Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό τόμος 3, 2014

Transcript

1 ΛΑΜΠΡΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Τμήματος Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης LAMPROS PAPAGIANNIS, Ph.D. Philosophy, Department of Philosophy & Education, School of Philosophy, Aristotle University of Thessaloniki Θεσσαλονίκη 2014 Thessaloniki 2014

2

3 ΛΑΜΠΡΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ LAMPROS PAPAGIANNIS Abstract This article attempts a parallel examination of the basic philosophical notions of Heraclitus and Lao-Zi only to shed light to their contribution to the evolution of the way of thinking of the societies in which the two philosophers lived as well as to show how close their ideas have been -and still are- to modern societies. At first the term "globalization" is put under investigation within the context of the contemporary era. What is the role of man in the time of globalization, what is the relationship between the society and fundamental constitutions of the past societies, such as religion or solidarity, are questions set in order for further examination to take place. Later I examine the idea of harmony of the opposites and that of the eternal route of things (the so-called b e c o m i n g in contrast to the idea of the static b e i n g in Parmenides) as two philosophical notions acquired by both (Heraclitus and Lao-Zi) and also I examine the way those ideas have been in the centre the particular type of globalization, which in a way took place during the 6 th century B.C. Lastly I attempt to investigate the philosophers' contribution to the moral ideas and to which extent those ideas have lived up to modern times. The notion of ethics in Heraclitus and the notion of De in Lao-Zi are the fundamental ideas on morality here. This article ends with the urge that we reconsider our way of thinking within the context of our time in an attempt to better understand man, society and the relationship between them. 59

4 Αν η παγκοσμιοποίηση ενέχει ετυμολογικά την έννοια της δημιουργίας, αν η ποίησις του παγκόσμιου σηματοδοτεί ένα ξεκίνημα, τότε είναι σημαντικό να ιδωθεί ακριβώς μέσα στο πλαίσιο της ιδιαιτερότητας που φέρει η ενέργεια του δημιουργείν. Δεδομένων των καίριων αλλαγών στον κόσμο κατά τα τελευταία χρόνια η παγκοσμιοποίηση, ίσως, όχι άδικα, έχει τρομοκρατήσει και έχει ταυτιστεί με κάποιας μορφής κακότητα. Σε πρώτη φάση είναι θεμιτό να στοχαστεί κανείς πάνω στο ζήτημα της παγκοσμιοποίησης ως ενέργειας λαμβάνουσας χώρα φυσικώ τω τρόπω και κατ επέκτασιν κατά πόσον αυτή η φυσικότητα μπορεί να νοηθεί αρνητικά. Εν συνεχεία επέρχεται το θέμα της σχέσης δύο κορυφαίων στοχαστών με την δική τους εκδοχή της παγκοσμιοποίησης ιδωμένης, ίσως, υπό το πρίσμα μιας ατέρμονης αλλαγής, η οποία δύναται να νοηθεί και ως παγκοσμιότητα σε κάποια φάση της δράσης της. Ως