«Ο πλούτος και η φτώχεια των Εθνών» Συγγραφέας: David Landes

Transcript

1 «Ο πλούτος και η φτώχεια των Εθνών» Συγγραφέας: David Landes Πρόλογος Ο Λάντες αφιέρωσε στη μελέτη της ιστορίας της οικονομικής ανάπτυξης περισσότερο από μισό αιώνα συνεισφέροντας ουσιαστικά στη διαμόρφωση της οικονομικής ιστορίας ως πεδίου της οικονομικής ανάλυσης. Επηρεάστηκε στο έργο του από τον Σουμπέτερ, ο οποίος με τη σειρά του είχε επηρεαστεί από τους οικονομολόγους της κλασσικής σχολής: στόχος όλων είναι η ανακάλυψη των παραγόντων και των μεταβλητών που οδηγούν σε δημιουργία, αύξηση, διανομή και κατανάλωση του πλούτου. Και τη μελέτη και τη γνώση των νόμων που κυβερνούν τη φύση και την κοινωνία. Αναζητούν μια θεωρία της ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας Οι κλασσικοί οικονομολόγοι προτείνουν θεσμικές αλλαγές και καταγράφουν εμφανώς τις βασικές κατευθύνσεις της πολιτικής οικονομίας ως κοινωνικής επιστήμης. Δεν διαθέτουν όμως μια δυναμική ιστορική ανάλυση, δηλ. αρνούνται την ιστορικότητα του καπιταλιστικού συστήματος. Οι νέο κλασσικοί (εμφάνιση τελευταίο τέταρτο του 19 ου αι.) αφήνουν κατά μέρος την μελέτη του παραγωγικού φαινομένου για να μελετήσουν την λογική συμπεριφορά του καταναλωτή. Στη Θεωρία τους το ανθρώπινο όν μεταμορφώνεται σε οικονομικό άνθρωπο, αποκλειστικά και πλήρως υπολογιστή. Όμως η θεωρία αυτή καθίσταται ανεπαρκής να κατανοήσει την καπιταλιστική πραγματικότητα. Αντίθετα, ο Σουμπέτερ δίνει κεντρικό ρόλο στον «καινοτόμο επιχειρηματία». Επίσης τονίζει στο έργο του ότι ο καπιταλισμός είναι μια εξελικτική διαδικασία. Η εξέλιξη είναι ιστορική έννοια αποκτά νόημα εντός μιας ιστορικής διαδικασίας. Θεμελιώδες φαινόμενο της οικονομικής ανάπτυξης είναι η επιχειρηματική δραστηριότητα, αποτέλεσμα της οποίας είναι η καινοτομία. Για τον Λάντες ο αποφασιστικός παράγοντας ακμής και παρακμής είναι οι νοοτροπίες, οι αξίες και η κουλτούρα, και όχι τόσο οι κοινωνικοί θεσμοί. Κινητήριος μοχλός της καπιταλιστικής οικονομικής ανάπτυξης είναι η ιδιωτική επιχειρηματική δραστηριότητα και βασικοί παράγοντες ώθησης είναι το κοινωνικό περιβάλλον και η κουλτούρα. Σε αυτό το βιβλίο: «Γιατί μερικά κράτη είναι πλούσια και άλλα είναι φτωχά»? (ξεπερνά και τον Άνταμ Σμίθ που διερεύνησε μόνο τα αίτια του πλούτου των εθνών). Στόχος του είναι η ανάλυση της παγκόσμιας οικονομικής ιστορίας. Ως ερμηνευτικό πλαίσιο του πλούτου ή της φτώχειας προτάσσεται ένα τετράπλευρο που σε κάθε πλευρά του βρίσκονται η ιδιωτική επιχειρηματικότητα, η τεχνολογία, οι κοινωνικοί θεσμοί και η κουλτούρα. Αναγνωρίζει και ο ίδιος ότι σκοπός είναι να γράψει παγκόσμια ιστορία Εισαγωγή Αύξηση του προσδόκιμου ζωής από τα οφέλη της πρόληψης και της καθαριότητας και από την καλύτερη ιατρική θεραπεία. Βασικό προϊόν της Βιομηχανικής Επανάστασης ήταν το φτηνό, πλενόμενο βαμβάκι. Και η μαζική παραγωγή σαπουνιού.

