστήριξε την είσοδό του στην Οξφόρδη, ο Λακλάου, επηρεασμένος από τον μαρξισμό του Αλτουσέρ, έχει επικεντρώσει το έργο του σε θέματα όπως η γκραμσιανή έννοια της «ηγεμονίας», ο ρόλος του κράτους και οι νέες πολιτικές ταυτότητες. Στη συνέντευξή του ο καθηγητής Πολιτικής Θεωρίας τάσσεται υπέρ της πάλης για τον εκδημοκρατισμό των ευρωπαϊκών θεσμών, ενώ στο πολιτικό πεδίο θεωρεί απαραίτητη την ύπαρξη κομμάτων.

14 «Δύσκολη η αναβίωση της Σοσιαλδημοκρατίας, διότι συμμετείχε στις πολιτικές που εφαρμόζονται σήμερα» Η οργή φουντώνει για ένα πολιτικό σύστημα που διασώζει τις τράπεζες με απίστευτα ποσά δημόσιου χρήματος, αλλά «σπαταλά» το μέλλον των νέων. Πώς μπορεί αυτή η οργή να μετατραπεί σε ελπίδα και πολιτική δράση; Κατά πρώτον, νομίζω ότι οι πολιτικές της προσαρμογής αποτυγχάνουν παντού. Οδηγούν τις χώρες του Νότου σ ένα αδιέξοδο, μπροστά στο οποίο βρισκόμαστε τώρα. Αυτές οι πολιτικές με κανέναν τρόπο δεν οδηγούν σε τόνωση της ανάπτυξης, αλλά, αντίθετα, θέλουν να πείσουν τους ανθρώπους ότι δεν υπάρχει καμία εναλλακτική λύση. Ωστόσο, υπάρχουν εναλλακτικές οικονομικές πολιτικές. Τις προτείνουν οικονομολόγοι όπως ο Ζ. Στίγκλιτς και ο Π. Κρούγκμαν και σε κάποιες χώρες της Λατινικής Αμερικής έχουν εγκαταλείψει τις πολιτικές αυστηρού δημοσιονομικού ελέγχου. Ετσι, περνούν την κρίση με σχετικά λιγότερο επώδυνο τρόπο. Φυσικά, ορισμένες από τις συνέπειες της κρίσης υφίστανται, αλλά το θέμα είναι πώς θα υπάρξει μια ελάφρυνση αυτών των συνεπειών. Στην Ευρώπη, αντιθέτως, εφαρμόζουν μια πολιτική που δεν οδηγεί πουθενά. Πώς μπορούν όμως οι λαοί να αντιμετωπίσουν αυτές τις πολιτικές, να οργανωθούν και να τις αλλάξουν; Ενα πρόβλημα που εντοπίζω εγώ στις λαϊκές διαμαρτυρίες που προκαλούνται απ αυτές τις πολιτικές είναι το γεγονός ότι τους λείπει ο πολιτικός προσανατολισμός. Είναι χωρίς πολιτική στόχευση. Οι Αγανακτισμένοι στην Ισπανία, για παράδειγμα, αντέδρασαν, αλλά εάν αυτή η αντίδραση δεν μεταφραστεί σε μια πολιτική εναλλακτική λύση, θα διαλυθεί πολύ γρήγορα. Υπάρχουν, ωστόσο, ορισμένα θετικά σημάδια, για παράδειγμα στην Ελλάδα, όπου έχετε ένα κίνημα όπως ο ΣΥΡΙΖΑ. Αυτό το κίνημα υποστηρίζει φυσικά τις μαζικές κινητοποιήσεις, αλλά ταυτόχρονα κατεβαίνει στις εκλογές ως κόμμα. Και αυτό γιατί κάθε εναλλακτική πολιτική οφείλει να «πατά» στην οριζόντια διάσταση της κοινωνικής διαμαρτυρίας και την ίδια στιγμή στην κάθετη διάσταση της αναμόρφωσης του κράτους. Θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε πρώτη γραμμή της αυτονομίας και δεύτερη γραμμή της ηγεμονίας. Υπάρχουν σημάδια σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες ότι θα ακολουθήσουν τον ελληνικό δρόμο, όπως για παράδειγμα ο Ζαν-Λικ Μελανσόν με το Κόμμα της Αριστεράς στη Γαλλία ή το Die Linke στη Γερμανία. Βλέπουμε να ασκείται μεγάλη κριτική στον καπιταλισμό και τις διαστροφές του, αλλά να διεξάγεται ελάχιστη συζήτηση για το πώς θα είναι ένας μετακαπιταλιστικός κόσμος. Εσείς πώς νομίζετε ότι θα είναι ένας τέτοιος κόσμος; Δεν θα μιλούσα για «μετακαπιταλιστικό κόσμο». Μάλλον θα μιλούσα για έναν κόσμο στον οποίο ο μηχανισμός της αγοράς και ο έλεγχος του κράτους θα συνδυάζονται. Δεν βρισκόμαστε πια στην εποχή στην οποία υποτίθεται

