РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп. Управување со ликвидноста на банкарските институции

Transcript

1 РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп Управување со ликвидноста на банкарските институции Кандидат: Сања Петрова 43/11 Ментор: Проф. д-р Драгица Оџаклиеска 1

2 Прилеп, 2017 СОДРЖИНА Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето... 4 ПРВ ДЕЛ 1. Улогата и значењето на банкарските институции во финансискиот систем Современи концепции за функционалност на банкарските институции Причини и облици на регулација на банкарските институции Ликвидноста на банкарските институции како предуслов за стабилност на финансискиот систем ВТОР ДЕЛ 2. Планирање на ликвидноста на банкарските институции Влијанието на финансискиот пазар врз понудата и побарувачката на ликвидни средства ТРЕТ ДЕЛ 2.2. Активните и пасивните банкарски работи во функција на ликвидноста Пресметка и управување со задолжителна резерва Методи за планирање на ликвидноста Метод на извори и употреба на паричните средства Метод на структура на паричните средства Стратегии за менаџирање со ликвидноста Рацио-анализа Менаџирање со ликвидноста со посредство на активата Менаџирање со ликвидноста со посредство на пасивата Комбинирано менаџирање со ликвидноста

3 ЧЕТВРТ ДЕЛ 4. Управување со ликвидноста на банките во РМ Структура на банкарскиот сектор на РМ Улогата и третманот на задолжителната резерва Примена на стратегиите за управување со ликвидноста Мерки и препораки за обезбедување оптимална ликвидност на банкарските институции ЗАКЛУЧНИ СОГЛЕДУВАЊА Користена литература

4 ВОВЕДНИ НАПОМЕНИ, ЦЕЛИ И МЕТОДОЛОГИЈА НА ИСТРАЖУВАЊЕ Финансискиот систем претставува збир на сложени и тесно поврзани финансиски институции, пазари и услуги. Финансискиот систем овозможува трансфер на пари помеѓу штедачите и позајмувачите. Финансискиот систем го сочинуваат: пазарот на пари, пазарот на капитал, девизниот пазар, депозитните институции (комерцијалните банки, штедилниците, кредитните унии) и недепозитните институции (осигурителни компании, пензиски и инвестициски фондови). Развојот на финансиските системи, финансиските услуги и отпорноста на финансиските шокови, се важни за севкупниот економски развој и стабилност. Банкарскиот систем претставува најзначаен дел од вкупниот финансиски систем во Република Македонија, бидејќи околу 90% од вкупните средства на финансискиот систем отпаѓа на банките. Банкарскиот систем на РМ е регулиран согласно со европските стандарди и истиот се карактеризира со континуиран тренд на пораст на нето-добивката на банките, пораст на побарувачката на кредити, како од корпоративниот сектор, така и од секторот на население, висока каматна маргина и либерализиран пристап за странски инвеститори. Банкарскиот систем може да влијае врз економскиот раст преку извршување на неговите основни функции: генерирање на информации за потенцијалните инвестиции и алокација на капиталот, мобилизација на штедните влогови, управување со ризици, специјализација и концентрација на банкарските активности. Банките ја играат клучната улога во финансискиот систем дејствувајќи како интермедијатори меѓу крајните штедачи и кредитобарателите. Особено е значајна нивната улога во трансформацијата на рочноста на финансиските инструменти. Секоја промена на износот на депозитите кај банките непосредно се одразува врз големината на паричната маса во економијата, што значи дека банките се клучни играчи или ʼрбетен столб на финансиските пазари. 4

5 Здравиот банкарски систем, кој обезбедува ефикасна алокација и концентрација на финансиските средства е основен предуслов за стабилен и динамичен економски раст. Најчесто основните причини кои доведуваат до нездрав и неефикасен банкарски систем се од домашно потекло. Несоодветната капитализација на банките, слабите системи на внатрешна контрола на банките кои не се доволно силни за да дејствуваат превентивно кон преризичните трансакции и оперативните слабости, неефикасните кредитни и ликвидносни политики, неефикасните макроекономски политики, слабата супервизија на банките може да предизвикаат криза во банкарското работење. Ликвидноста претставува исклучително значаен економски принцип за работењето на деловните субјекти, а особено за работењето на банкарските институции. Банките го сочинуваат столбот на финансискиот систем и затоа нивната ликвидност е од круцијално значење за обезбедување на неговата стабилност. Опстанокот, функционирањето и развојот на банките во услови на нестабилност на пазарот воопшто, а особено на финансискиот пазар, зависат од довербата што тие ја уживаат во општиот макроекономски амбиент. Тоа значи дека банкарските институции перманентно треба да водат финансиска и деловна политика со којашто без проблеми ќе можат да ги исплатуваат своите обврски и на тој начин да ги елиминираат, односно менаџираат ризиците поврзани со сопствената платежна способност. Целта на овој магистерски труд е да се анализираат можностите и да се дефинираат стратегии за ефикасно менаџирање со ликвидноста на банкарските институции, како предуслов за обезбедување сигурен и стабилен финансиски систем во секоја национална економија. Посебен акцент ќе биде ставен врз мерките и препораките за обезбедување на оптимална ликвидност на банкарските институции во Република Македонија. Обемноста и комплексноста на проучуваната проблематика, предметот и целите на истражувањето, како и целосниот респект кон методолошкиот приод, имаа пресудна улога во определувањето на композицијата на овој магистерски труд. Со користење на индуктивниот и дедуктивниот метод се дојде до сознанија за односите и динамиката на промените што ја детерминираат проблематиката која е предмет на ова истражување, 5