φέρουσα το καινούργιο η δημιουργία ενέχει φύσει μια κάποια θετικότητα, ενώ το πράγμα καθίσταται προβληματικό, όταν το καινόν έργο παίρνει αρνητικές διαστάσεις. Ο ρυθμός ανάπτυξης των επιθυμιών του ανθρώπου πιθανότατα βρίσκεται σε (πλήρη) αναλογία με τον ρυθμό ανάπτυξης της τεχνολογίας και των αναγκών επιθυμιών που επιτάσσει. Αντιστοίχως «η πειστική εικόνα μιας στέρεας δομής μιας στρατιωτικής δύναμης πρέπει να τηρείται ως εχέγγυο εξασφάλισης πόρων αναγκαίων για την κάλυψη κατασκευαστικών α- παιτήσεων» 1, γράφει ο Chomsky και δεδομένου του ραγδαίου ρυθμού ανάπτυξης της τεχνολογίας, άρα και των επιθυμιών που αν μη τί άλλο δύναται να δημιουργήσει, εύκολα αλλάζουν οι απαιτήσεις του ανθρώπου από «κατασκευαστικές» σε «κατασκευασμένες». Εδώ έγκειται και η θεώρηση του Chomsky περί της παγκοσμιοποίησης ως διττής, δηλαδή ως συμφέρουσας για τον λαό από τη μια και ως ευνοούσας τα συμφέροντα των επενδυτών και των οικονομικών ιδρυμάτων από την άλλη 2. Αν έτσι έχει το πράγμα, τότε πράγματι το καινόν έργο μπορεί και πρέπει να θεωρηθεί αποτυχημένο παρότι συμβαίνον φυσικά, διότι αποτυγχάνει ακριβώς να εσωκλείσει υπό τη δημιουργικότητά του τον άνθρωπο και αυτού δεδομένου καθίσταται μάλλον εχθρός του ανθρώπου, αν θεωρηθεί ότι η ταχύτητα της μεταβολής που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση αποκλείει κάθε ουδετερότητα. Στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιητικής διεργασίας θεσμοί ουσιώδεις για την πνευματική ζωή του ανθρώπου, όπως η κοινωνικότητα ή η θρησκεία, τίθενται όχι ακριβώς στο περιθώριο, αλλά μάλλον εν απουσία, ήτοι αποδομούνται άμα τη ελεύσει του παγκόσμιου. Ωστόσο, ούσα φυσική η κάθε διεργασία παγκοσμιοποίησης αποδεικνύει ότι καθετί φυσικό δεν βαδίζει απαραιτήτως και προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της ζωής του ανθρώπου. Και ακριβώς προς αυτήν την κατεύθυνση οφείλει να δρα ο άνθρωπος συνεπικουρία των θεσμών της πνευματικότητάς του. Στη βάση της φιλοσοφικής σκέψης, η οποία λειτουργεί θεσμικά στον άνθρωπο, από την άποψη ότι είναι κάτι έμφυτο και συνάμα διακριτό από την καθαρή επιστήμη, όπως και από την τέχνη, καθίσταται εφικτή και πρακτέα η αμφιβολία και η ανησυχία του συστήματος που ως τέτοιο περιλαμβάνει κατεξοχήν την παγκοσμιότητα. Στο πλαίσιο μιας παράλληλης ανάγνωσης της σκέψης του Ηράκλειτου και του Λάο- Τσε μπορεί κανείς να διαπιστώσει τη συμβολή τους στην εξέλιξη της παγκόσμιας φιλοσοφίας και κυρίως τη διαχρονικότητα της σκέψης τους, η οποία εν προκειμένω συνίσταται σε μια διαφορετική ανάγνωση της παγκοσμιοποίησης. Άλλωστε αμφότεροι έζησαν σε εποχή κατά την οποία και τόπους όπου άλλου τύπου παγκοσμιοποίηση έλαβε χώρα, αφενός ως πνευματική ζύμωση στον χώρο της Ιωνίας (αλλά και της κάτω Ιταλίας) και αφετέρου ως σύγκρουση αυτόνομων βασιλείων στην πορεία μιας αυτοκρατορίας προς την ένωση. 1 Noam Chomsky, Αποτυχημένες Πολιτείες, Πατάκη, Αθήνα, 2007, σσ Αυτόθι, σελ

