«ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΓΕΙΑΣ» THE RIGHT TO HEALTHCARE

Transcript

1 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ» «ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΓΕΙΑΣ» THE RIGHT TO HEALTHCARE OΝΟΜΑ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ: ΟΛΓΑ ΚΟΥΤΣΙΚΑ Α.Μ.: ΕΤΟΣ ΦΟΙΤΗΣΗΣ: (Β ΕΤΟΣ - ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ) ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ 1

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο άνθρωπος είναι ένα εκ φύσεως αδύναμο ον. Όπως παρατηρεί ο Ψαλμωδός, «Άνθρωπος ωσεί χόρτος αι ημέραι αυτού, ωσεί άνθος του αγρού ούτως εξανθήσει» 1. Η υγεία του γρήγορα εξασθενεί και τον οδηγεί στο θάνατο. Χρειάζεται, συνεπώς, ένα σύστημα προστασίας που θα αποτρέπει την εξασθένηση της υγείας του και θα επιβραδύνει την πορεία προς το θάνατο. Η εμπειρία των αρχαίων ποινικών συστημάτων και η αυθαιρεσία των αυθεντών του Μεσαίωνα οδήγησε στη διατύπωση των απόψεων του Μπεκαρία περί καταργήσεως των βασανιστηρίων και εξανθρωπισμού των ποινών. Στη νέα τάξη πραγμάτων, που υλοποίησε τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού, οι απόψεις αυτές οδήγησαν στη συγκαταρίθμηση μεταξύ των ατομικών δικαιωμάτων του δικαιώματος της ζωής και του δικαιώματος της σωματικής ακεραιότητας. Πλέον, ο άνθρωπος μπορούσε να είναι σίγουρος για τη ζωή και την αρτιμέλειά του. Οι απειλές, όμως, εναντίον της υγείας του ανθρώπου δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά με την κατοχύρωση των δύο αναφερθέντων δικαιωμάτων. Η ανθρώπινη ευημερία δεν εξαρτάται μόνον από το αν ο άνθρωπος είναι ζωντανός με δύο πόδια, δύο χέρια και δύο μάτια. Η βιομηχανική ανάπτυξη, οι επινοήσεις στην τεχνολογία των όπλων, η κυριαρχία του οχήματος στις αστικές κοινωνίες, η ρύπανση του περιβάλλοντος και τα τελευταία χρόνια η ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας και της γενετικής μηχανικής κατέδειξαν την ελλιπή προστασία που εδύνατο να απολαύσει το άτομο από τα δύο αυτά δικαιώματα του κλασικού καταλόγου. 1 Ψαλμός ΡΒ (ΡΓ ) στίχος 15. 2

3 Η ανάγκη για περισσότερη προστασία οδήγησε στη διάπλαση του δικαιώματος στην υγεία, στη σωματική και ψυχική ευεξία, και στην αποδοχή του από τον κλάδο του Συνταγματικού Δικαίου. Προς την ίδια κατεύθυνση, πλάι στο ατομικό δικαίωμα της υγείας, διαπλάστηκε ένα παρόμοιο κοινωνικό δικαίωμα. Πλέον, ο πολίτης αξιώνει όχι απλά παράλειψη ενέργειας προσβολής της υγείας του, αλλά και ενέργεια προστασίας της υγείας του ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου. Η νέα αυτή εκδοχή του δικαιώματος της υγείας κατέληξε στη δόμηση κρατικών θεσμών που θα λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα. Αυτή η θεώρηση, όμως, αντικαταστάθηκε από τη σύγχρονη θεωρία των συνταγματικών δικαιωμάτων. Οι εκπρόσωποί της υποστήριξαν την κατάταξη του δικαιώματος της υγείας μεταξύ των δικαιωμάτων του κοινωνικού χώρου και την εξέταση του περιεχομένου του εντός τριών διαστάσεων, την αμυντική, την προστατευτική και τη διασφαλιστική, αρνούμενοι την ύπαρξη δυαδικής έννομης τάξης και αξιώνοντας την παραγωγή και διαπροσωπικής ενέργειας, πέραν της καθέτου ασκήσεως των συνταγματικών δικαιωμάτων μεταξύ κράτους πολιτών. Η ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας και της γενετικής μηχανικής προκάλεσε σημαντικό κίνδυνο αλλοίωσης της γενετικής ταυτότητος του ανθρώπινου όντος. Οι ανησυχητικές εξελίξεις στον τομέα της ιατρικής επιστήμης και της βιολογίας οδήγησαν στην προσθήκη, πλάι στις παραδοσιακές εκφάνσεις του δικαιώματος της υγείας, τα δικαιώματα της σωματικής και πνευματικής υγείας μια νέα έκφανση, του δικαιώματος γενετικής ταυτότητας. 3

4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Βλ. ΔιοικΕνημ ΔκΠ ΔτΑ Δ.Υ.ΠΕ. Εδ. ΕΔΚΑ Επ. Ε.Σ.Υ. ΚΕ.Σ.Υ. ΚΕ.Σ.Υ.ΠΕ. βλέπε Διοκητική Ενημέρωση (περιοδικό) Δίκαιο και Πολιτική (περιοδικό) Δίκαιο του Ανθρώπου Διοικήσεις Υγειονομικών Περιφερειών εδάφιο Επιθεώρηση Δικαίου Κοινωνικής Ασφαλίσεως Επόμενα Εθνικό Σύστημα Υγείας Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας Κεντρικό Συμβούλιο Υγειονομικών Περιφερειών Ν. Νόμος Ο.Τ.Α. Παρ. Σελ. ΣτΕ Συντ. ΤοΣ Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης παράγραφος σελίδα Συμβούλιο της Επικρατείας Σύνταγμα Το Σύνταγμα (περιοδικό) 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟ...1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...2 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η έννοια της υγείας...7 ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ Ο ορισμός της υγείας...8 ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ Η υγεία ως αγαθό...11 ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ Η υγεία ως δικαίωμα...12 Α. Η υγεία ως κοινωνικό δικαίωμα...12 Β. Η υγεία ως ατομικό δικαίωμα...14 ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗ Άλλα χαρακτηριστικά του δικαιώματος υγείας...18 Α. Η υγεία ως δικαίωμα υπόστασης...18 Β. Φορείς του δικαιώματος υγείας...18 Γ. Κτήση του δικαιώματος υγείας...19 Δ. Απώλεια του δικαιώματος υγείας...19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η νομοθετική ρύθμιση του δικαιώματος υγείας...21 ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ Το δικαίωμα υγείας στο ελληνικό δίκαιο...22 Α. Το δικαίωμα υγείας στο ισχύον δίκαιο Άρθρο 5 παρ. 5 Συντ

6 2. Άρθρο 7 παρ. 2 Συντ Άρθρο 21 παρ. 3 Συντ...25 Β. Το δικαίωμα υγείας στο κοινό δίκαιο...26 ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ Το δικαίωμα υγείας στο διεθνές δίκαιο...27 Α. Το δικαίωμα υγείας στις διεθνείς συμβάσεις...27 Β. Το δικαίωμα υγείας στο Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης...29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Το περιεχόμενο του δικαιώματος υγείας...31 Α. Το αμυντικό περιεχόμενο του δικαιώματος υγείας...32 Β. Το προστατευτικό περιεχόμενο του δικαιώματος υγείας...33 Γ. Το διασφαλιστικό περιεχόμενο του δικαιώματος υγείας...35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Ειδικές κυριαρχικές σχέσεις και ειδικά ζητήματα του δικαιώματος υγείας...38 Α. Ειδική κυριαρχική ποινική σχέση...38 Β. Ειδική κυριαρχική σχέση καταστάσεως πολιορκίας...39 Γ. Ειδική κυριαρχική σχέση δημόσιας υγείας...40 Δ. Ειδική υγειονομική σχέση...42 Ε. Ειδικά ζητήματα...45 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...48 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...49 SUMMARY..50 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...51 ΒΑΣΙΚΑ ΛΗΜΜΑΤΑ...55 BASIC ENTRIES.56 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Η υγεία θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία μιας πλήρους και ευτυχισμένης ζωής. Η έννοια της υγείας στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας διέφερε στους διάφορους πολιτισμούς, από τους περισσότερους όμως θεωρούνταν ολιστικά σαν ένα είδος αρμονίας μέσα στο άτομο και μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντός του. Αναμφίβολα η ιατρική επιστήμη έχει σημειώσει ραγδαία εξέλιξη στη σύγχρονη εποχή, καθώς η παραδοχή των προϊστορικών χρόνων ότι οι ασθένειες ήταν αποτέλεσμα της επίδρασης «κακών πνευμάτων» έχει παραχωρήσει τη θέση της σε ορθολογικούς συλλογισμούς και συμπεράσματα βασισμένα στην έρευνα και την επιστημονική εμπειρία. Η εξέταση της υγείας ως συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος προϋποθέτει την ανάλυση της έννοιας από κάθε οπτική γωνία. Υπό αυτό το πρίσμα, στις ενότητες που ακολουθούν προηγείται η ανάλυση του ορισμού της υγείας και έπεται η εξέταση του χαρακτήρα της ως αγαθού, κοινωνικού και ατομικού δικαιώματος. 7