15 ότι η ολική κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής αποτελεί την εναλλακτική λύση. Στη Λατινική Αμερική, στην οποία αναφέρθηκα νωρίτερα, έχουμε πολιτικές όπως αυτές που ακολουθούν οι κυβερνήσεις σε Βενεζουέλα, Ισημερινό και Αργεντινή, οι οποίες προσπάθησαν να εισαγάγουν μια ισχυρή κρατική ρύθμιση, αλλά την ίδια στιγμή δεν επιχείρησαν να καταργήσουν τους μηχανισμούς της αγοράς. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες βλέπουμε την άνοδο του ακροδεξιού λαϊκισμού, σε συνδυασμό με έναν ακόμα και φασιστικό και ρατσιστικό εξτρεμισμό, όπως συμβαίνει στην Ελλάδα με τη Χρυσή Αυγή. Πώς μπορούμε να τον αντιμετωπίσουμε; Δεν πρόκειται για νέο φαινόμενο. Οποτε υπάρχει αποτυχία των πολιτικών του κέντρου, έχουμε μια ανάπτυξη αντιδράσεων τόσο από τα δεξιά όσο και από τα αριστερά. Στη Γαλλία έχουμε τη Μαρί Λεπέν και τον Μελανσόν, στην Ελλάδα έχουμε τη Χρυσή Αυγή και τον ΣΥΡΙΖΑ. Σε ορισμένες χώρες έχουμε διαμαρτυρίες από την Ακροδεξιά. Υπάρχουν πολλά ιστορικά προηγούμενα, όπως για παράδειγμα η κρίση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης στα τέλη του 1920 και αρχές του Οι σοσιαλδημοκράτες έχαναν διαρκώς έδαφος και αυτοί που κέρδιζαν πολιτικά και εκλογικά ήταν από τη μία οι ναζί και από την άλλη το Κομμουνιστικό Κόμμα. Ετσι, δεν εκπλήσσομαι καθόλου απ αυτές τις εξελίξεις. Στην Ελλάδα υπάρχουν κάποιες ομοιότητες με τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, αλλά το αποτέλεσμα δεν νομίζω ότι θα είναι η νίκη του νεοναζιστικού κινήματος. Κάποιοι στην Ελλάδα καταβάλλουν προσπάθεια αναβίωσης της Σοσιαλδημοκρατίας ως αντίβαρου στην άνοδο της Αριστεράς και της Ακροδεξιάς. Ομως η Σοσιαλδημοκρατία εδώ έχει συμμετάσχει στις κυβερνήσεις που μας οδήγησαν στα σημερινά αδιέξοδα. Πώς βλέπετε μια τέτοια προσπάθεια; Δεν θα είναι εύκολο να πετύχουν κάτι τέτοιο. Οπως είπατε, οι σοσιαλδημοκράτες είναι μέρος αυτών όλων των πολιτικών που εφαρμόζονται και τώρα. Ενα από τα δράματα της Ευρώπης είναι ότι στο επίπεδο της βαθιάς πολιτικής δεν έχουμε κάποια εναλλακτική είτε της Αριστεράς είτε της Δεξιάς. Οι μονεταριστικές πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού υιοθετούνται κυρίως από τους φιλελεύθερους συντηρητικούς και τους σοσιαλδημοκράτες. «Το δίλημμα της σύγχρονης πολιτικής είναι το πώς θα δημιουργήσει μια ενότητα μέσα από την ποικιλομορφία. Αυτή είναι η πολιτική πρόκληση που αντιμετωπίζουμε σήμερα». Μπορείτε να μας εξηγήσετε αυτή τη δήλωσή σας; Εάν μελετήσετε την ιστορία του μαρξισμού, θα δείτε ότι η παραδοσιακή μαρξιστική πολιτική ήταν μια πολιτική που στόχευε στην ποικιλομορφία, στη συνάρθρωση της ποικιλομορφίας και στην ενότητα. Αυτό σημαίνει ότι η κύρια κοινωνιολογική θέση του μαρξισμού ήταν ότι θα υπάρξει μια αυξανόμενη απλοποίηση της κοινωνικής δομής υπό τον καπιταλισμό ως αποτέλεσμα της δομικής εξαφάνισης των μεσαίων τάξεων και της αγροτιάς.

