Проф. д-р Зоран Ивановски. Предговор. Од авторот

Transcript

1 Предговор Секое средство, финансиско и реално, има вредност. Клучот за успешно инвестирање и менаџмент на таквите средства и инвестициони проекти лежи во разбирањето не само на тоа колкава е вредноста, туку, исто така и на изворите на таа вредност. Секое средство и инвестиционен проект можат да бидат вреднувани. За одредени средства тоа е поедноставно, кај другите се користат различни показатели, односно можеме да заклучиме дека вреднувањето е различно и зависи од случај до случај, од средство до средство. Она што сепак изненадува, не е разликата во техниките за вреднување, туку степенот на сличноста во основните принципи. Основна цел на квалитетното инвестирање е инвеститорот да не плати повеќе отколку што средството објективно вреди. Капиталното буџетирање, односно инвестиционото одлучување е високо софистицирана дејност, која бара знаења од различни стручни профили, голем опфат на информации и сериозна аналитичка подготовка. Донесувањето на квалитетна инвестициона одлука е клучна одлука на финансиските менаџери, со далекосежни (позитивни или негативни) последици врз компанијата или инвеститорот. Современите менаџери и претприемачи при донесувањето на инвестиционата одлука, користат соодветна процедура за анализа на секоја инвестициона идеа, пред да дојде до реализација на проектот. Оваа книга обезбедува рамка за проучување на инвестициите, со опфат на најсовремените техники кои науката ги познава во тековниот момент. Учебникот е наменет за студентите на Факултетот за економски науки, па во тој контекст е ориентацијата во опфаќањето на проблематиката како и пристапот кон нејзината обработка. Содржината на учебникот е определена согласно програмата на Факултетот за економски науки, а со нејзино проучување студентите треба да се здобијат со соодветни знаења за материјата која ја регулира проблематиката на капиталното буџетирање. Концепциски посматрано содржината во учебникот е презентирана на што е можно подостапен начин за полесно совладување на третираната содржина. Од авторот 1

2 ГЛАВА I КАПИТАЛНО БУЏЕТИРАЊЕ - ИНВЕСТИЦИИ И ИНВЕСТИЦИОНЕН ПРОЕКТ Претприемачите и менаџерите, своето знаење и својата креација, ги насочуваат во барање најефикасни можности за инвестирање проекти кои ќе донесат најголем принос на капиталот. Акционерите, како сопственици на капиталот, поставуваат барања пред менаџерите на компаниите за големината на приносот на нивниот капитал. Тие ги следат резултатите на компаниите и имаат алтернативен избор да реинвестираат во компанијата или да инвестираат во други компании; да ги продадат акциите што ги поседуваат и со слободните пари да задоволат некоја тековна потреба или и натаму да ги поседуваат акциите во своето портфолио. Менаџерите на компаниите, мотивирани од својата менаџерска заработка, за деловен престиж во окружението, но и притиснати од одговорноста спрема акционерите на компанијата, настојуваат да пронајдат најефикасни можности за инвестирање. Финансиските професионалци (во банките, инвестициони фондови и др. финансиски институции), кога се работи за пласман на капитал во вид на одобрени кредити, пласирање на капитал на берзите и други долгорочни пласмани на средства, се сретнуваат со проблемот на ефикасноста на пласманите. Индивидуалните инвеститори, исто така, размислуваат своите парични заштеди, најефикасно да ги искористат. Деловните ентитети и индивидуалните инвеститори планираат потфати за инвестирање и реализираат инвестициони проекти КАПИТАЛНО БУЏЕТИРАЊЕ Kапитално буџетирање (долгорочни вложувања) претставува процес на идентификација, анализа и селекција на инвестициони проекти, чии приноси (cash flows) се очекуваат во временски период подолг од една година. Всушност, капиталното буџетирање претставува материјално вложување во средства (фиксни средства, фиксниот дел од тековните средства) и долгорочни пласмани (вложување во одредени финансиски инструменти, вложување во хартии од вредност емитувани од други деловни ентитети, како и дадени кредити на други субјекти) во сегашноста, а корисните ефекти се очекуваат во иднина. Долгорочните вложувања имаат повеќекратно значење за претпријатието. При функционалното стартување на претпријатието, 2

3 потребни се одредени парични вложувања (инвестиции) со кои се создава материјалната основа (објекти, опрема, транспортни средства и трајни тековни средства) за функционирање на претпријатието и реализирање на репродукцискиот процес. Покрај создавањето на основните услови за функционирање на претпријатието, се јавува потреба од нови инвестиции во функција за повремена замена на постојаните, дотраените средства, како и нови инвестиции за понатамошно проширување на постојните капацитети, воведување на нови производни линии, освојување на нови пазари, откупување на постоечки фирми, аквизација на компании и сл. Исто така, во ситуација, кога животниот циклус на претпријатието ќе тргне по надолна линија, претпријатието може да изврши нови вложувања со што се пролонгира сопственото опстојување и започнување нов животен циклус, или влегување во нова дејност и сл. Процесот на капитално буџетирање опфаќа: - Избор на предлози на инвестициони проекти во согласност со стратешките цели на фирмата; - Проценка на зголемувањето на оперативниот тек по оданочувањето за инвестициониот проект; - Евалуација на зголемувањето на готовинските текови од проектот; - Избор на проекти кои се базираат на критериум на максимизација на вредноста (value maximizing acceptance criterion) и - Повторна евалуација на прифатените инвестициони проекти и ревизија на завршните проекти. Целта на финансиските долгорочни инвестиции е обезбедување на соодветен принос од средствата, кои во моментот на претпријатието не му се потребни за други намени. Долгорочните вложувања имааат неколку карактеристики што ги прават одлуките врзани со нив, едни од најкомплексните и најризични одлуки во функционирањето на деловните ентитети: долгорочните вложувања по правило врзуваат големи парични износи и за односното претпријатие претставуваат значајни издатоци, кои често мора да бидат обезбедени од дополнителни извори на финансирање; карактеристично за нив е иреверзибилноста т.е. неповратноста на вложените средства на краток рок, а кај голем дел од нив и состојбата на трајна неповратност на средствата (во случај кога инвестицијата не ги дава очекуваните резултати т.е. направени се одредени грешки при планирање на соодветната инвестиција) и 3

4 ефектите од нив се очекуваат во иднина (во која ќе се чуствува влијанието на бројни непредвидливи фактори и околности, поради што нивното предвидување секогаш е следено со голема доза на несигурност). Капиталното буџетирање, односно инвестиционото одлучување е високо софистицирана дејност, која бара знаења од различни стручни профили, голем опфат на информации и сериозна аналитичка подготовка. Донесувањето на квалитетна инвестициона одлука претпоставува многустрана анализа. Современите менаџери и претприемачи при донесувањето на инвестиционата одлука, користат соодветна процедура за анализа на секоја инвестициона идеа, пред да дојде до реализација на проектот (статички и динамични техники за оценување на економската ефикасност на инвестиционите проекти и применуваат соодветни економски показатели: нето сегашна вредност на инвестициите, стапка на профитабилност, интерна стапка на рентабилност и период на враќање), со цел да се максимизираат ефектите и да се минимизира ризикот од вложувања. Во тесна корелација со долгорочните вложувања е неизвесноста, т.е ризикот, која се јавува како резултат на детерминантата време. Ако износот на очекуваната добивка е поголем од износот на каматата, што би се остварила кога капиталот би се вложил во банка или би се купиле државни долгорочни обврзници, би било оправдано да се инвестира во долгорочни вложувања. Вложувањето на пари во банка значи преземање на мал ризик, додека купувањето на долгорочни државни обврзници значи преземање на незначителен ризик. При преземање на помал ризик, се остварува профит на пониско ниво. Со ризикот, при долгорочните вложувања, се опфатени главнината на вложувањето, но и приносот што се очекува од нивното користење. Ризикот, по правило, е пропорционален на времето на врзувањето на капиталот. Исто така, врз степенот на ризикот влијаат и други фактори: динамичноста на стопанскиот развој, политичката ситуација на земјата и во светот, промените во пазарното окружување и сл. Управувањето со капиталот во услови на неизвесност и ризик не се огледа во воздржувањето од вложување капитал, туку во способноста да се оцени големината на ризикот и веројатноста за негово манифестирање во штети, како и во преземање на мерки за намалување и елиминирање на штетите. При донесувањето на одлуки за долгорочно вложување капитал, потребно е да се согледаат детерминантите (варијаблите) на ризикот, да се оцени нивното дејство, а со преземањето соодветни мерки, веројатноста тој ризик да се манифестира во штети, да се сведе на прифатлива мера. 4

5 1.2. ВИДОВИ ИНВЕСТИЦИИ те се една од најзначајните економски категории во економската наука. Преку инвестициите може да се разбере процесот на економски развој на националната економија и на економските системи, бидејќи со нив се зголемува фондот на капитални фондови, расте производствениот потенцијал, како услов за поголема вработеност и повисок доход. Во практиката, можат да се разликуваат два типа на инвестиции: 1. реални инвестиции инвестирање во средства на производство и 2. чисти финасиски инвестиции. Двата вида инвестиции на инвеститорот му обезбедуваат парични приноси. Меѓутоа, од аспект на националната економија, чистите финансиски инвестиции претставуваат само сопственички трансфери и не претставуваат додавања на нови капитални фондови. Од аспект на националната економија, само тогаш кога се создава ново физичко капитално добро, станува збор за прираст на капитал. Затоа, купувањето хартии од вредност значи стекнување на право на сопственост. Тоа е финансиска трансакција за нешта што порано се создадени и не претставуваат инвестиции, туку само финансиски трансакции за промена на сопственоста. Имотот на инвеститорите може да се зголеми на два начина: Прво, преку приливите од инвестираните пари и Второ, преку зголемување на вредноста на имотот кој е резултат на инвестирањето. Поединците депонираат пари во банки на чековни, штедни и други сметки. Тоа се, всушност, депозити кои се користат за финансирање на банкарските инвестиции. Должникот кој е корисник на банкарски пари (на депозитни пари ) за определено време на банката и враќа назад поголем износ на пари отколку што изнесува потенцијалниот износ на пари со кој се задолжил. Тој екстра износ каматата на заемот, го зголемува имотот на банката. Од гледна точка на банката, заемот се претставува како еден вид инвестиција. За да пласира такви заеми и други видови инвестиции, банката прима депозити на кои вообичаено исплатува одреден износ на камата на парите кои се заштедени на сметките на депозитарите. Или, едноставно, кога поединците купуваат обврзници од владата или од некоја корпорација, тие ним им позајмуваат пари. По одредено време, во иднина, парите што ги дале на заем ќе им се вратат зголемени со камата. Така, од нивен аспект, поединците се инвеститори. Резултат на инвестирањето е приносот, со што имотот на инвеститорот се зголемува. 5

6 За софистицирани инвеститори приемчиви на ризикот Проф. д-р Зоран Ивановски Слика 1 Инвестициони алтернативи Класификација на средства (asset classes) Готовина (cash) Недвижности (real estate) Обврзници (bonds) Деривати (derivatives) Акции (equity) Алтернативни инвестиции (alternative investments) Други стоки (од благородни метали до енергетски продукти) Извор: Dimitris N. Chorafas, The Management of Equity Investments, Elsevier Butterworth-Heinemann, England, 2005, страна 9. Но имотот може да се зголеми, исто така, од остварените парични приливи од купени обични акции. Кога некое акционерско друштво е профитабилно, дел од профитот се дели меѓу акционерите во форма на дивиденда. Доколку акционерското друштво е многу успешно во бизнисот, вредноста на акциите се зголемува и луѓето што поседуваат акции од тоа акционерско друштво имаат повреден имот. Со продажба на акциите ќе остварат капитална добивка, бидејќи компанијата станала повредна. Поединци кои инвестираат пари можат да бидат директни или индиректни инвеститори. Кога некој купува акција од некое акционерско друштво директно инвестира. Тој е директен инвеститор, бидејќи донел инвестициона одлука со која стекнал сопственичко право на дел од капиталот на компанијата од која купил акција. Од друга страна, лице што вложило пари во банка како депозит е индиректен инвеститор. Тоа е индиректно инвестирање бидејќи во овој случај, инвестирањето на примените пари се прави од друг субјект на пример, од претпријатието што позајмило финансиски средства од банката за да инвестира даден инвестиционен проект. Токму тоа претпријатие ја определува намената на 6

7 парите, во какви капитални фондови ќе инвестира (ја донесува инвестиционата одлука), а поединците кои имаат својот влог во банката, се индиректни инвеститори, бидејќи не се учесници во подготовката на инвестиционата одлука и не знаат за што се инвестирани нивните пари. Директните инвестиции на индивидуалните инвеститори, за разлика од индиректните, се многу посложени и инвеститорот поединец, треба да има многу поголеми знаења, бидејќи при донесување на таква инвестициона одлука се потребни многу информации. Купувањето акција или обврзница е изводливо преку посредничка брокерска фирма или друг вид посредничка агенција, каде што работат посебни експерти инвестициони советници. Во групата на директни инвестиции спаѓаат: 1. Инвестирање (купување) на хартии од вредност (акции и обврзници). Обичните акции (common stocks) се хартии од вредност со варијабилен принос (variable income securities). Дивидендите можат да растат или опаѓаат, во зависност од добивката. Тие претставуваат сопствен капитал или право на сопственост (equities or ownership). Кај издавањето на обични акции приоритет е тие да бидат пониски од долговите и преференцијалните акции. Од друга страна, тие даваат права на акционерите, како што се право на приход (Income Rights) право на учество во добивката на фирмата (residual income), право на средствата (Asset Rights), како право на дел од средствата на фирмата во случај на ликвидација, право на купување нови акции (Preemptive Rights), по кое акционерите можат да учествуваат пропорционално во нова емисија на акции, право на глас (Voting Rights) право да гласаат за избор на борд на директори. Обичните акции носат право на дивиденда (приход на акционерите), откако ќе се исплатат обврските спрема кредиторите и обврските спрема сопствениците на преференцијалните акции. Приносите зависат од успешноста на работење на претпријатието. Инвестирањето во акции е оправдано од две финансиски цели: стекнување приход во вид на дивиденда и шпекулација со цената на акцијата. Обврзницата е долгорочна должничка хартија од вредност, со која издавачот се обврзува дека на сопственикот на обврзницата еднократно или во рати (ануитети), ќе му го исплати на определен ден, износот на номиналната вредност на обврзницата и каматата. Конечното достасување е обично на 10 или повеќе години, а доколку рокот на достасување е пократок од 10 години, обично се нарекува запис. Основната функција на обврзницата е примање на туѓи средства и издавање на исправа за примените средства, со јасни и дефинирани услови за враќање на тие средства. Во зависност од финансиската позиција, состојбата и рејтингот на емитентот на обврзница, зависи и квалитетот на обврзницата. Обврзниците 7

8 кои се емитувани од емитенти кај кои постои висок ризик од инсолвентност и лоши перформанси од работењето, се карактеризираат со повисока стапка на принос во вид на камата. Обврзниците кај кои што постои беззначаен ризик, се карактеризираат со пониска стапка на принос (државни обврзници). На слика 2, е направена класификација, односно рејтинг на квалитетот на обврзниците од страна на познати рејтинг агенции Moody's, Standard and Poors S&P, Fitch. Информациите за рејтингот на обврзниците е од големо значење при донесувањето на одлуката за инвестирање во хартии од вредност. Слика 2 Симболи на рејтинг на обврзници и дефиниции Извор: Grinblatt Titman: Financial Markets and Corporate Strategy, 2-th edition, The McGraw Hill Companies, USA, 2002, стр.48. 8

9 2. во недвижности (згради, земјиште, деловни објекти, погони, инфраструктура и сл). 3. Инвестирање во злато: стабилна форма на имот и инвеститорите се штитат од инфлација. Исто така се карактеризира и со висок степен на ликвидност бргу конвертирање во пари. Ако некој купил злато пред две децении, денес има повреден имот златото ја зголемува вредноста повеќе пати од тогаш направениот издаток. Истата количина злато денес може да биде продадена за износ кој неколку пати ја надминува набавната вредност вредноста на имотот се зголемува. 4. Колекција на вредни предмети: скапоцени камења, уметнички слики, накит, антика и сл. Овој вид на инвестирање е стимулирано од очекувањата за зголемување на цената на доброто, односно од приносот што би се добил доколку соодветниот предмет во иднина се продаде. Кај инвестиционите активности на компаниите се донесуваат одлуки и се преземаат активности за ангажирање на изворите на средствата во разни форми на постојни (основни, фиксни) средства (трајни услови за работа) или тековни средства (парични, побарувања, материјални, залихи), како и начините за нивно оптимално користење. Табела 1 Деловни ентитети и одлуки за инвестициони алтернативи 1 ДА НЕ СЕ ПРЕЗЕМЕ НИШТО: Појдовна основа за донесување инвестициона одлука ДА СЕ НАПУШТИ ПОСТОЈНИОТ БИЗНИС ДА СЕ ЗАМЕНИ СТАРАТА ОПРЕМА СО НОВА ДА СЕ ПРОШИРИ ИЛИ ДА СЕ СМАЛИ КАПАЦИТЕТОТ ДА СЕ ВОВЕДЕ НОВА ТЕХНОЛОГИЈА Колку долго? Со кои проблеми ќе се судри компанијата? Како би се опстанало понатаму? Дали има подобри алтернативи? Дали завршува животниот век на производот? Колкав е приносот на ефикасноста? Дали ќе се обезбеди маргиналниот капацитет? Колкав е прирастот на профитот? Колкав е пазарниот ризик? 1 Методија Несторовски, Инвестиционен менаџмент, Економски факултет, Скопје, 2003, стр

10 Во современи услови на стопанисување, деловните ентитети мора да се адаптираат на променливото окружување, следејќи ги современите трендови и кај нив се одвива т.н. развоен процес. Развојниот процес имплицира функционирање на деловните ентитети со прираст на резултатите, зголемувањето на ефикасноста, структурни промени, менување на структурата на приходите, измени во производни програми, воведување нови технологии, воведување на нови форми на организација на целокупното функционирање, зголемување на знаењата на кадрите, воведување нови начини на комуникација со потрошувачите и.т.н. Постојаниот развоен процес се одржува со перманентно проектирање на развојот, односно постојано преземање нови проекти. За секој инвестиционен проект се изготвува инвестиционен план (Табела 2). Табела 2 Инвестиционен план Фактор План за инвестиции Изработен од Врвниот менаџмент, со помош на заемодавачот, и сметководствени кадри. Изработен за Банки, штедилници и претпријатија кои пласираат ризичен капитал. Фокус Извори и користење на фондови. Карактеристики на планот Цели, оптимистички, кршлив. Потребни екстерни податоци Анализа на конкуренти, технолошки трендови. Потребни интерни податоци Менаџмент ресурси, финансиски проекции. Значење на проектот, предности на претпријатието и менаџерскиот тим. Број на чекори Варира. Главни делови на завршниот план Карактерот на бизнисот и пазарот, износот на потребните пари, предвидување на продажбата, заработувачката и усовршување на менаџерскиот тим. Време за изработка Зависи од помошта на заемодавачите две до четири недели. Потребна должина 10 до 15 страници плус документација. Зачестеност на повикување на Не, доколку планот е прифатен. планот Зачестеност на ревизија Кога надворешните фондови го бараат или на барање на финансиерот. Мерење на успехот Остварување на саканите фондови. 10

11 1.3. ИНВЕСТИЦИОНЕН ПРОЕКТ Во современата етапа на развојот на претпријатието се наметна еден нов фундаментален термин преку кој се објаснува начинот на управување со развојот. Тоа е терминот проект и би можело да се рече дека целокупниот современ пристап на управување со развојот, според основната категорија врз која се потпира, може да се означи како проектен пристап на управување со развојот. Терминот проект се третира како деловен потфат што планираат да го превземат претприемачите и менаџерите, а преку кој би се постигнале некои однапред дефинирани цели, за определено време и со определени тршоци. Имено, проектот е единствен процес кој се состои од низа координирани и контролирани активности со почетни и завршни датуми, преземени за постигнување на една цел во согласност со специфичните потреби, вклучувајќи го и ограничувањето на времето, трошоците и средствата. Всушност, проектот е: - Конкретен, практичен напор кој води кон резултат; - Упатен кон решавање на релативно комплексен проблем и задача; - Активност со определени цели и очекувани резултати; - Органичен со времето, финансиски, технички и човечки ресурси и - Планиран однапред и оценет на крај. Клучни елементи на проектот се: проектот е потфат што ќе се реализира во иднина и е насочен кон остварување на детерминирани цели; проектот е еднократен, уникатен, неповторлив и временски ограничен; проектот е ризичен потфат, кој бара координација на активностите; проектот се реализира доколку е оправдан за реализација. Видови инвестициони проекти Инвестиционите проекти се посебен вид деловни потфати и претставуваат долгорочни финансиски вложувања во контекст на создавање на разни видови фиксни фондови (изградба на инфраструктура, недвижности, воведување нова опрема, проширување на постојниот 11