5 Η κυρίαρχη ιδέα στο Ταο Τε Κινγκ είναι το Ταο, ο δρόμος, η ατραπός. Ήδη με το να ονοματίζεται είναι σα να χάνει τη δύναμή του, μας αποκαλύπτει ήδη ο πρώτος στίχος του ποιήματος 3. Το αληθινό Ταο είναι εκείνο, που δεν έχει όνομα, αρχή και τέλος. Διότι η μορφή οριοθετεί και το Ταο παρουσιάζεται (αλλά δεν μας αποκαλύπτεται) ως μήτρα των πιο μύχιων μυστηρίων, προσλαμβάνοντας μια μεταφυσική διάσταση, όμοια με την ηρακλείτεια ιδέα του Ενός, που ως ολότητα και, άρα, σοφία, επιλέγει και δεν επιλέγει, θέλει και την ίδια στιγμή δεν θέλει, να αποκαλείται Δίας. Η διαλεκτική, λοιπόν, συνιστά τον ασφαλή τρόπο δόμησης του ποιήματος, μια διαλεκτική που κατεξοχήν συναντούμε στον Ηράκλειτο. Η σημασία της διαλεκτικής τέχνης του Λάο-Τσε έγκειται στο ότι απλώς λειτουργεί ως τέτοια, χωρίς να προκρίνει το ένα ή το άλλο στοιχείο. Η ομορφιά και η ασχήμια, το καλό και το κακό, το είναι και το μη είναι, το δύσκολο και το εύκολο, το υψηλό και το χαμηλό υφίστανται μέσα από τη μεταξύ τους αρμονία και ποτέ το ένα δεν υπερτερεί του άλλου. Για τον Ηράκλειτο η ίδια ιδέα αποτελεί ένα από τα κύρια, όσο και δυσνόητα σημεία της διδασκαλίας του, καθώς τα εναντιόδρομα έχουν ενιαία φορά. Από τα αντίθετα γεννιέται η ωραιότερη αρμονία 4. Τα δύο αντίθετα νοούνται ως τα δύο μισά του όλου, του Eνός κατά τον Εφέσιο. Ωστόσο, ο Λάο-Τσε ξεστρατίζει, κάπως, από τη βασική του αρχή τονίζοντας ως σοφία τη μη-δράση σε αντιδιαστολή προς τη δράση. Αυτό μας οδηγεί στο να υποθέσουμε ότι η δράση και η μη δράση εννούνται ως ανθρώπινες ενέργειες, η τέλεση των οποίων φέρνει τον άνθρωπο ένα βήμα πιο κοντά στο Ταο. Η μη δράση προκρίνεται και αποτελεί δείγμα σοφίας από την άποψη ότι σοφός είναι εκείνος που αφήνει τα πράγματα να κυλούν μέσα στο αιώνιο γίγνεσθαι του Ταο και δεν παρεμβαίνει, ώστε να μην χαλάσει την παγκόσμια ισορροπία. Την ιδέα της ισορροπίας των αντιθέτων, αν και διάχυτη σε όλο το ποίημα, τη βρίσκουμε ι- διαίτερα έντονα αρκετά αργότερα ως βαθειά επίγνωση. Το Ταο περνάει μέσα από τη διττότητα, ώστε (ένα μέρος του) να κατακτηθεί από τον σοφό. Η δύναμη αντιτίθεται στο αδύναμο, όπως η σύσπαση στην έκταση και η καταστροφή στη δόξα, όπως η κατάληψη στο άφημα, που εδώ μας θυμίζει ένα είδος χαιντεγγεριανού in der Welt sein. Η διαλεκτική δεν κατακτάται από το Ταο, αλλά αποτελεί την ίδια τη φύση του. Το Ταο, όντας εκ φύσεως διττής τάσης, είναι κάτοχος και δότης της σοφίας και για τον Ηράκλειτο η ισορροπία δεν φαίνεται να είναι κάτι που κερδίζεται, αλλά μάλλον κάτι που είναι, αν λάβουμε υπόψιν μας το τόξο και τη λύρα. Το Ταο, είναι το ηρακλείτειο τόξο και η λύρα, διότι ενέχει την αρμονία και επιπλέον μια αρμονία που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν κατανοούν, παρά μόνον εκείνοι που κατακτούν τη βαθειά επίγνωση. Άλλωστε και ο Ηράκλειτος δείχνει απορημένος πώς αυτό δεν γίνεται αντιληπτό (ου ξυνιάσιν). Συνεπώς, το Ταο βρίσκεται σε μια αιώνια διαμάχη με τον ε- αυτό του, χάρη στην οποία συντηρείται. Είναι, δηλαδή, εκ φύσεως διαλεκτικό, όπως είναι το τόξο και η λύρα, κατά μια έννοια διαφερόμενον εωυτώι ομολογέει. Είναι θεμιτό να αποπειραθεί κανείς να ανακαλύψει και την αντιστοιχία ως προς τη γνώση και ως προς την ηθική (που δεν μπορεί παρά να συνδέεται με το πολιτικό) στους δύο στοχαστές και η σημασία της γνώσης καθίσταται ιδιαιτέρως βαρύνουσα στο πλαίσιο μιας θεώρησης του παγκοσμιοποιητικού φαινομένου ως ολότητα και ως συνέχεια. Η γνώση νοείται πρωτίστως ως αυτογνωσία υπό το πρίσμα μιας φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, η οποία εξετάζει τον άνθρωπο ως υποκείμενο και φορέα σκέψης και πολιτισμού (και εδώ η γνώση προϋποτίθεται) και ταυτόχρονα τον εξαίρει σε ένα θεϊκό ή υπερανθρώπινο επίπεδο. Η αρετή συνδέεται με την αλήθεια και μάλιστα την απόλυτη αλήθεια. Εδώ βρίσκουμε τον Jean Brun, ο οποίος εξέφρασε την άποψη ότι η φιλοσοφία του Ηράκλειτου δεν είναι μια φιλοσοφία του γίγνεσθαι 3 Τάο Τε Τζιγκ 1,1. 4 DK, B 8. 61