16 Ετσι, στο τελικό στάδιο θα υπήρχε μια σύγκρουση μεταξύ μιας ομογενοποιημένης προλεταριακής τάξης και της καπιταλιστικής μπουρζουαζίας. Η Ιστορία λοιπόν δεν πήρε αυτή την κατεύθυνση, αντίθετα έχουμε μια αυξανόμενη ποικιλομορφία και ετερογένεια των κοινωνικών πρωταγωνιστών και διάχυση νέων σημείων ανταγωνισμού, νέες κοινωνικές ταυτότητες. Το αποτέλεσμα είναι ότι η στιγμή της συνάρθρωσης, αυτό που ο Γκράμσι ονομάζει «ηγεμονία», γίνεται όλο και πιο κεντρική σε κάθε είδους λαϊκή πολιτική. Η Ευρώπη βρίσκεται στα χέρια των ελίτ του πλούτου και των τεχνοκρατών, οι οποίοι διαμορφώνουν τις τύχες των πολιτών της Ευρώπης, εάν είναι αναγκαίο και ενάντια στη θέλησή τους. Πώς μπορούμε να οικοδομήσουμε ένα διαφορετικό μοντέλο και να αναπτύξουμε μια κουλτούρα «από τη βάση προς την κορυφή»; Μια τέτοια πολιτική αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα: από τη μια είναι σημαντικό να προσδώσουμε μεγαλύτερη κεντρικότητα στην τοπική εξουσία. Από την άλλη είναι αναγκαίο στην κορυφή του κράτους να αναμορφώσουμε τους θεσμούς. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι οι θεσμοί δεν είναι ποτέ ουδέτεροι. Αποτελούν την αποκρυστάλλωση του συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα σε διάφορες ομάδες. Ετσι, οποιαδήποτε προσπάθεια εναλλακτικής πολιτικής συνεπάγεται το καθήκον αναμόρφωσης του κράτους από τα κάτω προς τα πάνω. Δείτε, για παράδειγμα, τη Βενεζουέλα. Εκεί, στο επίπεδο του απλού κόσμου, είχαν δημιουργηθεί θεσμοί της κοινωνίας της πολιτών. Από την άλλη, υπήρξε μια προσπάθεια αναμόρφωσης του κράτους. Ετσι, η διαδικασία που ανέφερα παραπάνω ως «ενότητα ανάμεσα στην αυτονομία και στην ηγεμονία» είναι αυτή που μπορεί να αποδώσει πολιτικές λύσεις.. Ποιος είναι Γεννήθηκε στην Αργεντινή το 1935 και αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Μπουένος Αϊρες το Από το 1986 διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Εσεξ, όπου για πολλά χρόνια διευθύνει το μεταπτυχιακό πρόγραμμα πάνω στην «Ιδεολογία και ανάλυση του Λόγου». Θεωρείται από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της μεταμαρξιστικής σκέψης. Το βιβλίο «Ηγεμονία και σοσιαλιστική στρατηγική» που έχει συγγράψει με τη Σαντάλ Μουφ θεωρείται πλέον κλασικό. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το έργο του «Για την επανάσταση της εποχής μας» (εκδόσεις Νήσος, 1997). - See more at:

17 Ernesto Laclau Ο Υπερασπιστής της Ενδεχομενικότητας Συνέντευξη με τον Ernesto Laclau Περίληψη: Ο Ernesto Laclau (Ερνέστο Λακλάου), ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς επιστήμονες του 20ου αιώνα, μας μιλά για το θεωρητικό του έργο και εκφράζει την άποψη του για την επικαιρότητα. Στην παρούσα συνέντευξη μάς διαφωτίζει αρχικά για το θεωρητικό του οπλοστάσιο στο οποίο περιλαμβάνονται οι έννοιες του λαϊκισμού, της ριζοσπαστικής δημοκρατίας, της ταυτότητας και του ανταγωνισμού. Στη συνέχεια, όμως, συζητά μαζί μας και για σύγχρονα θέματα, όπως η υφιστάμενη παγκόσμια οικονομική κρίση, η άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων στην Ευρώπη και ο μεταμοντερνισμός στην πολιτική. Το όνομα του Αργεντινού θεωρητικού Ερνέστο Λακλάου είναι ευρέως γνωστό ιδιαίτερα σε όσους ασχολούνται με τις διεθνείς εξελίξεις στον χώρο της θεωρίας και των ιδεών. Ο Λακλάου είναι επί πολλά έτη καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Έσσεξ στην Μεγάλη Βρετανία και έχει διδάξει ως επισκέπτης καθηγητής σε πολλά ευρωπαϊκά και αμερικανικά πανεπιστήμια. Τα βιβλία του "Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική" -που έγραψε με τη σύζυγό του Σαντάλ Μουφ (Chantal Mouffe)- και "Για την Επανάσταση της Εποχής μας" τον καθιέρωσαν ως μια σημαντική φυσιογνωμία στο χώρο της πολιτικής επιστήμης. Ανήκει στην μεταμαρξιστική παράδοση, είναι ο κυριότερος εκφραστής της λεγόμενης "θεωρίας του λόγου" και έχει εμπνευστεί από τις θεωρίες των Γκράμσι, Αλτουσέρ, Σωσσύρ, Λακάν και Φουκώ. Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί τα βιβλία του "Πολιτική και Ιδεολογία στην Μαρξιστική Θεωρία" και "Για την Επανάσταση της Εποχής μας". Ο Ερνέστο Λακλάου επισκέφτηκε την πόλη μας τον Μάιο του 2008 για να δώσει μια ομιλία μετά από πρόσκληση του τμήματος Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στο οποίο ανήκει ο συνεργάτης και φίλος του αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικών Επιστημών Γιάννης Σταυρακάκης. Η παρουσία του αποτέλεσε σπουδαίο γεγονός για την ακαδημαϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, προσελκύοντας σημαντικό αριθμό φοιτητών από ποικίλες σχολές, καθηγητών αλλά και δημοσιογράφων. Ο καθηγητής Λακλάου δέχτηκε να μας παραχωρήσει την παρούσα συνέντευξη, η οποία πραγματοποιήθηκε λίγες μέρες μετά στο ξενοδοχείο Capsis όπου και διέμενε. Απάντησε με προθυμία, ενδιαφέρον, φιλικό ύφος και εκπαιδευτική διάθεση σε όλα τα ερωτήματα που του θέσαμε, παρόλη την φήμη και το επιστημονικό του κύρος.

18 Αθηνά Αυγητίδου & Ελένη Κούκου: Στο πιο δημοφιλές βιβλίο σας "Ηγεμονία και Σοσιαλιστική στρατηγική", το οποίο συγγράψατε με την Σαντάλ Μουφ, επιχειρήσατε να αποδομήσετε τόσο την μαρξιστική όσο και την φιλελεύθερη δημοκρατική παράδοση με σκοπό να τις ερμηνεύσετε εκ νέου με τέτοιο τρόπο που να μπορούν να συνεισφέρουν σε μια πιο επαρκή κατανόηση της σύγχρονης πολιτικής. Ποια είναι η σπουδαιότητα της έννοιας της ταυτότητας για την κατανόηση της σύγχρονης πραγματικότητας; Ernesto Laclau: Θεωρώ ότι η έννοια της ταυτότητας μπορεί να αναλυθεί με πολλούς τρόπους. Ένας τρόπος θα ήταν να ορίσουμε την ταυτότητα ως μια μερικότητα. Προφανώς, συναντούμε κάποιες δυσκολίες όταν επιχειρούμε να ταυτίσουμε τις κατηγορίες μερικότητα και ταυτότητα. Ωστόσο, μια τέτοια ταύτιση έχει και κάποια πλεονεκτήματα, διότι το πρόβλημα του πολιτικού πεδίου είναι ένα πρόβλημα γενικής συνάρθρωσης και η γενική συνάρθρωση πρέπει να στηρίζεται σε κάποιο είδος ταυτότητας. Οπότε αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο αναδύεται το ζήτημα της ταυτότητας σήμερα. Μπορεί να συσχετιστεί με μια ποικιλία διανοητικών πλαισίων, αλλά πιστεύω πως το