2 Η καλύτερη διατροφή επίσης αιτία μείωσης ασθενειών και θανάτων. Βέβαια, τα οφέλη ήταν μεγαλύτερα στα βιομηχανικά έθνη όπου εφαρμόστηκε η ιατρική φροντίδα για όλους Η εφαρμογή της γνώσης και της επιστήμης αποτελεί την κύρια αιτία όλων. Χωρισμός του κόσμου σε 3 κατηγορίες εθνών: 1. εκείνα που ο πληθυσμός τους ξοδεύει για να διατηρήσει χαμηλό βάρος 2. εκείνα που τρώει για να επιβιώσει 3. εκείνα που ο πληθυσμός τους δεν ξέρει πώς να εξασφαλίσει το επόμενο γεύμα Χάσμα στον πλούτο και στην υγεία: Δύση και οι υπόλοιποι! Καθώς η διαίρεση που υποστηρίζει ο Λάντες είναι ιστορική. Συμφέρον των πλουσίων είναι να βοηθήσουν τους φτωχούς να γίνουν πλουσιότεροι και υγιέστεροι. Διαφορετικά, αυτές οι χώρες θα πάρουν αυτό που δεν μπορούν να δημιουργήσουν => θα εξάγουν ανθρώπους, καθώς ο πλούτος είναι ακατανίκητος μαγνήτης. 2 σχολές που απαντούν στα αρχικά ερωτήματα του βιβλίου: 1 η σχολή: «Ο πλούτος και η κυριαρχία των Δυτικό είναι ένας θρίαμβος του καλού επί του κακού» 2 η σχολή: «Οι Ευρωπαίοι είναι επιθετικοί και άσπλαχνοι. Και τα θύματά τους είναι αθώοι και αδύναμοι» Ο Λάντες υποστηρίζει ότι υπάρχει αλήθεια και στις 2 σχολές αλλά και στοιχεία ιδεολογικής φαντασίας. Κεφάλαιο 1 ο «Φυσικές ανισότητες» Ο Χαντιγκτον δίνει κακό όνομα στη γεωγραφία καθώς απέδωσε πάρα πολλά στον παράγοντα αυτό μέχρι και τον πολιτισμό, κατατάσσοντας ιεραρχικά τους πολιτισμούς αποδίδοντας τα εύσημα του καλύτερου με βάση το ευνοϊκότερο κλίμα. (παράδοση της ηθικής γεωγραφίας, σύνδεση του περιβάλλοντος με την ιδιοσυγκρασία) Όμως στη συνέχεια οι άνθρωποι έγιναν εχθρικοί προς τέτοιες ρατσιστικές και αντιπαθείς συγκρίσεις. Αν και, πράγματι σήμερα οι πλούσιες χώρες με υψηλό κατακεφαλήν εισόδημα βρίσκονται στις εύκρατες ζώνες Άλλοι μελετητές κατηγορούν την τεχνολογία και τις πλούσιες χώρες που την ανέπτυξαν. Καθώς και τις αποικιοκρατικές δυνάμεις. Τονίζονται και οι επιδράσεις του περιβάλλοντος: 1. Το κλίμα: οι άνθρωποι αποφεύγουν τα άκρα. Γι αυτό και χρησιμοποιούν δούλους στα ημιτροπικά κλίματα. Στόχος ήταν η μετατόπιση της εργασίας και του μόχθου σε αυτούς που δεν μπορούν να φέρουν αντιρρήσεις. Η ζέστη αποτελεί επίσης εστία ασθενειών 2. Το νερό: στις τροπικές περιοχές οι βροχοπτώσεις είναι επαρκείς αλλά πολύ δυνατές γι αυτό και είναι δύσκολη η καλλιέργεια αυτών των εδαφών. Έτσι, η αστικοποίηση της Αφρικής στηρίζεται στην εισαγωγή τροφίμων. Δεν είναι τυχαίο που οι εγκαταστάσεις και οι πολιτισμοί ακολουθούσαν τον ρου των ποταμών. Η ζωή στα φτωχά κλίματα είναι επισφαλής, καταπιεστική, κτηνώδης Η επιστήμη και η τεχνολογία είναι το κλειδί.