8 ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Παρά τη σημαντική ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης, η θεωρητική προσέγγιση της έννοιας της υγείας παρουσιάζει ένα σοβαρό πρόβλημα, το οποίο έγκειται στην έλλειψη ορισμού της. Σύμφωνα με τον Καταστατικό Χάρτη της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας, η υγεία ορίζεται θετικά ως «η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας». Ο ορισμός αυτός ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απαιτήσεις κοινωνικής ασφάλειας που προσφέρουν στον πολίτη προληπτικές και θεραπευτικές υπηρεσίες και αναγνωρίζουν την υγεία ως το πολυτιμότερο φυσικό αγαθό, που αποβλέπει στην επιμήκυνση της ανθρώπνης ζωής και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής 2. Ο προαναφερθείς ορισμός, αν και εμφανίζεται αντιπροσωπευτικός σε θεωρητικό επίπεδο, δεν αρκεί, ώστε να αποτελέσει αυτούσιος τη βάση του δικαιώματος των πολιτών να απαιτούν από το κράτος μέτρα προστασίας της υγείας τους. Εξάλλου, τα κριτήρια που θεσπίζει αποδεικνύονται εξιδανικευμένα και αόριστα, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη να προσαρμόζονται στα εκάστοτε εφαρμοζόμενα υγειονομικά συστήματα. Επιπλέον, ο ορισμός αυτός φαίνεται υπέρμετρα ευρύς, δεδομένου ότι η ευεξία, και ιδιαίτερα η κοινωνική και ψυχική ευεξία, αποτελεί συνάρτηση πολλών παραγόντων. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι θα μπορούσε να θεωρηθεί αντικείμενο προστασίας της υγείας και η διασφάλιση ενός ελάχιστου εισοδήματος συντήρησης του πληθυσμού, εφόσον αυτό κρίνεται ως βασική συνιστώσα κοινωνικής ευεξίας 3. Τέλος, δεν είναι δυαντό να γίνεται λόγος για «πλήρη», παρά μόνο για την 2 Θωμόπουλος Ε. Γ., Το κράτος πρόνοιας, Αθήνα, 1990, σελ

9 «ανώτερη δυνατή ευεξία» των πολιτών για την οποία μπορεί να μεριμνήσει το κράτος, δεδομένων των περιορισμένων πόρων της χώρας 4. Συνεπώς, κρίνεται λειτουργικότερη η προσέγγιση του ορισμού της υγείας με αρνητικό τρόπο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα σχετικών προσεγγίσεων είναι οι ορισμοί των Μανωλκίδη και Κρεμαλή. Πιο συγκεκριμένα, ο πρώτος ορίζει την υγεία ως «φυσική κατάσταση του στόμου που αποκλείει κάθε μορφή ασθένειας ή αναπηρίας ικανής να μειώσει τη φυσιολογική δραστηριότητά του» 5, ενώ ο δεύτερος, αντικρύζοντας την υγεία υπό το πρίσμα της κοινωνικής ασφάλισης, την ορίζει ως «έλλειψη κάθε ανώμαλης κατάστασης του σώματος ή του πνεύματος, που δημιουργεί ανάγκη θεραπείας, ανικανότητα για εργασία ή και τα δύο μαζί». Εύστοχος πρέπει να κριθεί και ο ορισμός της υγείας, σύμφωνα με τον οποίο η υγεία είναι η φυσική, σωματική και πνευματική κατάσταση του ανθρώπου. Ο ορισμός αυτός φέρει το πλεονέκτημα της σαφήνειας και της πληρότητας, ενώ παράλληλα υπογραμμίζει τη διττή υπόσταση της έννοιας. Ανεξάρτητα από τον τρόπο προσέγγισης της έννοιας, η υγεία έχει υλική και πνευματική υπόσταση, corpus και animus. Πιο συγκεκριμένα, η σωματική υγεία αποτελεί το corpus, ενώ η ψυχική υγεία αποτελεί το animus του προστατευόμενου συνταγματκού αγαθού 6. 3 Κρεμαλής Κ., Το δικαίωμα για προστασία της υγείας, 1987, σελ ibid 5 Μανωλκίδης Κ., Η νομική φύση του δικαιώματος στην υγεία και η τυπική ισοδυναμία των συνταγματικών διατάξεων, ΔκΠ, Τεύχος 17-18, 1990, σελ Δημητρόπουλος Α. Γ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ Τεύχη Ι-ΙΙ. Σελ

10 Τέλος, η υγεία διακρίνεται σε ατομική και δημόσια. Η δημόσια υγεία αφορά πρωτίστως το σύνολο και και επέκταση τα άτομα. Ειδικότερα, αναφέρεται στη συμβίωση των ανθρώπων και στους ιδιαίτερους κινδύνους που προκύπτουν από αυτήν 7. Στο πλαίσιο μιας ολοκληρωμένης εθνικής υγειονομικής πολιτικής η δημόσια υγεία πρέπει να λαμβάνεται υπόψη με τη διευρυμένη έννοια. Στο σύγχρονο κοινωνικό-προστατευτικό κράτος, στην προστασία της δημόσιας υγείας περικλείονται δράσεις που σκοπό έχουν την προστασία του συνολικού πληθυσμού από κινδύνους που απειλούν την υγεία και, κατά συνέπεια, την ευημερία και την ποιότητα της ζωής του. 7 Δαγτόγλου Π. Δ., Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα Α, Αθήνα-Κομοτηνή, 1991, σελ,

11 ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ Η ΥΓΕΙΑ ΩΣ ΑΓΑΘΟ Στην κλίμακα της αναγκαιότητας και σημασιολογικής κατάταξης, μετά τη ζωή ακολουθεί η υγεία του ανθρώπου, καθώς η φυσική κατάσταση του ανθρώπου αποτελεί τη βάση και την προϋπόθεση της άσκησης πολλών συνταγματικών δικαιωμάτων 8. Πρώτα απ όλα, η υγεία αποτελεί φυσικό αγαθό που ανάγεται στην ίδια την υπόσταση του ανθρώπου. Οντολογικά έπεται της ζωής, αλλά συγχρόνως συνδέεται άμεσα και στενά με αυτήν. Ως φυσικό αγαθό η υγεία απειλείται από πολλαπλούς παράγοντες, στους οποίους συγκαταλέγονται φυσικοί λόγοι, αλλά και ανθρώπινες ενέργειες εκ μέρους τόσο των φορέων της εξουσίας όσο και των ιδιωτών. Για το λόγο αυτό, καθίσταται επιτακτική η προστασία του συγκεκριμένου αγαθού. Μέσα από τη συνταγματική της προστασία, η υγεία αποκτά τη διάσταση νομικού αγαθού, με αποτέλεσμα να επιβάλει στο κράτος την υποχρέωση μέριμνας για την προστασία του απέναντι στις δύο βασικές πηγές κινδύνων, τις επιθετικές ανθρώπινες ανάγκες και την κοινωνικοοικονομική ανάγκη ασφάλισης 9. 8 Supra υποσημ. 6, σελ Supra υποσημ. 6, σελ

12 ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ Η ΥΓΕΙΑ ΩΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ Το Σύνταγμα κατοχυρώνει την υγεία όχι μόνο αντικειμενικά ως αγαθό, αλλά και υποκειμενικά, ως δικαίωμα. Ειδικότερα, το άρθρο 7 παρ. 2 κατοχυρώνει δικαίωμα υγείας, καθώς και δικαίωμα σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας του ανθρώπου 10. Α. Η ΥΓΕΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ Το δικαίωμα υγείας συγκαταλέγεται στα κατά την παραδοσιακή αντίληψη κοινωνικά δικαιώματα, εφόσον στρέφεται προς το κράτος και όχι κατά του κράτους, περιέχει θετική αξίωση προς πράξη (facere) και προσδιορίζει το status positivus του ατόμου 11. Σύμφωνα με το άρθρο 21 παρ. 3 του Συντάγματος, το Κράτος μεριμνά κατά τρόπο γενικό και αόριστο για την υγεία των πολιτών, χωρίς να προσδιορίζει ειδικότερα το πλαίσιο προστασίας. Γι αυτό φαίνεται να προτιμά μια διατύπωση που τονίζει περισσότερο τον αντικειμενικό χαρακτήρα της προστασίας της υγείας, γεγονός που αντανακλάται στη χρήση του ρήματος «μεριμνά». 10 Supra υποσημ. 7, σελ. 248 επ. 11 Γλυκοφρύδης, Τα κοινωνικά δικαιώματα εις τα ελληνικά Συντάγματα, σελ. 2 επ., Λεβέντης, Τα κοινωνικά δικαιώματα του πολίτη, σελ. 121 επ., Μαυριάς, Τα κοινωνικά δικαιώματα στο Σύνταγμα του Ιστορικός, ιδεολογικός και πολιτικός προσδιορισμός, σελ. 183 επ., Πετρόγλου, Η συνταγματική προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων, σελ. 65 επ. 12