6 како и при донесување на заклучоци за потребите и можностите за изработка на стратегии за менаџирање со ликвидноста. Методите на анализа и синтеза ќе се применуваат при проучување и извлекување на заклучоци во развојот на теоретските и практични аспекти при управување со ликвидноста. Темата што ќе биде предмет на истражување во магистерскиот труд е составена од четири засебни, но логично поврзани сегменти, како и вовед во почетокот и заклучни согледувања на крајот од трудот. Во првиот дел, под наслов Улогата и значењето на банкарските институции во финансискиот систем, се опфатени современите концепции за функционалност на банкарските институции. Банките претставуваат најзначајните и најголемите финансиски институции во финансискиот систем на секоја национална економија. И покрај појавата и подемот на новите финансиски институции, како и драматичните промени во финансискиот систем во последниве неколку децении, сепак, банкарските институции го задржаа централното место, и тоа не само од аспект на нивната бројност, туку и од аспект на нивното учество во вкупните средства на финансискиот сектор. Тоа, пред сè, е резултат на нивната флексибилност и способност да се прилагодуваат на промените со што ја обезбедуваат сопствената конкурентска предност во однос на другите финансиски институции. Така, денес, банките нудат голем број различни услуги, навлегуваат во определени небанкарски подрачја и на тој начин се трансформираат во универзални финансиски институции. Од аспект на правниот статус, пак, банките претставуваат трговски друштва во приватна сопственост. Меѓутоа, за разлика од повеќето други стопански активности, работењето на банките подлежи на сеопфатна и детална регулација од страна на државата. Затоа во овој дел се разработени причините за обемната регулатива на банкарското работење, како и облиците на таа регулатива. Во вториот дел, под наслов Планирање на ликвидноста на банкарските институции, најнапред е анализирано влијанието на финансискиот пазар врз понудата и побарувачката на ликвидни средства. Потоа е објаснета улогата на активните и 6

7 пасивните банкарски работи во одржувањето на ликвидноста. Набљудувано на краток рок, односно врз дневна основа, управувањето со ликвидноста се сведува на управување со паричните средства што се ставени на располагање на банката. Притоа, банкарските институции имаат обврска да чуваат определен износ на парични средства (задолжителна резерва) на нивните сметки кај Централната банка. Во овој дел од магистерскиот труд е разработен начинот за пресметка и управувањето со задолжителната резерва. Исто така, се презентирани и методи за планирање на ликвидноста. Во третиот дел, под наслов Стратегии за менаџирање со ликвидноста, најнапред е објаснето значењето и улогата на рацио анализата за водењето на деловната политика на банките. При оценувањето на сопствената ликвидност банкарските институции пресметуваат определени показатели за ликвидноста, што ги добиваат врз основа на податоците за средствата и обврските во билансот на состојбата. Овие показатели, најчесто, служат за оценка на моменталната ликвидност. Меѓутоа, преку следење на честите промени во средствата и обврските, наспроти промените во средствата и обврските на конкуренцијата, банките добиваат функционални информации и сознанија, не само за статичката, туку и за динамичката ликвидност. Натаму се анализирани одделните стратегии за менаџирање со ликвидноста, односно стратегијата за менаџирање со ликвидноста со посредство на активата, стратегијата за менаџирање со ликвидноста со посредство на пасивата и комбинираното менаџирање со ликвидноста. Во четвртиот дел, под наслов Управување со ликвидноста на банките во РМ е анализирана структурата на банкарскиот систем. Во овој дел посебен акцент е ставен врз примената на одделни стратегии за управување со ликвидноста во банкарските институции. На крајот, пак, се презентирани мерки и препораки за обезбедување оптимална ликвидност на банкарските институции во Република Македонија. 7

8 1. УЛОГАТА И ЗНАЧЕЊЕТО НА БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ ВО ФИНАНСИСКИОТ СИСТЕМ Финансискиот систем претставува една сложена целина, збир на тесно поврзани финансиски институции, пазари и услуги, составена од потсистеми како што се банкарскиот систем, девизниот систем, даночниот, царинскиот и сл. Финансискиот систем се променува и се адаптира спрема промените на стопанскиот систем. Развојот на финансискиот систем е од голема важност за севкупниот економски развој и стабилноста на една земја. Кога станува збор за банкарскиот систем треба да се знае дека преку извршувањето на своите основни функции како што се: генерирање информации за потенцијалните инвестиции и алокација на капиталот, управување со ризикот и сл., банкарскиот систем може да влијае врз економскиот раст. Во рамките на економскиот систем банките заземаат централно место и како најстари учесници на пазарот на капитал директно учествуваат во изнаоѓање на оптимални решенија за употреба на капиталот. Здравиот банкарски систем во една земја е основен предуслов за стабилен и динамичен економски растеж, кој главно се заснова врз ефикасноста на проектите финансирани од страна на банките. Во оние земји каде банките вршат ефикасна алокација на финансиските ресурси постои повисока динамика на економски раст. Банките може да влијаат врз економскиот раст преку остварувањето на своите функции (тие се носители на платниот промет, делуваат како финансиски посредници и имаат посебна улога во монетарната политика). За да се постигне здрав и ефикасен банкарски систем во една земја пред сè треба да се води соодветна макроекономска политика и да се воведе добра супервизија во банките. Во банкарскиот систем постојано се вршат реформи со цел да се постигне либерализација во работењето на банките, воведување на нови инструменти, како и поцврста супервизорска контрола изградена по меѓународни стандарди. 8

9 1.1. Современи концепции за функционалност на банкарските институции Во текот на долг временски период банките се занимавале со неколку класични работи: посредување во плаќањата, прибирање на депозити од населението и правните лица и одобрување на кредити. Меѓутоа денес современите банки настојуваат да им понудат голем број на услуги на своите клиенти и на тој начин се претвораат во универзални финансиски институции. Постојат низа фактори кои влијаат врз развојот на современото банкарство, како што се: Дерегулација Традиционално, банките се изложени на обемна регулација од страна на државата, којашто преку бројни закони и други правни прописи поставува разни ограничувања во работењето на банките. Тоа е мотивирано од желбата да се заштитат паричните средства на јавноста, како и од грижата за зачувување на стабилноста на банкарскиот систем. Имено, постои страв дека, доколку на банките им се дозволи да работат слободно како нефинансиски претпријатија, тие би можеле да се ангажираат во претерано ризични активности, што би ја загрозило сигурноста на паричните средства што јавноста ги вложила во банките. Тоа би ја поткопало довербата на јавноста во банкарскиот и воопшто во финансискиот систем, а тоа би предизвикало огромни штети во економијата. Со текот на времето, во настојувањето да го заштитат јавниот интерес, регулаторните органи западнале во друга крајност, поставувајќи бројни ограничувања во работењето на банките. Како последица на тоа, банките почнале да го губат чекорот во трката со небанкарските финансиски посредници. Оттука, од крајот на ʼ70-тите, постои глобален тренд на дерегулација (deregulation), при што овој поим означува процес на отстранување на постојните правни прописи со кои се ограничува работењето 9