6 (devenir), αλλά του επανέρχεσθαι (revenir) και συνεχίζει υποστηρίζοντας, ότι ο στοχασμός του Εφέσιου έχει να κάνει όχι τόσο με το γίγνεσθαι του είναι, παρά με ένα γίγνεσθαι μέσα στο είναι 5. Παρόμοια και ο Αξελός βλέπει τον Ηράκλειτο να στοχάζεται και να «εκφράζει τον ρυθμό του εν γίγνεσθαι είναι της ολότητας» 6. Εξού και υποθέτει ότι το γίγνεσθαι κινεί τα α- ντίθετα, που η ίδια η αντίθεσή τους και η ένωσή τους κάνει ώστε να εκδηλώνονται ως αντίθετα. Η σύνδεση της Αρετής ( 德 ) με την αλήθεια βλέπουμε να περνάει μέσα από και να εκφράζεται μέσω της επιστροφής, μέσω ενός αιώνιου και αδιάκοπου revenir. Είναι πιθανό ότι ο Ηράκλειτος έδινε μεγάλη σημασία στην παιδική αθωότητα μέσα στο εξαιρετικά δυσνόητο σύστημα ηθικής, που είχε αναπτύξει 7. Μάλιστα η παράδοση τον θέλει, στην περίοδο της σχεδόν πλήρους περιφρόνησής του προς του συμπολίτες του, να έχει αποτραβηχτεί από τους ανθρώπους και να παίζει με τα παιδιά στον ναό της Αρτέμιδος. Δεν απορούμε που στο τέλος χαρίζει τη βασιλεία στο παιδί, που παρομοιάζοντάς το με τον Χρόνο, αποδίδει σε αυτό όλη τη συμπαντική εξουσία. Αν καταφύγουμε ξανά στον Αξελό θα διαπιστώσουμε ότι ο χρόνος συμβολίζει το γίνεσθαι της ολότητας, που ομοιάζει με το παιδικό παιχνίδι. εντούτοις, παρατηρούμε ότι όλο το βάρος πέφτει πάνω στην έννοια-συμβολισμό του παιχνιδιού και όχι στο παιδί. Ο παις, στον Ηράκλειτο είναι πράγματι πιθανό να συμβολίζει ταυτόχρονα την αθωότητα και μαζί το νεαρό του αγέννητου και πάντα νέου Χρόνου, ενώ στον Λάο-Τσε το βρέφος σε συνδυασμό με τη χρήση του επιστρέφοντος και της απλότητας παίζει τον ρόλο του διαρκώς αναγεννώμενου. Το Ταο, ως άμορφο και μη σχηματοποιημένο, όπως το συναντήσαμε στην αρχή του ποιήματος, μοιάζει, θα έλεγε κανείς, με έναν κύκλο, όπου δεν μπορούμε να διακρίνουμε ποια είναι η αρχή και ποιο το τέλος. Αυτό μας φέρνει στον νου ένα σχετικό ηρακλείτειο απόσπασμα: ξυνόν γαρ αρχή και πέρας επί κύκλου περιφερείας (κοινό είναι η αρχή και το τέλος στην περιφέρεια του κύκλου). Και εδώ φαίνεται να συντίθεται ένα είδος εσώτερης αρμονίας, η οποία, ούσα εσώτερη, είναι καλύτερη, όπως, δηλαδή και στην περίπτωση του τόξου και της λύρας. Σε αντιδιαστολή προς τον κύκλο ως σύμβολο της αρμονίας, που προκύπτει μέσα από την α- ντίθεση στο φιλοσοφικό ποίημα του Λάο-Τσε, είναι το ζεύγος Yin και Yang. Το Yin και Yang είναι η ουσία της διαλεκτικής τέχνης και συμβολίζει κάθε αντιθετικό ζευγάρι, που βρίσκουμε στη φύση, το ζεστό και το κρύο, το σκληρό και το μαλακό, το καλό και το κακό, το αρσενικό και το θηλυκό. Η ενεργοποίηση του Yin Yang λαμβάνει χώρα στον βαθμό που κανένα από τα δύο εκάστοτε συστατικά δεν υπερβαίνει το άλλο. Η ομοιότητα με το Yin-Yang δεν είναι α- πλώς φαινομενική, μορφική, αλλά ουσιώδης. Αυτό καθίσταται φανερό αν επιχειρήσουμε να διαβάσουμε το ξυνόν αρχή και πέρας ως μη αρχή και μη πέρας. Πράγματι, ο Ηράκλειτος δίνει την εντύπωση ότι στη σκέψη του δεν χωρά αρχή ή τέλος, παρά μόνον συνέχεια και ροή. Θα προσέθετε κανείς, ότι στον κύκλο δεν τυχαίνει απλώς να μην ξεχωρίζει η αρχή από το τέλος, αλλά υφίσταται ως κύκλος ακριβώς επειδή δεν υπάρχει αρχή και τέλος. Τί θα ήταν, λοιπόν, Ταο για τον Ηράκλειτο; Δεδομένης μιας απειρότητας των ενεργειών και των δυνάμεων που συγκεντρώνει αυτό το στοιχείο είναι μάλλον άτοπο να το συνδέσουμε, πόσο δε μάλλον, να το ταυτίσουμε με κάποια βασική, ηρακλείτεια ιδέα. Η γενεσιουργός δύναμη του Ταο τείνει προς την ηρακλείτεια φωτιά, όμως, για τον Εφέσιο ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε, αλλά ήταν ανέκαθεν. Ωστόσο και η φωτιά μάλλον είναι παρά γίνεται, επομένως θα μπορούσαμε, τρόπον τινά, να δούμε ένα είδος Ταο στο πυρ του Ηράκλειτου. Η φωτιά μόνο σε 5 Jean Brun, Οι Προσωκρατικοί, Χατζηνικολή, Αθήνα, 1992, σελ Κώστας Αξελός, Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία, Εξάντας, Παρίσι, 1976, σ Αν και θα ήταν ακριβέστερο, ίσως, να μιλούμε για ηθικές αντιλήψεις, παρά για ολοκληρωμένο σύστημα ηθικής. 62