13 Έτσι, γίνεται εμφανές ότι πρόκειται για ένα δικαίωμα που υποχρεώνει το Κράτος για παρέμβαση με θετικές ενέργειες (status positivus). Αυτό σημαίνει ότι το Σύνταγμα εξουσιοδοτεί το νομοθέτη να καθορίσει αυτός κατ επιλογή της πολιτικής εξουσίας τα προς παροχή μέτρα, δηλαδή ένα σύστημα περίθαλψης για το λαό, υπό τον όρο η φιλοσοφία του να εξαρτάται πάντοτε και από τη γενικότερη φιλοσοφία του κρατούντος οικονομικού συστήματος. Στη διατύπωση αυτή στηρίζουν ορισμένοι συγγραφείς την άποψη ότι το άρθρο 21 παρ. 3 Συντ. θεσπίζει απλώς υποχρέωση του Κράτους χωρίς να κατοχυρώνει και δικαίωμα των πολιτών 12. Χωρίς δηλαδή να συνοδεύεται κατ ανάγκη από αντίστοιχες αξιώσεις δικαιούχων κατά του κράτους 13. Ωστόσο, αν ληφθεί υπόψη το ανεπτυγμένο σύστημα ελέγχου συνταγματικότητας των νόμων ως αποτέλεσμα του ιδιαίτερου ρόλου που προσδίδει στο Σύνταγμα το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ), σε συνδυασμό με την άποψη ότι το άρθρο 21 παρ. 3 Συντ. θεσπίζει έναν «αντικειμενικό» συνταγματικό κανόνα, είναι δυνατό ο κανόνας αυτός να μετασχηματιστεί σε ένα «υποκειμενικό» συνταγματικό δικαίωμα. Με αυτόν τον τρόπο, καθίσταται εφικτή η επίκληση του εν λόγω κανόνα από τον πολίτη ενώπιον των Δικαστηρίων για την προάσπιση ή διεκδίκηση δικαιωμάτων συναφών με το αντικείμενο του κανόνα αυτού, δηλαδή την κρατική φροντίδα για την υγεία των πολιτών, και η χρησιμοποίησή του από τον δικαστή ως παραμέτρου του ελέγχου της συνταγματικότητας των νόμων που το περιεχόμενο τους είναι αντίθετο προς τον κανόνα αυτόν. Ένα ακόμα ζήτημα που τίθεται σχετικά με την υγεία ως κοινωνικό δικαίωμα είναι αν μπορεί αυτό να έχει άμεση εφαρμογή πριν την έκδοση 12 Supra υποσημ. 7, σελ Supra υποσημ. 4, σελ. 200 επ. 13

14 ειδικού νόμου. Οι περισσότεροι συγγραφείς δε δέχονται την καταφατική απάντηση στο παραπάνω ερώτημα, υποστηρίζοντας ότι το κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία με τον τρόπο που κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα («μέριμνα») δεν μπορεί να έχει άμεση εφαρμογή πριν την έκδοση ειδικού νόμου. Σημαντική στο σημείο αυτό είναι η θέση της νομολογίας. Το ΣτΕ επί του θέματος αυτού έκρινε ότι «το άρθρο 21 παρ. 3 ιδρύει ευθεία εκ του Συντάγματος υποχρέωση του Κράτους για τη λήψη θετικών μέτρων προς προστασία της υγείας των πολιτών στους οποίους δίνει το δικαίωμα να απαιτήσουν από την πολιτεία την πραγμάτωση της αντίστοιχης υποχρέωσής της». Αξιοσημείωτο επί του προκειμένου είναι το γεγονός ότι το ανώτατο δικαστήριο δεν προσδιόρισε επακριβώς το νομικό περιεχόμενο μιας τέτοιας αξίωσης ούτε και τον τρόπο πραγμάτωσης της υποχρέωσης αυτής του Κράτους. Συμπερασματικά, η προστασία της υγείας ως κοινωνικού δικαιώματος απορρέει: α) από την παράγραφο 3 του άρθρου 21 του Συντάγματος σύμφωνα με την οποία: Το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων, και β) από την υποπαράγραφο 1 της παραγράφουυ 2 του άρθρου 5 σύμφωνα με την οποία: Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής. Με τις ανωτέρω συνταγματικές διατάξεις ιδρύεται ευθεία υποχρέωση της πολιτείας για τη λήψη θετικών μέτρων προς προστασία της ζωής και της υγείας των πολιτών, στους οποίους δίνεται το δικαίωμα να απαιτήσουν από την πολιτεία την πραγμάτωση της αντίστοιχης υποχρέωσής της Βασιλόπουλος Α., Το δικαίωμα προστασίας της υγείας, ΔιοικΕνημ, σελ

15 Β. Η ΥΓΕΙΑ ΩΣ ΑΤΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ Το δικαίωμα της υγείας συνιστά ατομικό δικαίωμα όχι με την ιστορικά φορτισμένη έννοια του όρου, διότι δεν ανήκει στον «κλασικό κατάλογο», αλλά με την έννοια ότι παρέχεται ατομικά σε κάθε άτομο, έχει δηλαδή ατομικό χαρακτήρα 15. Το περιεχόμενο της διάταξης του άρθρου 21 παρ. 3 δεν εξαντλείται όμως με την παραπάνω επιταγή και τη διαπίστωση της κοινωνικής φύσης του δικαιώματος της υγείας. Η υγεία αποτελεί επίσης, αγαθό που βρίσκεται σε στενή αλληλεξάρτηση τόσο με την ίδια την ζωή όσο και με τις συνθήκες διαβίωσης (το περιβάλλον) του ανθρώπου. Η προστασία της υγείας που απαιτεί ο πολίτης δεν ικανοποιείται μόνο με την οργάνωση υπηρεσιών υγείας, δηλαδή με μέτρα κοινωνικής πρόνοιας και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, αλλά και με την πρόληψη, δηλαδή την αποτροπή δημιουργίας επικίνδυνων καταστάσεων για την υγεία του. Έτσι η διάταξη του άρθρου 21 παρ. 3α καθιερώνει και ένα ατομικό (αρνητικό) δικαίωμα (status negativus) με ισχύ erga omnes και με περιεχόμενο την αξίωση αποχής από ενέργειες που προσβάλλουν την υγεία των πολιτών ή την ελευθερία τους να αποφασίζουν οι ίδιοι σε θέματα που αφορούν την προσωπική τους υγεία, προερχόμενες είτε από το κράτος είτε από κάθε άλλο δημόσιο ή ιδιωτικό υποκείμενο. Ως ατομικό δικαίωμα, η προστασία της υγείας κατοχυρώνεται: α) από την παράγραφο 2 του άρθρου 7 Συντ. κατά την οποία: Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει και β) από την 15 Δημητρόπουλος Α. Γ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος (2005), σελ. 104 υποσημ

16 παράγραφο 2 του άρθρου 5 σύμφωνα με την οποία: Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, (φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Η ratio των ανωτέρω συνταγματικών διατάξεων καθιερώνει ευθεία αξίωση απειλής του κράτους, από ενέργειες οι οποίες δύνανται να προσβάλουν τη ζωή και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, που αποτελούν, άλλωστε, απόρροια της πρωταρχικής υποχρέωσης του κράτους να σέβεται και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου. Επομένως, περιεχόμενο του κοινωνικού αυτού δικαιώματος είναι η υποχρέωση αποχής του κράτους και κάθε άλλου δημοσίου ή ιδιωτικού υποκειμένου, από οποιαδήποτε συμπεριφορά ικανή να προσβάλει τη ζωή αλλά και τη σωματική και ψυχική ευεξία των πολιτών. Σε περίπτωση που οι προσβολές δεν προέρχονται από κρατικά όργανα, τότε εφαρμοστέα είναι η διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1 Συντ., που επιβάλλει την υποχρέωση του κράτους να εξασφαλίζει την ακώλυτη άσκηση των δικαιωμάτων με τη λήψη των κατάλληλων νομοθετικών και διοικητικών μέτρων και η διάταξη του άρθρου 2 παρ. 1 Συντ. σχετικά με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, που επιβάλλει στην πολιτεία όχι μόνο να σέβεται η ίδια αλλά και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου, όταν απειλείται ή προσβάλλεται από άλλους. Η δικαστική επιδίωξη της αξίωσης που γεννάται από το ατομικό δικαίωμα υγείας πραγματοποιείται μέσα από τις ρήτρες του ιδιωτικού δικαίου ή με την απευθείας επίκληση του Συντάγματος (στο χώρο του δημοσίου δικαίου όσο και του ιδιωτικού με βάση την αναγνωρισμένη, ρητά πλέον και στο Σύνταγμα, «τριτενέργεια» - 25 παρ. 1-). Χαρακτηριστική είναι η απόφαση ΣτΕ 3458/83 που κρίνει με άμεση 16