σημαντικότερο είναι ότι δεν παίρνει καμιά προφανή μορφή καθολικότητας, που να είναι σε θέση να αντικαταστήσει την έννοια της ταυτότητας. AA & EK: Στο πρώτο σας βιβλίο "Πολιτική και Ιδεολογία στην Μαρξιστική Θεωρία" (1977) εξετάσατε, μεταξύ άλλων, το φαινόμενο του λαϊκισμού. Το 2005 εκδώσατε το βιβλίο σας "On Populist Reason" το οποίο επίσης εστιάζει το ενδιαφέρον του στον λαϊκιστικό φαινόμενο. Ο λαϊκισμός είναι μια ευρύτερη συνάρθρωση σε σχέση με άλλες, διότι από τη μία, ο "λαός" αποτελεί το "κομβικό της σημείο" και από την άλλη, συγκρούεται με οτιδήποτε αντιλαϊκό. Στην περίπτωση μιας χώρας, η οποία κυβερνάται από ένα λαϊκιστικό κόμμα, τι μπορούμε να υποθέσουμε για την πολιτική ταυτότητα αυτού του λαού; Πώς κατασκευάζεται η λαϊκή υποκειμενικότητα; στην περίπτωση του λαϊκισμού μπορούμε να θέσουμε υπό αμφισβήτηση την de facto ύπαρξη ενός ορίου που διαχωρίζει τις δυο ανταγωνιστικές αλυσίδες ισοδυναμιών; EL: Θεωρώ ότι πρέπει να εισαγάγουμε μια κλασική διάκριση: τη διάκριση ανάμεσα στον λαό (populus) και την πλέμπα (plebs). Ο λαός αποτελεί την ολότητα της κοινωνίας. Η πλέμπα αποτελείται από αυτούς που βρίσκονται στο κατώτερο στρώμα της κοινωνικής πυραμίδας. Αυτό που χαρακτηρίζει την πλέμπα είναι ότι από τη μία αποτελεί μια συγκεκριμένη μερικότητα μέσα στην κοινωνία και από την άλλη αυτόπαρουσιάζεται ως η ολότητα της κοινωνίας. Οπότε, αυτή η διάκριση είναι κεντρική στην ανάλυση μας. Το χαρακτηριστικό του λαϊκισμού είναι ότι εκμεταλλεύεται την πλέμπα, την κατώτερη τάξη, η οποία παρουσιάζεται ως η ενσάρκωση της ολότητας της κοινωνίας. AA & EK: Στην Ελλάδα, το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑ.ΣΟ.Κ.) τη δεκαετία του 1980 υπό την ηγεσία του Ανδρέα Παπανδρέου διεξήγαγε μια λαϊκιστική πολιτική με σκοπό να προσελκύσει την πλειοψηφία του ελληνικού λαού. Το ίδιο κόμμα, είκοσι χρόνια αργότερα, υπό την ηγεσία του Κώστα Σημίτη, ακολούθησε μια θεσμική πολιτική. Πως μπορούμε να εξηγήσουμε επιστημονικά την αλλαγή πολιτικής στους κόλπους του ίδιου πολιτικού κόμματος; EL: Δεν είμαι σε θέση να δώσω μια απάντηση σχετικά με το συγκεκριμένο

19 παράδειγμα της ελληνικής πραγματικότητας, αλλά μπορώ να εξηγήσω την γενικότερη ιδέα που υπάρχει στην ερώτηση σας. Ο λαϊκισμός είναι ένα φαινόμενο που λειτουργεί για ένα μικρό χρονικό διάστημα ως ένας τρόπος κατάληψης της εξουσίας από μια παραδοσιακή ηγεσία. Ωστόσο, δεν μπορεί να υπάρξει για μεγάλο χρονικό διάστημα ένας λαϊκισμός που να βασίζεται σε μια συνεχή αντιπαράθεση. Κάποια στιγμή ο φορέας του λαϊκιστικού λόγου θα αναγκαστεί να προχωρήσει σε μια πιο θεσμική πολιτική (institutionalized policy). Στην Αργεντινή, για παράδειγμα, στις αρχές του Περονισμού, υπήρξε η φιγούρα των 'descamisados', των 'Sans-culottes', των "ξεβράκωτων" αργεντινών. Αυτοί αποτελούσαν το σύμβολο της απόλυτης σύγκρουσης με την ολιγαρχική εξουσία. Αργότερα, όμως, στην ιστορία του περονισμού παρατηρήθηκε μια αλλαγή σε αυτό που αποκαλούνταν "οργανωμένη κοινότητα", τη στιγμή που ο λαϊκισμός έπρεπε να λάβει κάποια μορφή