10 на банките. Со тоа на банките им се овозможува да извршуваат некои небанкарски активности, коишто претходно им биле забранети, од типот на брокерските услуги и инвестициското банкарство. На тој начин процесот на дерегулација делува како силен поттик на конкуренцијата внатре во банкарскиот сектор, како и конкуренцијата меѓу банките и небанкарските финансиски посредници. 1 Конкуренција - Структурните промени кои настанаа во банкарскиот сектор создадоа услови за зголемена конкуренција меѓу банките. Секоја банка се стреми за подобра позиција на финансискиот пазар нудејќи им на клиентите финансиски услуги со пониски трошоци, диференцирани производи и сл. Слободата за формирање на цени на своите производи што во современи услови на стопанисување ја имаат банките особено влијае за зголемување на конкуренцијата. Конкуренцијата може да се јави како производна и ценовна. Производната конкуренција се изразува преку формирање на нови производи и услуги, додека ценовната конкуренција се изразува преку обезбедување на поволни каматни стапки. Банките реагираат на зголемената конкуренција преку тоа што се ориентираат кон барањата што владеат на пазарот. Со оглед на тоа дека во современите банкарски системи каматниот профит од традиционалните банкарски работи е во опаѓање, банките во земјите во транзиција мора да го прошират асортиманот на производи и услуги со што ќе се овозможи проширување на изворите на профит и следење на новите трендови во банкарското работење. На пример, долго време единствена конкуренција на банките во прибирање на парични средства на населението биле штедилниците, додека тие немале никаква конкуренција во прибирање на парични средства на претпријатијата. Меѓутоа, во 1973 година се појавиле инвестициските фондови на пазарот на пари, коишто ги понудиле инвестициските банки како супститути на банкарските депозити. Овие фондови се покажале како привлечен финансиски инструмент, зашто на сопствениците им нудат пазарни стапки на 1 Петревски Г., Управување со банките, Економски факултет, Скопје, 2008 стр.27 (оп. цитат) 10

11 принос, заедно со можноста да вршат разни плаќања. Тие забележале огромен растеж, за сметка на намалување на депозитите кај банките. Исто така, развојот на примарниот и секундарниот пазар на комерцијални записи им овозможил на големите претпријатија да ги изостават банките и директно да позајмуваат средства од финансиските пазари. Во ʼ80-тите се појавил пазарот на лоши обврзници (junk bonds) со што средните претпријатија со висок кредитен ризик почнале да позајмуваат на пазарот на капитал, со што банките почнале да ги губат и овие клиенти. Банките се соочуваат и со голема конкуренција и во кредитирање на населението и малите претпријатија. Тука како сериозни конкуренти се јавуваат друштвата за финансирање (finance companies) кои нудат потрошувачки кредити, кредитни и дебитни картички, откуп на долгови и сл. На конкурентскиот притисок банките одговорија на повеќе начини: проширувајќи ја палетата на услуги, со притисок врз регулаторните органи да ги олабават регулативните ограничувања, како и преку преземање на небанкарски институции. Информациската технологија - Развојот на информациската и комуникациската технологија значително придонесе да се олеснат голем број банкарски услуги. Со помош на современите системи се овозможува моментална обработка на податоци, со што се зголемува продуктивноста на работењето. Со масовното користење на информациската технологија енормно се зголеми брзината и точноста на финансиските трансакции, а тоа влијае врз создавањето на флексибилни финансиски структури и флексибилни финансиски институции. 2 Сè повеќе се унапредуваат процесите во работењето, се зголемува ефикасноста, продуктивноста кај вработените, од друга страна се намалуваат трошоците и има значителна заштеда во времето на клиентите. Со помош на современите компјутерски системи се овозможува моментална обработка на податоци и пренесување на информации и на тој начин се овозможува брза евалуација на кредитната способност на компаниите. Истражувањата покажуваат дека банките кои имаат заостаната технологија годишно губат 2 % 2 Јовиќ, З, Парабанкарски и некредитни послови, оп. цит., стр

12 од пазарот за разлика од банките кои го следат развојот на информациската технологија и имаат годишен раст од 6 %. Дел од технолошката револуција е и електронското банкарство. Со негова примена се врши моментален пренос на податоци и трансфер на пари, како и промена на организациската структура на банкарските институции. Консолидација - Поради зголемената конкуренција банките сè повеќе го прошируваат својот спектар на производи, т.е. го зголемуваат обемот на работење преку географска експанзија, односно преку преминување на националните граници. Сето тоа води кон консолидација на банкарскиот сектор, т.е. спојување на банките. Овој процес на спојување на банките се реализира преку фузија или аквизиција на банките. Фузијата е процес на интеграција кога две или повеќе банкарски или небанкарски институции, со приближно еднаква големина, ќе се спојат во едно правно лице. Консолидацијата претставува единствен начин банките да се соочат со зголемената конкуренција и да ги намалат трошоците во работењето. Аквизицијата, од друга страна, претставува сопственичко преземање на помали банки од страна на поголеми, со што помалите банки престануваат да постојат како правно лице. Консолидацијата на банките се оправдува со настојувањето да се оствари економија на обемот (economics of scale) или економија на опфатот (economics of scope) во работењето 3, како и со проширување на пристапот до нови финансиски пазари, проширување на асортиманот на финансиските услуги, зголемување на пазарната моќ, намалување на трошоците, диверзификација на ризикот и сл. При секој процес на спојување или преземање на банки се поставува прашањето дали со тоа ќе се постигне само зголемување на обемот и диверзификација на работењето или истовремено ќе се зголеми и профитабилноста во работењето изразена преку принос по акција или преку пазарната вредност на акциите. Тоа 3 Survey: International banking, Economist, May 18,