12 производен капацитет, иновации, вложување во истражувачка работа, усовршување на кадри и сл.). Инвестициониот проект 2 претставува систем од активности, што ги презема некој субјект, на определен простор, во определено време, под определени услови и претпоставки за реализација, а кои се насочени кон остварување на програмирани ефекти во иднина. За инвестициониот проект се карактеристични следниве меѓузависни централни прашања: 1. Кој субјекти кои ќе ги изведуваат проектот (инвеститор, проект менаџер, проектен тим); 2. Што дизајнирање на предметот на проектот; 3. Како активности и начинот на изведување на проектот; 4. Со што ресурси за реализација на проектот (материјални и човечки); 5. Кога детерминирање на времето на реализација на проектот и 6. Зошто мотиви (проектирани ефекти на проектот). Постојат повеќе карактеристични пристапи за определување на типот на инвестициони проекти, кои се значајни за детерминирање на карактерот на вложувањето, намената и за финансиската ефикасност: 1. Типови на проекти од аспект на односот на трошоците и користите (cost benefit). Трошоците се економска категорија која ги истражува плаќањата за ангажираните фактори во проектот, а користите се програмираните ефекти (нето приливи, нето приноси на капиталот, нето парични примања за инвеститорот на проектот, како и други нефинасиски економски и неекономски ефекти). Од аспект на трошоците и користите, инвестиционите проекти можат да се класифицираат во четири типови: 3 Еднократно вложување во еден момент остварување еднократен принос во еден момент (point input point output): тип на проект со еднократно вложување во една година и еднократен ефект во некоја година во иднина (на пример, подигнување шума за сеча). Инвестицијата (подготовка на почва, садење) настанува во една година, а приносот, исто така, настанува во една година, по завршувањето на биолошкиот процес на 2 Исто, стр Исто, стр

13 израснување на шумата до состојба на сеча. Со продажба на исечената шума настанува еднократен ефект прилив на готовина. Повеќекратно вложување еднократен ефект ( flow input point output ): карактеристични повеќекратни вложувања во период од повеќе години, а користа се јавува по завршувањето на периодот на градбата, кога, најчесто, со продажбата на инвестиционото добро, настанува еднократна финансиска корист (градбата на бродови за продажба, изградбата на станови за пазар и слично). Еднократно вложување повеќекратен ефект (point input flow output): инвестиционата сума се јавува како еднократно ангажирање (издаток за една година ), а ефектите се протегаат во временски период од повеќе години (набавка на транспортно средство, набавка на машина и сл.) Повеќекратно вложување повеќекратни ефекти (flow input flow output ): инвестирањето се врши во текот на периодот од повеќе години, а приносите, исто така, се јавуваат како тек, по завршувањето на инвестициониот период, во идниот период кој се протега на повеќе години (изградбата на производни погони, стоковни куќи). Табела 3 Типови проекти Тип на проект I II III IV Input Output Извор: Методија Несторовски, Инвестиционен менаџмент, Економски факултет, Скопје, 2003, стр Типови инвестициони проекти според ризикот: Агресивни високоризични проекти: проекти кои генерираат високи профити, при дадено високо ниво на ризик; Посакувани проекти: проект кој се карактеризира со висока разлика помеѓу приносот и трошокот на капитал; Дефанзивни проекти: низок степен на ризик и очекуваните стапки на принос се пониски од трошокот на капитал. Овој вид на проекти не обезбедуваат рентабилност; Непожелни проекти: ниско ниво на ризик и од нив се очекува пониска стапка на принос во споредба со трошокот на капитал и 13

14 Безризични и нископриносни вложувања: проект со најниско прифатлива стапка на принос под која не би смеело да се презема некој инвестиционен проект (купување државни хартии од вредност). 3. Типови на проекти според користа на компанијата: Проекти кои придонесуваат за зголемување на готовинскиот прилив; Проекти кои придонесуваат за намалување на ризикот и Проекти кои имаат индиректни ефекти. 4. Типови на проекти според степенот на меѓузависност: Ексклузивни проекти; Комплементарни проекти реализирањето на проектот А ги зголемува готовинските текови кај проектот B; Субститутни проекти реализирањето на проектот А ги намалува готовинските текови кај проектот B. 5. Типови на проекти според видот на готовински текови: Конвенционални проекти се карактеризираат со конвенционален готовински тек еднократна промена на готовинскиот тек (на пример, - /++++ или +/----) и Неконвенционални проекти се карактеризираат со неконвенционален готовински тек повеќекратна промена на готовински тек (на пример, +/-/++++ или -/+/-/++++) АКТИВНОСТИ И ФАЗИ НА ИНВЕСТИЦИОНИОТ ЦИКЛУС Целиот процес за реализирање на инвестициониот проект се нарекува инвестиционен процес кој во контекст на структура е доста комплексен и сложен процес, вклучувајќи низа многубројни меѓузависни и поврзани активности, вклучувајќи ја идејата за инвестирање, формирањето на капиталните фондови и нивното активирање. Поголемиот дел од активностите на инвестициониот циклус се однесуваат на истражување, 14

15 проектирање и разни пресметки, со кои се формира документациона подлога за инвестициониот проект. Во процесот за инвестирање за најголем број проекти, а особено за проекти за изградба на производни капацитети, се јавуваат низа активности, кои се подредени според последователност 4 : - Дефинирање на идејата и поставување на концепт на проект; - Изработка на прединвестициона студија (prefeasibility study) претходни анализи на пазарот, за технологијата, кадрите, потребните средства, како и претходна оцена на ефикасноста на проектот; - Разгледување на резултатите од прединвестиционата студија и донесување прединвестициона одлука за тоа дали е оправдано да се продолжи со понатамошни активности на инвестициониот процес; 5 - Обезбедување претходно мислење на банки, други финансиски институции и деловни партнери за кои се планира да се вклучат во финансирањето на проектот; - Изработка на инвестициона студија (feasibility study) со потребните неопходни истражувања и анализи за економските, техничките, организационите и други фактори и услови за реализација на проектот; - Оценка на економско финансиската ефикасност на проектот и составување извештај; - Донесување инвестициона одлука (констатирано е дека проектот е прифатлив за реализација и позитивната инвестициона одлука овозможува продожување на процесот со натамошните активности за реализација на проектот); - Дизајнирање на проектот (техничка документација за изведба), избор и договарање на изработувачи на одделни компоненти на техничката документација и изработка на одделните детални проекти за изведбата; - Набавка на градежно земјиште, прибирање на потребната согласност и дозволи од надлежни државни органи и институции за 4 Исто, стр Доколку претходните проценки дадат поволни резултати, процесот продолжува. Доколку резултатите укажуваат на неизводливост на проектот или на незадоволителна ефикасност, процесот се прекинува. Прекин на процесот значи дека е потребно повторно преиспитување на дефинираните цели и концептот на проектот (повторно се проценуваат поставените амбиции, се испитуваат нови алтернативи, но со изменети концепциски основи или со променети елементи). Во некои случаи дефинитивно се напушта идејата за инвестирање и се врши анализа на друга инвестициона идеја, односно анализа на нов инвестиционен процес. 15

16 реализација на проектот и за елементите за кои се пропишани потребните дозволи и согласности; - Изработка на проспект за изградба, избор на изведувачи на градежни објекти, избор на производители или добавувачи на потребната опрема, договарање и избор на фирма која ќе ја вгради опремата; - Поставување организација, избор на проектен тим и назначување на проект менаџер; - Изработка на план за изведба на проектот (термински план на активностите, мрежни планови за синхронизација на активностите и за планирање на ресурсите време, трошоци, средства и кадри); - Уредување на теренот, изведба на градежни работи, монтирање на опремата и на инсталациите; - Технички преглед; - Обезбедување одобрение за употреба и функционирање на проектот; - Предавање на капацитетот во употреба, пробна работа и проверка на параметрите; - Предавање во редовна работа. 16

17 Слика 3 План за развој на проект Извор: Steven Graning, Раководење со проект, Регионален Центар за заштита на животна средина за Централна и Источна Европа,

18 Можни се повеќе пристапи за разграничување на фазите и активностите на инвестициониот циклус: 1. Од аспект на хомогеноста на активностите 6,инвестициониот процес е рамномерно распореден во три фази 7 (Графикон 1): - Фаза на планирање и програмирање (обработка на идејата за инвестирање, анализа на производно техничката концепција, испитување на пазарот и маркетингот, активности поврзани со оцената на економската и финансиската ефикасност на проектот); - Фаза на проектирање (активности за дизајнирање на начинот на реализација на проектот изработка на главни и детални проекти за градежните, за техничко технолошките решенија, за техничките системи и инсталациите сите видови на скици, нацрти, планови, размери, шеми, технички упатства и пресметки) и - Фаза на изведба (активности поврзани со подготовка на теренот, со физичка изведба на објектите, со монтирање на опремата и други активности). Графикон 1 Фази на инвестициониот циклус според хомогеноста на активностите Графикон 2-7) 6 Исто, стр Фазите на инвестициониот циклус, просечно траат по осум месеци или вкупно за за реализација на проекти од средна големина се потребни две години (24 месеци). Најголемиот дел од процесот на инвестирање (две третини) се троши на активности поврзани со инвестиционата подготовка. Имено, пред да се почне со физичка изведба на проектот, кога станува збор за физичко видливо дека се создава капитално добро, претходи подолг период во кој се изведуваат бројни активности поврзани со истражување, програмирање и проектирање на проектот. 18

19 Разграничувањето на фазите на проектот, според хомогеноста на активностите, е значаен за проектниот менаџмент во контест на синхронизирање на активностите, планирање на времето за изведбата, планирањето на ресурси по хомогени целини (активности). 2. Според пристапот на УНИДО, како најприфатлив концепт, инвестициониот процес се сегментира на три последователни фази: прединвестициона фаза, инвестициона фаза и оперативна фаза. Слика 4 Пристапот на УНИДО за структурата на фазите и активности - инвестиционен проецес Идентификација студија за можностите Прединвестициона студија Подготовка - физибилити студија Пост - евалуација Крај на проектот Студии за подршка Прединвестициона фаза Финансирање на промоцијата на проектот Експанзивност Иновации Замена и рехабилитација Оперативна фаза Инвестициона фаза Преговори и ангажирање Дизајнирање Стартување и имплементација на проектот Конструкција Пред-производен маркетинг Пробна работа Извор: ( investment project cycle ) 19

20 Период на инвестирање Проф. д-р Зоран Ивановски 3. Разграничување на активностите од проектот во согласност со периодите на животниот век на проектот: - Период на инвестирање (вложување): се вложуваат средства и се создаваат трајни услови за реализирање на определена активност и - Оперативен или експлотационен период (економски век на инвестицијата): период во кој се користат претходно создадените услови за остварување на предвидената активност. Во периодот на инвестирање се врши вложување на средства во разни форми (на пример, откуп на земјиште, изградба на градежни објекти, набавка и инсталирање на опрема). Во периодот на експлотација, како резултат на работењето, се остваруваат приходи од продажба на производи и услуги. Основното правило на долгорочните вложувања е со остварените приходи во период на експлоатација, да се покријат вложувањата на капиталот, направени во периодот на инвестирањето и на оперативните трошоци што настануваат во работењето во тој период, како и да се оствари одреден позитивен принос од целиот потфат, кој што претставува мотив за самото инвестирање. Големината на вкупните вложувања од периодот на инвестирање се распоредуваат по одделните години од периодот на експлотација, за потоа заедно да се покријат со приходите што се очекуваат да бидат остварени во односната година. Графикон 2 Типичен век за инвестиционен проект инвестиции Период на експлотација Период на враќање на инвестицијата Акумулиран нето готовински тек Г о д и н и 20

21 Должината на периодот на експлотација е битен фактор при оценка на ефектите од долгорочните вложувања. За определувањето на економскиот век на инвестицијата не постои прецизен критериум, но во практиката се користат некои индикатори, кои ги ориентираат планерите на инвестиции, да го дефинираат економскиот век. Имено, постои правило според кое, економскиот век на инвестицијата неможе да е подолг од временското траење на трајните услови што се создадени со инвестирањето. Второ правило при определување на периодот на економскиот живот на инвестицијата е дека тој не би смеел да биде покус од времето на враќање на позајмениот капитал. Графикон 3 Животен век на проектот ЕКОНОМСКИ ВЕК НА ПРОЕКТОТ То Тi Tk Tm Tp Tn ПЕРИОД НА ИНВЕСТИРАЊЕ ОПЕРАТИВЕН ПЕРИОД Клучни моменти во векот на трање (животниот век) на проектот: - Тo ( инвестициона идеја ); - Тi ( инвестициона одлука ); -Тk ( стартување на инвестиционата изведба - поставување на камен темелник ); - Tm ( активирање на проектот - предавање во употреба ); - Tp ( крај на периодот на пробна работа ) и - Tn ( крај на животниот век на проектот ). Со цел да се формира стручна подготовка за донесување на инвестициона одлука и да се подготви документациона подлога за изведба на проект потребна е инвестициона подготовка (прединвестициона фаза) составена од низа активности во процесот на инвестирање: програмски, плански, истражувачки и проектанстски. Фазата на инвестициона подготовка се состои од две подфази: 1. Во првата подфаза од инвестиционата подготовка доминираат економски истражувања и други активности кои треба да создадат стручна подлога врз база на која се носи инвестициона одлука. Првата потфаза започнува со појава и обработка на идејата за инвестирање и завршува со донесување инвестициона одлука за реализација на проектот. Во оваа фаза 21

22 се опфатени сеопфатни истражувања, анализи и создавање на друга документациона подлога за донесување инвестициона одлука, како и следниве проблеми: - Дефинирање на стратегијата (целите) на инвестициониот проект и видот на проектот и - Дефинирање, обработка и образложување на производнотехничката концепција на проектот и се оценува економскофинансиската ефикасност на проектот, како и на оправданоста за реализација на проектот. 2. Втората подфаза од инвестиционата подготовка се состои од технички, проектантски, организациони, правни и други активности, кои треба да го овозможат физичкото изведување (имплементацијата) на проектот. Имено, втората потфаза се состои од техничко технолошко и градежно проектирање, како и разрешување на организационите и правните прашања поврзани со реализација на проектот, врз база на кои се создава стручна подлога за изведба на проектот. Во оваа фаза се разрешуваат слениве прашања: - Избор на оптимална опрема преку прибирање, обработка на понуди од лиферантите и понудувачите на опрема; - Проектирање на техничко-технолошките решенија за градежните работи и инсталациите и други елементи, и тоа на ниво на главни проекти и на ниво на изведбени проекти; - Пресметки за потребните материјали; - Обезбедување на потребните дозволи, одобренија и согласности за изведба на проектот од државни органи. Овие активности може да се групираат во три групи: - активности за добивање урбанистичка согласност според главниот проект за изведба; - активности за обезбедување на одобрение за градба и - активности за обезбедување други согласности како што се: водостопанска согласност, санитарна согласност, согласност за вклучување на електроенергетскиот систем, противпожарна согласност и друго. - Разрешување на организационите прашања за изведување на проектот и се обезбедува координација меѓу бројните учесници ангажирани во изведбата, избор на проектен тим, именување на проект-менаџер, технички надзор на изведбата и друго; - Изработка на тендер за изведба на проектот, прибирање, компарирање и обработка на понудите, избор на изведувачи на градежните работи, монтажери на опремата и на инсталациите. 22

23 Графикон 4 Период на инвестирање ИНВЕСТИЦИОНА ПОДГОТОВКА ИНВЕСТИЦИОНА ИЗВЕДБА To Ti Tk Tm документациона подлога за инвестициона одлука документациона подлога за инвестициона изведба инвестициона изведба Клучни моменти во периодот на инвестирање (активизационен период): а). инвестициона подготовка (прединвестициона фаза) -Тo ( појава на инвестициона идеја ) -Тi ( инвестициона одлука ) -Тk ( крај на прединвестиционата фаза: поставување на камен темелник ) б). период на инвестициона изведба - Тk (поставување на камен темелник ) - Tm ( активирање на проектот - предавање во употреба ) Најзначајната активност за судбината на проектот претставува инвестиционата одлука (точката Тi, на графиконот 4). За да се донесе инвестициона одлука, претходи период во кој се изведуваат бројни активности за формирање на стручна документациона подлога (од точката To до точката Ti). По донесувањето на одлуката, доколку се прифати проектот, продолжуваат понатамошните активности. Во случај да студијата покеже неможност за изведување на проектот или проектираните ефекти не се задоволителни за инвеститорот, проектот се одбива и инвестициониот процес се прекинува. Во периодот на инвестиционата изведба (инвестициона фаза) се извршуваат активности поврзани со самата градба на објектите формирање на материјалниот состав на средствата, физичката изведба на инвестираните добра и фазата се нарекува инвестициона фаза. Карактеристични активности во инвестиционата фаза се следниве: 23

24 Подготвителни работи и подготовка на теренот (детерминирање на почвата, пристапен пат, расчистување, изградба на помошни и санитарни времени објекти); Изградба на објектите фабрички хали, магацини, административни згради, инфраструктурни објекти; Изведба на инсталациите водоводна мрежа, канализација, приклучок до енергетски систем, телекомуникациона мрежа, систем на греење, вентилација и друго; Монтирање опрема. Покрај карактеристичните и клучни активности во физичката изведба, во инвестиционата фаза се опфаќаат и активности поврзани со организациони и правни прашања: Технички надзор на изведбата; Технички прием на објектите; Предпроизведен меркетинг; Обука на работници и Активности поврзани со самиот чин на пуштање на капацитетот во работа. По активирањето на проектот во функција (производство, промет или услуги), зависно од неговата намена, почнува вториот дел од економскиот век на проектот, кој се нарекува оперативен период или период на експлотација. Графикон 5 Оперативен период на проектот Оперативен период на проектот Tm Tp Tn Пробна работа Редовно производство Клучни точки во оперативниот период на проектот: Тm - почеток на пробна работа; 24

25 Тp почеток на редовно производство; Tn крај на оперативниот период. Во почетокот на оперативниот период, во релативно кус временски период во однос на вкупниот животен век на проектот, вообичаено се јавува т.н. период на пробна работа. Тој период зависи од видот на проектот, трае од 3 до 6 месеци, а за некои големи и сложени проекти и подолго, дури и до една година. Во периодот на пробна работа се вршат проверки на сите технички елементи и се врши приспособувања на опремата за да може да се постигне програмираниот капацитет. По постигнувањето на програмираниот капацитет, би можело да се смета дека проектот влегува во редовно производство, односно завршува процесот на трансформација на инвестициите во реални капитални фондови. Во периодот на редовна работа можат да се јават инвестициони потфати поврзани со замената на опремата или за проширување на капацитетот и таквите зафати мора да се земат предвид во оценувањето на потребните инвестиции и во оценувањето на економската ефикасност на проектот ДОКУМЕНТАЦИЈА ЗА ПРОЕКТОТ За да може да се донесе инвестициона одлука, да се планира изведбата и да се следи процесот на изведбата на проектот, се подготвуваат студии, елаборати, стручни мислења и извештаи. За поголемите инвестициони проекти потребно е да се подготват следниве студии и документи: Студија за можностите за инвестирање; Прединвестициона студија; Инвестициона студија; Детална техничка документација за изведба на проектот; Извештаи за следење на изведувањето на проектот и Извештаи за следење на ефектите од реализираниот проект. 1. Студијата за можности за инвестирање (opportunity study) или т.н. мастер-план (master plan) се смета за клучен, базичен план кој содржи клучни елементи за изводливоста на проектот и се изработува само за големи инвестициони проекти. Обично тоа се секторски студии со кои 25

