Η Έρευνα στα Ελληνικά Πανεπιστήµια και η Ευρωπαϊκή Πραγµατικότητα

Transcript

1 Η Έρευνα στα Ελληνικά Πανεπιστήµια και η Ευρωπαϊκή Πραγµατικότητα Ιωάννης Π. Γεροθανάσης Καθηγητής Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων Πρώην Πρύτανης Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων Μέλος της Α ΙΠ Η ανώτατη εκπαίδευση, η έρευνα και η καινοτοµία είναι πλέον στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής πολιτικής. Ως αποτέλεσµα, κεντρικό άξονα κάθε συζήτησης η οποία αφορά το ρόλο της δυναµικής οικονοµίας στην κοινωνική ανάπτυξη, αποτελεί το τρίγωνο της γνώσης, δηλαδή, η αλληλεπίδραση εκπαίδευσης, έρευνας και καινοτοµίας. Τα Πανεπιστήµια συνεπώς από άποψη ευρωπαϊκής πολιτικής είναι στο επίκεντρο της Ευρώπης της γνώσης και της παραγωγής νέας γνώσης µέσω της επιστηµονικής έρευνας. Η έρευνα όµως προϋποθέτει σηµαντικές επενδύσεις και επαρκή χρηµατοδότηση. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο ο µέσος όρος δαπανών έρευνας και ανάπτυξης το 2004, ως % ποσοστό του ΑΕΠ, ήταν περίπου στο 1,85%. Την πρωτοκαθεδρία κατέχει η Ιαπωνία µε 3,18%, ενώ η Αµερική είναι στο 2,66%. Η Κίνα υπολείπεται σηµαντικά µε 1,31%, αν όµως ληφθεί υπόψη ότι ο ρυθµός ανάπτυξης είναι στο 10%, πολύ σύντοµα θα καταστεί από τις πιο δυναµικές χώρες σε ότι αφορά την έρευνα και την καινοτοµία. Το ποσοστό του 1,85% επί του ΑΕΠ της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν είναι ικανοποιητικό και αυτό οφείλεται αφενός στο γεγονός ότι οι κύριες οικονοµικά και καινοτοµικά ανταγωνιστικές χώρες (ΗΠΑ και Ιαπωνία) βρίσκονται σε σαφώς υψηλότερο επίπεδο, αφετέρου στο ότι ο στόχος του 2,6% για το 2010, που έχει τεθεί από το 2004, δεν έχει επιτευχθεί. Το ερώτηµα, συνεπώς, το οποίο τίθεται είναι γιατί ο µέσος όρος της Ευρώπης έχει εγκλωβιστεί περίπου στο 1,85% εδώ και µία δεκαετία; Που οφείλεται η µη επίτευξη του στόχου του 2,6%, λαµβανοµένου υπόψη ότι, τουλάχιστον σε ότι αφορά το 7ο πλαίσιο, ο προϋπολογισµός της έρευνας είναι αυξηµένος περίπου κατά 63% σε σχέση µε το 6ο πλαίσιο; Η απάντηση είναι απλή. Υπάρχουν χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως η Φινλανδία και η Σουηδία, µε πολύ υψηλές συνολικές δαπάνες έρευνας και Γεροθανάσης Ι. Page 1

2 καινοτοµίας, ενώ υπάρχουν και χώρες που είναι εξαιρετικά χαµηλά. Στην κατηγορία των χωρών µε πολύ χαµηλά % ποσοστά του ΑΕΠ για έρευνα και καινοτοµία, βρίσκεται η Ελλάδα καθώς και οι περισσότερες από τις χώρες που πρόσφατα έγιναν µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρουσιάζει ενδιαφέρον η πορεία χρηµατοδότησης της έρευνας και καινοτοµίας, ως % ποσοστό του ΑΕΠ, την τελευταία δεκαετία στην Ελλάδα. Το ποσοστό του έτους 1999 ήταν περίπου στο 0.6%, σηµείωσε πτώση το 2001 και µία περαιτέρω σηµαντική πτώση το 2004 (0,55%). Γεροθανάσης Ι. Page 2

3 Η αύξηση το 2005 στο 0,58% δεν οφείλεται, πιθανόν, σε πραγµατικούς όρους αλλά µάλλον σε αποπληρωµές προηγούµενων χρόνων των προγραµµάτων «Ηράκλειτος» και «Πυθαγόρας». Κανένας αρµόδιος φορέας, δυστυχώς, µέχρι σήµερα δεν κατέγραψε την πορεία των δαπανών έρευνας και ανάπτυξης το 2007, 2008 και το Θα αποτολµήσω µία δυσµενή πρόβλεψη ότι πολύ πιθανόν µε ποσοστό κάτω από το 0,5% να είµαστε στην προτελευταία θέση της Ευρώπης. Στην τελευταία θέση βρίσκεται η Κύπρος µε 0,45% αν και λόγω της αυξητικής πορείας χρηµατοδότησης της έρευνας και καινοτοµίας τη δεκαετία 1996 (0,22%) (0,42%) πολύ σύντοµα ίσως βρεθεί πάνω από το 0,5%. Θα ήταν συνεπώς αναµενόµενο οι επιπτώσεις των εξαιρετικά χαµηλών δαπανών έρευνας και ανάπτυξης να είναι δραµατικές για το ελληνικό πανεπιστήµιο και αυτό γιατί το 46,7% της χρηµατοδοτούµενης έρευνας διεξάγεται στα Ελληνικά Πανεπιστήµια σύµφωνα µε τα στατιστικά στοιχεία του Σύµφωνα µε τα ίδια στοιχεία το ποσοστό εισροών από την Ευρωπαϊκή Ένωση ανερχόταν στο 21,6%. Γεροθανάσης Ι. Page 3