17 εφαρμογή του Συντάγματος θετική την άρνηση της διοίκησης να χορηγήσει άδεια λειτουργίας χοιροστασίου, έστω και σε απόσταση μεγαλύτερη από την προβλεπόμενη, επειδή: «οι διατάξεις, οι οποίες πρέπει να ερμηνευθούν εν όψει και των συνταγματικών διατάξεων που αναφέρονται στην προστασία του περιβάλλοντος και της δημόσιας υγείας (άρθ. 24 παρ. 1 και άρθ. 21 παρ. 3 του Συντάγματος), έχουν την έννοια ότι μέσα στην απόσταση που καθορίζουν απαγορεύεται σε κάθε περίπτωση η ίδρυση (ΣτΕ 2621/82) ενώ, πέρα από την απόσταση αυτή, η ίδρυση χοιροστασίων δεν επιτρέπεται πάντοτε, αλλά μπορεί να απαγορευθεί, αν συντρέχουν ειδικοί λόγοι που συνδέονται με την προστασία του περιβάλλοντος ή της δημόσιας υγείας». Στην παραπάνω περίπτωση, ενώ η προσβολή διατηρεί τον υπερατομικό της χαρακτήρα, η αμυντική λειτουργία του δικαιώματος για προστασία της υγείας παρέχει τη δυνατότητα διεκδίκησης ατομικής δικαστικής προστασίας (π.χ. στην περίπτωση που η διοίκηση είχε χορηγήσει την προαναφερθείσα άδεια). 17

18 ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗ ΑΛΛΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Α. Η ΥΓΕΙΑ ΩΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΠΟΣΤΑΣΗΣ Αναμφίβολα το δικαίωμα στην υγεία ανάγεται στην ίδια την υπόσταση του ανθρώπου, με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται ως «δικαίωμα υπόστασης». Αντίθετα, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως «δικαίωμα ελευθερίας», γιατί η υγεία δε συγκαταλέγεται στις κλασικές ατομικές ελευθερίες. Αυτό σημαίνει ότι το δικαίωμα υγείας δεν κατοχυρώνει την ελευθερία, αλλά την ίδια την ανθρώπινη υπόσταση 16. Επομένως, πρόκειται για δικαίωμα «νεότερης γενιάς». Β. ΦΟΡΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Φορείς του δικαιώματος της υγείας είναι τα φυσικά πρόσωπα. Η υγεία αποτελεί χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης και έτσι, τα νομικά πρόσωπα, ως στερούμενα την ανθρώπινη φύση, δεν μπορούν να θεωρηθούν φορείς του συγκεκριμένου δικαιώματος. Φορείς του δικαιώματος της υγείας είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα που βρίσκονται εντός της ελληνικής επικρατείας χωρίς διάκριση ιθαγενείας. Συνεπώς, συνταγματικής προστασίας της υγείας απολαμβάνουν τόσο οι Έλληνες πολίτες όσο και οι εντός της ελληνικής επικρατείας αλλοδαποί και ανιθαγενείς. Κατ εξαίρεσιν, όμως, φορείς του δικαιώματος της υγείας κατά το διασφαλιστικό περιεχόμενό του είναι μόνον οι Έλληνες πολίτες βάσει 16 Supra υποσημ. 6, σελ

19 ρητής συνταγματικής επιταγής («Το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών» άρθρο 21 παρ. 3 Συντ.). Γ. ΚΤΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Ο συντακτικός νομοθέτης δε θέτει προϋποθέσεις για την κτήση του δικαιώματος της υγείας. Επομένως, φορέας του δικαιώματος της υγείας καθίσταται ο έχων τη γενική ικανότητα δικαίου. Η κτήση γενικής ικανότητας δικαίου συμπίπτει με την έναρξη της ανθρώπινης ζωής. Η έναρξη της ανθρώπινης ζωής δεν προσδιορίζεται από το συντονιστικό νομοθέτη. Βάσει, όμως, της καταστατικής αρχής του άρθρου 21 παρ. 3 Συντ. θα πρέπει να γίνει δεκτή η προστασία της υγείας ήδη από το εμβρυϊκό στάδιο, καθώς και σε αυτό το στάδιο νοείται ανθρώπινο ον. Όμως, ικανότητα κτήσης του κατά το διασφαλιστικό περιεχόμενο δικαιώματος της υγείας υφίσταται μόνον από την στιγμή κτήσης της ελληνικής ιθαγένειας (21 παρ. 3 Συντ.). Δ. ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Απώλεια του δικαιώματος της υγείας υπάρχει σε περίπτωση απώλειας της γενικής ικανότητας δικαίου, δηλαδή πρακτικής σε περίπτωση θανάτου του φυσικού προσώπου. Αντίθετα, απώλεια του δικαιώματος της υγείας δεν επέρχεται σε περίπτωση παραίτησης του φορέως. Το δικαίωμα της υγείας περιέχει ανθρώπινη αξία και το περιεχόμενο αυτό δε μεταβάλλεται με δήλωση παραίτησης του φορέως του. Συνεπώς, η παραίτηση από το δικαίωμα της υγείας είναι ανίσχυρη, τόσο υπό την μορφή της γενικής για το μέλλον όσο και υπό τη μορφή της ειδικής για συγκεκριμένη περίπτωση. 19

20 Ομοίως, παύση της προστασίας του έννομου αγαθού δεν επέρχεται και με δήλωση συναίνεσης του φορέως. Εφόσον το δικαίωμα της υγείας περιέχει ανθρώπινη αξία που προστατεύεται από την καταστατική αρχή της ελληνικής έννομης τάξης, ο φορέας δε δύναται να επιτρέψει βλάβη της προσωπικής υγείας του. Για τους ίδιους λόγους, η απώλεια του δικαιώματος της υγείας δεν επέρχεται με την κήρυξη σε αφάνεια. Παρόλο που η αφάνεια αποτελεί νομικό θάνατο του αφάντου, εφόσον ο άφαντος είναι φορέας της γενικής ικανότητος δικαίου, παραμένει φορέας του δικαιώματος της υγείας. Τέλος, όσον αφορά το δικαίωμα της υγείας κατά το διασφαλιστικό περιεχόμενο, απώλεια του δικαιώματος επέρχεται σε περίπτωση απώλειας της ελληνικής ιθαγένειας. Το άτομο, όμως, παραμένει φορέας του δικαιώματος κατά το αμυντικό και προστατευτικό περιεχόμενό του (μερική απώλεια του δικαιώματος). 20

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Από τη στιγμή που η υγεία, πέρα από πρωταρχικό φυσικό αγαθό, συνιστά και ατομικό και κοινωνικό δικαίωμα υψίστης σημασίας, καθίσταται επιτακτική η κατοχύρωση και η ρύθμισή του τόσο στο εσωτερικό όσο και στο διεθνές δίκαιο. Στις ακόλουθες ενότητες εξετάζεται το δικαίωμα υγείας, αρχικά, από τη σκοπιά του εσωτερικού δικαίου, όπως αυτό αποτυπώνεται στο Σύνταγμα και στους σχετικούς νόμους, και, στη συνέχεια, στο διεθνές δίκαιο, δηλαδή στις διεθνείς Συμβάσεις και στους παγκόσμιους Χάρτες. 21

22 ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Α. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Το ελληνικό συνταγματικό σύστημα προστασίας της υγείας είναι εκτεταμένο. Ορθότερο φαίνεται να γίνεται λόγος για δικαίωμα υγείας, στο οποίο περιλαμβάνεται και το δικαίωμα σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας και το κοινωνικό δικαίωμα υγείας 17. Οι σημαντικότερες συνταγματικές διατάξεις που κατοχυρώνουν το δικαίωμα υγείας, προστατεύοντας μερικότερες πλευρές του ίδιου συνταγματικού αγαθού και παράλληλα δικαιώματος, είναι τρεις: άρθρο 5 παρ. 5, άρθρο 7 παρ. 2, άρθρο 21 παρ. 3 Συντ. 1. Άρθρο 5 παρ. 5 Συντ. «Καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητας. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την προστασία κάθε προσώπου έναντι των βιοϊατρικών παρεμβάσεων.» Η προαναφερθείσα παράγραφος του άρθρου 5 Συντ. αποτελεί προσθήκη κατά τη συνταγματική αναθεώρηση του Σκοπός της είναι η κατοχύρωση του δικαιώματος κάθε ανθρώπου στην «προστασία της υγείας», σε συνάρτηση με το ειδικότερο δικαίωμα στην προστασία της «γενετικής ταυτότητας». Η συγκεκριμένη διάταξη εξουσιοδοτεί τον κοινό νομοθέτη να ορίσει «τα σχετικά με την προστασία κάθε ανθρώπου έναντι των βιοϊατρικών παρεμβάσεων». Η υιοθέτηση της νέας αυτής 17 Supra υποσημ. 6, σελ. 406, βλ. και supra υποσημ. 7, σελ. 248 επ. 22