3 Κεφάλαιο 2 ο «Απαντήσεις στη γεωγραφία: Ευρώπη και Κίνα» Ανομοιότητα εντοπίζει και σε αυτές τις δύο περιοχές που βρίσκονται και οι 2 στις εύκρατες ζώνες. Ευρώπη: α) Κλίμα: ψυχροί χειμώνες => περιορίζουν τους παθογόνους οργανισμούς, αλλά σχετικά ήπιες θερμοκρασίες όλο το χρόνο => μπορούν να σπέρνουν όλο το χρόνο ( το κλίμα οφείλεται από το ρεύμα από τον κόλπο του Μεξικού) Ασία:Συνεχής και ομοιόμορφη προσφορά νερού. Η Ευρώπη αναπτύχθηκε μετά την Αίγυπτο και την Σουμερία, εξαιτίας των δασών από σκληρό ξύλο. Δεν είχαν τα απαραίτητα εργαλεία για να δημιουργήσουν καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Επίσης στη Ευρώπη εξέθρεψαν μεγάλα και δυνατά ζώα σε σχέση με άλλες περιοχές, όπως το ευρωπαϊκό άλογο. Και αυτό αποτελούσε πλεονέκτημα. Επίσης η δίαιτα των Ευρωπαίων τους ωφέλησε. Έγιναν ψηλότεροι και δυνατότεροι και τους έδωσε πιο ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα Αντίθετα στην Ασία ο κανόνας ήταν οι πλημμύρες ή οι ξηρασίες Αναπαραγωγική στρατηγική της Κίνας: όλοι παντρεύονταν νέοι και αποκτούσαν πολλά παιδιά. Το κράτος στηρίζεται στον πληθυσμό και στην επάρκεια τροφίμων Η καλλιέργεια ρυζιού διαδόθηκε για να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού. Όμως απαιτήθηκε για αυτή, η σωστή διαχείριση των υδάτινων πόρων. Αυτή με τη σειρά της απαιτεί μια υπερ τοπική εξουσία που αποτελούσε δύναμη προώθησης της αυτοκρατορικής αρχής. «Υδραυλικές κοινωνίες» Κεφάλαιο 3 ο «Η ευρωπαϊκή μοναδικότητα: ένας διαφορετικός δρόμος» Αρχικά πολλές επιδρομές και τρομοκρατία (Νορμανδοί, Σαρακηνοί, Ούγγροι). Τους αντιμετώπισαν τελικά οι Ευρωπαίοι. Από εκείνη τη στιγμή ξεκινά η οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης. Τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα και η ιδιωτική ιδιοκτησία έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο Επίσης ο πολιτικός κατακερματισμός της ήταν τελικά ευεργετικός, γιατί έτσι δεν μπορεί να υπάρξει καταπιεστική συμπεριφορά είχαμε τη δημιουργία της πόλης κοινότητας (μοναδικό φαινόμενο παγκοσμίως) Ουσία της κοινότητας: η οικονομική λειτουργία της και η εξαιρετική πολιτική της ισχύς. Τότε ακολούθησε και η χειραφέτηση των χωρικών Επίσης σημαντικό είναι το σχίσμα ανάμεσα στα θεία και στα εγκόσμια Οι τεχνολογικές εξελίξεις έφεραν ανάπτυξη και μεγέθυνση αν και αρχικά δεν υπήρχε ανταγωνισμός της αγοράς Στη συνέχεια εμφανίζεται η υπεργολαβία και φέρνει την αλλαγή. Εμφανίζεται αρχικά στην Αγγλία και χαρακτηρίζεται ως η εμπορική επανάσταση: o Εξασφάλιση των επιχειρηματιών o Μείωση κόστους διεξαγωγής συναλλαγών o Διεύρυνση αγοράς o Προώθηση εξειδίκευσης και καταμερισμού της εργασίας