26 се идентификуваат развојните можности на земјата, расположливоста на факторите (природни ресурси, работна сила и инфраструктурни услови, инвестиционата клима, извозни можности, нивото на доходот, движењето на побарувачката, можностите за вертикално поврзување на капацитетите, можностите за диверзификација на производството и еколошките аспекти за реализација на проектот. 2. Прединвестициона студија (pre feasibility study) вклучува елаборации за изводливоста на инвестициониот проект од кои би се добиле првите сигнали за влијанието на конкретни услови и фактори врз изводливоста и први индикации за ефикасноста. По правило, прединвестиционите студии, односно елаборати се прават за големи инвестициони проекти, за кои за изработката на клучниот документ-инвестициона студија, врз основа на која се носи инвестиционата одлука, бара многу средства и подолг временски период за изработка.со цел да се добијат првите сознанија за изводливоста (со поопшто ниво на елаборација на факторите) подготвувањето на прединвестицина студија е вистинска можност да се добијат сигнали за еден вид предодлучување за проектот. Структурата на прединвестиционата студија е многу слична со структурата на инвестиционата студија, но се работи за разлики во длабочината на анализите. Прединвестиционата студија ги содржи следниве компоненти: анализа на развојните можности и способноста на инвеститорот за изведба на проектот; анализа на пазарот и можниот пласман; утврдување на потребните количини на дадени инпути и начинот на нивно обезбедување; техничко-технолошка анализа; локација, сместување и еколошки аспект на проектот; економско-финансиска анализа на готовинскиот тек (приходи и трошоци) во економскиот век на проектот и претходна анализа на ефикасноста на проектот. Крајната цел на прединвестиционата анализа е утврдување на претходна оцена на проектот. Всушност, од резултатите процената зависи дали би се прекинал инвестициониот процес или би се продолжило со изработка на инвестиционата студија. 3. Инвестициона студија (feasibility study) или т.н. студија за изводливост на проектот претставува најзначајна студија во процесот на инвестирање со која се оценува изводливоста на инвестиционите проекти. Инвестиционата студија е комплексна студија, составена од повеќе елаборати во кои се анализираат економските, пазарните, финансиските, техничко-технолошките, организационите, еколошките и други услови за изводливост и реализација на проектот. Исто така, во неа се проценува економската ефикасност и се утврдува оправданоста за реализација на проектот. Врз основа на инвестиционата студија како документациона 26

27 подлога се донесува инвестициона одлука за реализација или за отфрлување на предложениот инвестиционен проект. Цели на инвестиционата студија: да се утврди инвестициониот проект, целите на инвестирање и концепција на проектот; да се испитаат способноста и можностите на инвеститорот за реализација на проектот; да се утврди пресметковната вредност на инвестицијата, изворите на финансирање и динамиката на вложувањето; да се анализира влијанието на релевантните услови и фактори за изводливоста на проектот; да се процени економската и финансиската ефикасност и да се утврди оправданоста за реализација на проектот. Структура на инвестиционата студија: претставување на инвеститорот; анализа на пазарот; техничко технолошка анализа; анализа на градежни решенија; организациони аспекти; економско-финансиска анализа и оценка на ефикасноста на проектот. Предмет на инвестиционата студија се истражувања за оцена на можностите за пласман, за технолошките процеси и анализа на влијанието на многу други релевантни фактори за реализација на конкретниот проект. Се работи за истражувања и анализи од чиј квалитет најнепосредно е детерминирана инвестиционата одлука. Опфатот на факторите и длабочината на анализите зависат од видот и големината на проектотот. Бидејќи инвестиционата одлука е еден од најсложените и најтешки видови деловни одлуки, како и заради обезбедување од ризик од евентуални пропусти и грешки, инвеститорот треба да обезбеди стручна проверка на инвестиционата студија. Таа работа се доверува на експертски тимови или специјалисти за одделни прашања. Инвестиционата студија може да ја разработи самиот инвеститор доколку располага со соодветен стручен кадар. Поради потребата да се вклучат разнородни специјалисти по одделни проблеми, изработката на физибилити студијата се доверува на специјализирани институции (институти, факултети, инжинеринг организации, институции за инвестиционен менаџмент, банки кои имаат организирано центи за изработка на студии, консалтинг претпријатија). Во некои ситуации инвеститорот се јавува како организатор за изработка, но составува комбинирани тимови од свои кадри и од надворешни специјалисти за одделни прашања или надворешни консултанти. 27

28 Одговорноста за квалитетот на инвестиционата студија и на стручната проверка е голема. Инвеститорот моеже да бара дури и материјална одговорност за надомест на штета што би настанала кај инвеститорот, доколку изостанал стручен пристап на изготвувачите, доколку се применети несоодветни методи на истражување и нестручна процена на ефикасноста, доколку се направени груби пропусти и грешки, па инвеститорот бил погрешно неведен да донесе одлука базирана врз некоректно подготвена студија. Со цел да се избегнат такви опасности, инвеститорот треба да биде внимателен при изборот на изработувашот и не треба да ја одбегнува потребата да се изврши стручна проверка. Од извршената проверка се составува извештај. Извештајот од стручната проверка се приложува на инвестиционата студија и заедно со неа, се влегува во процес на одлучување за реализација на проектот пред надлежните органи на претпријатието пред управата, управните одбори на трговски друштва, пред сопственикот. Извештајот за извршената проверка е посебно важен елемент за банките, кои прават сопствени проверки од страна на специјалисти и за нив подготвуваат извештај кој го презентираат пред кредитните одбори при разгледувањето и одлучувањето дали да се одобри бараниот инвестиционен кредит. Следна фаза е изработка на потребната инвестициско - техничка документација, а потоа следи конкретната фаза на изведба на проектот по што изведениот објект или опрема се дава во употреба. Во почетните неколку месеци се одвива периодот на т.н. пробна работа, во која се вршат потребните корекции за потоа објектот (опремата) да се даде во редовна употреба, со што завршува инвестициониот процес и започнува редовниот животен циклус на планираниот капацитет. За илустрација, текот на реализација на еден инвестиционен проект е прикажан на временска оска: Прединвестициона студија Инвестициона студија Реализација на проектот Пробна работа 1 - ИО 2 - ПИО 3 - ИО 4 - ПР 5 - РР Првиот момент (1) се однесува на инвестициската идеја. Растојанието меѓу 1 и 2 ја опфаќа изработката на прединвестициската студија која и претходи на прединвестициската одлука (2). По ова следи изработката на инвестициската студија, врз чија основа се носи инвестицискта одлука (3). Доколку е таа позитивна, проектоот се реализира и откако е завршен се пушта во пробна работа (4). Откако ќе се 28

29 извршат потребните прилагодувања и корекции и се создаваат услови за целосно искористување на капацитетот, тој се пушта во редовна работа (5). 4. Техничка документација за изведба на проектот ја сочинуваат посебни проекти за техничко технолошките и градежните решенија на проектот. Претставува систематизирана и сеопфатна детална стручна подлога за начинот на изведбата на проектот, на ниво на главни проекти и на ниво на изведбени, детални проекти. Со тие проекти се операционализира на техничко технолошката концепција која претходно, на ниво на инвестиционата студија, веќе била поставена. На ниво на клучни проекти, се изготвуваат, по правило, следниве проекти: проект за градежните објекти и за уредување на теренот; проект за технолошкиот процес; проект за инсталациите и други проекти, зависно од потребата на проектот. - Проектот за градежни објекти е непосредно поврзан со проектот за технолошки процес и го опфаќа описот на објекти, распоредот, локацијата, потребниот терен, видот на градежените материјали и обемот на работите. Се состои од цртежи, скици, планови, шеми, пресметки за статиката на објектите, хидротехнички пресметки, нормативите за трошењето на материјалите и пресметки за потребните материјали, прегледи за трошоците за градба на објектите специфицирани според одделни објекти и видови на градежни работи и друго. - Проектот на технолошкиот процес претставува приказ на избраниот технолошки процес во инвестиционата студија и содржи разни планови, скици, шеми и прегледи кои се однесуваат на следниве елементи: видовите и нормативите на материјалите и пресметка на вкупните количини за нивото на проектираниот капацитет; видовите енергенти, нормативите за потрошувачката по единица производ и вкупните количини за нивото на проектираниот капацитет; бројот и квалификациите на потребните работници во погоните и во помошни објекти; видови и количина на готови производи; спецификација на потребната опрема, уреди, апарати и инструменти, како и нивниот распоред во производните хали и потребниот простор за одвивање на технолошкиот процес. - Проектот на инсталациите содржи планови, скици, цртежи и пресметки за сите технички системи неопходни за подршка на технолошкиот процес и за сите други инсталации како што се: водоводна инсталација, канализација, електрични инсталации, громобранска заштита, 29

30 мрежата за пренос на информациите, мрежата за затоплување и вентилацијата на просториите. Второто ниво, според длабочината на разработката на техничката документација, се деталните или изведбените проекти. Тие се проекти за конкретна изведба на одделни елементи од проектот во вид на детални скици, нацрти и планови за архитектонските решенија, за инсталациите, за технолошкиот процес, за монтирање на опремата и друго. По правило, кон изведбените проекти се приложуваат техничките упатства за начинот на изведбата на некои сложени елементи за монтирање на опремата и на инсталациите. Врз база на деталните проекти и техничките упатства се врши физичката изведба на сите материјални елементи од техничката структура на проектот. 5. Извештаи за следење на изведбата на проектот се подготвуваат по потреба или во однапред определени термини. Месечно или тримесечно, зависно од должината на периодот потребен за изведба на проектот. Инвеститорот на проектот, покрај за мониторингот и за контролата на инвестициониот процес, извештаите ги доставува и до службите од информациониот систем кои формираат збирни периодични информации за тековните инвестиции, за утврдување на степенот на завршеноста на објектите и за динамиката на инвестирањето, како и до сите заинтересирани учесници во инвестициониот процес. Современиот концепт на проектен инвестиционен менаџмент располага со развиени форми на следење, контрола и известување за текот на изведбата на проектите. 6. Извештаи за следење на ефектите од реализираниот проект (постоцена) извештаите за следење на ефектите во оперативниот период на проектот, покрај основната намена со нив да се следат и анализираат резултатите од претпријатието, придружени со изводи од годишните сметки (биланс на состојба, биланс на успех и биланс на парични текови) и се доставуваат до банките кои учествувале во финансирањето на проектот, сè додека трае периодот на отплата на инвестиционите проекти. Банките и другите учесници во финансирањето на проектот, преку тие извештаи, ја оценуваат способноста на инвеститорот редовно да ги исполнува финансиските обврски што произлегуваат од одобрените кредити. 30

31 Прилог А: СОДРЖИНА НА ИНВЕСТИЦИОНА СТУДИЈА 1. ПОДАТОЦИ ЗА ИНВЕСТИТОРОТ И ЗА ПРОЕКТОТ Општи податоци за инвеститорот предмет на дејноста, големина, организационен статус, кадри, можност за инвестирање. Производство движење на производството на неколкуте последни пет години во натурални и вредносни показатели. Средства вредност на фиксните, степенот на искористеност на капацитетот и показатели за обртните средства. Деловни резултати изводи од билансот на состојбата и билансот на успех ( за изминати 5 години) Увоз и извоз движење за движењето на увозот и извозот за последните 5 години 2.АНАЛИЗА НА ПАЗАРОТ Основни податоци за производството податоци за движењето на производството на производите Анализа на пазарот на продажбата Податоци за вкупната понуда на пазарот, за даругите производители, за увозот и изводот; Податоци за потенцијалните купувачи, движење на можната продажба по години во идниот период; Показатели за движење на цените. Анализа на пазарот на набавката Податоци за производството и потрошувачката на суровини, материјали и енергенси; Оцена на потребната количина во текот на експлоатациониот период; Податоци за движењето на цените. 3.ТЕХНИЧКО ТЕХНОЛОШКИ РЕШЕНИЈА Избор на технологија - Податоци за технологиите и опис за избраната технологија Технолошки процес опис и приказ на избраниот технолошки процес, распоредот и поврзаноста на одделните технолошки фази, 31

32 одделенија и производни линии, решенијата за внатрешниот транспорт и сл. Нормативи за трошок на суровини, материјали, енергија, флуиди и нормативите за потребното време за изработка на производите. Изготвување на Баланс на вкупните потреби на суровини, материјали, енергенси и флуиди. Опрема спецификација на опремата и опис на експлоатациони карактеристики. Капацитет големината на капацитетот проекција, степенот на неговото користење во експлоатациониот период. 4. ГРАДЕЖНИ РЕШЕНИЈА приказ на идејното решение на објектите, распоредот, архитектурата со соодветни скици ; локацијата на приклучоците на сообреќајната, на енергетската и на другата јавна инфраструктурна мрежа. Пресметки за обемот и вредноста на градежните работи. 32

33 Глава II АНАЛИЗА НА РЕЛЕВАНТНИТЕ ФАКТОРИ ЗА ИЗВОДЛИВОСТ И ИНПЛЕМЕНТАЦИЈА НА ИНВЕСТИЦИОНИТЕ ПРОЕКТИ Реализацијата на инвестициониот проект зависи од многу фактори и услови. За секој проект, инвестиционите аналитичари ги утврдуваат релевантните фактори за кои прават низа анализи. Анализите се меѓусебно тесно поврзани и во нив се опфаќаат претежно економски и технички елементи. За анализата на изводливост на инвестициониот проект е потребен тим од различни стручни профили (економисти, технолози, инжинери од машинска, електро, градежна и архитектонска струка, правници и стручњаци од други струки). За проектите од областа на производството, во кои се изразува целосна содржина на инвестиционите процеси, се извршуваат анализите за: способност на инвеститорот за инвестирање, пазар и маркетинг, обезбедување инпути (суровини, материјали и енергија), локација и конкретно сместување, анализа на техничко технолошки аспекти за реализација на проектот (изборот на технолошкиот процес и технологија инженеринг, утврдување на големината на капацитетот, избор на оптимална опрема, избор на градежни решенија, еколошки аспекти на проблемот, човечки ресурси на проектот и економско финансиски анализи: 2.1. ОЦЕНКА НА ЕКОНОМСКО ФИНАНСИСКАТА СПОСОБНОСТ НА ИНВЕСТИТОРОТ Оценката на економско финансиската способност на инвеститорот се изведува преку анализа на финансиските извештаи: Биланс на состојба, Биланс на успех, Извештај за акумулирана добивка и Извештај за готовинските токови. Се применуваат универзални показатели за оценка на финансиската состојба и за перфoрмансите на претпријатието инвеститор, имајќи предвид претпријатие во форма на акционерско друштво: 33

34 Показатели на профитабилноста: бруто и нето профитна маржа, принос на вкупниот капитал Return on Assets (RОА) и принос на сопствениот капитал Return on Equity (RОЕ); Показатели на активноста (користењето на средствата asset management ratios) со кои се мери колку ефикасно фирмата ги користи своите средства. Поради тоа, тие се, исто така, познати како односи на ефикасноста или односи на обрти: показател на обртот на залихи (Inventors Turnover), показател за обртот на побарувањата, просечен период на наплата на побарувањата (Days Sales Outstanding DSO or Average Collection Period), показател на обртот на основните средства (Fixed Assets Turnover Ratio), показател на обртот на вкупните средства (Total Assets Turnover). Показатели на ликвидноста ликвидноста се дефинира како способност за претворање на имотот во пари, без позначително намалување на цената. Всушност, позицијата на ликвидност на компанијата, го опфаќа прашањето колку фирмата е во состојба да одговори на своите тековни (краткорочни) обврски. Во групата показатели за ликвидноста спаѓаат: показател на тековната ликвидност, т.н. тековен однос (Current Ratio) и показател на моментна ликвидност брз однос или тест на киселоста (Quick Ratio or Аcid Ratio); Показатели на задолженоста (Debt Management Ratios) или показатели на левериџот показателите или односите на задолженоста покажуваат до која граница претпријатието се финансира со задолжување: показател на вкупната задолженост (Debt Ratio), показател на долгорочната задолженост, однос на долгот и главницата (Debt Equity Ratio), показател на долгорочната стабилност на финансирањето и показатели на покритието. Анализа на пазарот Со анализата на пазарот се открива клучен елемент за проектот количина на можниот пласман на производите. Можниот пласман е разликата меѓу вкупната побарувачка и понуда на пазарот, односно, претставува количина на производи што би можел да се продаде на истражуваниот и специфицираниот пазар. Анализата на пазарот се врши со цел да се утврди: вкупната побарувачка на производите на пазарот; големината на понудата на исти или слични производи и 34

35 незадоволената побарувачка, која е, всушност, предизвик за инвестирање во планираниот проект. Анализата на пазарот вградува комплексен маркетинг концепт (маркетинг микс), со неговите четири компоненти: производ, цена, промоција и место. За таа цел треба да се обезбедат информации за : субјектите на побарувачката - анализата на потрошувачите треба одговори на следниве прашања: Кои се купувачи на проектите, кој купува од аспект на полот, возраста, доходот, образованието, професијата, од аспект на големината на домаќинствата општествениот статус? Колкави количини на производи се купуваат на специфираните пазари и колкаво е нивното учество во вкупната потрошувачка на домаќинствата? производот? Каде се купува ( на какви места ) и колку често се купува Какви се традициите на потрошувачката на производите и какво е влијанието на социо економските, религиозните и климатските фактори врз потрошувачката? Општите економски показатели кои ја детерминираат побарувачката големината, структурата и стапката на растежот на населението, нивото на доходот пер капита, потрошувачката пер капита, стапката на растежот на БДП, развојните амбиции на земјата во дејноста во која би се вклучил планираниот инвестиционен проект. Мерките на економската политика кои имаат одраз врз производството и потрошувачката на производите, посебно на царинската и на даночната политика, инструментите за поттикнување, пропишаните технички и производствени стандарди, правните прописи кои ја регулираат дејноста во која би се вклучил планираниот проект. Количините и вредноста на увозот на планираните производи, како и увозот на супститути или на слични производи. Количините на извозот на производите. Конкуренцијата се врши анализа со цел да се одговори на следниве прашања : Кои се другите производители и какви се нивните производствени перформанси Колкави количини произведуваат другите производители? Какви развојни цели има дефинирано конкуренцијата? 35

36 Какви маркетинг средства користи конкуренцијата Кои се силните и слабите страни на конкуренцијата Како би реагирала конкуренцијата на појавата на производите од планираниот проект. Преку какви канали на дистрибуција конкуренцијата ги продава производите. Анализа на дистрибуционите канали постојат три начини: преку трговија на големо, трговија на мало и со директна дистрибуција. Анализата на сегментација на пазарот ги открива посебните сегменти на групи потрошувачи кои имаат заеднички белези. Во таа смисла сегментацијата се врши според следниве белези: според територијата ( на подрачја, на реони); според типот на регионите (на урбани и рурални подрачја); според демографските критериуми според полот, староста, образовното ниво, професијата, големината на домаќинствата; според социо економски белези (доходовните групи). Анализата на цените е посебно значаен сегмент во испитувањето на пазарот. Анализата на цените ги опфаќа следниве прашања : Постојани и очекувани промени во иднина Определување на стратегија на цените во зависност од квалитетот на производот и пазарните сегменти Испитување на ценовната еластичност Политика на попусти Политика во врска со условите на плаќање во готово, аванси, кредитирање, одложено плаќање и компензации Политиката во врска со трошоците на маркетингот, промоциите и други трошоци кои влегуваат во продажната цена трошоците на пакување, сервисирање, за гаранции и моќноста за враќање на производите. Снабдување со потребните инпути За реализација на планираниот инвестиционен проект потребни се разновидни материјални инпути суровини, материјали, електрична енергија, горива, вода, материјал за пакување и резервни делови. Анализата на потребните материјални инпути се однесува на следниве две прашања : 36

37 Анализа на пазарот за набавка на одделни видови материјални инпути и можноста за обезбедување и Анализа на можноста да бидат набавени потребните количини за проектираниот капацитет. Анализата на материјалните инпути се базира на: информации, податоци од спецификациите за потребните материјални инпути по видови, единиците мерки во кои се искажуваат инпутите, трошокот по единица производ и потребната количина за проектираниот капацитет на производство и информациите за својствата на материјалните инпути: анализата на техничко - технолошкиот процес е извор на информации за карактеристиките на потребните инпути според одделни својства физички (димензии, густина, форма, агрегатна состојба, еластичност, спроводливост), хемиски својства (состав) и механички својства (еластичност, јачина, истегливост) на материјалот. Избор на локација и конкретно сместување Изборот на локацијата на претпријатието претставува клучна фаза во процесот на планирање нов бизнис или за проширување на постоечкиот бизнис. Цел на анализата на локацијата е да се открие регионот во кој проектот би функционирал оптимално, од аспект на големината на инвестициите и оперативните трошоци во фазата на неговото функционирање. Од аспект на зависноста на капацитетите од локацијата, проектите се класифицирани како: Локациски зависни проекти изборот на локацијата најмногу е детерминиран од суровинските извори, од висината на трошоците на транспортот, од осетливоста на производите на транспорт. Локациски независни проекти, карактеристични за дејности кои се флексибилни на изборот на локацијата и транспортните трошоци кај нив имаат незначително учество во вкупните трошоци. Инвестицините проекти, од аспект на тоа дали локацијата на проектот во физичка смисла се стреми кон суровинскиот ревир или кон потрошувачките центри, можат да се крупираатво две групи: Суровинско ориентирани проекти и Пазарни ориентирани проекти 37