23 συνταγματικής ρύθμισης οφείλεται στις ραγδαίες εξελίξεις στον τομέα της βιοϊατρικής και της γενετικής, οι οποίες θέτουν ακόμα και ζητήματα θεραπευτικής ή αναπαραγωγικής κλωνοποίησης ανθρώπινων όντων 18. Πιο συγκεκριμένα, γενετική ταυτότητα ονομάζεται το σύνολο των γονιδίων ενός φυσικού προσώπου, τα οποία μέσω των διεργασιών τους διαμορφώνονται τα χαρακτηριστικά του. Αποτελεί φυσικό αγαθό, διότι βιολογικώς θεωρείται απαραίτητη για τη διαμόρφωση ενός ατόμου του ανθρώπινου είδους. Ενδεχόμενη μεταβολή των ανθρώπινων χαρακτηριστικών και ενδέχεται να συνεπάγεται τη θεραπεία ασθενειών, την αποκατάσταση δυσμορφιών, αλλά και την πρόκληση ασθενειών και αδυναμιών στον ανθρώπινο οργανισμό και τη μετατροπή του ανθρώπου σε πέρας. Λόγω της σημασίας του, κατοχυρώνεται η προστασία του από το συντακτικό νομοθέτη με το άρθρο 5 παρ. 5 Συντ., μετατρεπόμενο, έτσι, σε έννομο αγαθό. Το έννομο αγαθό της γενετικής ταυτότητας αποτελεί αντικείμενο και στοιχείο του δικαιώματος της γενετικής ταυτότητας. Δικαίωμα γενετικής ταυτότητος ονομάζεται το δικαίωμα που παρέχει στο φορέα του την εξουσία αποτροπής κάθε ενέργειας είτε εκ του Κράτους είτε εκ των ιδιωτών προσβολής της γενετικής του ταυτότητας και απαίτησης προς το Κράτος διασφάλισής της. Ως έκφανση του δικαιώματος της υγείας, στο δικαίωμα της γενετικής ταυτότητος ισχύουν για το περιεχόμενο, τη νομική φύση, την κτήση, την απώλεια, την άσκηση, τους φορείς, τις ειδικές κυριαρχικές σχέσεις και τη θεσμική εφαρμογή ό,τι ισχύει για το δικαίωμα της υγείας κατ αναλογία. Συνεπώς, βάσει της παραδοσιακής θεωρίας, το δικαίωμα γενετικής ταυτότητας θεωρείται ατομική ως αξίωση με αμυντικό περιεχόμενο κατά 18 Supra υποσημ. 6, σελ

24 του Κράτους και κοινωνικό ως αξίωση προς το Κράτος προστασίας του έννομου αγαθού της γενετικής ταυτότητας βάσει, όμως, της σύγχρονης θεωρίας, θεωρείται δικαίωμα του κοινωνικού χώρου, ως δικαίωμα με πυρήνα προστατευόμενο αγαθό χωρίς οικονομική αξία και πολιτική σημασία, ατομικό, ως αναγνωριζόμενο σε επιμέρους άτομα και ανθρώπινο, ως δικαίωμα με πυρήνα έννομο αγαθό που αποτελεί τμήμα της ανθρώπινης υπόστασης. Επίσης είναι συνταγματικό δικαίωμα, ως κατοχυρωμένο στο 5 παρ. 5 Συντ., και, βάσει της παραδοσιακής θεωρίας δημόσιο, ως αναφερόμενο στη γενική κυριαρχική σχέση κράτους πολίτου. Τέλος, είναι δευτερογενές δικαίωμα ως απορρέον από το δικαίωμα της υγείας και από το δικαίωμα προστασίας της αξίας του ανθρώπινου προσώπου. 2. Άρθρο 7 παρ. 2 Συντ. «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη της υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει.» Η συγκεκριμένη διάταξη αποτελεί πυρήνα της συνταγματικής προστασίας του δικαιώματος υγείας ήδη από τα Συντάγματα του 1864, 1911 και 1952, τα οποία περιείχαν απαγόρευση των βασανιστηρίων στο άρθρο 18 εδ. 1 («Αι βάσανοι απαγορεύονται») 19. Βασανιστήρια συνιστούν κάθε μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, καθώς και κάθε παράνομη χρησιμοποίηση χημικών, ναρκωτικών ή άλλων φυσικών 19 Supra υποσημ. 5, σελ

25 ή τεχνικών μέσων, με σκοπό να κάμψουν τη βούληση του θύματος 20. Υπό αυτό το πρίσμα, άσκηση ψυχολογικής βίας συνιστά, και επομένως απαγορεύεται από το Σύνταγμα, η χρησιμοποίηση ανιχνευτή ψεύδους, ενώ σχετική απαγόρευση περιέχεται και στον ΠΚ 21. Η περιεχόμενο στο άρθρο 7 παρ. 2 απαγόρευση βλάβης της υγείας, σωματικής και πνευματικής, δεν αφορά μόνο την κρατική εξουσία, αλλά και τους ιδιώτες. Άλλωστε, ο βασανισμός αποτελεί ανθρώπινη συμπεριφορά, που προκαλεί πόνο τους άλλους ανθρώπους και γι αυτό αποδοκιμάζεται ιδιαίτερα από το δίκαιο Άρθρο 21 παρ. 3 Συντ. «Το κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων.» Στο άρθρο 21 του Συντάγματος θεμελιώνεται μία πτυχή του κοινωνικού κράτους δικαίου και η κοινωνική πολιτική του κράτους, η οποία ασκείται µέσω των ειδικότερων νόμων που εκτελούν αυτή τη συνταγματική επιταγή 23. Μέσα από το άρθρο αυτό αποκρυσταλλώνεται ο κοινωνικός 20 Βλ. ΠΚ άρθρο 137 Α παρ. 2, όπως προστέθηκε με το άρθρο 1 του ν. 1500/1984, «Ποινικός κολασμός των βασανιστηρίων». Βλ., επίσης, τους ν. 1782/1988, «Κύρωση της σύμβασης κατά των βασανιστηρίων», ν. 1851/1989, «Κώδικας βασικών κανόνων για τη μεταχείριση κρατουμένων», ν. 761/1975 για τα πολιτικά εγκλήματα, ΥΑ 8504/ / , «Καταστροφή των ατομικών φακέλων πολιτικών φρονημάτων των Ελλήνων πολιτών» 21 ΠΚ άρθρο 137 Α παρ. 3 εδ Supra υποσημ. 6, σελ

26 χαρακτήρας του δικαιώματος υγείας, αφού στρέφεται προς το κράτος και περιέχει θετική αξίωση προς πράξη (facere). Αυτό σημαίνει ότι δεν αρκεί το κράτος να μην παραβιάζει το ίδιο το δικαίωμα υγείας, αλλά πρέπει να προβαίνει και σε θετικές ενέργειες, να λαμβάνει δηλαδή όλα τα απαραίτητα για τη διασφάλισή του μέτρα. Το ουσιαστικό περιεχόμενο της κοινωνικής αυτής διάστασης διαφοροποιείται ανάλογα με το αν πρόκειται για προστασία ή διασφάλιση του ανθρώπου, με άλλα λόγια για «προστατευτικά» ή «διασφαλιστικά» δικαιώματα 24. Β. Το δικαίωμα υγείας στο κοινό δίκαιο Η υγεία και η σωματική και ψυχική ακεραιότητα προστατεύονται με πολλές διατάξεις του κοινού ποινικού και αστικού δικαίου, που εξειδικεύουν τη συνταγματική ρύθμιση. Από την κοινή νομοθεσία ιδιαίτερης μνείας χρήζει ο ν. 1397/1983 για το Εθνικό Σύστημα Υγείας, ο ν. 2737/1999 «Μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων και άλλες διατάξεις», όπως και ο ν. 3089/2002 περί της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Ειδικά ο τελευταίος παρουσιάζει εξαιρετικό συνταγματικό ενδιαφέρον, καθώς ρυθμίζει σοβαρά ζητήματα, όπως την απαγόρευση της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης ανθρώπων, τη δυνατότητα αναπαραγωγής από μόνη και άγαμη μητέρα, την υπό προϋποθέσεις δυνατότητα μεταθανάτιας τεχνητής γονιμοποίησης (δηλαδή τη γονιμοποίηση ωαρίου με σπέρμα άνδρα που έχει ήδη αποβιώσει), τη θέσπιση της ανωνυμίας του δότη του γενετικού υλικού και τη δυνατότητα χρησιμοποίησης των λεγόμενων «υπεράριθμων εμβρύων» για θεραπευτικούς και ερευνητικούς σκοπούς. 24 Supra υποσημ. 6, σελ