4 Στην Ελλάδα, σε αντίθεση µε τις σύγχρονες ευρωπαϊκές χώρες, η ανάπτυξη της έρευνας και της καινοτοµίας αναµένεται να χρηµατοδοτηθεί σχεδόν αποκλειστικά µέσω του ΕΣΠΑ Πρόκειται για δύο µεγάλα επιχειρησιακά προγράµµατα του Υπουργείου Ανάπτυξης (ΥΠΑΝ) και του Υπουργείου Παιδείας συνολικού προϋπολογισµού 440 και 433 εκατοµµυρίων ευρώ, αντίστοιχα. Στα ποσά αυτά θα πρέπει να προστεθούν και 292 εκατοµµύρια ευρώ από µία επιπλέον δράση του ΥΠΑΝ που ονοµάζεται ΑΞΙΑ και περιλαµβάνει χρηµατοδότηση τεχνολογικών πάρκων, πόλων καινοτοµίας κτλ. Συνολικά θα διατεθούν 1,1 δισεκατοµµύρια ευρώ τα οποία αν κατανεµηθούν ισοµερώς στα έτη της περιόδου προκύπτουν 116 εκατοµµύρια ευρώ το χρόνο. Η χρηµατοδότηση αυτή αφορά τα 23 Πανεπιστήµια, 16 ΤΕΙ και 48 Ερευνητικά Κέντρα και ανεξάρτητα Ινστιτούτα της Ελλάδας. Ας επιχειρήσουµε λοιπόν µία σύγκριση µε υψηλού επιπέδου Ευρωπαϊκά Πανεπιστήµια. Ο προϋπολογισµός του Πανεπιστηµίου της Γλασκόβης το 2008 ήταν 450 εκατοµµύρια ευρώ, εκ των οποίων, για την ενίσχυση της έρευνας διατέθηκε το ποσό των 132 εκατοµµυρίων ευρώ. Το Πανεπιστήµιο αυτό της Σκωτίας συνεπώς είχε εισροή χρηµατοδότησης της έρευνας το 2008 µεγαλύτερης αυτής που αναµένουν από το ΕΣΠΑ όλα τα Ελληνικά Πανεπιστήµια, ΤΕΙ και Ερευνητικά Κέντρα σε ετήσια βάση (116 εκατοµµύρια ευρώ). Εδώ θα µπορούσε να υποθέσει κανείς ότι το Πανεπιστήµιο της Γλασκόβης είναι ανταγωνιστικό σε διεθνές επίπεδο µε σηµαντικές εισροές από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι πηγές και το ύψος χρηµατοδότησης αυτού του Πανεπιστηµίου έχουν ως εξής: από το Συµβούλιο Έρευνας (Research Council) 47,1 εκατοµµύρια, από διάφορες µη κερδοσκοπικές οργανώσεις (Charities) 36,3 εκατοµµύρια, από την Κυβέρνηση 13,2 εκατοµµύρια (περίπου 10%) και από την Ευρωπαϊκή Ένωση µόλις 5,9 εκατοµµύρια, δηλαδή ποσοστό 4%. Θα πρέπει να τονισθεί ότι η σύγκριση γίνεται µε ένα Πανεπιστήµιο που βρίσκεται στην ελίτ των κορυφαίων Βρετανικών Πανεπιστηµίων µε προπτυχιακούς φοιτητές και περίπου µεταπτυχιακούς φοιτητές. Πρόκειται για ένα Πανεπιστήµιο πολύ-θεµατικό που από άποψη µεγέθους είναι µεταξύ των Πανεπιστηµίων Ιωαννίνων και Πατρών. Γεροθανάσης Ι. Page 4

5 Ας εξετάσουµε την περίπτωση του Πανεπιστηµίου του Cambridge. Ο προϋπολογισµός είναι 1,08 δισεκατοµµύρια ευρώ ετησίως. Η χρηµατοδότηση της έρευνας είναι στο ύψος των 240 εκατοµµυρίων που αποτελεί το 24% του προϋπολογισµού. Το κορυφαίο αυτό Πανεπιστήµιο της Ευρώπης θα αναµέναµε να έχει σηµαντικό βαθµό εισροών λόγω των ευρωπαϊκών προγραµµάτων. Σύµφωνα µε τα οικονοµικά δεδοµένα των ετών 2008, 2009 και 2005, το % ποσοστό συµµετοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις δαπάνες έρευνας είναι µικρότερο από 7%, όπως και στο Πανεπιστήµιο της Γλασκόβης. Πιο συγκεκριµένα για το 2008 η χρηµατοδότηση του Συµβουλίου Έρευνας (Research Council) ήταν 119,1 εκατοµµύρια, το σύνολο των διαφόρων µη Γεροθανάσης Ι. Page 5