θεσμοποίησης. Έτσι, δεν θεωρώ ότι πρέπει να αντιπαραθέτουμε τον λαϊκισμό με την θεσμική πολιτική ως δυο λογικές που συγκρούονται μεταξύ τους. Απλά αποτελούν διαφορετικές στιγμές στην πολιτική διαδικασία. Έτσι, θα λέγαμε ότι δεν μπορεί να υπάρξει ο Σημίτης χωρίς τον Ανδρέα και το αντίθετο. Η μια λογική χρειάζεται την άλλη. AA & EK: Κατά κάποιον τρόπο εξισώνεται τον λαϊκισμό με την ριζοσπαστική δημοκρατία. Σε ποιο βαθμό θεωρείται ότι αυτά τα δυο πεδία συμπίπτουν; EL: Θεωρώ ότι συμπίπτουν πλήρως διότι δεν αναλύω την έννοια της ριζοσπαστικής δημοκρατίας ως πολιτικού συστήματος. Με τον όρο ριζοσπαστική δημοκρατία αντιλαμβάνομαι την επέκταση της αλυσίδας των ισοδυναμιών πέρα από τα όρια που θέτει ένα συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα. Οπότε, μπορούμε να ριζοσπαστικοποίησουμε την δημοκρατία, με μια έννοια, μέσω των ισοδυναμιών, αλλά αυτό είναι ακριβώς το ίδιο με το να δημιουργήσουμε μια λαϊκή ταυτότητα, διότι η λαϊκή ταυτότητα δημιουργείται μέσω της αλυσίδας των ισοδυναμιών. Για παράδειγμα, υπάρχει μια ερμηνεία, η οποία θεωρώ ότι είναι τελείως λανθασμένη. Εννοώ την ερμηνεία του Σλάβοκ Ζίζεκ (Slavok Zizek), ο οποίος λέει: "Συμφωνώ με τον λαϊκισμό αλλά όχι με την ριζοσπαστική δημοκρατία". Αυτό σημαίνει ότι απλά δεν κατανόησε την ιδέα της ριζοσπαστικής δημοκρατίας. Θεωρεί ότι η ριζοσπαστική δημοκρατία είναι κάποιο είδος αριστερής θεσμικής φιλελεύθερης δημοκρατίας, αλλά αντίθετα υπάρχουν πολλές μορφές ριζοσπαστικής δημοκρατίας που δεν είναι κατ' ανάγκη φιλελεύθερες. AA & EK: Η έννοια τους "ανταγωνισμού" που εμπεριέχεται στο πλαίσιο της ριζοσπαστικής δημοκρατίας αποτελεί μια έννοια κλειδί. Θα μπορούσατε να διασαφηνίσετε τη σημασία του ανταγωνισμού θέτοντας ένα παράδειγμα; EL: Ναι. Θα θέσω το παράδειγμα σχετικά με τη Σικελία: την περίπτωση του μεγαλοκτηματία που προσπαθεί να εκδιώξει τον αγρότη από τη γη του και την περίπτωση του αγρότη που αντιστέκεται στον διωγμό. Το θεμελιώδες επιχείρημα είναι ότι σε αυτόν τον τύπο αντιπαράθεσης δεν υπάρχει μια αντικειμενική σχέση μεταξύ των δυο πόλων. Οι δυο πόλοι δεν αποτελούν την έκφραση μιας βαθύτερης διαδικασίας που θα μπορούσε να τους ενώσει, αλλά μιας σύγκρουσης, η οποία δεν μπορεί να διευθετηθεί με αντικειμενικότητα. Και μπορείτε να σκεφτείτε πολλούς ανταγωνισμούς που λειτουργούν ακριβώς με αυτόν τον τρόπο. Βέβαια, υπάρχουν μορφές σχέσεων μεταξύ εχθρικών δυνάμεων στις οποίες το πεδίο της αντιπροσώπευσης λειτουργεί σαν να είναι κάτι βαθύτερο από τον ανταγωνισμό

20 μεταξύ των δυο αντίπαλων δυνάμεων. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες καταστάσεις στις οποίες ο ανταγωνισμός κυριαρχεί επί μιας ανασυγκρότησης της αντικειμενικής αντιπροσώπευσης. AA & EK: Υποστηρίζετε ότι ο "ανταγωνισμός" αποτελεί συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης κοινωνίας. Με ποιον τρόπο θεωρητικοποιείτε την έννοια του ανταγωνισμού μέσω της έννοιας του κοινωνικού ορίου; EL: Λοιπόν, ας ξεκινήσουμε βήμα-βήμα. Γιατί ο ανταγωνισμός εμποδίζει τη συγκρότηση της αντικειμενικότητας; Ας