13 значи дека е потребно да се согледа дали вкупната вредност на новата банкарска институција е поголема од збирот на вредностите на двете банки што влегуваат во интеракција. Глобализација - Поимот глобализација означува поврзување на одделните национални пазари во единствен меѓународен пазар. 4 Развојот на технологијата и науката го засили глобалниот развој на финансиските пазари и институциите на начин каде не постои ограничување при финансиските трансакции. Со глобализацијата исчезнуваат националните граници за користење на банкарските услуги и се намалуваат трошоците за работење како резултат на подобрена економија на обем и сл. Во банкарскиот сектор глобализацијата се изразува во повеќе форми: тоа значи дека се губи националниот предзнак, странските банки стануваат сопственици на домашните банки, а домашните ја преземаат сопственоста на странските банки. Голем број од македонските банки се во сопственост на странски банки, како на пример, Стопанска банка АД Скопје, која е во сопственост на Националната банка на Грција, потоа Охридска банка која е дел од групацијата на Сосиете женерал и сл. Глобализацијата на финансиските пазари и набанкарското работење подразбира јакнење на деловните врски на домашните банки со банките од светот, т.е. со банките од другите земји. 5 Големите банки сфатија дека денес пазарот стана глобален. Процесот на формирање на глобалниот пазар нуди можности за избор на широк спектар на финансиски инструменти со кои се тргува 24 часа дневно. Глобализацијата на финансиските пазари и на банкарското работење подразбира јакнење на деловните врски на домашните банки со банките од светот. Глобалниот финансиски пазар не треба да се набљудува само низ познатите организациони форми, определени со просторот, времето и местото на соочување на понудата и побарувачката на средства, туку низ промените на суштината на односите на банките и другите финансиски 4 Петревски Г., Управување со банките, Економски факултет, Скопје, 2008 стр.31 5 Професија банкар, број 79, март

14 институции, како и сите потенцијални вложувачи на слободни финансиски средства (инвеститори) Причини и облици на регулација на банкарските институции Секоја земја без разлика дали е развиена или е во транзиција се стреми да постигне и да одржува здрав и ефикасен банкарски систем. Основните причини кои доведуваат до неефикасен банкарски систем најчесто се од домашно потекло. Слабите системи на контрола на банките, несоодветните кредитни, ликвидносни и макроекономски политики итн., можат да предизвикаат неправилности во работењето на банките. Бидејќи банките имаат јавен карактер, се изложени на голем број ризици, а тоа пак подразбира потреба од развиени инструменти за контрола. Навременото идентификување на ризиците е од особено значење за успешно работење на банките. Развојот и софистицираниот начин на банкарско работење ја зголемува изложеноста на банките на разни видови ризици. Идентификувањето и мерењето на ризиците е од голема важност, од аспект на идните проблеми кои можат да настанат во банкарското работење како резултат на појавата на ризиците. Токму поради зголемените ризици на кои се изложени банките, тие се најрегулираните институции во рамките на една национална економија. Постојат повеќе причини за регулација на банките како што се: Стабилност на финансискиот систем - Основна цел на секоја централна банка е постигнување и одржување ценовна стабилност и одржување на здрав, стабилен и конкурентен финансиски систем. Банките, како институции кои заземаат централно место во рамките на еден финансиски систем, се ранливи институции од причини што многу лесно можат да западнат во тешкотии при работењето. Постојат голем број на 6 Професија банкар, Скопје, септември 2001, број 73 14

15 примери кои покажуваат дека некои банки и покрај нивната добра финансиска состојба пропаднале. Тоа најчесто се случува кога клиентите ја губат довербата кај банката и вршат масовно повлекување на своите заштеди. Оваа појава е позната како навалица на банките. Пример за навалица имаме во соседна Бугарија во 2014 година кога поради состојбата на комерцијалните банки граѓаните започнаа масовно да ги подигаат своите заштеди, а Европската комисија одобри 1, 65 милијарди евра за обезбедување на ликвидност на банките. Финансиската криза која ја зафати Грција ги ограничи граѓаните во подигањето готовина со цел да се спречи навалица и крах на финансискиот систем. Поголем проблем настанува доколку се работи за голема банка која е во криза, затоа што брзо се пренесува и врз останатите банки и целата економија. Се предизвикува паника кај штедачите кои навалуваат и врз другите банки за да си ги повлечат парите, па така криза ќе го зафати целиот банкарски сектор. Во ваков случај Централната банка им позајмува пари на банките да можат да ги подмират обврските кон клиентите. Целта на регулацијата не е да се спречи пропаста на секоја поединечна банка, туку станува збор да се обезбеди стабилност на целокупниот банкарски систем. Токму поради тоа акцент се става на системскиот ризик, кој претставува ризик од прелевање на загубите на една банка во целиот банкарски систем или од една земја во други земји во светот. Во современи услови на живеење финансиските пазари и институции се тесно поврзани, па секоја финансиска криза може многу лесно да се пренесе. Спречување поголеми економски нарушувања - Функционирањето на една економија е зависно од состојбата на банките. Платниот промет се извршува преку банките, па во случај на пропаѓање на една банка, ќе настане застој во плаќањата. Проблемите во банкарскиот сектор можат да предизвикаат многу негативни ефекти врз економската активност, затоа државата преку регулација на банките интервенира за да се спречат можни несакани последици. Обезбедување монетарна стабилност - Монетарната политика се креира за да се одржува ценовна стабилност во согласност со законските прописи. Преку 15