38 За разграничување на припадноста на проектот во едната или во другата група, најнапред треба да се измери дали транспортните трошоци на готовите производи по тон/километар се помали или поголеми од транспортните трошоци на суровините по тон/километар. Ако се поголеми релативните трошоци на готовите производи, проектот ќе биде пазарно ориентиран. Ако е обратно, проектот ќе има суровинска ориентираност. Анализата на локацијата треба да го согледа влијанието што го имаат следниве сегменти на окружувањето: Факторите на природното окружување; Обезбедувањето со потребните инпути; Пазарот за продажба на производите; Социо економските фактори и Инфраструктурните услови. При изборот на локација на мало претпријатие се анализираат следниве фактори: селекција на градот, избор на подрачје во градот и идентификација на конкретна локација. Табела 4 Селекција на градот Избор на подрачје на градот Избор на конкретна локација Фактори за избор на локација на мал бизнис Големина на градско трговско подрачје Население и трендови на населението во трговското подрачје Вкупна куповна моќ и распределба на куповната моќ Вкупниот потенцијал на трговијата на мало Број, големина и квалитет на конкуренцијата Напредување на конкуренцијата Моќ на привлекување на потрошувачи во определена продавница и шопинг подрачје Квантитативен и квалитативен карактер на конкурентските продавници Располагање на пат до продавницата Карактерот на правната регулатива по зони Насоки на ширење на подрачјето Општа претстава на подрачјето Влијанието на сообраќајот кој поминува покрај локацијата Можност на локацијата да го прекинува сообраќајот од еден до друг пат Дополнителни карактеристики на соседните продавници Видови производи што се продаваат Сопствен паркинг 38

39 Ранливост на локацијата од нелојална конкуренција трошоците на локацијата На локацијата на претпријатието влијаат низа фактори (подрачјето на работа, теренот, подржувачки фактори и т.н. невидливи фактори) и анализата на локацијата треба да ги открие оние фактори кои имаат пресудно влијание. Според подрчјето на работа, во случај да претпријатието стопанисува во трговијата или услугите, локацијата треба да биде во непосредна близина до потрошувачите. Доколку, пак, претпријатието делува во производството, тогаш локацијата мора да биде надвор од градот во близина на индустрискиот колосек или широки сообраќајници. Анализата на теренот ги опфаќа физичките фактори на локацијата: големина на земјата, пристапни патишта, транспортни услуги, зонирање, помошни услуги ( противпожарна, полициска заштита, систем за вода, осветлување ), трошоци за изнајмување, трошоци за одржување и сл. Во групата на подржувачки фактори спаѓаат фактори кои не се директно сврзани со локацијата: карактеристики на локацијата, окружувањето, конкуренцијата, трговското подрачје и сл. Групата на т.н. невидливи фактори ја сочинуваат фактори кои имаат врска со локацијата, но не се видливи и тешко се мерливи со сигурност: заштита на потрошувачите, стандарди за заштита на окружувањето, правни мерки за користење на земјата. Анализата на сместувањето на капацитетите е онесува на избор на местото на фиксираење, кое се наоѓа во избраното пошироко географско подрачје. Се работи за анализа на вклопување на проектот во микропросторната средина за потребата да се обезбеди соодветно сместување на објектите според барањата на техничко технолошкиот процес, избраната технологија, за соодветен распоред на објектите, на внатрешниот транспорт за поврзување со инфраструктурните технички системи приклучок на водоводна мрежа, приклучок на електрична мрежа, пристапен пат, поврзување на идустрискиот колосек со јавната железничка мрежа, решавање на проблемот на отстранување на сметот депонии и други елементи поврзани со вклопувањето на објектите во околината. 39

40 Избор на технолошкиот процес и технологијата Изборот на технолошкиот процес претставува клучен фактор за реализација на проектот. Целта на анализата за избор на техничко технолошкиот процес (инженеринг) е детерминирање на начинот за производство. Генерално, техничко технолошкиот процес е детерминиран од следните фактори: Стратегијата на развој на инвеститорот во поглед на техничкотехнолошкото ниво и технолошкиот избор; Расположливоста со инвестициони средства и можноста за финансирање; Расположливоста на ресурси (суровини, енергија, гориво); Избраното место за локација, особено поради начинот на поврзувањето со околината и Еколошките детерминанти (прифатливоста на проектот во природната и социо економската средина). Анализата за изборот на техничко технолошкиот процес претпоставува согледувања на можните технолошки алтернативи. Алтернативите треба да се анализираат од аспект на технолошкото ниво, продуктивноста и економичноста на производството. Од аспект на економичноста на технолошките процеси, споредбата на технолошките алтернативни процеси може да се врши според теоријата на трошоците (односот на фиксните и варијабилните трошоци), во зависност од големината на капацитетот. Моделот според кој се врши компаративниот приод за технолошките алтернативи е следниов: каде што: a 1 x +C 1 =a 2 x+c 2 =.+a n x+c n а варијабилните трошоци по единица производ; х бројот на производите; С вкупни еднократни фиксни издатоци (инвестиционен издаток); 1,2,...n споредуваните алтернативи. 40

41 Непозната големина во равенствата е големината х количината на производите и поекономичната алтернатива ја истиснува поскапата алтернатива. Во инвестиционите студии треба да се прикаже начинот на кој е извршен изборот и да се утврдат предностите на избраниот технолошки процес во однос на споредуваните. Потоа треба да се образложат економско техничките карактеристики на избраната алтернатива, шематски да се прикаже и да се направи опис на технолошкиот процес. Непосредно со избраниот технолошки процес е поврзано прашањето за потребните материјални инпути. За таа цел треба да се направи спецификација на видовите и потребните количини на инпути за годишен капацитет на производство. Избор на оптимална опрема Во рамките на анализата за технолошкиот процес се поставува и проблемот за избор на опрема за веќе избраната технолошка алтернатива. Бидејќи на пазарот на опрема и технологија, конкурираат повеќе производители со различни понуди и услови за продажба на опрема, потребно е да се изврши анализа на одделните понуди и тоа според следниве елементи: Производниот капацитет на опремата за единица време; Потребниот простор и условите за функционирање; Бројот на работниците и потребните енергенти за опслужување на опремата ; Нормативите на потрошувачката на материјали; Потребниот квалитет на репро материјалите, како и квалитетот на готовите производи; Функционалните својства и квалитетот на опремата; Времето потребно за монтажа и ремонт на опремата; Начинот и трошоците за одржување на опремата; Цената на опремата и условите на кредитирањето, Роковите на гаранција и Реномето на производителот на опремата. Видовите и количините на опремата зависат од проектираниот капацитет и од избраната технолошка алтернатива, а за тоа се изготвуваат детални спецификации за потребните машини, апарати, уреди, транспортни средства и сл. 41

42 Избор на градежни решенија Изборот на градежните решенија, композицијата и распоредот на објектите, најнепосредно е поврзан со избраниот техничко технолошки процес. Во студијата за изводливоста треба да се направат спецификации на објектите, но исто така да се изнесат нацрти и шеми за поребните објекти, за габаритите, за нивното поврзување, како и пресметки за трошоците за изградба. На ниво на техничката документација (детален инженеринг) се изработуваат изведбените проекти. Утврдување на големината на капацитетот Со анализата на големината на капацитетот се детерминира обемот на производството и тоа според проектираниот обем на пласман, според можноста за обезбедување на потребните количини на инпути и според избраниот технолошки процес и технологијата. При детерминирањето на големината на капацитетот потребно е да се утврди минималниот, нормален оптимален и максимален капацитет: 1. Концептот на минимален капацитет има две меѓусебно поврзани димензии технолошка и економска: Технолошки аспект: емпириски е докажано дека определено количество на производи не може да се произведува во капацитети со големина под определен минимум (не се произведува технолошка опрема за мали капацитети, на пример, кај рафинерии за нафта, циментарници и сл.); Економски аспект: минималниот капацитет е поврзан со прагот на рентабилноста. Влезни елементи за утврдување на прагот на рентабилноста се: вкупните фиксни трошоци, варијабилните трошоци и приходите од продажба (количините на произведените помножени со продажните цени). Анализата на прагот на рентабилноста се користи за донесување на важни одлуки: Кога се анализираат ефектите на експанзија на оперативните активности на компанијата врз фиксните и варијабилните трошоци, како и на очекуваниот пораст на продажбата и Кога се одлучува за процесот на автоматизација и модернизација на производството, каде фиксните инвестиции во опремата се зголемуваат со цел да се намалат варијабилните трошоци, особено трошоците на работна сила. 42

43 На графиконот бр. 6 е прикажано користењето на прагот на рентабилност за утврдување на минимален капацитет. На хоризонталната оска на графиконот 6 е прикажано нивото на капацитетот (Q), а на вертикалната оска вкупните трошоци (Т) и приходите од продажба (R реализација). Поради својата природа фиксните трошоци (FT) остануваат на исто ниво независно од промената на капацитетот (прикажани со права линија). Вкупните варијабилни трошоци (TV) зависат од нивото на капцитетот. Затоа линијата на вкупните варијабилни трошоци почнува од нивото на фиксните трошоци за нула капацитет, а потоа се формира коса линија со одреден агол во хоризонталната оска која ја искажува пропорционалноста во однос на промената на капацитетот. Графикон 6 Праг на рентабилност (оперативна преломна точка) Приходи (R) и трошоци (T) Вкупна продажба Вкупни трошоци 825 Праг на рентабилност или опаративна преломна точка 154 Вкупни фиксни трошоци - FT Qmin = 55 Произведени количини Линијата на приходите од проджба (R) е повлечена од почетната точка од нула капацитет, како коса линија со соодветен агол што одговара на функцијата на количините и цените на производите. Во точката каде што се сечат линијата на вкупните трошоци (Т) и линијата на вкупната продажба (R) се формира точка на минималниот капацитет (Qmin). На тоа ниво на капацитет се изедначуваат приходите од продажбата со вкупните трошоци (праг на рентабилност или оперативна преломна точка). Секое ниво на капацитет под таа точка (Qmin) би создало загуба која би била се поголема, доколку капацитетот се најде лево од минималниот капацитет. Значи, точката Qmin е ниво на капацитет под кое 43

44 не постои економска оправданост да се произведува. Десно од точката на пресекот на линијата на продажбата и линијата на вкупните трошоци се влегува во поле на добивка. Секое ниво на капацитет што би се нашло десно од точката Qmin е економски оправдано бидејќи нивото на добивката би се зголемило. 2. Нормален капацитет е она ниво на производство кое може да се постигне при нормални услови за работа, имајќи ја предвид избраната технологија, инсталираната опрема, работата во смени, нормалните дневни прекини на работата и неработните денови. Нормалниот капацитет кореспондира, од економски аспект, со утврдената количина на пласманот, односно се формира на нивото на максимално можниот пласман. 3. Максималниот капацитет, од технички аспект, кореспондира со инсталираниот капацитет на опремата кој го гарантираат производителите на опремата. Повисоко ниво на експлотација на опремата би предизвикало оштетување или хаварии. Од економски аспект, според приказот на графикон 6, колку точката Qmin се помести десно, толку се шири полето на добивката, но не до бесконечност. Имено, на одредено ниво на капацитетот, се постигнува нивото на максимално можниот пласман. На графикон 7 е прикажан максималниот капацитет на проектот. Графикон 7 Влијанието на максимално можниот пласман врз големината на капацитетот Приходи (R) и трошоци (T) R Вкупна продажба Вкупни трошоци 825 Праг на рентабилност или опаративна преломна точка 154 Вкупни фиксни трошоци - FT Qmin = 55 Qmax Q Точката Qmax на графиконот 7 го покажува максималниот капацитет каде што се постигнува максималното ниво на приход од 44

45 продажба. Десно од овааа точка граничната добивка по единица производ за секое дополнително произведено парче е еднаква а нула, а вкупната добивка се смалува, поради растот на трошоците. Еколошки аспекти на проектот Целта на испитувањето на еколошкиот одраз на инвестициониот проект врз окружувањето е да се утврдат влијанијата врз окружувањето, де се согледаат потребните износи на инвестициони сретства за неутрализирање на негативните ефекти, да се проценат трошоците во оперативниот век поврзани со еколошките влијаниа. Од друга страна, треба да се согледаат и користите, кои со самата појава на капацитетот и со негово функционирање, би ги имало окружувањето. Одразот на проектот врз околината стана елементарен инвестиционен критериум со голема важност, доколку се процени дека проектот не ги исполнува пропишаните нормативи (максимално дозволена емисија на гасови, степен на бучава, хигиенски услови) за вклопување во околината. Најдобра техника за вреднување на еколошките аспекти (квантитативни и квалитативни) на проектот е cost benefit анализата која се изведува преку следниве фази: 1) Фаза на идентификација на можните одрази и еколошките конфликти на проектот со окружението: Се идентификуваат подрачјата врз кои би настанале влијанијата ( почвата, атмосферата, водите површински и подземни, еколошките системи флора, фауна и природни целини, енергетски извори, социјално и економско окружување) и Се идентификуваат причинителите на одразите врз околината: Емисија гасови, прашина, чад, тврд материјал, вибрации, бучава, хемиски реагенси отров и други штетни супстанции; Деградации и нарушувања на природни екосистеми (водните ресурси, деградирање на почвата, ерозии, нарушувања врз растенијта и шумите, миграција на животните); Деградации и нарушувања на постојната социјална структура (предизвикување потреба за дислокација на населби, дислокација на економски активности, смалување на земјоделско земјиште, причинување на миграција на населението, влошување на животните услови) и 45

46 Предизвикување на ризици, несреќи и здравствен ризик (несреќи при изградба на објектите, незгоди при транспорт на тешка опрема и на материјали, опасност за истекување опасни материи при транспорт, опасности од хаварии во оперативниот период, емисија на штетни гасови и хемиски материјали). 2) Фаза на квантифицирање на влијанијата се квантифицираат потребните инвестиции за спречување негативни влијанија врз околината (изградба на филтри, депонии, колектори, уреди за спречување на бучава и други уреди, како и квантификација на оперативните трошоци поврзани за отстранување на негативните ефекти во производството, какви што се трошоците за разни материјали, за одржување и друго). 3) Фаза на вреднување на ефектите вреднувањето на трошоците и користите се врши според познатите инвестициони критериуми, доколку е можно да се применат во конкретен проект и со квалитативна оценка на оние влијанија кои не можат да бидат квантифицирани. По вреднувањето се зема дефинитивен став за изводливоста за проектот од аспект на ефектот врз окружувањето. Фазите за идентификација, квантификација и евалуација се јавуваат и кај оценката на еколошките бенефити од проектот. Станува збор за ефекти кои би можеле да се јават како позитивни одрази во околината, како придонес за подобрување на животните услови на населението, како позитивни промени во социо економската структура (задржување на текот на миграции, привлекување нови економски активности и други ефекти). Човечки ресурси во проектот Планирањето на потребните човечки ресурси за инвестиционен проект, е детерминирано од големината и карактерот на производниот капацитет, производствената програма, од карактерот и видот на технолошкиот процес, обемот и видот на административните работи и менаџерските функции. Анализата на човечките ресурси ги опфаќа спецификациите на категориите потребни кадри, нивниот број, структурата според квалификацијата, според образовното ниво, како и начинот на обезбедување кадри, потребната обука на кадрите, процената на трошоците за бруто платите, систематска регулатива во поглед на здравственото и социјално осигурување, работното законодавство и условите за вработување, традициите на населението и работните навики. 46

47 За секоја категорија на човечки ресурси ( менаџерско раководен кадар, административен и помошен персонал, производни работници) потребно е да се определат бројот и структурата според образовното ниво, а кај производните работници и структурата според квалификационото ниво неквалификувани, полуквалификувани и квалификувани работници. Посебно важен елемент за проекциите на финансискиот тек на проектот е планирањето на трошоците за ангажирање човечки ресурси (личните доходи). Вкупниот износ на бруто плати се пресметува на годишно ниво, за секоја одделна проектирана година од економскиот век на проектот. Како појдовна ориентација на проекцијата можат да послужат бруто плати во гранката на која припаѓа проектот, но, се разбира, со натамошна конкретизација, зависно од специфичностите на проектот. Трошоците за плата треба да се прикажат одвоено за два дела фиксна (трошоците за административниот персонал и менаџерскиот кадар) и варијабилна компонента (трошоците за производните работници). Таквото раздвојување во анализата на вкупните трошоци на проектот е потребно за согледување на движењето на фиксните и варијабилните трошоци во зависност од големината на капацитетот и за утврдување на прагот на рентабилноста ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ПЕРИОДОТ НА ПРОЕКЦИЈА Инвестициониот проект има временска димензија и за оценка на ефикасноста на проектот, потребно е првенствено да се детерминира должината на времето за кое е потребно да се проектираат паричните текови. Во рамките на инвестиционата анализа, клучни сигнали за детерминирање на периодот за кој треба да се проектираат паричните текови се следниве: 1. Физички век на трајноста на опремата (го опфаќа периодот на можна физичка експлотација на опремата, според техничките и експлотационите услови). Физичкиот век на опремата се детерминира според техничките карактеристики на опремата, декларирани од страна на производителот и според интензитетот на користење (од бројот на смените, од бројот на работни часови во текот на смената, од потребното време за ремонт, прекините во работа, влијанието на климатските услови, просторните услови во кое е сместена опремата и сл.); 2. Технолошки век на некој производен процес времето на можно користење на избраниот технолошки процес, како целина на инсталираната опрема, инсталациите и други елементи поврзани во самиот процес.технолошкиот век на даден произоден процес зависи од техничките 47

48 можности на системите на опрема и инсталациите, од интензитетот на користењето и од условите во кој тој процес се користи; 3. Економски век на проектот се поврзува со должината на периодот на функционирање на проектот на пазарот, односно должината на периодот во кој проектот ќе има економски и финансиски ефекти. Економскиот век е детерминиран од должината на физичкиот живот на опремата, на технолошкиот процес, но најмногу од пазарот. Од економски аспект, должината на периодот на проекција се определува според должината на текот на нето приносите на проектот. Со терминот оперативен период (експлотационен период) на проектот се искажува животниот век на користење на опремата, а понекогаш и како синоним за економскиот век на проектот. Меѓутоа, оперативниот период има потесен опфат од економскиот век. Всушност, од аспект на финансиските текови, оперативниот период е само еден дел од економскиот век, бидејќи во него настанува текот на финансиските нето користи. Во планирањето на инвестиционите проекти постои проблемот на проекција на паричните текови во целиот економски век на проектот. Имено, поради идните парични текови, се јавува проблемот за начинот на проекцијата на економскиот век. Проблемот е поврзан со универзалниот проблем на технолошкиот и економскиот ризик што го следи инвестирањето Проектирање на компонентите на паричниот тек Економскиот век на проектот може да се раздели на два глобални периоди период на инвестирање и оперативен период ( или период на експлоатација ). Во периодот на инвестирање ( вклучувајќи ја и потфазата на подготовката ) се јавува тек на инвестирање, а во периодот на експлоатацијата настануваат два оперативни тека тек на трошоци ( одливи на пари ) за разните видови инпути за функционирањето на капацитетот и тек на приходи (одливи на пари) од работењето од продажбата на производите и други приходи. Кога проектот ќе го заврши својот животен век, на крајот на експлотациониот оперативен период од проекцијата, останува некоја вредност на средствата, која би можела да биде продадена на пазарот. Таа вредност е наречена остаток од вредноста на проектот. Според тоа, проектирањето на паричниот тек на проектот опфаќа три компоненти: Проекција на големината на потребните инвестиции; 48