επιστρέψουμε στο παράδειγμα του μεγαλοκτηματία και του αγρότη. Σύμφωνα με τον μεγαλοκτηματία, ο λόγος του αγρότη είναι τελείως παράλογος. Σύμφωνα με τον αγρότη, ο λόγος του μεγαλοκτηματία είναι εξίσου παράλογος. Οπότε δεν υπάρχει κανένα κοινό μέτρο μεταξύ των δυο λόγων. Έτσι, η στιγμή της σύγκρουσης είναι καταστατική με μια υπερβατική έννοια. Τώρα., ποια είναι η πιθανότητα ύπαρξης ενός αντικειμενικού λόγου; Η πιθανότητα αυτή είναι δυνατή, μόνο εάν υπάρχει ο λόγος ενός τρίτου που λέει: "Λοιπόν, αυτό που σκέφτονται ο μεγαλοκτηματίας και ο αγρότης είναι άσχετα γιατί αυτό που συμβαίνει είναι κάτι που διαφεύγει της συνείδησης των δυο αντιτιθέμενων δυνάμεων". Αυτός ο αντικειμενικός τρίτος είναι ακριβώς αυτό που αποκαλεί ο Χέγκελ "Απόλυτο Πνεύμα". Έτσι, σε αυτή την περίπτωση, όταν υπάρχει το Απόλυτο Πνεύμα, ο λόγος του τρίτου δηλαδή, ο ανταγωνισμός υπάγεται σε μια βαθύτερη αντικειμενικότητα. Αλλά αυτό έχει ως αποτέλεσμα, η μορφή της συνείδησης που περικλείεται στον κοινωνικό ανταγωνισμό να είναι άσχετη, διότι οι ανταγωνιστές θεωρούν ο ένας τον άλλο ως ενσάρκωση του Κακού. Ωστόσο, σύμφωνα με την εξέλιξη της ιστορίας, υπάρχει πάντα ένας βαθύτερος μηχανισμός, ο οποίος εξηγεί τη λειτουργία της διαδικασίας. Οπότε καταλήγουμε στο εξής: στην περίπτωση που υπάρχει αυτός ο τρίτος λόγος, το Απόλυτο Πνεύμα δηλαδή, τότε η ιστορία μπορεί να αναχθεί σε μια βαθύτερη αντικειμενικότητα. Εάν από την άλλη δεν υπάρχει αυτός ο τρίτος λόγος, οι συγκρούσεις, οι οποίες συνθέτουν την ιστορία, θα είναι δομικές εξαρχής. Θέτοντας το με θεολογικούς όρους, το πρόβλημα του Κακού είναι το εξής: αν ο Θεός είναι παντοδύναμος, τότε υπάρχει μια έλλογη ιστορία που εξηγεί τα πάντα και αποτελεί τη "βούληση του Θεού". Αλλά σε αυτή την περίπτωση, ακριβώς επειδή υπάρχει Κακό στον κόσμο, ο Θεός δεν μπορεί να είναι την ίδια στιγμή το απόλυτο Καλό. Αν, από την άλλη, ο Θεός δεν είναι υπεύθυνος για την ύπαρξη του Κακού στον κόσμο, τότε μπορεί να είναι το Απόλυτο Καλό αλλά δεν μπορεί να είναι παντοδύναμος. Με άλλα λόγια, τη στιγμή της αντικειμενικότητας είτε είναι παρόν είτε όχι. Ο τρόπος για να επιλύσουμε αυτό το πρόβλημα, με θεολογικούς όρους, συνίσταται στο να υποθέσουμε ότι το Κακό δεν υπάρχει, αλλά απλά αποτελεί έναν από τους τρόπους με τους οποίους ο Θεός αγγίζει την τελειότητα. Αυτή η υπόθεση σηματοδοτεί την έλευση του ορθολογισμού για τους Χέγκελ και Μαρξ. Εδώ θεωρώ ότι βρίσκεται η ουσία του προβλήματος. AA & EK: Τα τελευταία χρόνια το μεγαλύτερο μέρος των αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών υφίσταται τις συνέπειες μιας οικονομικής ύφεσης. Θεωρείτε ότι αυτό το φαινόμενο θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια επαναστατική δράση; Με άλλα λόγια, θα μπορούσε η παγκόσμια οικονομική κρίση να διεγείρει την επαναστατική συνείδηση των ανθρώπων; Αν μια τέτοια υπόθεση μοιάζει ουτοπική, τι θα μπορούσε να εμπνεύσει τους ανθρώπους έτσι ώστε να αποκτήσουν επαναστατική