27 ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ Α. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ Εκτός, όμως, από τις προαναφερθείσες συνταγματικές διατάξεις, βάσε των οποίων προστατεύεται η υγεία των πολιτών και προς τις οποίες, άλλωστε, πρέπει να εναρμονίζεται η κρατική εξουσία, το δικαίωμα υγείας κατοχυρώνεται και προβάλλεται, επίσης, από διεθνείς διακηρύξεις και συμβάσεις, διμερείς ή πολυμερείς, προς τις οποίες η κρατική εξουσία δεσμεύεται, ιδιαίτερα μάλιστα όταν έχουν επικυρωθεί με νόμο και έχουν καταστεί εσωτερικό δίκαιο της χώρας, σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ. 1 Συντ. Η πρώτη φορά που το δικαίωμα υγείας ενσωματώθηκε σε διεθνή συνθήκη είναι η υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ ( ), όπου οι ρυθμίσεις για την προστασία της υγείας εισάγονται ήδη από το πρώτο άρθρο. Ειδικότερα, η Συνθήκη επισημαίνει ότι η Ευρωπαϊκή Κοινότητα συμβάλλει στην εξασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας της υγείας του ανθρώπου, ενθαρρύνοντας τη συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών και υποστηρίζοντας τη δράση τους, συνεπώς, η δράση της Κοινότητας αφορά την πρόληψη των ασθενειών και ιδίως των μεγάλων πληγών της ανθρωπότητας, συμπεριλαμβανομένης της τοξικομανίας, ευνοώντας τη διερεύνηση των αιτιών και των τρόπων μετάδοσής τους καθώς και την ενημέρωση και τη διαπαιδαγώγηση στον τομέα της υγείας. Τέλος, η Συνθήκη υπογραμμίζει ότι οι απαιτήσεις στον τομέα της 27

28 προστασίας της υγείας αποτελούν συνιστώσα των άλλων πολιτικών απαιτήσεων της Κοινότητας, με αποτέλεσμα να καθιστά επιτακτική τη μέριμνα της Κοινότητας, των επιμέρους κρατών-μελών και των σχετικών διεθνών οργανισμών 25. Ένα από τα σημαντικότερα διεθνή νομοθετήματα για το δικαίωμα υγείας είναι ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης του Συμβουλίου της Ευρώπης. Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 11 κατοχυρώνεται το θεμελιώδες δικαίωμα για προστασία της υγείας 26, ενώ στο άρθρο 13 κατοχυρώνεται το δικαίωμα για κοινωνική και ιατρική περίθαλψη 27. Επιπλέον, λόγω του κινδύνου καταστρατήγησης των όποιων εθνικών ρυθμίσεων, αποτελεσματική προστασία έναντι των βιοϊατρικών εξελίξεων μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τα μέσα του διεθνούς δικαίου. Ιδιαίτερη σημασία αποκτά έτσι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική, η οποία ρυθμίζει μια σειρά από ειδικότερα ζητήματα και η οποία κυρώθηκε με το ν. 2619/1998, όπως επίσης και τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα στην εν λόγω Σύμβαση με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το Πρόσθετο Πρωτόκολλο της για την απαγόρευση της κλωνοποίησης ανθρώπινων όντων. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί και η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη στις , η οποία καθιστά δυνατή την εφαρμογή των ευρωπαϊκών Everyone has the right to benefit from any measures enabling him to enjoy the highest possible standard of health attainable. 27 Anyone without adequate resources has the right to social and medical assistance. ( glish.pdf) 28

29 νομοθετικών ρυθμίσεων στον τομέα της υγείας, καθώς και σε ζητήματα σχετικά με την υγεία που αφορούν τη δημιουργία της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς. Ειδικότερα στον τομέα της υγείας, το άρθρο 100 Α καλούσε την Επιτροπή να λάβει υπόψη της στις προτάσεις που αφορούσαν την υγιεινή και την ασφάλεια καθώς και την προστασία του περιβάλλοντος και του καταναλωτή, την ανάγκη υψηλού επιπέδου προστασίας της υγείας, καθώς σχετιζόταν με τη λειτουργία της ενιαίας αγοράς. Παράλληλα, το άρθρο 118 Α καλούσε τα κράτη-μέλη να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή στην προστασία της υγείας των εργαζομένων στο πεντάωρο της εργασίας και επέτρεπε στο Συμβούλιο να θεσπίζει οδηγίες στον τομέα αυτό με βάση την ειδική πλειοψηφία. Τέλος, το άρθρο 130Π τόνιζε την παράμετρο της υγείας στην περιβαλλοντική πολιτική της κοινότητας 28. Β. ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟ ΧΑΡΤΗ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΈΝΩΣΗΣ Το δικαίωμα υγείας κατοχυρώνεται σε τρεις σημαντικές διατάξεις του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αρχικά, το άρθρο 35 υπογραμμίζει το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να έχει πρόσβαση στην πρόληψη σε θέματα υγείας και να απολαμβάνει ιατρική περίθαλψη, σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που ορίζονται στις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές. Επίσης, το άρθρο 63 επισημαίνει το δικαίωμα στη σωματική και διανοητική ακεραιότητα του ανθρώπου, ενώ συγχρόνως εξειδικεύεται στη ρύθμιση του πεδίου της ιατρικής και της βιολογίας, τονίζοντας ότι πρέπει να τηρούνται τα εξής: α) η ελεύθερη και εν επιγνώσει συναίνεση του ενδιαφερομένου, β) η απαγόρευση των 28 Οικονόμου Χ., Πολιτικές Υγείας στην Ελλάδα και τις Ευρωπαϊκές Κοινωνίες, Αθήνα 2004, σελ

30 ευγονικών πρακτικών, ιδίως όσων αποσκοπούν στην επιλογή προσώπων, γ) η απαγόρευση της μετατροπής του ανθρώπινου σωματος και των μερών του σε πηγή κέρδους και δ) η απαγόρευση της αναπαραγωγικής λωνοποίησης των ανθρώπινων όντων. Ιδιαίτερη σημασία έχει και το άρθρο 64, το οποίο, σε αναλογία με το άρθρο 7 παρ. 2 Συντ., απαγορεύει την υποβολή του ανθρώπου σε βασανιστήρια ή απάνθρωπες και εξευτελιστικές ποινές και μεταχείριση

31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Έχοντας εξετάσει το χαρακτήρα του δικαιώματος υγείας τόσο ως φυσικού αγαθού όσο και ως ατομικού και κοινωνικού δικαιώματος σε συνδυασμό με την κατοχύρωσή του σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, επιβάλλεται η ανάλυση του ουσιαστικού περιεχομένου του δικαιώματος υγείας. Αντικείμενο του δικαιώματος της υγείας αποτελεί το έννομο αγαθό της υγείας σε όλη του την έκταση. Επομένως, η συνταγματική προστασία εκτείνεται τόσο στο πεδίο της σωματικής όσο και της ψυχικής υγείας ενώ προστατεύεται και η υγεία του ατόμου αλλά και η υγεία του κοινωνικού συνόλου. Η συνταγματική προστασία εκτείνεται, τέλος και στα πιο απόκρυφα σημεία του κόσμου των ανθρώπινων γονιδίων. Το δικαίωμα της υγείας έχει, λοιπόν, ευρεία έκταση. Συνέπεια αυτού του χαρακτηριστικού είναι να μην μπορεί να προσδιοριστεί η έκτασή του με απόλυτη ακρίβεια, καθώς είναι πραγματικά ανεξάντλητο και μεταβαλλόμενο εξαιτίας της εμφανίσεως νέων ασθενειών, νέων τρόπων θεραπείας, νέων προσβολέων της υγείας. Το δικαίωμα της υγείας μετέχει στην ελληνική συνταγματική έννομη τάξη και στις τρεις διαστάσεις του περιεχομένου των συνταγματικών δικαιωμάτων, αμυντική, προστατευτική και διασφαλιστική. Η αμυντική διάσπαση κατοχυρώνεται στο άρθρο 7 παρ. 2 Συντ., η προστατευτική στο 31