49 Проекција на оперативниот тек; Проекција на остатокот од вредноста на проектот. Утврдување на големината на потребните инвестициони средства Економско финансиската анализа на секој проект треба да почне со утврдување на пресметковната вредност на проектот. Проекцијата на потребните инвестиции се состои од проектирање на следниве две компоненти: инвестиции во фиксни средства и инвестиции во трајни обртни средства: 1. Проекција на инвестициите во фиксни средства - појдовна основа за пресметка на инвестициите во фиксни средства се спецификациите на потребните видови фиксни средства, наведени во елаборатот на техничко технолошкиот процес и во елаборатот на градежните решенија. Покрај тоа, се користи и информационата основа од истражување на цените на набавките, односно на изведбата на средствата во базната година, во практиката позната како нулта година годината во која се јавува првиот, иницијален инвестиционен одлив. Вложувањата се искажани по цени од нултата година. Ако вредноста на инвестициите искажана според цените од базната година се помножи со инфлациониот коефициент, се добива номиналната, надувана вредност на проектот, која инвеститорот мора да ја обезбеди од изворите на финансирањето. На тој начин, инвеститорот ќе се заштити од непријатни пречекорувања на потребните инвестиции, кои понекогаш можат да бидат многу големи и да ја загрозат изведбата на проектот или да ја намалат очекуваната финансиска ефикасност. Во групата на инвестиции во инвестиции во фиксни (постојани) средства спаѓаат: купување земјиште, подготовка на теренот, градежни работи, машини и опрема, монтирање на опрема, еколошки инвестиции и непредвидени трошоци. Вообичаено е во прегледот да се јави и ставка за непредвидени трошоци. Таа ставка се проценува во однос на вкупната пресметковна вредност на проектот, како степен на можна грешка. На ниво а прединвестициона студија, како ориентационен толерантен норматив за оваа ставка би можел да се земе износ од 20 % од вкупната вредност на инвестицијата, а на ниво на физибилити студијата од 10 %. Набавната вредност на фиксните средства се утврдува како збир на издатоците за фактурната вредност на средствата, износот на царината (според пропишаните стапки, земајќи ги предвид евентуалните олеснувања и ослободувања ), трошоците за транспортот и осигурувањето, трошоци за 49

50 монтирање на опремата и инсталациите и др.трошоци поврзани со набавката на средствата. Градежната вредност на објектите се утврдува според нормативите за изведба на одделните градежни работи. За овие елементи, во рамките на инвестиционата програма, се подготвува посебен елаборат за градежните решенија. Вредностите се преземаат од тој елаборат. Групата инвестициони трошоци наречена прединвестициони трошоци ги опфаќа сите одливи на парични средства поврзани со некои ставки кои според својот карактер, не можат со сигурност да се класираат како фиксни трошоци, а ниту, пак, се вложувања во обртен капитал. Тие се трошоци поврзани со плаќањето на изработката на прединвестициона и инвестициона студија, за истражувања, за основачки вложувања, за техничка документација, трошоци за некои инпути во врска со правењето проби, тестови во претпроизводниот период, плус трошоците за имплементација на проектот проектниот менаџмент, непредвидени трошоци. Посебна ставка претставуваат т.н. интеркаларни камати, како и трошоците за маркетинг во претпроизводниот период. Табела 5 Преглед за проекција на пресметковната вредност на инвестициониот проект Елементи 1. во фиксни средства 2. Прединвестициони трошоци 3. во обртен капитал ( пораст на нето тековна актива ) Вкупни инвестиции (1+2+3) Инвестиционен период 1 год.... n год. 2. Проекција на инвестиции во трајни обртни средства инвестициите во трајни обртни средства го претставуваат износот на обртен капитал кој трајно е имобилизиран во производството, како неопходен, нормален обем на залихи. Бидејќи се јавува како постојан обем на ангажиран обртен капитал, има карактер на инвестиции. 50

51 Преглед за проекција на потребните инвестиции во обртен капитал Ставки DP КО Претпроиз. год. Процент на користење на капацитетите 1. Готовина 2.Побарувања од купувачи 3. Залихи I. Вк. тековни средства 4.Обврски за заеми и обврзници 5. Обврски за добавувачи 6. Пресметани даноци II.Тековни обврски III. Вк. потребен обртен капитал (I-II) Пораст на обртниот капитал (инвестиции во обртен капитал) Оперативен период по години 1... n % % % За утврдување на големината на потребните инвестиции во обртни фондови нужно е да се анализира производниот циклус, да се утврдат годишните износи на средствата на залихи, да се утврди минималниот број денови на покриеност на залихите (DP) и коефициентот на обртот (КО) на секој одделен вид обртен капитал. Постапката за проектирање на големината на инвестициите во тековен (обртен) капитал се одвива во неколку чекори: Да се пресметаат годишните износи на одделните видови обртен капитал; Да се утврди минималниот број денови на покриеност ( денови на врзување ) на одделните видови тековни средства; Да се пресмета бројот на обрт на одделните видови тековни капитал за време од една година со делење на бројот на деновите од годината земена како 360 дена, со бројот на деновите за врзување на средствата т.н. коефициент на обрт. Да се пресмета големината на потребните тековни средства за еден обрт на секоја одделна ставка од средствата преку делење на 51

52 вкупната годишна вредност на одделните видови обртен капитал со коефициентот на обрт. Да се соберат сите износи на потребните тековни средства од претходниот чекор на пресметката. Од збирот на тековната актива да се одземат проценетите износи на извори на тековни средства од тековната пасива, пресметани како и во случајот на ставките од тековната актива, на еден обрт, и тоа за: обврските кон добавувачите, даноците и други тековни обврски. Табела 6 Пресметка на потребните инвестиции во трaјни обртни средства Ставки Годишни потреби Денов и Da Коефицие нт на обрт 360/Da Потребни средства (1:3) I. Тековни средства Побарувања купувачите од Залиха на суровини и материјали 3.Производство во тек Готови производи на залиха 5.Готовина II. Тековна пасива Обврски спрема добавувачите 2.Даноци Други тековни обврски III. во обртни средства (I-II) Проектирање на оперативниот тек Во оперативниот период се ангажираат производни фактори. Трошоците се вредносен израз за употребата на факторите. Тоа е едниот дел од финансискиот тек. Во текот на оперативниот период,исто така, се остваруваат приходи од продажбата на производите. Тоа е вториот дел од финансискиот тек. 52

53 Проектирање на трошоците Информативната основа за проекцијата на трошоците на производството претставува елаборатот за анализа на технолошкиот процес, елаборатот за анализа на човековите ресурси, анализата на изворите на финансирањето и анализата на набавката на потребните материјални инпути. Во теоријата на трошоците се познати различни класификации на трошоците. За економско финансиската анализа на инвестиционите проекти најпогодно е класирањето на трошоците на производството во следниве четири групи : Директни фабрички трошоци Административни трошоци Амортизација Финансиски трошоци Табела 7 Преглед за проектирање на трошоците на инвестициониот проект во оперативниот период Ставки на трошоци Користење капацитет во % 1.Суровини и материјали 2.Енергија и горива 3.Резервни делови 4.Поправки и одржување 5.Трошоци на работната сила 6.Трошоци за раководењето ДИРЕКТНИ ФАБРИЧКИ ТРОШОЦИ (збир од 1 до 7) 8.Административни трошоци - Плати - Материјали - Закупнина - Осигурување - Други трошоци ОПЕРАТИВНИ ТРОШОЦИ (збир од 1 до 8) 9.Амортизација 10.Финансиски трошоци - Камати - Лизинг ТРОШОЦИ НА ПРОИЗВОДСТВОТО ( 1 до 10) 11.Маркетинг трошоци ТРОШОЦИ НА ПРОДАДЕНИТЕ ПРОИЗВОДИ ( збир од 1 до 11 ) I година... II година 53

54 Проектирање на приходите Најтипичен вид приходи во оперативниот век се приходите од продажба на производите. Приходите од продажбата се проектираат врз база на проектираниот капацитет и проектираните продажни цени на производите, за секоја одделна година од оперативниот период. Податоците за цените се црпат од елаборатот за анализа на пазарот. Покрај приходите од продажбата, во проектот можат да се јават и некои други приходи. Такви приходи, се на пример, извозните премии, стимулациите и субвенциите. Проекција на остатокот од вредноста на проектот За проценка на остатокот од вредноста на проектот, главно, зависно од видот на проектот, се познати два пристапа: 1. Метод на континуална вредност на проектот - проценување на паричниот тек што би се очекувал во целиот економски живот на проектот: сегашната вредност на слободниот нето паричен тек во еден одреден проектиран период (експлицитен период на проекцијата ) + сегашната вредност на паричниот тек што би се очекувал по експлицитниот период на проекцијата. = Вредност на проектот За експлицитниот период на проекција, проценките на нето приливите се прават врз детална анализа, проценките на нето приливите што можат да се очекуваат во периодот што следи по него можат да бидат изведени како погруби проекции. Остатокот од вредноста на проектот, во периодот што следи по експлицитниот период на проекцијата, се пресметува според формулата за бесконечен ануитет, со користење на следнава формула: OV NPn r OV остатокот од вредноста на проектот NPn проектираниот нето принос во последната година од економскиот век (од периодот на дисконтирањето ), 54

55 r дисконтната стапка, или во овој случај, стапката на капитализација. За разлика од проекциите на нето приливите во определениот економски век, проекцијата на нето приливот во периодот што следи по него е апроксимативна, бидејќи се претпоставува дека проектот, по завршувањето на економскиот век, ќе продолжи да дава бесконечно капитализиран принос. Стапката на капитализација на претпријатието, во таков случај, искажува надеж за долгорочни приноси на капиталот на претпријатието. 2. Сметководствен метод за процена на остатокот од вредноста на средствата (или неотпишана вредност на средствата, како метод на дисконтинуитет на проектот и како метод на ликвидациона вредност на фиксните и на обртните средства). Појдовната основа на методот е дека проектот има познат оперативен период, а тој е детерминиран од периодот на користење на фиксните средства, пред се, на опремата. Ако, како должина на економскиот век, се земе векот на експлоатацијата на опремата, тогаш, според овој метод, треба да се пресмета неотпишаната вредност на сите видови фиксни средства, кои имаат подолг век на траење отколку што изнесува опремата. На добиениот износ треба да се додаде и износот на трајните обртни средства што се континуирано ангажирани во целиот оперативен век на проектот, а кои би се ослободиле како паричен прилив на крајот на периодот на проекцијата. Со продажбата на фиксните средства според нивната неотпишана вредност и со додавање на износот на траен обртен капитал, кој би се претворил во готовина, се добива остатокот од вредноста на проектот на крајот на проектираниот период. Табела 8 Пресметка на остатокот на вредноста на капиталот Елементи Вред ност Стапка на отпис Год. отпи с Ек. Век год. Вк. отпис Оста ток на вред носта Фиксни средства 960 -Градежни објекти Инфраструктура Опрема Лиценци Софтвер Трајни обртни средства Вкупно

56 2.3. ИНПЛЕМЕНТАЦИЈА НА ПРОЕКТОТ Имплементацијата на проектот е процес кога плановите се изведуваат, односно процес на лансирање на проектот. Самото лансирање се состои од подготовка за стартување на физичка реализација на проектот и завршува со симболично притискање на копчето СТАРТ, што, всушност, е почеток на наредната фаза од процесот за извадба на проектот фазата на изведба. Лансирањето на проектот е иницијален период во кој сопственикот на проектот, проект менаџерот и проектниот тим ги прават подготвителните работи за непосредно почнување на физичкото изведување на објектите на проектот. Иницијалната фаза лансирање, се јавува на преминот од претходната фаза планирањена активностите и на ресурси во фазата на физичка изведба. Втората фаза физичката изведба, вообичаено, е составена од активности од сосема поинаква природа во однос на фазата на планирање. Зависно од видот на проектот, во фазата на изведба се извршуваат активности од различна природа градежни активности, снабдување со материјали, монтажа на опрема, тестирања на квалитетот на изведените работи, тренинг на работници, технички прием итн., но сите се детерминирани од крајната цел изведба на проектот според проектираните елементи во физибилити студијата и во техничката документација на проектот. Во оваа фаза се ангажираат најголемиот дел од инвестиционите средства за реализација на проектот и затоа таа фаза, од аспект на ефикасноста на изведбата, бара особено внимание на проект менаџерот, како и од сопственикот на проектот што поефикасно да биде изведена, во рамките на проектираното време, предвидените материјални ресурси и финансиските средства. Проект менаџерот, во фазата на лансирање ги разрешува клучните прашања од кои зависи квалитетот на натамошните активности во текот на рализацијата на проектот: 14 Идентификување на клучните фази за изведбениот план на проектот (идентификација на фазите се врши од веќе порано направеното структуирање на проектот во фазата на неговото планирање); Идентификување на клучните настани (маркери) во фазата на лансирањето и во фазата на извршувањето на проектот. Се поставуваат слично како кај оние што се сретнуваат по автопатите, односно ознаки на камени или на метални столбови за бројот на изминатите километри од мерната (појдовна) точка до местото каде што се наоѓа ознаката. Во случајот на проектите се поставуваат маркери еден вид знаменца или 14 Несторовски 56

57 сигнални ламбички, како јасно дефинирани точки кои покажуваат дека нешто треба да се случи или се случило во време на извршување на проектот. Овие точки се контролни сигнали и се поставуваат (како таргетирани точки за битни настани) во планираниот распоред за извршување на проектот т.н распоред на маркери за изведување на проектот. Влегување во фаза на остварување на користи. Детерминирање на клучните фактори за успех на реализацијата на проектот и идентификување на факторите кои можат да придонесат за неуспех на реализацијата на проектот; Изградување модел за ефикасна комуникација на сите учесници во проектот и ефикасен модел на разрешување на можните конфликти; Поставување систем на следење и контрола на извршувањето на активностите; Изработка на план на состаноци поврзани со изведбата на проектот, (состаноци со сопственикот на проектот, состаноци со членовите на проектниот тим, посебни состаноци за разрешување на проблеми, состаноци со заинтересирани субјекти за реализацијата на проектот други стопански субјекти, граѓани и др.); Организирање состанок непосредно наменет за лансирање на проектот; Клучните сигнални точки (маркери). Проект менаџерот треба да знае во секоја фаза од извршувањето на проектот каде да ги таргетира контролните сигнални точки при изработката на мрежните графикони и гантограмите. Тие точки во натамошниот процес на изведување на проектот, со поставување на јасни мерила, ќе станат основни контролни точки за ефиканоста на извршувањето на проектот. Процесот на лансирање на проектот се состои од следниве чекори: 1. Составување на список на задачи за иницијалната фаза 2. Идентификација на клучни сигнали настанати (маркери) - Распоред (агенда) на клучни настани - Завршен гантограм 3. Воспоставување на процес на известување 4. Информации врз основа на кои се подготвува состанок за лансирање 57

58 - Информации - Соопштувања 5. Состанок за лансирање на проектот 6. Започнување, стартување на проектот Одржувањето состанок за лансирање на проектот е една од клучните маркерни точки на реализацијата на проектот. Вообичаено на тој состанок присуствува сопственикот на проектот инвеститорот, проект - менаџерот и субпроект менаџерите, јадрото проектниот тим или поширокиот проектен тим, потрошувачи клучни деловни партнери поврзани со реализацијата на проектот, или со кои е поврзан проектот со инпутите или аутпутите, и други учесници соодветно на карактерот на конкретниот проект. На тој состанок се презентира организациониот графикон, се прави список на учесниците, се согледува глобалниот гантограм и се разгледуваат други релевантни информации и податоци. Од состанокот ќе произлезе договор за организација на самиот чин на почнување на изведбата и се определува денот на стартувањето на проектот Процес на мониторинг и контрола на процесот на реализирање на инвестициони проекти Во рамките на одговорноста на проектниот менаџмент се вклучени и надгледувањето и контролата на текот на проектот за да се согледа дали сè се остварува според планот; притоа користи соодветни алатки и техники, обезбедува повратна спрега со сите учесници во проектот и предлага мерки за отстранување на отстапувањата. Мониторингот и контролата се централни активности на проект менаџерот во текот на имплементацијата на проектот. Најважната подлога на овој процес е планот за изведба на проектот листата на активностите, планот за времето на завршувањето на активностите и фазите и планот на ресурсите. Во овие документациони подлоги, кои се изработуваат во фазата на подготовката, се содржани стандарди и показатели преку кои се мерат и перформансите во текот на реализацијата на проектот. 58

59 Слика 5 Поврзаност на планот, мониторингот и контролата Ре-планирање ПЛАН МОНИТОРИНГ КОНТРОЛА Солиден план ПЛАН Што: - време - распоред - трошоци (буџет) КОНТРОЛА Превземање на корективни акции МОНИТОРИН Г Врз основа на собрани информации се прави споредба на реализираното со планираното Мониторингот и контролата би можеле да се дефинираат како процеси преку кои се врши верификација дали сите работи се одвиваат во соогласност со прифатениот план, издадените инструкции и воспоставените стандарди. Но, целта на контролата е да ги открие и да ги измери отстапувањата, да ги корегира што е можно порано и да го заштити проектот од нови отстапувања во иднина. За успешен мониторинг и контрола треба да се воспостави постојан тек на информации, со то се овозможува девијациите во однос на планот навреме да бидат отстранети. Проект менаџерите треба да имаат предвид дека споредбата на планот со перформансите не мора секогаш да биде добра мерка за ефикасноста. Многу елементи од окружувањето, од техничко технолошкиот прогрес, социјални и други фактори не можат да бидат квантифицирани, ниту да бидат мерени и споредувани со прецизни мерки. Исто така, треба да се има во предвид е дека перформансите на проектот не мора секогаш да бидат последица на грешки и пропусти во фазата на имплементациијата на проектот, туку дека можат да се јават поради нереално поставување на планските цели на проектот 59

60 Табела 9 Три основни прашања за мониторингот и контролата 1. Субјект 2. Предмет 3. Техники - Се спроведуваат од одговорните субменаџери, од главниот менаџер, додека за посебни контролни активности, за кои е потребна стручна специјалност, во процесот на контролата се вклучуваат и посебни експерти (финансиски стручњаци, стручњаци за испитување на квалитетот на метеријалите и други). - Време, трошоци и перформанси - Користењето на ресурсите; - Извршувањето на планот за завршување на активностите, фазите и проектот како целина ; - Квалитетот на активностите; - Промените (дополнувањата) во текот на реализацијата на проектот; - Посебни проблеми. - Увид во извршувањето на активностите (инспектирање); - Запознавање преку известување; - Тестирање; - Следење на сметките. Мониторингот е јадро на процесот на контрола на проектот, бидејќи дава сознанија за преземање на корективни акции, доколку се констатираат разлики меѓу проектираното и оствареното. Додека мониторингот треба да пружи информации за тоа што се случува во фазата на имплементацијата на проектот, како се одвива текот на процесот, контролата, треба да даде одговор дали проектот во фазата на имплементацијата се одвива според планираните стандарди и какви мерки треба да се превземат за елиминирање на отстапувањата. Процесот на мониторинг на инвестициониот проект се состои од следново: 1. Извод на фаза (ниво) од изведбениот план што е предмет на мониторингот; 2. Разгледување на прегледот на планот за изведба; 3. Прибирање извештаи за текот на фазата; 4. Мониторинг на активностите: - Дали активноста е според планот? 60

61 - Дали е завршена фазата? - Проверка на ризиците и промените; 5. Извештај од мониторингот; 6. Предлог на решенија (ако се јават отстапувања од планираното) и 7. Подготовка за следната фаза. Слика 6 Контролата на проектот е елемент на проект менаџментот, што треба да даде одговор дали проектот во фазата на имплементацијата се одвива според планираните стандарди и какви мерки треба да се преземат за елиминирање на отстапувањата. Контролата на проектот ги следи сите последователни фази на проектот (започнува во самиот почеток на проектот планирањето и завршува со пост проценката по имплементацијата). Во случај на неадекватна имплементација на контролата на проектот, трошоците на бизнисот се зголемуваат во контест на неуспех и дополнителни фиксни трошоци и трошоци за ревизија. Контролата на проектот се одвива во следниве фази: 1. Споредба на проектен план (учесници, активности, трошоци, време и ризици) со актуелните резултати (активности, квалитет, клучни временски точки, трошоци); 2. Во случај да нема девијации, се врши верификација на проектната документација и се поднесува извештај за спроведената споредба; 3. Во случај да постојат девијации се преземаат следниве чекори: - Идентификација на причините за девијациите; - Барање алтернативни решенија; - План за акција; 61

62 - Имплементација на мерките, корективните акции и - Поднесување извештај. По извршената контрола на текот на реализацијата на проектот можни се следните акции: редатумирање на завршувањето на активностите, т.е. на настанувањето на клучните настани: снижување на нивото на амбициите што се поставени во проектот; вклучување дополнителни ресурси и реаранжирање на активностите на проектот. Графички алатки за контрола на реализацијата на проектот 55 I. Идентификациона шема на проблемите Техниката се состои во впишување, во соодветно поле од шематскиот преглед, на резултатите од размислувањето за идентификуваниот проблем кој јби можел да се случи кај секој од трите контролни параметри на активноста квалитет, време и трошоци. Потоа во соодветното поле од следната колона на прегледот, се идентификува и се запишува кога и како да се дознае проблемот и, на крајот, се запишуваат, во соодветното поле од следната колона, мерките за тоа како да се корегира отстапувањето. Елемент контрола Квалитет Трошоци Време за Што не оди добро? Како и кога ќе се дознае? Што да се преземе? II. Контролна табела на реализацијата на проектот Со контролната табела на проектот се опфаќаат финансискиот план и планот на времето за завршување на активностите. Техниката се состои во компарирање на актуелните со планираните големини, пресметка на отстапувањата на секоја одделна активност и на кумулативните отстапувања за целината на проектот (или некоја фаза) настанати до моментот на контролата. 55 Несторовски 62