16 инструментите на монетарната политика Централната банка ги регулира банкарските институции. Со инструментите на монетарната политика може само на посреден начин да се влијае врз целите на економската политика. 7 Заштита на штедните влогови на населението Штедењето е најмудрата одлука за секој поединец или семејство. Парите кои се вложуваат во штедење денес, утре носат принос (камата). Штедните влогови на населението најчесто се ситни и не можат директно да учествуваат на финансискиот пазар. Ситните штедачи немаат доволно информации за да ја проценат финансиската состојба на банката, за разлика од акционерите и крупните кредитори, па во случај на пропаст на некоја банка штедачите би ги изгубиле своите заштеди. Токму поради ова секоја земја си воспоставува еден систем за осигурување на депозити. На ваков начин се поттикнува штедењето и се зајакнува довербата на штедачите во банкарскиот систем. Меѓутоа овој систем има и свои слаби страни, односно појавата на морален хазард. Пример за морален хазард во финансиите се активностите од американската осигурителна компанија AIG пред почетокот на финансиската криза во доцните 2000-ти. 8 Банките, тргнувајќи од фактот дека во случај на нивна пропаст државата ќе ги исплати депозитите, можат да бидат склони кон премногу ризични активности. За да се спречи тоа, регулаторните тела преземаат мерки за ограничување на прекумерните ризици. Регулацијата е насочена да се заштитат клиентите кои користат кредити од банките, се забранува секаков вид на дискриминација и банката е должна да ги запознае клиентите со условите на кредитирање, односно кој е вистинскиот трошок на кредитите. Најчесто применувани облици на регулација на банките се : Дозвола за основање на банка - За разлика од останатите стопански дејности, основањето на банка и не е така едноставен процес. Имено, регулацијата на банките започнува со самиот влез во банкарскиот систем. Лицата кои се заинтересирани за основање на банка мора да ги исполнуваат условите кои се пропишани со Законот за банки и да добијат дозвола од Централната банка. Условите кои треба да се исполнат 7 Трпески Љупчо, Пари и банкарство - 2 дополнето и изменето изд.- Скопје: Economy press, 2003 стр

17 за основање на банка се поврзани со идентитетот, угледот и финансиската состојба на основачите, висината на почетниот капитал, стратегијата и сл. Гувернерот на Централната банка има овластување за оценка на исполнетоста на овие услови за да даде дозвола за основање на банка. Согласно член 3 од важечкиот Закон за банки: банката се основа како акционерско друштво со седиште во Република Македонија, што добила дозвола од Народна банка на РМ да извршува банкарски работи. 9 Дозволени финансиски активности - Услугите кои банките им ги нудат на своите клиенти се ограничени од страна на регулативните органи. Овој вид на регулација е познат како регулација на производите. Законот им дозволува да нудат разни финансиски услуги како прибирање на депозити, платен промет, кредитирање, трговија со финансиски инструменти и сл. Но Законот им забранува директно да извршуваат работи од областа на индустијата и други нефинансиски дејности. Ограничување на изложеност на ризиците - Познато е дека банките со своето работење се изложени на голем број ризици. За да се намалат тие ризици, регулацијата е насочена кон поставување на одредени стандарди поврзани со кредитирањето, вложувања во хартии од вредност и недвижности, капитални вложувања во банки итн. Осигурување на депозити - Со цел да се одржи стабилноста и довербата на јавноста во банкарскиот и финансискиот систем, државата воспоставува систем за осигурување на депозити. Овој облик на регулација е присутен во сите земји во светот, а во нашата е присутен од 1997 година. Банките ги осигуруваат депозитите на физичките лица во Фондот за осигурување, а Фондот врши соодветно обесштетување на депозити. Во Фондот се осигурени следните видови на депозити: 10 тековни сметки и денарски и девизни депозити на населението; 9 Закон за банки, Службен весник на Република Македонија, бр. 63/ B8%D0%B3%D1%83%D1%80%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%9A%D0%B5_%D0%BD%D0%B0_%D0%B4%D0%B 5%D0%BF%D0%BE%D0%B7%D0%B8%D1%82%D0%B8 17

18 депозити врзани за парични картички издадени од македонски банки; девизни приливи на населението. Законски измени за висината на обесштетувањето Реден број Правен основ Закон за банките и штедилниците Службен весник на РМ бр. 29/96 и 37/98 Закон за Фондот за осигурувања на депозити Службен весник на РМ бр. 63/2000 Закон за изменување на Законот за Фондот за осигурување на депозити Службен весник на РМ бр. 29/2002 Закон за изменување на Законот за Фондот за осигурување на депозити Службен весник на РМ бр. 43/2002 Закон за изменување на Законот за Фондот за осигурување на депозити Службен весник на РМ бр. 158/2010 Износ на обесштетувањето 75% од вкупните штедни влогови на еден штедач, но најмногу до денарска противредност на ДЕМ - исплата во денари 1) 100% за депозити до евра, 2) 90% за депозити од евра, но најмногу до евра - исплата во денари 1) 100% за депозити до евра 2) 90% за депозити од евра, но најмногу до евра - исплата во денари 1) 100% за депозити до евра 2) 90% за депозити од евра, но најмногу до евра - исплата во денари 100% за депозити до евра, но најмногу до евра од вкупните депозити на еден депонент - исплата во денари 100% за депозити до евра, но најмногу до евра од вкупните депозити на еден депонент со денот на пристапување на РМ во Европската унија - исплата во денари Почетен датум на важење год год год год год. Дозвола за спојување и преземање на банки - поради одржување на здрав и стабилен банкарски систем често пати се случуваат промени во неговата структура, па регулаторните тела будно ја следат секоја промена. Во случај кога некоја банка 18