32 άρθρο 5 παρ. 5 Συντ. ενώ η διασφαλιστική στο 21 παρ. 3 Συντ. Βέβαια, οι διατάξεις είναι παραπληρωματικές, το οποίο σημαίνει ότι κατοχυρώνουν κυρίως μία διάσταση, όχι, όμως κατ αποκλειστικότητα. Α. ΤΟ ΑΜΥΝΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Η υγεία προστατεύεται, καταρχήν, ως αμυντικό δικαίωμα και με την έννοια αυτή αποκρούει επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων, τόσο φορέων της δημόσιας εξουσίας όσο και ιδιωτών, που στρέφονται κατά την υγείας 30. Το αμυντικό περιεχόμενο του δικαιώματος υγείας θεμελιώνεται κυρίως στο άρθρο 7 παρ. 2 Συντ. και συμπληρώνεται από τις διατάξεις των άρθρων 5 παρ. 5 και 21 παρ. 3 Συντ. Κατά την αρνητική διάστασή του, το δικαίωμα της υγείας συνίσταται βασικά στην αξίωση σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας 31. Σύμφωνα με αυτή την αξίωση, το φυσικό πρόσωπο, που είναι ο φορέας της, δύναται να απαιτήσει να παραμείνει ως έχει το σώμα και η ψυχή του. Το κυρίως κατοχυρούν άρθρο 7 παρ. 2 Συντ. σε αυτό το σημείο καθίσταται αρκετά σαφές: «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας απαγορεύονται». Η αξίωση στρέφεται ergα omnes. Καταρχήν, στρέφεται εναντίον του Κράτους και των νομικών προσώπων σημοσίου δικαίου ως φορέων δημόσιας εξουσίας που είναι η ύψιστη σε μια έννομη τάξη. Αναπτύσσει, όμως, και διαπροσωπική ενέργεια στρεφόμενη εναντίον και των ιδιωτών, νομικών ή φυσικών προσώπων. Χάρη στη σημασία του ως φυσικού και κοινωνικού αγαθού, το αγαθό της υγείας ως πυρήνας της αξίωσης 30 Supra υποσημ. 6, σελ Supra υποσημ. 7, σελ. 246 επ. 32

33 σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας απολαμβάνει απόλυτης προστασίας. Β. ΤΟ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Το προστατευτικό περιεχόμενο του διακαιώματος υγείας κατοχυρώνεται πρωτευόντως στην αναθεωρημένη διάταξη του άρθρου 5 παρ. 5, όπου ο συντακτικός νομοθέτης αναφέρεται expressis verbis στην «προστασία» της υγείας και της γενετικής ταυτότητας. Κατά την προστατευτική διάστασή του, το δικαίωμα της υγείας είναι αξίωση προς το κράτος και με αίτημα τη λήψη μέτρων με σκοπό την προστασία της υγείας των πολιτών και από ενέργειες του κράτους και από ενέργειες των ιδιωτών. Το δικαίωμα της υγείας κατά την προστατευτική διάστασή του στρέφεται μόνον προς το κράτος, χωρίς να αναπτύσσει διανθρώπινη ενέργεια. Σε αντίθεση με την αμυντική διάσταση του δικαιώματος, το Κράτος θεωρείται αρωγός των πολιτών στη διαφύλαξη του αγαθού της υγείας και όχι ως απειλή 32. Η προστατευτική διάσταση του δικαιώματος της υγείας αποτελεί την πηγή όλων των νομοθετικών και διοικητικών μέτρων που λαμβάνονται με σκοπό την προστασία της υγείας. Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι περιορισμοί άλλων Συνταγματικών Δικαιωμάτων που τίθενται χάριν της υγείας των φυσικών προσώπων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο περιορισμός του δικαιώματος της οικονομικής ελευθερίας των παραγωγών και των εμπόρων που τίθεται με απόφαση του Υπουργού 32 Supra υποσημ. 6, σελ

34 Υγείας σε περίπτωση κυκλοφορίας προϊόντων που δύνανται να προκαλέσουν εθισμό στα παιδιά (1α.ν.2520/1040). Περιορισμός της οικονομικής ελευθερίας χάριν της υγείας αναγνωρίστηκε με απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας στην εκμετάλλευση καταστήματος οπτικών ειδών σύμφωνα με τη ΣτΕ 5380/1995, ένα κατάστημα οπτικών ειδών αποτελεί αντικείμενο εκμετάλλευσης φυσικού προσώπου κατόχου διοικητικής άδειας προς χάριν της δημόσιας υγείας. Τέλος, με απόφαση του Συμβουλίου Επικρατείας (ΣτΕ 1874/1994), αναγνωρίζεται περιορισμός της προστασίας του περιβάλλοντος σε περίπτωση αναπόφευκτης σύγκρουσής της προστασίας του περιβάλλοντος με την προστασία της υγείας 33. Στην ίδια κατεύθυνση έχει οδηγήσει πολλές φορές και η εφαρμογή της σύμφωνης με το Σύνταγμα ερμηνείας του Δικαίου. Σε αυτό το μήκος κύματος, η ΣτΕ 3458/1983 αξιώνει από την Διοίκηση την ερμηνεία της νομοθεσίας για την ίδρυση χοιροστασίων (1 α.ν.2520/1940 Υ.Α. Φ.Γ1 γ/22399/ Κοιν.Υπηρ.) βάσει των συνταγματικών διατάξεων για την προστασία της υγείας, ενώ η ΣτΕ 3953/1995 ωθεί τη Διοίκηση, όποτε προβαίνει σε μέτρα ψεκασμού κατά του δάκου των ελαιοδένδρων, να τον πραγματοποιεί από εδάφους και ποτέ από αέρος προς διασφάλιση της δημόσιας υγείας. Τέλος, πολύ σημαντική κρίνεται, χάριν της δυνατότητας ευρείας εφαρμογής της και η ΣτΕ 2546/1999 η συγκεκριμένη απόφαση ωθεί τη Διοίκηση σε περίπτωση χορήγησης αδειών εγκατάστασης κεραιών κινητής τηλεφωνίας να ερευνά για το εάν εξασφαλίζεται η προστασία της υγείας από τα ηλεκτρομαγνητικά πεδία, ερμηνεύοντας τη σχετική νομοθεσία (24 αν.2075/1992) ως έχουσα ενδεικτική μόνον αξία Χρυσογόνος Κ., Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ

35 Γ. ΤΟ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Η διασφαλιστική διάσταση του δικαιώματος υγείας θεμελιώνεται πρωτίστως στο άρθρο 21 παρ. 3 Συντ., το οποίο υπογραμμίζει την υποχρέωση του κράτους να μεριμνά για την υγεία των πολιτών του και να παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία και την περίθαλψη ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Κατά τη διασφαλιστική διάστασή του, το δικαίωμα της υγείας περιέχει αφενός μεν αξίωση προς το Κράτος με αίτημα την προστασία της υγείας από τυχαίους και άλλους μη ταυτιζόμενους με ανθρώπινες ενέργειες παράγοντες (γήρας, τροχαία ατυχήματα, ασθένειες, σωματική και ψυχική αναπηρία κ.λπ.), αφετέρου δε αξίωση παροχής από το Κράτος προς τους πολίτες των αναγκαίων μέσων ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης ανταποκρινομένων στα σύγχρονα τεχνολογικά και ιατρικά δεδομένα για τη διασφάλιση της υγείας τους. Όπως έχει αναφερθεί, φορέας των διασφαλιστικών αξιώσεων της υγείας είναι μόνον ο Έλληνας πολίτης («Το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών» 21 παρ. 3 Συντ.). Από τη διατύπωση του συνταγματικού κειμένου («Το Κράτος μεριμνά») συνάγεται η κατοχύρωση μόνον της διεκδικητικής όψης των διασφαλιστικών αξιώσεων. Αντίθετα, δεν κατοχυρώνεται η εξασφαλιστική διάστασή τους. Αυτό σημαίνει ότι ο Έλλην πολίτης δύναται να αξιώσει τη λήψη μέτρων προστασίας της προσωπικής του υγείας από το Κράτος, χωρίς, όμως, η διεκδίκησή του να συνεπάγεται 34 ibid 35

36 υποχρέωση του Κράτους να διαθέσει τα απαιτούμενα μέσα (ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, επιδόματα, κλινικές, προσωπικό κ.λπ.). Το Κράτος μόνον «μεριμνά» χωρίς, όμως, να δεσμεύεται 35. Η μη κατοχύρωση της εξασφαλιστικής όψης των διασφαλιστικών αξιώσεων της υγείας, προσδίδει στο δικαίωμα της υγείας έντονο χαρακτήρα κοινωνικού δικαιώματος. Ο Έλλην πολίτης δύναται να αξιώσει ένα μόνο minimum προστασίας από την Πολιτεία, ενώ η Πολιτεία το παρέχει μόνον κατά το μέτρο που δεν έρχεται σε σύγκρουση με το 21 παρ. 3 Συντ. και με την αρχή του κοινωνικού κράτους (25 παρ.1 Συντ.). Η διασφάλιση της υγείας των πολιτών σε μια έννομη τάξη παίρνει συνήθως τρεις μορφές: α) Γενική μέριμνα προς όλους και από τους ιδίους όρους β) Κοινωνική πρόνοια προς τις ασθενέστερες ομάδες του πληθυσμού γ) Στο πλαίσιο της κοινωνικής ασφάλισης. Στην ελληνική έννομη τάξη τυγχάνουν συνταγματικής κατοχύρωσης και οι τρεις μορφές. Σύμφωνα με το άρθρο 21 παρ. 3 ημ.α «Το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών» άνευ διακρίσεως η μέριμνα, όμως, αυτή επιτυγχάνεται μέσω του θεσμού των κοινωνικών ασφαλίσεων (22 παρ. 5 Σ). Παράλληλα, βάσει του 21 παρ. 3 ημ.β Σ, το Κράτος «παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων». Συνεπώς, οι διασφαλιστικές αξιώσεις του δικαιώματος της υγείας εμπεριέχουν και ως ένα βαθμό ταυτίζονται αξιώσεις ασφαλιστικών παροχών. 35 Supra υποσημ. 6, σελ