63 Трошоци Активност А Б Ц План Реализирано Отстапување Кумулатив Време Активност А Б Ц План Реализирано Отстапување Кумулатив III. Контролен графикон за клучните настани (завршувањето на клучните активности) Претпоставка за примена на оваа техника е анализата на глобалната структура на проектот, т.е разграничувањето на фази и клучни активности, а која се прави уште во фазата на подготовката на проектот. Времето на завршувањето на клучните активности (нивоа) е многу битен репер за контролата на инвестициониот процес. Тие временски точки, покрај времето, ги изкажуваат и битните состојби преку кои минува процесот на реализација на проектот, т.е клучните настани. Проект менаџерот врши согледувања како се одвива текот на проектот во однос на означените клучни временски точки во планот за изведба. Контролен графикон на клучните настани Датум на контролата : 1 август Настан Планирано Фактички завршено завршување на активноста Поставени темели 10 мај 15 мај Завршено ѕидање 1 јуни 12 јуни Завршен покрив 15 јули 18 јули Поставени електрични 5 август инсталации Поставен водовод 8 август одвод Завршена фасада 15 август Внатрешно уредување 1 септември 63

64 IV. Графикон на кумулативните трошоците Контролата на извршувањето на финансискиот план, во практиката на реализацијата на инвестиционите проекти, би можела да се изведе на два начина. Првиот начин би се состоел во прелистување на одделните активности на проектот, а потоа да се сопредат потрошените со планираните средства и да се квантифицираат разликите. Вториот, инаку многу посликовит начин е изготвување графикон за сопредба на планиранитесо фактичките трошоци. Можат да се применат прикази со столбови и приказ со криви линии. Столбовите почесто се применуваат за визуелни приказ на разликите меѓу проектираните и фактичките трошоци за одделни активности, а графичката линија за приказ на отстапувањата на кумулативните трошоци на проектот, односно за фазата што се контролира, која е попозната под името крива на кумулативните трошоци. На вертикалната оска на графиконот се прикажуваат трошоците, а на хоризонталната времето во соодветни интервали (недели, месеци и сл.), или алтернативно клучните активности. Графичкиот прказ е многу сликовит за согледување на разликите меѓу планираните и фактички направените трошоци. Познатите софтвери за управување на проектите нудат подетални графички прикази со аналитички презентации на разликите меѓу планираните и остварените големини Проблемот на конфликт во процес на реализација на проектот Бидејќи инвестициониот процес претставува сложен механизам поради низата меѓусебно поврзани аактивности и учеството на субјекти од различен профил и различни интереси, постои можност од појава на проблемот поврзан со разидување на интересите на субјектите вклучени во реализација на проектот.постоењето на различни интереси доведува до до конфликти, кои го отежнуваат процесот на изведувањето на проектот, а во некои случаеви доведуваат и до криза. Конфликтот во организацијата, настанува како резултат на интерактивен однос меѓу поединци и/или групи поради спротивен интерес. Во основа на конфликтот е однесувањето на луѓето и во практиката постојат две причини за појава на конфликтите: персонални и организациски причини: 64

65 1. Персоналните причини потекнуваат од особините на личноста, кои во интеракција со другите поединци влијаат на односите кои се создаваат. Персоналните причини можат да се лоцираат во неколку групи: Искривена перцепција на другата страна; Накомпетентност на некои од членовите на проектниот тим; Грешки во комуникација; Разлики во мислењата и ставовите на одделните членови од тимот што произлегуваат од нивната перцепција, стручност, квалификуваност и слично; Недоверба и Индивидуални особини. 2. Најзначајната причина и основата на организацискиот конфликт е содржана во процесот на дизајнирање и креирање на стуктурата на организациите: Меѓузависност на процесот на работа; Диференцираност на единиците и инкомпатибилност на целите; Ограничени ресурси; Нејасно поставени врски во организацијата на изведувањето на проектот; Несоодветен распоред на задачите на одделни учесници; Нерамномерна оптовареност на одделните членови на тимот; Нејасно разграничени надлежности и одговорности; Систем на наградување; Појава на нелојални ривалства; Дистибуција на моќта и Организациски најасностии и пропусти. Конфликтите доведуваат до стресни ситуации и целата клима за реализацијата на проектот може да стане непријатна, со што се зголемуваат ризиците за неуспех на проектот или пак намалување на очекуваната ефикасноост на реализацијата продолжување на времето на изведбата, зголемени трошоци ангажирање на дополнителни ресурси и слично. 65

66 Меѓутоа, конфликтите покрај негативните ефекти, можат да имаат и позитивни излезни ефекти доколку од нив произлезе: - стабилизирање на тимот, - усогласување, - зацврстување на тимската работа, - пораст на меѓусебната доверба, - промовирање на креативност, - појава на нови идеи, - продлабочување на аналитичноста на пристапите, - креативна дискусија меѓу членовите на тимот и - зацврстување на лојалноста спрема проект менаџерот. Проект менаџерот мора да смета на појавата на конфликти како нормална појава во инвестициониот процес. Тој треба да ги анализира можните извори на конфликтите меѓу учесниците во проектот, а особено при поставувањето на шемата на одговорностите и при разграничувањето на надлежностите. Модели за управување со конфликтите: - Повлекување од потенцијален судир; - Стишување на конфликтот преку определување на подрачјето за кои постои соогласност, а да се избегнат подрачјата на неусогласености, со надеж дека подоцна ќе бидат намалени колку што е можно повеќе и евентуално, ќе станат предмет на компромис; - Барање компромис, при што се стартува од строго определени позиции на двете страни, но со изразена волја да се бара решение на конфликтот со спремност нешто да се отстапи (попушти) и - Форсирање, како притисок за наметнување на мислење и став на другата страна. Судир или соочување лице в лице, со расправа и верба дека конфликтот ќе се реши на ниво на компромис и ќе се постигне усогласување. Современата наука за менаџментот навлезе во нови полиња на научен интерес. Такво е подрачјето на така наречениот конфликт менаџмент, или управување со конфликтите. Оваа современа научна дисциплина дава сознание за генезата на конфликтите, но и методи и пристапи за управување со конфликтите. Од оваа дисциплина проект менаџерот треба да црпи занење за управување со конфликтиите. 66

67 Менаџирање со ризикот во процесот на инвестициониот процес Карактеристично за процесот на реализација на проектот се многубројни меѓузависни активности со различна природа. Сите активности содржат елементи на ризик да не бидат извршени соогласно со планот. Со цел, успешно да се реализира инвестициониот проект, потребно е проект менаџерот да ја антиципира ризичноста на проектот и истиот да го класира во едно од следниве нивоа: - проект со висок ризик; - проект со среден ризик; - неризичен проект или - во некоја порасчленета скала на класификација на проектите според ризикот. Инвестиционите (капиталните) проекти се особено, посебно се ризични поради самата природа мотивирани се од очекуваниите приноси во иднина. Постојат бројни неизвесности и ризици кои детерминираат дали и во колкуава мера ќе се остварат проектираните приноси. Приносите не се извесни туку очекувани, се јавуваат како надежи, а не како сигурни остварувања. Табела 10 Причини за ризик кај инвестиционите проекти Внатрешни ризици (Internal Risks): Надворешни ризици (External Risks): Трошоци Технички Распоред Време Операционални Технологија Проектен тим РИЗИ К Промена на законска регулатива Промени на економска политика Пазар Проблеми на финансирање Промена на организационата структура Во науката за менаџментот се развива посебна специјализирана дисциплина за управување со ризикот, т.н ризик менаџмент. Менаџменот 67

68 со ризиците (risk management) претставува процес на идентификација, анализа и квнтификација на потенцијалните закани за реализација на проектот и проектираните цели. Табела 11 Идентификација и класификација на ризикот I. Идентификација и класификација на ризикот 1. II. Ублажување на ризикот - Дефинирање на ризикот; - Степенот на веројатност да се случи даден ризик; - Степенот на влијание на ризикот - Избегнување - Контрола - Трансфер - Прифаќање Извор: projectorganization.org ( ) Навременото реагирање на настанатите ризици е услов за успех на реализирањето на проектот. Се детерминираат адекватни стратегии за управување со ризикот, со цел да се изврши приспособување на проектот во новонастанатиот амбиент на реализирање и на новите услови ( на пример, промена на целите, на начинот на управување, вклучување дополнителни кадри во реализацијата на проектот, промена на должината на извршувањето на одделни клучни активности, воведеување алтернативна технологија и сл.). Табела 12 План за менаџирање со ризикот ризик вид ризик опис степен на влијание реакција вид реакција персонална одговорност цел Видови справување со ризик: - Избегнување; - Контрола; - Трансфер; - прифаќање 68

69 Стратегии за ублажување на ризикот: 1. Избегнување на ризик (avoidance) преку промени кои се вршат во методите на изградбата на објектите, што може да повлече дополнителни трошоци; 2. Контрола на ризикот (control); 3. Пренесување на ризикот (transfer) на некој што е поспособен да се соочи со појавениот проблем (специјалист супконтрактор, осигурителна компанија и.т.н.); 4. Одложување на ризикот одложување на извршувањето, доколку е можно, со очекување дека ќе се измената условите за извршување на активностите во иднина и 5. Прифаќање на ризикот (acceptance). Кога некои ризици се идентификуваат, едноставно неможат да бидат одбегнати, па се прифаќаат. Тоа соодветно влијае за редефинирање на планот Заклучување на проектот Проектот е деловен потфат кој е временски определен, односно со почетен и завршен датум, кои претставуваат елемент на планирањето на инвестициониот процес. Затворањето (заклучувањето) на проектот е последниот клучен настан во неговиот животен век. Всушност, со ставањето во функција на капиталните фондови почнува текот на нето користите во оперативниот период и според тоа, проектот би се сметал за завршен кога капиталните фондови ќе се стават во функција. Некои елементи од техничка, правна и економска природа се битни како индикации на завршувањето на проектот. Такви елементи техничка природа се, на пример, следниве: - Завршени се сите планирани активности; - Инсталлирани се опремата и инсталациите; - Ставени се на располагање потребните инпути материјали, енергенти; - Завршени се тестирањата на функцијата на опремата и објектите; - Оспособени се работниците за производство на проектираните производи или услуги; - Извршен е технички преглед; - Добиени се согласности за активирање на капацитетот. 69

70 Техничките елементи укажуваат на производна подготвеност за стартување на производството. Штом таа е постигната, од технички аспект, проектираниот циклус е завршен. Сите овие елементи треба да се констатираат со завршен извештај на завршен состанок на сопственикот на проектот (инвеститорот), проект менаџерот и проектниот тим. На завршниот состанок се разгледува извештајот за изминатиот пат од почетокот до завршувањето на проектот. Од правен аспект, дебивањето на актот за согласност за активирање на капацитетот претставува индикација за завршеност на проектот. Тој акт се добива дури откако ќе се формира исвештајот од техничкиот преглед и ќе се постапи спопред наодите во записникот. Од економски аспект треба да се земе уште еден елемент кој треба да се има во предвид при детерминирањето кога конечно е завршен проектот кога проектот е способен да дава економско финансиски резултати проектирани во физибилити студијата. Овој аспект е најтесно поврзан со техничкото завршување на проектот, односно со постигнатата способност на проектот да го даде проектираниот вид на производи или услуги. Меѓутоа, нормално е воо еден почетен период од оперативниот период да не е можно да се постигне проектираниот капацитет, од технички и економски причини. Техничките причини се поврзани со потребата за постоење на еден нормален период за техничко приспособување на опремата да се постигне проектиранаиот капацитет. Но исто така, потребен е и некој нормален перид за да се вклучи производството во пазарното окружување непоходни маркетинг активности, огласување и пропаганда за да може да се продаде производството од проекиран капацитет во физибилити студијата. Така, земајќи го тој елемент предвид, во едно ппоеластично толкување, проектот би можел да се смета за завршен, од економски аспект, дури откако ќе се постигне проектираниот капацитет на производството и продажбата. Од аспект на проектниот менаџмент, сепак, чинот на ставање на проектот во функција денот на пуштањето на еден производствен капацитет во работа, пуштањето на пат во сообраќај, денот на отворањето, првото прикажување на филм во ново изградена кино сала и друго, е индикација за завршување на проектот. Тоа е, вообичаено завршниот клучен настан кој се јавува во мрежниот графикон, со што инвестициониот процес е завршен, а проектот може да се заклучи со изготвување на финален извештај. Процесот на заклучуваењето на проектот го има следниов тек: 1. Заклучување на проектот 2. Поставување на критериуми за завршување на проектот 3. Состанок на органот на завршување на проектот 70

71 - Поставување пост - проектни активности - Распоред на одговорностите Следење на пост проектните активности Пост оценка Финален извештај или Прифаќање на проектот Извештај Пост оценка Финален извештај 4. Одбележување на заклучувањето 2.4. ПРОЦЕНКА НА ПРОЕКТОТ Многу организации лажно веруваат дека проектот завршува штом завршува последната активност на распоредот, но проектот не е завршен се додека не се изврши темелно оценување, одобрување на оценувањето, известување и затворање на фајловите/документацијата. Оценувањето на проектот не се прави само на крајот на проектот, односно добро е да се направи оценувањето на проектот: во средина или оценување на фази, за секоја важна фаза на проектот, што помага да се поправи и прилагоди проектот; финално оценување на крајот на проектот; оценување по неколку месеци или година после проектот; од далеку успесите и научените лекции можат да дадат нов аспект на новите проекти и развојот на организацијата. Во текот на целиот процес на реализација на проектот се врши континуирано тековно вреднување на завршените активности, на фазите, на постигнатите тековни резултати. Покрај таквата тековна евалуација, по завршувањето на проектоот треба да се направи пост евалуација и процена на остварувањето на проектираните цели. 71

72 Предмет на постоцента е целината на процесот на реализацијата на проектот активностите, управувањето ресурсите, координацијата, организацијата, функционирањето на тимот, постигнатите резултати. Постоценката е основа и за препораки за работа на идни проекти и постпроектната евалуација опфаќа две целини: Постпроектна техничка евалуација и Постпроектна економско финансиска оценка. Постпроектната техничка евалуација се однесува на постигнатите технички перформанси на проектот, односно на технологијата, оценка на способноста на технологијата да го даде планираниот производ или услуга според техничките, функционалните и други својства. За тоа постојат соодветни технички мерила. Постпроектната економско финансиска оценка опфаќа согледувања и мерење дали и во која мера се постигнати проектираните економски користи од проектот. Користите кај комерцијалните проекти се искажуваат преку показателите на профитабилноста на проектот. За да се измери тоа, за што опширно беше расправано понапред, треба да се согледа текот на нето приливите и пресметаат критериумите за профитабилноста и ти еда се споредат со проектираните показатели во физибилити студијата. Бидејќи во случајот на инвестиционите проекти проекциите се прават на ниво на годишен проектиран капацитет за да се направи постоценка потребно е да измине цела година од функционирањето на проектот. По правило, кога во финансирањето на проектот се вклучени извори од банки или други финансиски институции, се додека трае периодот на отплата на кредитите, потребно е постојано следење на резултатите, споредување со проектираните големини и воспоставување редовен систем на известување. Но, тоа е веќе процес на редовно известување за резултатите од работењето. Со резултатите од постоценката на проектот, покрај менаџментот и инвеститорот, во вид на извештај треба да се запознаат изготвувачите на физибилити студијата; тоа се битни повратни информации за оценка на успешноста на проекциите, за оценка на појавените проблеми во функционирањето на проектот, но и извор на информации за поуспешна работа на идните проекти. Процесот на постпроект оценката утврдувањето на разликите меѓу проектираните и постигнатите резултати, како и објаснувањата зошто настанале такви разлики се состои од следново: 1. Споредба на остварени и планирани елементи - Активности - Време - Ресурси 72

73 2. Утврдување на разлики А. Во случај да постојат разлики, се врши објаснување за причините за разликите во: - Активности - Време - Ресурси и - Економски финансиски перформанси Б. Во случај да нема разлики се поднесува извештај за постигнатите резултати. Оваа оценка има големо значење за наредните проекти кои ќе ги презема проектниот тим едно искуство од реализиран проект кое ќе спречи да не се повторат слабостите, а ќе се искористи позитивното искуство. Известување Резултатите од евалуацијата може да се вметнат во финалниот извештај што раководството го поднесува до донаторот. Извештајот треба да има два дела: наративен и финансиски извештај. Наративниот извештај треба да биде слика на тоа како се развивал проектот. Но, текстот треба да биде краток и јасен, притоа концетрирајќи се на она што го интересира донаторот. Структурата на наративниот извештај е : - Вовед; - Цели и планирани активности; - Резултати, постигнати цели, успеси; - Препреки, проблеми, промени (зошто биле потребни?); - Научени лекции; - Повратна информација од целната група за проектот; - Следни планови и - Анекси: Копии или примероци од материјалите што биле развиени во периодот на проектот (постери, извештаи, весници, публикации, итн.). Финансискиот извештај треба јасно и точно да го прикаже користењето на сите средства. Сите трошоци поврзани со проектот треба јасно да се прикажат. Најлесен начин е да се спореди планираниот буџет со фактичките трошоци. Во буџетските ставки каде што постои варирање над 10 проценти, потребно е образложение. Важно е финасискиот извештај да следи и да е поврзан со наративниот извештај. 73

74 ГЛАВА III КРИТЕРИУМИ ЗА ОЦЕНКА НА ФИНАНСИСКАТА ЕФИКАСНОСТ НА ИНВЕСТИЦИОНИТЕ ВЛОЖУВАЊА Науката развила голем број на методи (критериуми) за оцена на економската оправданост на инвестициите и во инвестиционите анализи како универзални критериуми што се применливи за секаков вид на инвестициони проекти, се користат особено следниве: Статички методи, критериуми кои ја игнорираат временската вредност на парите (период на враќање на инвестициите и просечна стапка на принос на инвестициите) и Динамички методи, критериуми кои ја земаат во предвид временската вредност на парите (нето сегашна вредност на проектот, индекс на профитабилноста и интерна стапка рентабилност). Некои инвестициони аналитичари преферираат да одлучуваат исклучиво врз база на динамичките методи. Меѓутоа, во суштина, комбинацијата на динамичките и статитичките методи при анализа на оправданоста на инвестицијата, дава најдобри изгледи да се избере вистинскиот проект. Критичниот елемент, кој ја детерминира апликацијата на моделот на дисконтиран готовински тек за анализа на проект или вреднување на компанија е содржан во фактот дека паричните текови остварени во различно време имаат различни вредности и можат да бидат прецизно одредени само преку примена на временската вредност на парите. треба: Идеалниот метод за евалуација на долгорочните вложувања - Да ги опфати сите готовински текови кои се случуваат во животниот век на проектот, - Да ја земе во предвид временската вредност на парите и - Да се опфати бараната стапка на принос за проектот. Нема сомнение дека процесот на вреднување сепак е поширок од дисконтирање на паричните текови. Евалуацијата на новите инвестициони опортунитети, рангирани од најмали капитални буџетирања па се до аквизиции на цели компании, еволуираше во правец на надминување на дотогашниот фокус кој беше ставан на сегашна вредност на проценетите 74

75 идни парични текови. Иако важноста на нето сегашната вредност (NPV net present value) не се смени, аналитичарите сега земаат во предвид поголем сет на фактори. Оценка на инвестицијата (Investment Appraisal) Период на враќање (Payback Period) Просечна стапка на принос на инвестициите (Accounting Rate of Return) Нето сегашна вредност (Net Present Value) - Едноставен за примена - Корисен за донесување на краткорочни одлуки - Корисен кога приносите се веродостојни - Изворите на приходи не се временски детерминирани - Ја покажува профитабилноста - Дозволува компарација помеѓу проекти - Изворите на приходите не се временски детерминирани - Ја зема во предвид и временската вредност на парите - Овозможува компарација помеѓу различни каматни стапки - Корисен за споредба на слични проекти со исти трошоци Готовински тек (Cash Flows) - Извори на приходи - Приноси од инвестиции - Временска вредност на парите - Профитабилност v.s. ризик Интерна стапка на принос Internal Rate of Return - NPV = 0 - Временска вредност на парите - Овозможува споредба на проекти со различни вредности Индекс на профитабилност (Profitability Index) - NPV / Иницијални капитални трошоци - Овозможува споредба на различни 75