4 4 ο κεφάλαιο: «Η εφεύρεση της εφεύρεσης» Υδραυλικός τροχός Ματογυάλια Μηχανικό ρολόι: άμεση σύνδεση με παραγωγικότητα. Τώρα μπορεί να συσχετιστεί η απόδοση στη μονάδα του χρόνου Τυπογραφία Πυρίτιδα Ισλάμ: υπήρξε δάσκαλος της Ευρώπης. Αλλα δεν διαχώρησε ποτέ το Θεϊκό από το κοσμικό. Κίνα: ο μοναδικός πολιτισμός που κατάφερε να ξεπεράσει τον ευρωπαϊκό. Αρνητικά στοιχεία: o Έλλειψη ελεύθερης αγοράς και θεσμοποιημένων ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων o Οι γενικότερες αξίες της κοινωνίας (εμπόδιο οι σχέσεις των φύλων o Το γενικότερο πλαίσιο: η έλλειψη ελευθερίας Κεφάλαιο 5 ο «το μεγάλο άνοιγμα» Κολόμβος: από ήρωας, εισβολέας Το άνοιγμα στο Νέο Κόσμο ήταν μια ανταλλαγή, μη συμμετρική Βέβαια η Ευρώπη είχε το τεχνολογικό πλεονέκτημα σε όπλα Απουσία ορθολογικότητας ακόμα στη μεταχείριση του ανθρωπίνου δυναμικού 6 ο κεφάλαιο «Προς ανατολάς, εμπρός μαρς» Οι Πορτογάλοι επέμεναν, και είχαν στόχο το κέρδος Κέρδισαν πολλά από την μέτρηση και τον προσδιορισμό του γεωγραφικού πλάτους. Κάθε ταξίδι οργανωνόταν από την εμπειρία των προηγούμενων. Βέβαια και η προσωπικότητα των ναυτικών έπαιξε ρόλο, πχ Βάσκο Ντα Γκάμα Βασίστηκαν στη βία και όχι στον ανταγωνισμό της αγοράς για να επιβληθούν στον Ινδικό ωκεανό Αντίθετα οι Ισπανοί δεν είχαν μέθοδο, στόχευαν απλά στον θησαυρισμό και επικαλούνταν υλικά γεγονότα για να αξιώσουν κυριαρχικά δικαιώματα Οι Πορτογάλοι επεδίωκαν τα εμπορικά κέρδη Οι κινέζοι αναπτύσσουν κατά το παρελθόν ιδιαίτερη ναυτική δύναμη ( ) αλλά δεν είχαν βεληνεκές, στόχευση και κυρίως περιέργεια! Κεφάλαιο 7 «από τις ανακαλύψεις στην αυτοκρατορία» Η Ισπανία γίνεται μια μεγάλη αυτοκρατορία, αλλά πάντα αναζητά το χρυσάφι Ήρθαν σε επαφή με τον πολιτισμό των Αζτέκων, και τον κατέκτησαν Αν και η δομή του ήταν εύθραυστη, έπαιξε ρόλο και η υπεροχή των Ισπανών στα όπλα ( θεμελιώδες πλεονέκτημα σιδηρομεταλλουργίας) Σημαντικό ρόλο έπαιξαν και τα παθογόνα που έφεραν μαζί τους οι Ισπανοί Και η κατάκτηση των Ίνκας ήταν παρόμοια

5 Κεφάλαιο 8 «Γλυκόπικρα νησιά» Η επανάσταση της καλλιέργειας του ζαχαροκάλαμου, ξεκίνησε από τους Πορτογάλους. Αν και ο Κολόμβος είχε τονίσει την καλά ποιότητα του εδάφους και των καιρικών συνθηκών που θα ευνοούσαν τις καλλιέργειες Στη συνέχεια ακολούθησαν οι Άγγλοι (Τζαμάικα) και μετά οι Γάλλοι (Αϊτή) Οι ανάγκες για περισσότερο εργατικό δυναμικό οδήγησαν στη μεταφορά χιλιάδων σκλάβων από την Αφρική Πολλοί διαφωνούν για αν τελικά