21 συνείδηση; EL: Καταρχήν, επαναστατική συνείδηση είναι η θέληση για εναντίωση σε ολόκληρο το υπάρχον σύστημα αξιών. Η επαναστατική συνείδηση δεν είναι κάτι που είναι έμφυτο σε κάποιο δεδομένο έθνος. Οι άνθρωποι βλέπουν ότι σε κάποιο βαθμό δεν μπορούν να αντέξουν πια την υφιστάμενη πολιτική κατάσταση και επιζητούν την ανατροπή της. Αυτή, βέβαια, η αντίδραση είναι πάντα το αποτέλεσμα ενός συσχετισμού διαφόρων δυνάμεων. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Ρώσικης Επανάστασης, όπως την μελέτησε ο Αλτουσέρ. Σύμφωνα με τον Αλτουσέρ, η Ρώσικη Επανάσταση ήταν το αποτέλεσμα του συσχετισμού ποικίλων και διαφορετικών δυνάμεων, οι οποίες ξαφνικά αποκρυσταλλώθηκαν γύρω από κάποια βασικά μότο τα οποία ήταν: η γη και η ειρήνη. Θέλω να πω ότι πάντοτε η επαναστατική συνείδηση είναι μια ενδεχομενική συσσώρευση στοιχείων. Δεν είναι κάτι εξαρχής έμφυτο, με την τελεολογική έννοια. Επίσης, πρέπει να προσθέσω ότι υπάρχουν διάφορες μορφές επαναστατικής συνείδησης. Μπορούμε, δηλαδή, να έχουμε μια επαναστατική συνείδηση που σχετίζεται με την ολοκληρωτική κατάρρευση του συστήματος ή με την ανάγκη μιας ριζικής αλλαγής. AA & EK: Το μοντέλο της ριζοσπαστικής δημοκρατίας υποστηρίζει την ιδέα της επέκτασης της δημοκρατίας σε περισσότερες πτυχές της κοινωνικής ζωής και της συγκρότησης νέων ταυτοτήτων. Κάποιος θα μπορούσε να συμπεράνει πως αποδέχεστε την ύπαρξη της θεσμοθετημένης ανισότητας στη δημοκρατία, τη στιγμή που δεν έχετε αναπτύξει μια θεωρία για τη δικαιοσύνη. Θα μπορούσατε να μιας πείτε το λόγο που παρατηρείται αυτή η έλλειψη στο έργο σας; EL: Η έννοια της δικαιοσύνης είναι η κλασική έννοια του κενού σημαίνοντος, διότι ο καθορισμός του περιεχομένου της έννοιας "δικαιοσύνη" σε μια κοινωνία παραμένει ακόμη ανοικτός σε μια ατέρμονη αντιπαράθεση απόψεων. Η ιδέα της δικαιοσύνης, λοιπόν, δεν έχει ξεκάθαρο περιεχόμενο. Ωστόσο, αν θέλουμε οπωσδήποτε να την ορίσουμε, τότε πρέπει να το κάνουμε κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Για παράδειγμα, μπορεί κανείς να φανταστεί μια αντιπαράθεση μεταξύ ενός φασίστα και ενός σοσιαλιστή γύρω από το ερώτημα "τι είναι μια δίκαιη κοινωνία". Και οι δυο θα αποδίδουν στην δικαιοσύνη διάφορα πιθανά νοήματα, αλλά σίγουρα δεν θα καταλήξουν σε έναν κοινό ορισμό. Η προσπάθεια εννοιολόγησης της δικαιοσύνης τελικά ισούται με την απόπειρα διεξαγωγής μιας λεκτικης αντιπαράθεσης ανάμεσα σε έναν φασίστα και έναν σοσιαλιστή. AA & EK: Οπότε θεωρείτε ότι η δικαιοσύνη αποτελεί μια έννοια ενδεχομενική; EL: Ναι, το περιεχόμενο της δικαιοσύνης είναι ενδεχομενικό. Η κατηγορία "δικαιοσύνη", ωστόσο, πρέπει να είναι παρούσα εξαρχής. AA & EK: Έχετε εφεύρει ένα νέο λεξιλόγιο (συνάρθρωση, κομβικό σημείο, στοιχεία κτλ.) Τι σας οδήγησε στο να ακολουθήσετε μια τέτοια γλωσσική μέθοδο; Πιστεύετε ότι το γεγονός αυτό συνέδραμε καθοριστικά στην ουσιαστική αξία ή στην επιτυχία του έργου σας; EL: Πιστεύω ότι έχουμε παράσχει ένα νέο λεξιλόγιο για την πολιτική ανάλυση το οποίο είναι το αποτέλεσμα της ριζοσπαστικοποίησης ενός συνόλου άλλων φρασεολογικών καινοτομιών, οι οποίες προέρχονται κυρίως από την παράδοση του