76 Инвестиционите критериуми: периодот на враќање на инвестициите и просечната стапка на принос на инвестициите, базираат врз концептот на недисконтиран проектиран финансиски (економски) тек на проектот и се познати како како критериуми кои базираат врз методолошкиот концепт на недисконтирна техника, бидејќи не се актуализираат очекуваните нето приноси од проектот. Заедничка карактеристика за двата инвестицини критериуми е игнорирањето на различната временска преференција на нето приносите од различните години од економскиот век на проектот. Двата критериума се разликуваат во контекст на различниот третман на тоа што се зема како приноси и различниот аспект од кој се приоѓа во оцената на ефикасноста на прокетот. Пресметката на критериумот на период на враќање на инвестициите се базира врз концептот на финансиската концепција на приносите врз готовинскиот тек на проектот, а стапката на приносот се базира на книговодствениот концепт на приносите врз нето добивката по оданочување. Ефикасноста на проектот, оценет со критериумот периодот на враќање на инвестицијата, се оценува преку призмата на времето за кое би се вратиле инвестициите, што имплицидно содржи елементи и за ликвидност и за рентабилност на проектот. Просечната стапка на приносот е експлициден показател на рентабилноста. Критериумите: нето сегашна вредност на проектот, индекс на рентабилноста и интерната стапка на рентабилност, претставуваат методолошки техники за оцена на рентабилноста на проектите кои се базираат врз концептот на актуализација на проектираните нето приноси т.н. концепт на дисконтирање.концептот на дисконтирање претставува базичен концепт врз кои се темелат инвестиционите одлуки. 3.1.НЕДИСКОНТНИ ТЕХНИКИ ЗА ОЦЕНКА НА ИНВЕСТИЦИОНИТЕ ПРОЕКТИ Методите, кај кои како влезни податоци се земаат вредностите на трошоците и користите или на нето користите, во износи какви што се проектирани во одделни години, значи без да бидат сведени на една споредлива точка, во моментот кога се носи инвестиционата одлука, се статички методи. Тоа се методи кои не ја земаат во предвид временската вредност на парите и се наречени недисконтни критериуми. Од редот на недисконтните критериуми ќе ги прикажеме периодот на враќање на инвестициите и просечната стапка на принос. 76

77 Период на враќање на инвестицијата (Payback Period) Критериумот на периодот на враќање на инвестицијата (payback period) дава слика на моментот во кој вложените средства, ќе бидат вратени по номинална вредност. Периодот на враќање всушност е временски интервал неопходен за да еден инвестиционен проект ги надомести своите иницијални трошоци со приливите што ќе ги оствари, односно дава одговор за бројот на години потребни да се повратат почетно вложените пари. Основното прашање кај овој модел е колку време му треба на проектот да создаде доволно готовина, за да се исплати самиот, односно, за кое време би се вратиле вложените средства преку приносите што се очекуваат од проектот? Општата претпоставка при примената на овој критериум е што е можно побрзо да се надоместат трошоците на еден инвестиционен проект. Доколку периодот на враќање е пократок, инвестираниот капитал побрзо се враќа, побргу се доаѓа до ликвидни средства, а тоа значи инвеститорот побргу доаѓа до можност да ги реинвестира парите. Исто така, ако периодот на враќање е краток, инвеститорот повеќе се заштитува од ризиците отколку во случаите кога периодот на враќање е долг. Колку што е подолг периодот на враќање толку поголема е неизвесноста за настанување на проектираните ефекти во иднина, а поради тоа и ризикот за инвестирање во тој проект е поголем. Доколку се споредат должината на оперативниот период и должината на периодот на враќање, може да се извлече, како индиректно, заклучок дека проектот е поприфатлив, доколку е поголема разликата меѓу периодот на враќањето и оперативниот период. Како параметар за оценка на прифатливоста на проектот се зема т.н. максимално прифатлив период на враќање. Оваа големина може да се определи врз основа на претходното искуство на инвеститорот, врз основа на некои стандарди кои постојат во дејноста и сл. При донесување инвестиционата одлука за само еден инвестициски проект, се врши споредување на пресметаниот период на враќање на конкретниот проект со некој нормален период на враќање. При детерминирањето на нормалната должина на периодот на враќање на инвестицијата во предвид се земаат следниве правила: - Планираниот период за враќање на инвестицијата може да е детерминиран од лимитираноста на капиталот, од висината на процентуалното учество на позајмен капитал со неповолни услови за кредитирање (високи камати, краток период на отплата на кредитот). Инвеститорот го споредува пресметаниот со планираниот период на враќање и проектот би бил прифатлив доколку пресметаниот период на враќање биде пократок од планираниот; 77

78 - Најдолгиот прифатлив период на враќање на инвестициите не би смеел да биде подолг од проектираниот оперативен век на проектот; - Во предвид треба да се имаат и искуствените периоди на враќање на слични проекти кај други инвеститори, со цел да се добие орентација за нормален период на враќање; - Кај техничко технолошки интезивни проекти, за кои е карактеристичен брз техничко технолошки прогрес и технолошки ризик, периодот на враќање на инвестициите треба да биде пократок во споредба со други проекти, во кои не се јавуваат динамични техничко технолошки промени и - Потребно е инвеститорот да ги има во предвид периодите на враќање на капиталот што се постигнуваат во други проекти на конкурентите. Врз база на тие согледувања инвеститорот може да оцени колку би изнесувал нормалниот период што би го прифатил, со што инвеститорот пореално ја поставува својата амбиција за периодот за враќање на инвестициите за планираниот период. Почитувајќи ги наброените правила, инвеститорот го детерминира бараниот период на враќање, како услов за прифаќање или отфрлање на проектот. Врз основа на овој критериум за оценка на ефикасноста на проектите, проектите кои имаат пократок временски период на враќање на инвестициите од нормалниот период би биле прифатени за инвестирање (Ti < Tmax). Во случај на споредба на повеќе проекти, за кои пресметаните периоди на враќање на инвестициите се пократки од нормалниот период, предност би се дала на проектот со најкраток период на враќање. Според критериумот за избор на проекти, проектот е прифатлив само доколку неговиот пресметан период на враќање е пократок од максимално утврдениот период на враќање. Имено, општиот критериум за селекција на проектите би можел да се дефинира како Tmin. Инвестициониот критериум период на враќање не е експлициден критериум за рентабилност, туку може са се сфати како апроксимативна мерка на рантабилност на проектот. Кус период на враќање произлегува од високи просечни годишни нето приливи, а долгиот период на враќање од ниски просечни годишни нето приливи. Периодот на враќање е многу корисен критериум за оценување на ефикасноста на проекти од малите бизниси, а кои ги водат самите претприемачи. Исто така се применува и за големи инвестициски проекти, но кога станува збор за оценка на ефикасноста претставуваат само апроксимативни сигнали за ефикасноста на проектот. Критериумот периодот на враќање на инвестициите е корисен и за проекти кои се подложни на големи технолошки ризици (се јавува опасност од економско застарување на технологијата) и на инвеститорот му е битно да има проект со што пократок период на враќање на инвестицијата. Периодот на 78

79 враќање би бил многу потребен да се пресмета во случаите кога инвестиционите средства со кои располага инвеститорот се многу лимитирани, па ограниченоста на средствата ја детерминира инвестиционата политика на претпријатието. Покрај силните страни, инвестицискиот критериум период на враќање на инвестицијата, има и низа слабости. Поради недостатокот инхерентен на овој метод што со него неможе да се прикажат разликите по корисниот век на употреба, овој метод се смета многу суптилен поради што потпирањето само на овој метод може да доведе до донесување на погрешни одлуки. Исто така, крупни недостатоци на методот на периодот на инвестициите, се следниве: Проценките на фирмите се субјективни во однос на роковите; Не ја зема предвид временската димензија на парите (игнорирање на сегашната вредност на парите) со што се занемарува можноста за реинвестирање на нето готовинскиот тек; Не прави разлика помеѓу инвестициони проекти со различна димензија во контекст на инвестициониот издаток, односно цената на иницијалните инвестиции; Ја покажува краткорочната профитабилност, а ја занемарува долгорочната профитабилност; Не ја земаат предвид бараната стапка на принос и Не ги земаат предвид нето готовинските приливи на фирмата што е проектиран во делот од економскиот век што следи по периодот на враќањето на инвестициите.можно е нето паричниот тек по периодот на враќањето да биде поинтезивен отколку во периодот до пресметаниот период на враќање, или обратно, да има многу послаб интензитет. Меѓутоа, каков и да биде интензитетот на приливите во периодот што следи по периодот кој бил утврден како период на враќање, за овој критериум е сосема ирелевантно. И покрај слабостите со кои се карактеризира периодот на враќање на инвестициите, не го елиминираат овој метод од списокот на универзалните критериуми за оценка на ефикасноста на проектите. Но, инвеститорите не би требало да ја засноваат својата инвестициона одлука само врз периодот на враќање на инвестицијата, туку да го користат како еден од критериумите за инвестициона анализа. Корисноста на критериумот период на враќање на инвестицијата се зголемува ако тој се пресмета и се прикаже заедно со пресметаните вредности и на другите инвестициони критериуми (нето сегашна вредност и интерна стапка на рентабилност). 79

80 Методи за пресметка на периодот на враќање на инвестициите За пресметка на периодот на враќање на инвестициите развиени се три пристапи за пресметка на овој критериум при донесување на инвестициона одлука: - Статички пристап, кој е базиран врз проектираниот нето прилив за проектот во една типична, репрезентативна година од оперативниот период на проектот; - Динамички пристап, кој е базиран врз кумулираниот проектиран тек на нето приливи во економскиот век и - Динамички дисконтен пристап, кој се базира врз кумулативот на дисконтиран тек на нето приливи. 1. Кај статички пристап за пресметка на период на враќање на инвестициите е потребно да се проектираат: вкупниот износ на иницијалните инвестиции во фиксен капитал и во нето обртен капитал и проектираниот нето прилив (збир на нето добивката по оданочувањето и износот на амортизација) што би се остварил во репрезентативната (нормалната) година. Базичниот модел за пресметка на периодот на враќање (Т) се изразува во години и се пресметува преку следниов израз: Период на враќање Иницијални инвестиции Нормален годишен нето паричен прилив Статичкиот модел за пресметка на периодот за враќање на инвестицијата е едноставен, меѓутоа се карактеризира и со низа сериозни слабости. Имено, сериозна слабост претставува несигурноста во изборот на репрезентативната година од оперативниот период. Имено, преку нето приливите од една избрана репрезентативна се оценува ефикасноста на проектот. Почитувајќи ја основната желба на инвеститорот за што пократко време да се вратат инвестициите, како репрезентативна година се зема првата година од оперативниот период во која се очекува да се постигне нормално користење на капацитетот. Исто така, истата година треба да има и нормално финансиско оптоварување на проектот со обврски што произлегуваат поради вклучување долг во финансирањето на проектот. На таков начин се добива нормализиран нето принос и тој би станал репрезент за целиот оперативен период. 80

81 Во практиката на инвестиционата анализа, во контекст на детерминирањето на репрезентативната година се користат следниве правила кои го олеснуваат изборот: да се одбере првата година од оперативниот период како репрезентативна година во која би се постигнало целосно користење на капацитетот и во случај на ангажираање заем за финансирање на проектот, како репрезентативна година се детерминира годината од оперативниот период во која се постигнува целосно користење на капацитетот, но во која има целосно оптоварување со финансиски обврски спрема изворите на финансирање (година каде се јавува целосен опфат на трошоците: оперативни трошоци и трошоци од финансирање). Слабоста поврзана со изборот на репрезентативната година може да се одбегне, кога наместо нето приливите од репрезентативната година, периодот на враќање се пресметува преку проектираниот просечен нето принос во оперативниот период. (Т) Период на враќање Иницијални инвестиции Просечен годишен нето паричен прилив Поразвиента форма на пресметка на периодот на враќање на инвестицијата не ја елиминира несигурноста од пресметка на периодот на враќање, во случај кога во оперативниот тек се проектирани нето приливи со голем варијабилитет. 1. Пресметката периодот на враќање на инвестициите преку кумулативот на нето приливите поаѓа од проектираниот нето готовински тек на проектот за целиот негов економски век При пресметка на периодот на враќање на инвестициите според овој критериум, се користи динамичниот пристап, кој е базиран врз кумулираниот проектиран тек на нето приливи во економскиот век. Периодот на враќање, според овој метод, го претставува оној временски период за кој би се израмнил износот на инвестициите со кумулативот од нето готовинските приливи, почнувајќи од првата година од економскиот век па сè до годината во која кумулативот ќе се израмни со инвестициите.периодот на враќање, според тој пристап, се пресметува преку следниов модел: 1). I t NP i 1 NP или 2). i1 I 1 t 81

82 I = износ на инвестиции NP = нето паричен прилив t = година во која се изедначува кумулативот на нето приливите инвестициите Непозната големина во моделот е t и го претставува бараниот период на враќање на инвестициите. Периодот на враќање е еднаков на бројот на годините што го формираат кумулативот на нето приливите со кој се израмнува износот на инвестициите. Кога периодот на инвестирање е подолг од една година (инвестициите се вложуваат како тек на издатоци во повеќе години), периодот на враќање се пресметува според следниов модел: m 3). I t NP j 0 ј период на инвестирање (ј = 1 до m) k 1 k должина на оперативен период ( k = 1 до n), односно годината во која се израмнува кумулативот на нето приливите со износот на инвестициите. Пресметката на периодот на враќање на инвестицијата и за селекција на проекти преку заштеда во цената на чинење се користи кај проекти за модернизации воведување нова технологија и нова опрема, во постојни претпријатија: 4). T Кај проектите за модернизација, ефектот од инвестирањето претставува разлика меѓу две спроведувани состојби на ефикасноста: состојба без проектот (пред инвестирање) и состојба со проект (по инвестирање). Разликата помеѓу двете нивоа на цената на чинењето за проектираниот капацитет, претставува заштеда или принос на инвестициите. За да се пресмета точниот период на враќање на инвестицијата се користи методот на интерполација: Се уште невратен износ 5). Т = година пред целосно враќање Готовински тек од тековната година I Z со 82

83 Пример 1: Период на враќање на инвестиција Година на економски век Вк. инвестициони вложувања Нето приливи по години кумулатив Непокриен дел од инвестициони вложувања T Фирмите кои го користат овој метод ќе ја споредат калкулацијата за времето на враќање со одредени стандарди определени во фирмата. Ако во случајов, менаџментот определил време од 8 години за економскиот век проекти, која ќе биде одлуката? Од прегледот се констатира дека вложените средства во друштвото се враќаат во целост во текот на петтата година од работењето, односно за пократок период од неговиот економски век, што инвестицијата ја прави поприфатлива од овој аспект Пример 2: Пресметка на периодот на враќање на инвестициите преку заштедите во цената на чинењето Елементи 1. Цена на чинењето за годишен обем на производство 2.Потребни инвестиции 3. Заштеди во цената на ќинењето за годичен обем на производство Период на враќање во години Пред инвестирање По инвестирање проекти A B C

84 Пресметка на период на враќање: За проект А = : = 6,7 години За проект B = : = 4.2 години За проект C = : = 4.3 години Проектот C има најкраток период на враќање на инвестициите и според овој критериум проектот би добил предност. Пример 3: Пресметка на периодот на враќање на инвестицијата период на враќање C R C иницијален трошок R готовински приливи по години C - период на враќање P R p t1 t1 R t Се разгледуваат два проекта и нивните готовински текови: 1. Проект А (графикон 8): еднократен иницијален издаток во периодот t = 0 и готовински приливи од $ годишно за време на економскиот век на проектот од 10 години; 2. Проект B (Графинон 9): Иницијален инвестиционен издаток во првата година (t=0) во износ од $ и различни готовински текови по години во периодот на економскиот век на проектот од 10 години: од t = 1 до t = 4, готовинските текови: $ 500, $ 1.000, $2.000 и $ 4.000; во наредните пет години (од t =5 до t = 10), готовинските декови се во ист апсолутен износ од $ Anthony F. Herbst, Capital Asset Investment, John Wiley & Sons, England, 2002, England, стр

85 $ илјада $ илјада Проф. д-р Зоран Ивановски Графикон 8 Готовински текови кај Проект А Според формулата 1, периодот на враќање на инвестицијата: P (A) = 2.0 години година Графикон 9 Готовински текови кај Проект B година 85

86 Кај проектот B поради постоењето на неидентични готовински приливи, период на враќање се присметува според втората формула (од апсолутнатата вредност на иницијалниот инвестиционен трошок, сукцесивно се одземаат готовинските текови за првите три години од експлотациониот период на проектот): C = $ R (1) = P =1 - R (2) = P=2 - R (3) = P=3 Готовинскиот тек е за $ 1.500, помал во однос на готовнискиот тек во 4 година и претставува непокриена порција од иницијалниот издаток. Со цел да се покрие непокриениот дел од $ 1.500, во четвртата година се пресметува на следниов начин: $1.500 R(4) $1.500 $ Период на враќање на инвестицијата P ( B) P Со цел да се надмине проблемот околу временската димензија на парите, постои и модифицирана варијанта на овој критериум т.н. дисконтиран период на враќање (discounted payback period). Критериумот се базира на истите основи како и кај периодот на враќање на инвестициите и ја содржи истата техника за пресметка, со една единствена разлика: пресметката на периодот се врши од готовинските текови кои претходно се дисконтирани со примена на соодветна дисконтна стапка: се дисконтираат готовинските текови со бараната стапка на принос на фирмата; период на враќање се пресметува со користење на таквите дисконтирани нето готовински текови. Бидејќи со дисконтирањето, поради математичката логика на дисконтен фактор една проектирана вредност во идниот период се намалува повеќе ако е подалеку во иднината, произлегува дека периодите на враќање на инвестициите пресметани преку кумулативот на недисконтираните нето приноси се подолги во споредба со основниот недисконтен метод. 86

87 Покрај позитивните страни на методот дисконтиран период на враќање, истиот се карактеризира и со следниве недостатоци: времињата се сеуште субјективни и не се опфатени сите готовински текови. Пример: Дисконтиран период на враќање пресметка преку кумулативот на дисконтиран паричен тек Доколку почетното вложување изнесува 500 единици, а приносот од инвестицијата во секоја година изнесува 100 единици, колку изнесува дисконтираниот период на враќање на инвестицијата? Год. Готовински Кумулат. на Дисконтна Сегашна Кумулат. на тек ( CF ) недискон.cf стапка 10% вредност дискон. CF Периодот на враќање на инвестицијата пресметан преку кумулативот на недисконтираните нето приноси изнесува 5 години (500 = ). Периодот на враќање пресметан преку кумулативот на дисконтираните нето принос изнесува години [7 + ( /46.65)] години. Доколку се земе во предвид временската преференција на нето приносите, односно се актуализираат со дисконтна стапка од 10 % и со соодветен број на периоди за да се искажат како вредности во нултата година, периодот на враќање станува подолг. Имајќи ја во предвид временската вредност на парите, инвеститорот станува повнимателен при оценувањето на прифатливоста на проектот Просечна стапка на принос на инвестициите ARR (Accounting rate of return) Критериумот стапка на принос на инвестициите спаѓа во редот на недисконтните техники за оценка на инвестиционите проекти. Сметковотствена стапка на принос е техника за валуација на капиталното 87