37 Η ευρείας έκτασης, αλλά ήσσων - λόγω της μη κατοχύρωσης της εξασφαλιστικής διάστασης των διασφαλιστικών αξιώσεων της υγείας κατοχύρωση της διασφαλιστικής διάστασης του δικαιώματος της υγείας έχει προκαλέσει μια σημαντική θεωρητική διαμάχη που αφορά την ύπαρξη ή μη υγειονομικού κεκτημένου. Οι υποστηρικτές της άποψης της ύπαρξης υγειονομικού κεκτημένου υποστηρίζουν ότι η συνταγματική επιταγή για μέριμνα του Κράτους για την υγεία των πολιτών έχει ως συνέπεια την αντισυνταγματικότητα της κατάργησης των μεριμνώντων για την υγεία υπηρεσιών επομένως, οι πολίτες δύνανται να είναι βέβαιοι για την παντοτινή μέχρι τουλάχιστον μια αναθεώρηση που θα καταργήσει το 21 παρ.3 Συντ. ύπαρξη υπηρεσιών υγείας ένα κοινωνικό κεκτημένο 36. Οι διαφωνούντες στην άποψη αυτή βασίζουν τον ισχυρισμό τους στη μη κατοχύρωση εξασφαλιστικών αξιώσεων της υγείας. Η εν λόγω επιλογή του συντακτικού νομοθετήματος έχει ως αποτέλεσμα το αγαθό της υγείας να μην αναγνωρίζεται ως θέσει κοινωνικό αγαθό. Εφόσον, λοιπόν, νομικώς δεν υφίσταται κοινωνικό αγαθό της υγείας, δεν μπορεί να γίνει λόγος για υγειονομικό κοινωνικό κεκτημένο 37. Με αυτό το περιεχόμενο και εντός των αναλυθεισών διαστάσεων, ασκείται το δικαίωμα της υγείας στο γενικό πεδίο εφαρμογής. Περιορισμοί του περιεχομένου του δικαιώματος δεν έχουν θεσπιστεί τυχόν περιορισμοί νοούνται μόνο στα πλαίσια του ειδικού πεδίου εφαρμογής εντός ειδικών κυριαρχικών σχέσεων. 36 Supra υποσημ. 32, σελ Supra υποσημ. 6, σελ

38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΕΙΔΙΚΕΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Η σημασία της ανθρώπινης υγείας ως φυσικού αγαθού συνεπάγεται την ευρεία εφαρμογή του δικαιώματος της υγείας σε πολλές ειδικές κυριαρχικές σχέσεις που συνιστούν το ειδικό πεδίο εφαρμογής του δικαιώματος. Στο ειδικό πεδίο εφαρμογής του, το δικαίωμα ως υγείας παρουσιάζεται με μερικές αποκλίσεις από το γενικό πεδίο εφαρμογής και σημαντικούς περιορισμούς του που επιβάλλονται από τη φύση των σχέσεων αυτών. Το ειδικό πεδίο του δικαιώματος της υγείας συνίσταται από την ποινική σχέση, την ειδική σχέση καταστάσεως πολιορκίας, την ειδική υγειονομική σχέση και τη σχέση δημόσιας υγείας. Α. ΕΙΔΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΗ ΠΟΙΝΙΚΗ ΣΧΕΣΗ Το άρθρο 7 παρ. 2 Συντ. αποδεικνύει σαφέστατα την εφαρμογή του δικαιώματος στην υγεία στο πλαίσιο της ειδικής ποινικής σχέσης. Βάσει της συνταγματικής ρύθμισης, τα βασανιστήρια, οι βλάβες της υγείας και οι σωματικές και ψυχικές κακώσεις δεν είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν ως ποινές ή ως ανακριτική μέσα. Με την διάταξη αυτή, ουσιαστικά τίθενται στα βιβλία της ιστορίας του Δικαίου η νομική παράδοση της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και των φεουδαρχικών και απολυταρχικών κρατών που προέβλεπαν τη χρήση 38

39 τέτοιων μεθόδων στα πλαίσια της απονομής της ποινικής δικαιοσύνης και του σωφρονισμού των ενόχων 38. Στο πλαίσιο της ειδικής κυριαρχικής ποινικής σχέσης, δεν επιβάλλεται κανένας περιορισμός στην αμυντική κατά του Κράτους διάσταση του δικαιώματος της υγείας. Κανένας περιορισμός, όμως, επιβάλλεται και στην κατά ιδιωτών αμυντική διάσταση του δικαιώματος, αλλά και στην προστατευτική και στη διασφαλιστική διάστασή του. Ο κρατούμενος, λοιπόν, μπορεί να υπερασπίσει την υγεία του έναντι τόσο των φορέων δημόσιας εξουσίας όσο και των ιδιωτών και να διεκδικήσει από το Κράτος τα μέσα για τη διασφάλιση της υγείας του. Το Κράτος έχει υποχρέωση να απέχει από την προσβολή της υγείας των κρατουμένων, να την προστατεύει από ενέργειες άλλων κοινωνών και να διαθέτει τα απαραίτητα μέσα για τη διασφάλιση της υγείας τους. Β. Η ΕΙΔΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ Η κατάσταση πολιορκίας, ως θεσμός προσωρινής δικτατορίας σε περιόδους εθνικής ή πολιτικής ή κοινωνικής κρίσης (48 Σ), αποτελεί μια απειλή για κάποια Συνταγματικά Δικαιώματα. Σύμφωνα με το άρθρο 48 παρ.1 Συντ., κατά την κήρυξη της καταστάσεως πολιορκίας, ορισμένα Συνταγματικά Δικαιώματα δε θεωρούνται κατοχυρωμένα τουτέστιν, οι αρχές, εάν το κρίνουν αναγκαίο δύνανται να τη παραβιάσουν. Το δικαίωμα της υγείας δε συγκαταλέγεται μεταξύ των δικαιωμάτων αυτών. Επομένως, το Κράτος οφείλει να προστατεύει και να διασφαλίζει την υγεία των κοινωνών, αλλά και να απέχει από πράξεις προσβολής του φυσικού αγαθού της υγείας. Κανείς περιορισμός του περιεχομένου τους 38 Βλ. και ν.1500/1984 «Ποινικός κολασμός των βασανιστηρίων», εκτελεστικός νόμος του άρθρου 7 παρ. 2 Συντ. 39

40 δεν επιβάλλεται και οι φορείς του δικαιώματος μπορούν να κάνουν χρήση όλων των αξιώσεών τους είτε κατά του Κράτους, είτε προς το Κράτος είτε προς τους άλλους κοινωνούς. Η ρύθμιση αυτό σημαίνει ότι παρόλο που ο θεσμός της καταστάσεως πολιορκίας έχει συνδεθεί ιστορικά με την τέλεση βασανιστηρίων και σωματικών ή ψυχικών κακώσεων 39, υπό το παρόν καθεστώς, τέτοιου είδους δραστηριότητες θεωρούνται απαγορευμένες είτε προέρχονται από το Κράτος ή άλλους φορείς δημόσιας εξουσίας είτε από ιδιώτες, φυσικά ή νομικά πρόσωπα. Κοινός τόπος της ειδικής ποινικής σχέσεώς μας και της ειδικής σχέσεως καταστάσεως πολιορκίας αποτελεί η καταδίκη πρακτικών διενέργειας γενετικών πειραμάτων είτε σε φυλακισμένους εγκληματίες είτε στα πλαίσια προσωρινής δικτατορίας, όπως τα πειράματα του δόκτορος Μένγκελε (ο Δόκτωρ Θάνατος) και των συνεργατών του κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του Εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος στη Γερμανία. Γ. ΕΙΔΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ Κατά την εξέταση του εννόμου αγαθού της υγείας, τονίστηκε ότι η υγεία νοείται και ως ατομική και ως δημόσια και υπό τις δύο εκφάνσεις της αποτελεί περιεχόμενο του σχετικού δικαιώματος. Δημόσια υγεία νοείται η υγεία των κοινωνών οι κοινωνοί, όμως, δε λαμβάνονται υπ' όψιν ως μεμονωμένα φυσικά πρόσωπα, αλλά ως σύνολο. Βάσει του ως άνω ορισμού, διαφαίνεται ότι η δημόσια υγεία εξαρτάται από την υγεία των επιμέρους μελών του κοινωνικού συνόλου γι αυτό, 39 Supra υποσημ. 6, σελ