τα κέρδη από τη δουλεία ήταν αρκετά! Οι Άγγλοι ανέπτυξαν το τριγωνικό εμπόριο «ατλαντικό σύστημα»: o Σκλάβοι, καλλιεργούν τη ζάχαρη και οι έμποροι τα πολούν και κερδίζουν, o Εισάγουν όμως και τροφή για τους σκλάβους, ένα μέρος της οποίας έρχεται από την Ευρώπη. Αγοράζουν επίσης και βιομηχανικά προϊόντα o Βιομηχανικά προϊόντα ανταλλάσουν οι Βρετανοί με σκλάβους στην Αφρκή Κεφάλαιο 9 ο «Αυτοκρατορία στην Ανατολή» Πορτογαλία: μικρό μέγεθος και πληθυσμός αλλά τεράστιο δίκτυο σε όλο τον κόσμο. Επίσης έλλειψη μέσων Αναζητούσαν μέρη στρατηγικής σημασίας Πρώτοι τους αμφισβήτησαν οι Ολλανδοί και μετά οι Άγγλοι Κεφάλαιο 10 «για την αγάπη του κέρδους» Ολλανδία: μικρή σε έκταση αλλά ανέπτυξε ναυτιλία Πάντα στόχευε τα μακροπρόθεσμα και σταθερά κέρδη Άφησαν Πορτογάλους και Ισπανούς να συγκρούονται και αυτοί λειτουργούσαν σαν μεσάζοντες. Ίδρυσαν την Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών. Στόχος, η εξαίρεση των ανταγωνιστών από την περιοχή και να επιβάλλουν τις τιμές τους. Στη συνέχεια επιδόθηκαν στο «περιφερειακό εμπόριο» Όμως οι αξιωματούχοι διακρίνονταν από απληστία. Όμως ο πόλεμος με τους Άγγλους οδήγησε στην χρεοκοπία της εταιρείας, και την ανέλαβε το ολλανδικό κράτος. Κεφάλαιο 11 «Γκόλκοντα» Οι Άγγλοι φτάνουν στον Ινδικό ωκεανό τον 16 ο αι. όπως και οι Ολλανδοί Στράφηκαν προς το βορρά της Ινδίας, θέλοντας να αποφύγουν τους Πορτογάλους καθώς δεν μπορούσαν να επιβάλλουν την παρουσία τους στο Νότο Δημιουργούν την εμπορική τους βάση στην Καλκούτα Επιδίδονται στην «εξαγορά φιλίας» μεγαλεμπόρων και τοπικών αντιπροσώπων Προχώρησε στη χρήση βίας για να βάλει τα θεμέλια για τα επόμενα χρόνια Και αναμειγνύονται στην ινδική πολιτική και διακυβέρνηση

6 Κεφάλαιο 12 «νικητές και ηττημένοι, ο ισολογισμός της αυτοκρατορίας» Ο 18 ος αι. φέρνει μεγάλες αλλαγές: o Διάλυση Ολλανδικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών o Απαγόρευση βρετανικού δουλεμπορίου στον Ατλαντικό o Τέλος παλαιού καθεστώτος στη Γαλλία o Έναρξη βιομηχανικής Επανάστασης στην Βρετανία Μία ανταλλαγή είχε ήδη λάβει χώρα ανάμεσα στις μορφές ζωής 2 βιοσφαιρών o Νέα προϊόντα διατροφής o Νέα φυτά στον νέο κόσμο (ζαχαροκάλαμο), νέα πανίδα (άλογο πρόβατο) o Ιούς που έφεραν οι μαύροι (ευλογιά) Η Ισπανία έγινε φτωχή, επειδή είχε πολύ χρήμα και δεν χρειάστηκε να αναζητήσει νέους τρόπους για να γίνεται η εργασία με ποιο γρήγορους ρυθμούς Ο Προτεσταντισμός έδωσε ώθηση στην άνοδο του σύγχρονου καπιταλισμού, επιβάλλοντας μια ηθική της καθημερινής συμπεριφοράς που οδήγησε σε επιχειρηματική ευκαιρία