19 западнала во лоша финансиска состојба, нејзината состојба може да се подобри со преземање од страна на друга банка со поголем капацитет. Потоа може да дојде до спојување на банки или пак поделба на една банка на две или повеќе посебни банки. Во ваков случај Централната банка би ја поддржала зделката за преземање на банката. Меѓутоа доколку Централната банка утврди дека со спојувањето може да дојде до опасност од преголема концентација на банкарскиот сектор и од олигополско однесување, во таков случај спојувањето нема да биде одобрено. Позајмувач во крајна нужда - Често пати се случува една банка да западне во криза. Во ваков случај Централната банка ја дава потребната финансиска поддршка, односно се јавува во улога на позајмувач во крајна нужда за да не дојде до системска криза. Така на пример, кога во 2007 година Нортерн Рок, една од поголемите британски банки западна во криза, Централната банка # даде кредит од 25 милијарди фунти. На 18 декември 2007 година Европската централна банка им позајми на банките 350 милијарди евра со цел да се намали притисокот врз нив за време на празниците. Заштита на потрошувачите - Регулаторните тела носат посебни прописи со кои банките се обврзуваат целосно да ги информираат потрошувачите за сите услови на кредитирањето и не смеат да ги злоупотребуваат личните податоци на нивните клиенти. Други облици на регулација - Во различни земји во светот постојат различни видови ограничувања во работењето на банките. Банките постојано бараат начини како да ја избегнат регулативата, бидејќи често се изложени на ограничувања во однос на други финансиски институции кои не се, па така банките измислуваат нови производи преку кои ги извршуваат активностите кои не им се дозволени. Во финансиската теорија ризикот се дефинира како девијација или отстапување од очекуваните резултати кои настанале како резултат на варијации на финансиските 19

20 променливи. Според ова за да постои ризик во финансиското работење тој мора да биде: можен, да предизвика економска штета, да биде неизвесен и да биде случаен. 11 Согласно со Одлуката за управување со ризиците на НБРМ, ризикот претставува веројатност, одредена активност или настан да има директно негативно влијание врз добивката и/или сопствените средства или да предизвика тешкотии во остварување на целите на банката. 12 Во банкарското работење се јавува широк спектар на ризици и истите можат да се поделат на општи и деловни ризици. Општи ризици се оние ризици над кои банките немаат директна контрола (стратегиски ризик, државен ризик, правен ризик и сл.), додека деловните ризици се оние ризици кои банките ги преземаат за да остварат профит (финансиски ризик, технолошки ризик, ризик од успешно пласирање на производот и сл). Како најзастапени ризици во банкарскиот сектор се јавуваат: кредитниот ризик, ликвидносниот ризик, каматниот и оперативниот ризик. Затоа, управувањето со ризиците (risk management) има за цел да ги заштити средствата и профитот на банката во насока на намалување на потенцијалните загуби пред да настанат тие. 13 Ликвидносниот ризик претставува ризик банката да не може да обезбеди доволно средства за измирување на своите обврски во моментот на нивното достасување, неможноста за правилно управување со неочекуваните промени во изворите на средства. Деловните банки го вршат домашниот платен промет и платниот промет со странство. Доколку некоја банка е неликвидна, нејзините депоненти нема да можат да располагаат со средствата на нивните сметки, ниту да вршат плаќања кон странство. Негативна последица на таквата ситуација ќе биде создавање на несигурност кон 11 Vaughan E., Vaughan T., "Osnovi osiguranja- Upravljalje rizicima",mate, Zagreb Одлука за управување со ризиците ( Службен весник на РМ, бр. 42/2011), НБРМ 13 Risk management Glossary-Risk and Insuranse Management Society, New York, 1985, p.66 20

21 банката, подигање на депозитите, задржување на девизните приливи на извозниците во странство, смалување на финансискиот потенцијал на банката. 14 Заради одржување соодветно ниво на ликвидност, банката пресметува и одржува стапки на ликвидност како што се: - стапка на ликвидност до 30 дена како однос меѓу средствата во денари и девизи и обврските во денари и девизи кои достасуваат во следните 30 дена; - стапка на ликвидност до 180 дена како однос меѓу средствата во денари и девизи и обврските во денари и девизи кои достасуваат во следните 180 дена. Банката ги пресметува и одржува овие стапки во согласност со законската регулатива. Банките пресметуваат показатели за ликвидност и дефинираат граници во кои можат да се движат, а со цел да се следи изложеноста на ликвидносен ризик. Лимитите кај ликвидносните показатели банките ги одредуваат врз основа на своите претходни искуства во работењето и очекуваните движења. 15 Секоја банка треба да воспостави и развие ефикасен процес за управување со ликвидносниот ризик. Пред сè треба да се донесе соодветна политика за управување со ризикот и да се воспостави адекватна организациона структура. Основни елементи на политиката за управување со ризикот би биле дефинирање на оптималната структура на активата на банката, посебно на структурата на кредитното портфолио, потоа дефинирање на оптималната структура на пасивата, воведување на нови инструменти и дефинирање на начинот на нивно користење, постапки и процедури на внатрешна контрола и ревизија, адекватен информативен систем и сл. Адекватниот информативен систем би овозможил подготовка на извештаи за расположливите извори на средства, рочна структура на активата и пасивата, издадени акредитиви и гаранции, промет на девизниот пазар, мерење и следење на ликвидноста 14 Rizik likvidnosti u poslovnoj banci, (2004) Zbornik Pravnog fakulteta Sveucilista u Rijeci, Vol. 25 broj 2 Rijeka:Pravni fakultet 15 n 21

22 на банката и ликвидносниот ризик на дневна основа, утврдување и следење на стабилноста на депозитите и сл. Друг услов за ефикасно управување со ликвидносниот ризик е воспоставување на адекватна управувачка структура која јасно ќе ги дефинира целите и задачите на органите што се вклучени во управувањето со ризикот. Управниот одбор го дефинира дозволеното ниво на ликвидносен ризик на кое банката може да биде изложена во своето работење. Како специјализиран орган на Управниот одбор за следење на ризици е Одборот за раководење со ризик. Во банката потребно е да постои и служба за внатрешна ревизија која ќе има активна улога за навремено известување на органите на управување и на Народна банка на РМ за нивото на усогласеност на банката со воспоставената политика за управување со ликвидносниот ризик и постојаната законска регулатива од областа на ликвидноста. 22