7 μια περίπτωση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί δημιουργική, στον βαθμό, δηλαδή, που φροντίζει, ώστε η ψυχή να παραμένει ξερή και, κατά συνέπεια, σοφότατη και άριστη. Ίσως, πάλι μπούμε στον πειρασμό να ταυτίσουμε το Ταο με τον Λόγο. Ο Λόγος είναι μια δύναμη νοητική, μέσω της οποίας αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Αν ανατρέξουμε στον Αξελό, θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχει, ώστε να μας κάνει να κατανοούμε την ολότητα ως ενότητα και μόνον, ενώ λίγο αργότερα ανακύπτει και η χρησιμότητά του να μας αποκαλύπτει την α- λήθεια, μια αλήθεια που υφίσταται ως τέτοια και ανακαλύπτεται, όχι που επινοείται. Στη βάση μιας σκέψης της ολότητας, στην οποία περικλείονται οι διεργασίες παγκοσμιοποίησης, έστω και ως εντελώς φυσικές, οφείλουμε να στοχαστούμε πάνω στον ρόλο της φιλοσοφίας εν γένει στο ζήτημα της παγκοσμιοποίησης. Μπορεί να υποτεθεί ότι ο Ηράκλειτος και ο Λάο-Τσε έδειξαν έναν δρόμο. Εντούτοις το ίδιον της σκέψης τους έγκειται ακριβώς στην αυτογνωσία και την εύρεση του μονοπατιού, εκείνου του απάτητου δρόμου, όπως λέει ο ποιητής 8, που ο καθένας από εμάς πρέπει να χαράξει και να ακολουθήσει στην πορεία μιας άλλης ηθικής και συναφώς μιας άλλης πολιτικής που θα καταστήσουν το παγκόσμιο μια διεργασία πλήρως ανθρώπινη και θα επιτρέψουν στον άνθρωπο να θεωρήσει το παγκόσμιο ως μια ολότητα εντός της οποίας το καλό και το κακό δεν ξεχωρίζουν ακριβώς διότι τίθενται σε μια κατάσταση πέραν αυτών, αλλά εγγράφονται στο εσωτερικό μιας πλήρους εναρμόνισης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ames R. T. - Hall L. D., Daodejing: "making this life significant" : a philosophical translation, Ballantine Books, Michigan Brun J., Οι Προσωκρατικοί, Χατζηνικολή, Αθήνα Chomsky N., Αποτυχημένες Πολιτείες, Πατάκη, Αθήνα Diels H. Kranz W. (Α & Β τ.), Οι Προσωκρατικοί. Οι μαρτυρίες και τα αποσπάσματα. Die Fragmente der Vorsokratiker, Παπαδήμα, Αθήνα Guanghu He, Shining Gao, Lidao Song, Junyao Xu, A Taoist classic; the book of Lao-Zi, Beijing, Foreign University Press (based on Ren Liyu s Book of Lao Zi A Modern Chinese Translation published by the Shanghai Chinese Classics Publishing House in 1985), Beijing Αξελός Κ., Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία, Εξάντας, Παρίσι Φάλκος - Αρβανιτάκης Τ. Ηράκλειτος Άπαντα, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη Two roads diverged in a wood, and I- I took the one less travelled by, And that has made all the difference, The road not take, Robert Frost. 63

8