6 κερδοσκοπικών οργανώσεων UK based charities 80,2 εκατοµµύρια και το σύνολο της δηµόσιας κρατικής χρηµατοδότησης, της βιοµηχανίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης 72,8 εκατοµµύρια. Με βάση τα παραπάνω δεδοµένα της Αγγλίας, που έχει συγκεκριµένη ερευνητική πολιτική µε σαφείς καινοτοµικούς στόχους και προσανατολισµούς, τι µπορούµε να συµπεράνουµε για την Ελλάδα σε ότι αφορά την εφαρµογή της ευρωπαϊκής πολιτικής δηλαδή της δηµιουργίας περιφερειών γνώσης µε ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα αριστείας, ερευνητικά κέντρα υψηλού επιπέδου, πόλους καινοτοµίας, τεχνολογικά πάρκα, και λοιπούς ερευνητικούς φορείς; Θα αναφερθούµε επιγραµµατικά: στη μη υλοποίηση της εξαγγελίας του 2006 για τη δημιουργία μιας σπονδυλικής στήλης έρευνας και καινοτομίας στις Περιφέρειες με ερευνητικά κέντρα αριστείας σε άμεση συνεργασία με δυναμικά Πανεπιστήμια της Περιφέρειας. Στη διαρκή (επί δεκαετίες) απουσία εθνικής στρατηγικής ανάπτυξης της έρευνας. Στη διαρκώς φθίνουσα πορεία χρηματοδότησης της έρευνας στη δεκαετία Στη σποραδική και ασυνεχή χρηματοδότηση από εθνικούς πόρους (π.χ. ΠΕΝΕΔ). Στη σποραδική και ασυνεχή χρηματοδότηση δράσεων από πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως «Ηράκλειτος», «Πυθαγόρας» κ.λπ. Με βάση τα παραπάνω δεδοµένα, είναι οι ποιοτικές και ποσοτικές επιδόσεις των Ελληνικών Πανεπιστηµίων σε θέµατα έρευνας, τεχνολογίας και καινοτοµίας χαµηλές; Εάν επικεντρωθούµε σε θέµατα έρευνας θα µπορούσαµε να ισχυριστούµε ότι στην Ελλάδα συµβαίνουν δύο σηµαντικά επιτεύγµατα τα οποία αξίζει να τα επισηµάνουµε. Πρώτον, ο µέσος όρος χρηµατοδότησης των ελληνικών Πανεπιστηµίων από την Ε.Ε. είναι άνω του 20% και πολλαπλάσια και αυτού ακόµη του κορυφαίου Πανεπιστηµίου του Cambridge. εύτερον, η Ελλάδα από άποψη αριθµού δηµοσιεύσεων βρίσκεται σαφώς πάνω από το µέσο όρο. Το εντυπωσιακό είναι ότι βρισκόµαστε υψηλότερα ακόµη και από τις ΗΠΑ, και σε ελαφρώς χαµηλότερο επίπεδο από τη Γερµανία. Βέβαια πρόκειται για Γεροθανάσης Ι. Page 6

7 αριθµό δηµοσιεύσεων ανά πληθυσµό χιλίων ατόµων. Αν λάβουµε υπόψη ποιοτικά κριτήρια, όπως για παράδειγµα το citation index, είναι σαφές ότι βρισκόµαστε κάτω από το µέσο όρο και βεβαίως αυτό είναι κάτι που πρέπει να µας προβληµατίσει. Με βάση τα όσα έχουν επισηµανθεί παραπάνω χρειάζεται να γίνει µία νέα «µεταρρύθµιση» στην Ελλάδα; Μήπως απαιτείται «αλλαγή» που είναι πιο εύηχη και έχει ιστορική σηµασία; Μήπως είναι αναγκαίος, για παράδειγµα, ο «εκσυγχρονισµός»; Στη χώρα της βαλκανικής που ζούµε και παρότι βρισκόµαστε χρονικά στο µέσο του ΕΣΠΑ , δυστυχώς εξακολουθεί να αποτελεί Γεροθανάσης Ι. Page 7

8 αντικείµενο διαβούλευσης ο τρόπος αξιολόγησης των προγραµµάτων «Ηράκλειτος» και «Θαλής». Τα θέµατα αυτά θα έπρεπε να είχαν συζητηθεί και επιλυθεί την περίοδο , το αργότερο έως το Προφανώς, το κυρίως ζητούµενο σε αυτή τη χώρα της βαλκανικής είναι η κοινή λογική. Θα πρέπει επιτέλους να γίνει αντιληπτό ότι 1+1 = 2, το οποίο φαίνεται στην χώρα µας ότι είναι πιο δύσκολο να γίνει κατανοητό από τη θεωρία της σχετικότητας. Γεροθανάσης Ι. Page 8