23 1.3. Ликвидноста на банкарските институции како предуслов за стабилност на финансискиот систем Една банка се смета за ликвидна сè додека е способна во роковите на достасување да ги извршува своите обврски. Бидејќи банката по некое правило работи со туѓи парични средства, презема обврска дека според однапред договорените услови навреме ќе ги врати примените средства без одлагање. Основа за односите меѓу банките и комитентите е довербата, па банките мора да се трудат да ја задржат таа доверба одржувајќи ја ликвидноста на стабилно ниво. Најважни обврски на банката, преку кои се огледува нејзината ликвидност се : - налозите на комитентите кои располагаат со средствата на сметките кои се водат кај банката да ги извршува во утврдениот рок; - одобрените кредити на комитентите да ги пушта во оптек во договорените рокови и - кредитите кои ги одобрила Централната банка или други банки и институции да ги враќа во определени рокови. Покрај исполнувањето на сите обврски, многу е важно банката да има одвоено средства за резерва на ликвидноста и за пропишаните обврски за резерва. Доколку еден од овие елементи не е исполнет, може да се каже дека банката е неликвидна. Имено, една банка е ликвидна ако расположливите ликвидни средства на жиросметката и во благајната се поголеми или еднакви на достасаните обврски. Ликвидноста на банките може да биде разгледана како сток (Stock) или како тек (flow) концепт. Сток или концептот на состојба на ликвидните ресурси го разгледува обемот на активата во билансот кој може да биде трансформиран во готовина (средства за плаќање). Според овој концепт се споредува обемот на ликвидни ресурси со очекуваните потреби од ликвидни средства. Концептот на текови е нешто поширок 23

24 затоа што, покрај способноста на банката да ги конвертира сопствените делови на активата во готовината, вклучува и способност на банката по пат на соодветни кредитни и финансиски операции, да остварува прилив на готовина во деловниот систем на банката. Кога сакаме да го дефинираме степенот на ликвидност на една банка, пред сè треба да се изврши групирање на одделни форми на активата, односно побарувањата на банката според степенот на ликвидноста, т.е обемот, условите и брзината на трансформирање на таа актива. Доволно е да се изврши градација во три категории и тоа: примарна, секундарна и терцијарна ликвидност. Под примарна ликвидност на една банка се подразбира готовината и слободните ликвидни средства на банката на жиро-сметката кај Централната банка. Резервата на ликвидност на секоја банка емпириски е определена со висината на паричните средства на деловните банки во готовина и на сметките на Централната банка која се изразува во проценти од депозитите со кои банката располага. Резервата на ликвидност е оптимална кога една банка може непречено да ја извршува својата кредитна активност и да ги извршува сите обврски и налози од своите комитенти во рокот на достасување. Степенот на резерва на ликвидност на една банка не е утврден со закон од монетарните власти, туку е засебен за секоја банка. Секундарната ликвидност е всушност дополнителна резерва на ликвидност, која банката ја активира во вонредни ситуации на сезонски или неочекувани одливи на средства. Под терцијарна ликвидност се опфаќаат оние форми на набавување на ликвидни средства кои ги карактеризира значително пониска веројатност за трансформирање на активата и побарувањата во готовина или во парични средства на жиро-сметката кај Централната банка во релативно краток временски период. Ликвидноста е важна секојдневна обврска на секоја банка. Управувањето со ликвидноста е една од најважните задачи на банката. Управувањето со ликвидноста 24

25 може да ја намали веројатноста за настанување на сериозни проблеми во работењето на банката. 16 Управувањето со ликвидноста на банката се развивало, менувало и надоградувало во согласност со развојот на финансиските пазари и појавата на различни финансиски инструменти, но и со промената на сфаќањата за местото, улогата и начинот на работење на банките. 17 Поради значењето на ликвидноста, банките се заинтересирани да имаат добра методологија за мерење на ликвидноста и за утврдување на стапката за ликвидност. Проблемот при мерењето на ликвидноста на банката во определен момент настанува поради тешкотиите при проценка на идните потреби и побарувања на банката на ликвидни средства. Сток концептот ги истакнува следните алтернативи на ликвидност на банките: - однос помеѓу кредитите и депозитите; - однос помеѓу ликвидната актива и вкупните депозити; - ликвидната актива според вкупната актива; - ликвидната актива според краткорочните обврски. Најчесто се користат првите две стапки. Првата стапка го покажува критичниот однос помеѓу кредитите и депозитите. Колку е поголема стапката од односот меѓу кредитите и депозитите, толку е послаба позицијата на ликвидност на банката. Секоја банка има нормален однос меѓу кредитите и депозитите кој ликвидниот потенцијал на банката не го доведува во прашање. Попрецизна е втората стапка за ликвидност која се добива врз основа на компарацијата меѓу ликвидната актива и вкупните депозити. Како ликвидна актива најчесто се користи износот на готовина и депозитните резерви кај Централната банка. 16 Стаменковски, Алекса, Банкарски менаџмент, Скопје, 2006, стр Bessis, J.,(1999), Risk management in banking, John Whiley and Sons Ltd. Chichester 25

26 Тоа всушност се примарните резерви на ликвидност на банката. Оваа стапка има повеќе варијанти како на пример: односот на ликвидната актива кон вкупната актива; односот на ликвидната актива и краткорочните обврски на банката и сл. Основниот недостаток на сите овие коефициенти е сток пристапот кој не може да го искаже дејствувањето на динамичките текови на паричните ресурси и вонбилансните влијанија врз ликвидната позиција на банката. Како стапка на ликвидност се користи и просечното достасување на пласманите во хартии од вредност на банката. Во случај роковите на достасување на хартиите од вредност да се пократки, банката може да смета на релативно поголем ликвиден потенцијал, бидејќи конверзијата на пласманите во ликвидни средства е побрза. Банката е должна да ја одржува ликвидноста која обезбедува извршување на сите обврски во роковите на достасување. Бидејќи банката работи со туѓи средства, има обврска навреме да ги врати примените средства без никакви одлагања, затоа што довербата е основа за односот меѓу банката и комитентите. Врз ликвидноста на банките влијаат многубројни фактори кои предизвикуваат варијации на страната на депозитните извори и на страната на побарувачката на кредитите. Сите фактори можат да се класификуваат во следните четири категории: 18 - осцилациите во економијата; - паричните трансакции на комитентите; - политиката на ликвидност на деловните банки; - монетарната политика на Централната банка. Осцилациите во економијата се чести и за да се обезбеди ликвидност, менаџментот на банката мора да препознава многу движења во економијата кои можат да бидат сезонски, стохастични, циклични и секуларни. Негативните влијанија од надворешните 18 Професија банкар, Скопје, јули/август 2001, број 71/72 26

27 фактори банката може да ги отстрани со постојано следење и анализа, како и преземање на сите мерки за нивно отстранување, т.е. ублажување. Кога станува збор за паричните трансакции на комитентите и за тоа до какви промени ќе дојде зависи од промените што ќе се случат во нивоата на депозитите кај тие банки. Имено, кога во банката доаѓа до одлив на депозити, логично е да се очекува вложување на ликвидноста и обратно. Може да се каже дека штедните депозити се постабилни во однос на инвестиционите депозити, а пак инвестиционите депозити се помалку подложни на флуктуирање од депозитите по видување. Што значи дека најголема промена во ликвидноста на банката ќе настане поради промена токму во нивото на депозитите по видување на комитентите во врска со нивните деловни трансакции. Ликвидноста на банката ќе биде добра, доколку е добра и ликвидноста на комитентите. Централната банка, како највисока банкарска институција во една земја, преку својата монетарна политика влијае врз ликвидноста на банките. Основна функција на Централната банка е да ја одржува ценовната стабилност во земјата, па преку зголемување или намалување на количеството на пари во оптек влијае врз ликвидноста на банките. Кога Централната банка води политика за зголемување на количеството на пари во оптек, тоа значи дека сака да им ја олесни работата на деловните банки, т.е. да им го олесни одржувањето на ликвидноста. Во случај банките да имаат проблем со одржувањето на ликвидноста и солвентноста, тие можат да го искористат приливот на пари од Централната банка за создавање на потребното ниво на ликвидни средства. Доколку немаат проблем, овој прилив можат да го искористат за зголемување на кредитните потенцијали. За банките би било неповолно во случај кога банката води рестриктивна политика, односно кога би го намалила количеството на пари во оптек. Централната банка остварува контролна ликвидност на банкарскиот систем преку: регулирање на можностите на банките да добиваат средства од Централната банка, регулирање на стапката на задолжителна резерва и продавање или купување на хартии од вредност. 27

28 *** Банките се најголеми и најважни финансиски институции во рамките на еден финансиски систем. Како такви се изложени на голем број ризици и затоа регулаторните тела будно ја следат ликвидноста на банките и им наметнуваат одредени прописи во однос на потребниот износ на парични средства што тие треба да го поседуваат. Постојат повеќе причини за регулација на банките како што се: обезбедување на сигурен и стабилен финансиски систем, одржување на монетарна стабилност, заштита на штедачите и потрошувачите и сл. Како поважни облици на регулација, пак се јавуваат: дозволата за основање на банка, регулацијата на банкарските производи, осигурувањето на депозити, дозволата за спојување и преземање на банка, ценовната регулација и сл. Основа за односите меѓу банките и комитентите е довербата, па банките мора да се трудат да ја задржат таа доверба одржувајќи ја ликвидноста на стабилно ниво. Една банка се смета за ликвидна кога може во рокот на достасување да ги подмири обврските. Успешното управување со ликвидноста е детерминирано од задоволителното ниво на планирање на факторите кои влијаат врз понудата на ликвидни средства во банкарскиот сектор. Ликвидноста на банките може да биде разгледана како сток ( Stock) или како тек (flow) концепт. Најзначајни фактори кои влијаат врз ликвидноста и предизвикуваат варијации се: осцилациите во економијата, паричните трансакции на комитентите, политиката на ликвидност на деловните банки и монетарната политика на Централната банка. 28

29 2. ПЛАНИРАЊЕ НА ЛИКВИДНОСТА НА БАНКАРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ Одржувањето на ликвидноста е постојана грижа на секоја организација, меѓутоа ликвидноста за банките е од посебно значење. Банките како институции се посебно осетливи на проблеми со ликвидноста поради тоа што банките се одликуваат со посебни карактеристики во работењето. Имено, банките често се соочуваат со обврски коишто веднаш достасуваат за исплата (на пример, депозитите по видување нивните сопственици имаат право да ги повлечат средствата кога ќе посакаат без никаква најава). Банката во никој случај не смее да го одложи повлекувањето на средствата бидејќи во тој случај би имала катастрофални последици за нејзиниот углед. Ликвидноста на банката мора да биде однапред предвидена, бидејќи без финансиско планирање банката ќе биде неликвидна и ќе се соочува со низа финансиски проблеми. Планот на ликвидност може да има стратешки или насочувачки карактер кога се прави за подолг временски период (една година) или да има оперативен карактер ако се прави за краток временски период (обично еден месец). Планирањето на ликвидноста на банката на годишно ниво служи за согледување на општите движења и како основа за ангажирање на паричните средства во планираниот период. Планирањето на ликвидноста првенствено служи за согледување на општите движења и како основа за ангажирање на паричните средства. Неопходно е елементите врз кои се заснова политиката на ликвидност на банката да се објективни и документирани. Тоа значи дека треба да се земат во предвид искуствата од претходните години во однос на движењето на паричните средства, како и основните цели и задачи на кредитно- монетарната политика. Во практиката на деловните субјекти проблемот на неликвидноста најчесто се манифестира како нерамнотежа меѓу приливот и одливот на финансиски средства. Оваа нерамнотежа се јавува како резултат на проблемите во одделните фази од 29