88 буцетирање и го користи показателот за просечен годишен профит по одданочување од инвестицијата за даден проект. 111 Овој критериум не се служи со нето приносите како категорија, туку ја зема проектираната нето добивка, онака како што е пресметана во проектираните биланси на успех по години. Со стапката на принос се оценува рентабилноста на инвестициониот проект. Се искажува како релативен показател (процент), искажан како просечна годишна стапка на принос на инвестициите т.е. како просечна годишна рентабилност. Стапката на принос се базира врз следниве две големини: износот на проектираниот годишен принос во економскиот век на проектот и износот на инвестиции. Начин на пресметување. стапката на принос е однос меѓу приносот и инвестициите. При пресметката на овој критериум се поставува прашањето: што да се земе како износ на инвестиции? Стапката на принос се базира врз книговодствениот концепт на приносот: нето добивката по оданочувањето. По прашањето за искажување на инвестициите, познати се два методолошки пристапи: 1. инвестициите се земаат како иницијален износ и 2. инвестициите се пресметуваат како просечна големина. Во пристапите во кои инвестициите се искажуваат како просечна големина се сретнуваат две варијанти: според едната, инвестициите се искажуваат како просечна книговодствена вредност, и според втората, која почесто се сретнува во однос на претходната варијанта инвестициите се зема како просек од иницијалниот издаток на почетокот на економскиот век и од вредноста на капиталот на крајот на економскиот век на проектот. Прво се пресметува просечната нето добивка, како количник од збирот на проектираните добивки по години (во броителот), поделени со бројот на годините. Потоа, просечната нето добивка се става во однос со иницијалната инвестиција и се добива просечната стапка на принос: Проектирангодишен износ на добивка ARR х100 Инвестициј а Доколку добиената стапка е повисока од цената на капиталот, според овој критериум, проектот може да се смета за прифатлив. Критериум за прифатливост на проектот претставува самата големина на пресметаната стапка на приносот (ARR). Пресметаната стапка 111 Ahmed Riahi Belkaoui, Evaluating Capital Projects, Chicago, USA, 2003, стр

89 на принос треба да се спореди со калкулативната камата, или со бараната стапка на принос (required rate of return), како најниско прифатена стапка на принос на инвестициите. Само ако RR на проектот е поголема од калкулативната камата на изворите на финансирањето на проектот, односно од најниско прифатената стапка на принос што би ја сакале акционерите, проектот е прифатлив. Значи, за да стане стапката на принос вистински инвестиционен критериум, се внесува многу значаен споредбен сигнал цената на капиталот. Тоа е многу логично. Ако пресметаната стапка на приносот на планираниот проект е пониска од калкулативната цена на капиталот,порентабилно би било инвеститорот да го позајми капиталот од други претприемачи отколку самиот да инвестира во планираниот проект. Во случаите кога се споредуваат повеќе инвестициони проекти кои се меѓусебно споредливи, предност, според овој критериум, би имал проектот со повисока стапка на принос, односно би се прифатил оној проект кој би обезбедил највисока разлика меѓу пресметаната стапка на принос и калкулативната цена на капиталот. Верзии за пресметка на стапката на приносот ARR Поаѓајќи од концептот врз кој се заснова стапката на приносот, во литературата се сретнуваат неколку методолошки пристапи за пресметка на критериумот. Ние овде ќе презентираме неколку пристапи што најчесто се елаборираат во литературата, а кои, поради посебноста на аспектот за оценка на рентабилноста, се применуваат во практиката: 1. прва верзија: пресметка на стапката на приносот базирана врз иницијалните инвестиции Просечен годишен износ на ARR иницијални инвестиции нето - добивка втора верзија: пресметка на стапката на приносот врз база на просечната книговодствена вредност на капиталот просечна нето - добивка ARR 100 просечна книговотствена вредност на капиталот 3. трета верзија: пресметка на стапката на принос врз база на просечните инвестиции 89

90 просечна нето - добивка ARR 100 просечен износ на ангажиран капитал Пример 1: Компанијата Saxon, донела инвестициона одлука за купување нова машина, која чини $ и има животен век од 5 години. Новата машина ќе генерира просечни годишни оперативни приходи од $ и просечни расходи од $ Износот на ARR е следниов: ARR базирана на инициални инвестиции $ $ % $ $7.000 $5.000 ARR базирана на просечни инвестиции $ % Пример 90

91 I чекор: пресметка на просечниот нето приход: II чекор: пресметка на просечната инвестиција: III. чекор: пресметка на просечна стапка ARR: Слабости на просечната стапка на принос Стапката на принос на инвестициите е многу јасен и едноставен критериум за вреднување и избор на инвестиционите проекти. Ако RR се спореди со бараната или минималната стапка на принос се добива мошне јасен критериум за прифаќање или за одбивање на инвестиционите проекти. Проектите, кои имаат повисока стапка на принос на инвестициите од калкулативна камата, камата, се прифатливи за реализација. Покарај позитивните страни, стапката на принос на инвестициите во однос на динамичките дисконтни критериуми за оценување на ефикасноста на инвестициите, има низа слбости: - прво, употребата на нето добивката, наместо нето приносите од проектот и - второ, неводењето сметка за временската преференција на парите. Затоа овој критериум не се одликува со голема валидност и се препорачува како дополнителен критериум на најчесто користените дисконтни техники. Всушност, слабостите со кои се карактеризира RR, ја прават многу инфериорна во однос на интерната стапка на приносот (Internal Rate of Return IRR): 1. Слабост е што пресметката на просечната стапка на приносот се базира врз нето - добивката како сметководствена категорија, а не врз база на готовинскиот тек на проектот. Нето добивката е сметководствена категорија и врз нејзината висина директно влијае износот на 91

92 амортизацијата на фиксниот капитал, бидејќи амортизацијата се алоцира како трошок. Нето готовинскиот тек на проектот, а не нето добивката, е вистинскиот принос од инвестициониот проект. Нето готовинскиот тек што го ослободува проектот се формира од нето добивката по оданочување и од амортизацијата. Бидејќи износите на амортизацијата влијаат врз висината на даночните обврски (данокот а добивка), а даночните обврски ја смалуваат готовината, за да се формира готвинскиот тек на проектот, се тргнува од нето добивката по оданочување. На тој износ се додава износот на ослободената амортизација со што се добива вистинскиот износ на паричниот тек на проектот. Наспроти тоа, кај методот на пресметка на просечната стапка на принос не се прави таква пресметка, односно не е потребна проекција на готовинскиот тек, туку се проектира само нето добивката., бидејќи со овој критериум се мери рентабилноста на проектот без да се има предвид приносот на фиксниот капитал преку амортизацијата, туку само нето прирастот на капиталот. Таквиот пристап, сепак, е некомплетен поглед на рентабилноста на проектите. Затоа, иако е многу корисен критериумот за вреднување и за селекција на проектите, оваа слабост на пристапот не треба да биде занемарена, односно треба да се има предвид при толкувањето на показателот. Ако се вклучи како принос и амортизацијата, покрај нето добивката, претставата за рентабилноста на проектот може значително да биде изменет, а при споредба на проекти нејзината големина може да го наведе инвеститорот на погрешен избор. 2. Многу поголема слабост во однос на претходната тоа што во овој пристап за вреднувањето на инвестиционите проекти не се има предвид временската вредност на парите. Во економскиот век на проектот издатоците и приливите се случуваат во различно време. Според овој метод, тоа се занемарува, така што ист износ на нето добивка што би се очекувал во последната проектирана година се вреднува исто како и нетодобивката во првата година. Не се зема предвид временската преференција на парит, ниту можноста парите да се реинвестираат. Место да се има предвид временската врдност на нето добивките, нето добивката се пресметува како просек од нето добивките во проектираниот економски век на проектот. Токму таквата слабост го прави овој метод за вреднување многу инфериорен во однос на методите кои се базираат врз временската вредност на парите. 3. Во случаи кога инвестиционите проекти имаат долг економски век, просечната годишна добивка нема добро да го изрази поголемото варирање на нето добивките по одделни години.особено тоа би било случај ако се споредуваат проекти со многу различен варијабилитет на нето приноси. Во таков случај, нето добивката како просечна големина нема да претставува добар показател за мерење на 92

93 рентабилноста, па изборот на порентабилен проект станува многу несигурен.затоа, во случаи на големи варирања на нето добивките на еден во споредба со друг проект, овој критериум станува несигурен, па дури и бескорисен, или пак е потребно да се прават дополнителни анализи за мерење на варијабилноста на нето добивките да се пресмета стандардната варијација, што ја усложнува работата, а сознанијата од таквата анализа не би биле многу корисни. Подобро е во таков случај да не се прмени овој критериум, а инвестиционата одлука да се базира врз критериуми кои се пресметуваат со дисконтна техника. 4. Вреднувањето и изборот на проектите според критериумот просечна стапка на принос се многу несигурни при споредба на проекти со различна должина на еконмскиот век. Просечната нето добивка ја занемарува должината на економскиот век од кој е пресметана.така, можно е два проекта да имаат исти проектирани просечни нето добивки, а да имаат различна должина на оперативни периоди. Во два проекта, ако иницијалниот износ на инвестициите е еднаков, просечната стапка на принос на инвестициите ќе биде еднаква кај двата проекта и тие би биле еднакво прифатени според овој критериум. Меѓутоа, при еднаквост на сите други услови,очигледно е дека проектот што има подолг век на траење на користите ќе има предност, бидејќи подолго време ќе дава нето приноси. Наведените слабости за критериумот стапка на принос се сериозни. Затоа овој критериум може да биде земен предвид како индикативен за нивото на рентабилноста, но не да биде користен како селективен критериум. Оттаму, неговата примена е доста огрничена. Тој го губи значењето како критериум на рентабилноста во однос на интерната стапка на рентабилноста која, елиминира голем дел од слабостите на просечната стапка на принос. 93

94 ГЛАВА IV ДИСКОНТНИ ТЕХНИКИ ЗА ОЦЕНКА НА ИНВЕСТИЦИОНИТЕ ПРОЕКТИ Принципот на временска вредност на парите е најзначаен принцип во вреднувањето на инвестиционите проекти. Тој принцип е темел на сите видови инвестициони одлуки, било да се работи за вреднување на вложувања во реални добра или за финансиски инвестиции купување акции и обврзници. Вредноста на инвестициите зависи во еден дел од времето на паричниот тек, кој инвеститорите очекуваат да го добијат од инвестицијата. Тука треба да се истакне основното правило, дека денарот добиен денес вреди повеќе отколку денарот кој се очекува во далечна иднина. Оттука, многу е значајно инвестиционите манаџери да имаат јасно разбирање на временската димензија на парите и неговото влијание врз вредноста на фирмата. Знаеме дека примањето (наплатата) на еден денар денес вреди многу повеќе од еден денар во иднина. Ова се должи на т.н опортунитетните трошоци (оппортунитѕ цостс). Како опортунитетни трошоци на примањето на еден денар во иднина ја сметаме каматата, која можеме да ја заработиме ако веќе сме го добиле (наплатиле) тој денар. Денарот можеме веднаш да го вложиме во банка и да оствариме интерес (камата) или во некој бизнис и да оствариме принос. Принципот на временската димензија на парите има многу голема примена, од исплата на заемите до набавка на нова опрема. Всушност од сите техники кои се користат во финансиите ниту една не е поважна од концептот на временската димензија на парите или дисконтираната анализа. Дисконтната техника се применува во следниве методи за оцена на ефикасноста на инвестиционите проекти или инвестиции во дадена актива (хартии од вредност, спојување, аквизација на компании и сл.): Нето сегашна вредност (Net Present Value) Метод на индекс на профитабилноста (Profitability Index PI) Интерна стапка на рентабилност ( Internal Rate of Return IIR) Пред да ги објасниме главните недисконтни методи, ќе елаборираме како се врши вреднување на трошоците и корисностите со дисконтна техника. 94

95 4.1. ВРЕДНУВАЊЕ НА ТРОШОЦИТЕ И КОРИСНОСТИТЕ Прв чекор во евалуацијата на проектот е идентификација на трошоците и корисностите. Да претпоставиме дека разгледуваме компанија која е увозник на замрзната морска храна и дека има можност да увезе за $1000 и веднаш да ја препродаде на клиенти за $1500 во истиот ден. Доколку сме сигурни за посочените трошоци и приходи, вистинската одлука е очигледна (заработка од $500). На овој начин, оваа заработка од $500 влијае на вредноста на самата компанија, како готовина која може да биде исплатена веднаш на инвеститорите на компанијата. Секако, опортунитетите во реалниот живот се обично покомплексни отколку посочениот пример, и трошоците и приходите многу потешко се квантифицираат. Анализата на проектните опортунитети обично опфаќа стручни способности од другите дисциплини на менаџментот (покрај финансискиот), како на пример: - Маркетингот: за да се детерминира зголемување на приходите, како резултат на адвертајзинг кампањата; - Економиката: за да се детерминира зголемување на побарувачката, како резултат на намалената цена на производото; - Организациско однесување: за да се детерминира ефектот на промените во структурата на менаџментот врз продуктивноста; - Стратегија: да се одреди одговорот на конкуренцијата на зголемување на цената; - Операции: да се детерминираат производствените трошоци после модернизација на постројките. Кога сето претходно ќе биде направено, финансискиот менаџер треба да ги компарира трошоците и приходите од кои ќе зависи дали инвестиционата можност ќе биде оправдана. Во нашиот пример, цените (трошоците) и приходите се познати во истиот ден (тековни цени). Станува збор за цени на конкурентски пазар. Кога и да се тргуваат стоки на конкурентски пазар, под кој подразбираме пазар на кој можат да се купуваат и продаваат стоки во исто време, тие цени ја детерминираат вредноста на готовината која може да се генерира од стоките (cash value of the goods). Ова е една од основните идеи и базичниот елемент на сите финансии. Кога конкурентски цени не се расположливи, потребно е очекуваните парични текови во иднина да се дисконтираат и пренесат во 95

96 сегашно време. Тоа значи користење на концептот на временска вредност на парите. За таа цел потребно е да се детерминира дисконтниот фактор. Во зависност од концептот кој се користи, како дисконтен фактор може да се користи без-ризичната стапка на принос (risk-free interest rate) или барана стапка на принос (required rate of return). Дисконтниот фактор се претставува со користење на каматниот фактор 1 r, со тоа што заради дисконтирањето на износите, истиот се 1 става во именителот:. Вака претставениот дисконтен фактор 1 r претставува едно-годишен дисконтен фактор. Нето сегашната вредност претставува вредност на проектот денес, изразен во пари. Од ова следи дека добри проекти се оние со позитивна нето-сегашна вредност, кои ги прават инвеститорите побогати. Проекти со негативна NPV имаат трошоци кои ги надминуваат корисностите, односно нивното прифаќање значи загуба на пари денес. Фактот што NPV е изразена во пари денес, го олеснува донесувањето на одлуките. Одлуките со кои се зголемува богатството се супериорни во однос на одлуките со кои богатството се намалува. При донесувањето на одлуките не е дури потребно да се знае ништо ни за преференциите на инвеститорите. Се додека точно се детерминираат сите парични текови од проектот, можноста да се стане побогат не прави подобри, без оглед на преференциите кои ги имаме. На овој начин фактички се објаснува логиката на донесување на одлуки со NPV (NPV Decision Rule), која гласи: Кога се донесува инвестициона одлука, прифати ја алтернативата со највисока NPV. Изборот на таа алтернатива е еквивалентна со примањето на NPV изразена во пари денес. Според тоа, правилото на NPV сугерира да се: - прифати проектот со позитивна NPV; - отфрли проектот со негативна NPV. Да го претставиме ова со пример. Имаме понуда да примиме $9500 денес, како замена за наше плаќање на $ за една година. Претпоставуваме дека без-ризичната каматна стапка е 7% годишно. Прашањето е дали да се прифати инвестицијата? Корисноста од $9500 денес е веќе прикажана како сегашна вредност. Трошоците се изразени во вредност која е после една година. Оттука, потребно е вредноста да се конвертира со користење на безризичната каматна стапка: 96

97 PV ( трошоци ) NPV претставува разлика меѓу корисностите и трошоците: NPV= = $ NPV е позитивна, така што инвестицијата треба да се прифати. Всушност, со инвестицијата заработуваме $ денес. Можеме да ја користиме NPV за да избереме помеѓу повеќе инвестициони можности. Претпоставуваме дека треба да избереме еден од три понудени проекти, кои имаат без-ризични парични текови. Доколку без-ризичната каматна стапка е 20%, кој проект треба да го избереме? Табела 13 Проект Паричен тек (денес) Паричен тек (за една година) А Б В Можеме да го одредиме најдобриот проект со споредба на NPV на секој од нив. Табела 14 Проект Паричен тек Паричен тек (за NPV (денес) (денес) една година) А 42 42/1.20=35 77 Б /1.20= В /1.20= Проектот Б има најголема NPV и претставува најдобар избор (добиваме $100 денес) NPV и индивидуални преференции Кога споредуваме проекти со различни видови на сегашни и идни парични текови, мораме да ги имаме во предвид преференциите кога да се добијат парите. Некои инвеститори посакуваат пари денес, другите преферираат пари во иднина. И покрај фактот што проектот Б има најголема NPV, потребно е да се инвестира во почеток $20. Доколку преферираме да немаме негативен паричен тек денес, проектот А би бил најповолната опција. Прашањето кое се поставува е дали индивидуалните интереси на инвеститорот за сегашните версус идните парични текови треба да влијаат на нашите одлуки во однос на проектот? 97

98 Проектот Б е супериорен во однос на другите проекти без оглед на тајмингот на паричните текови. За да видиме зошто, претпоставуваме дека инвестираме во проектот Б и за таа цел позајмуваме $ 62 по без-ризична каматна стапка од 20%. Табела 15 Проект Паричен тек (денес) Паричен тек (за една година) Б Позајмување x 1.20 = Вкупно Со ова комбинација се добива ист паричен тек како и кај проектот А, но со поголем финален паричен тек ($ 69.6 наспроти $ 42). Тоа значи дека е подобро да се инвестира во проектот Б и да се позајми $ 62 денес, отколку да се прифати проектот А. Слично на претходното, можеме да го комбинираме проектот Б со заштеда на $ 80 по без-ризична каматна стапка од 20%. Табела 16 Проект Паричен тек (денес) Паричен тек (за една година) Б Заштеда x 1.20 = 96 Вкупно Со ова комбинација се добива ист паричен тек како кај проектот В, но повторно, со повисок финален паричен тек. Оттука произлегува, дека без оглед на видот на причен тек, проектот Б е супериорен избор. Претходната анализа го докажува следниот принцип: Без оглед на нашите преференции за пари денес, наспроти пари во иднина, потребно е прво да се максимизира NPV. Потоа, можеме да позајмиме или да дадеме на заем парични текови низ време и да го одредиме посакуваниот вид на парични текови. 4.2.ПРОЦЕНА НА ДИСКОНТНАTA СТАПКА Определувањето на дисконтната стапка претставува централен, но и најсложен методолошки проблем во вреднувањето на инвестиционите проекти. Дискотната стапка ги актуализира очекуваните вредности и воспоставува временска врска меѓу очекуваните идни приноси и 98

99 инвестираната сума. Со детерминирањето на дисконтната стапка се врши вградување на трошокот на ангажираниот капитал. Трошокот на капиталот се проценува за секој одделен инвестициски проект, посебно. Врз трошокот на капиталот (т.е. врз висината на дисконтната стапка) влијаат низа фактори: - Видот, учеството и цената на одделните извори на финансирање на проектот (односот меѓу сопствените извори и инвестициските кредити). Од нив зависи т.н. калкулативна дисконтна стапка, врз основа на која се детерминира најниската дисконтна стапка, односно големината на најмалиот принос кој би требало да го обезбеди проектот за да го надомести трошокот на финансирањето; - Економската состојба во земјата (стабилноста на условите на стопанисување, економска политика, висината на данокот на добивка и сл.); - Состојбата на националниот пазар на капитал (понуда и побарувачка на капитал, големината на каматните стапки на инвестиционите кредити); - Состојбата на меѓународниот пазар на капитал (обемот на понуда на капиталот, големината на каматните стапки на инвестиционите кредити на меѓународниот пазар и сл.); - Економско финансиската состојба на инвеститорот ( степен на задолженост, развојните перспективи, очекувани приноси во иднина, перформансите, goodwill и сл); - Ризици поврзани со инвестициите (пазарен ризик, технолошки ризици, финансиски ризици, политички ризици и други). Ризикот се искажува преку определувањето на премија (додаток) врз калкулативната дисконтна стапка. И покрај наведените фактори, не постојат методолошки приоди кои можат квантитативно, во вид на некаков општ квантитативен израз, да го искажат влијанието на многубројните фактори од кои зависи големината на дисконтната стапка, како временска преференција на вредноста на парите. Бидејќи детерминирањето на дисконтната стапка претставува најсложен процес и некои од споменатите фактори можат квантитативно да се оценат, а некои од нив можат само квалитативно да се оценат, процената на дисконтната стапка можат да прават искусни аналитичари на финансиската состојба на деловниот ентитет, на состојбите на пазарот на капитал и на националната економска состојба. Појдовен елемент за процена на висината на дисконтната стапка секогаш претставува финансиската структура на изворите на 99

100 финансирањето учеството на сопствените и туѓите извори, како и нивната цена. По определувањето на цената на одделните извори, калкулативната дисконтна стапка се пресметува како пондерирана аритметичка средина на одделните видови ангажиран капитал. При определувањето на дисконтната стапка се користат одредени правила со кои се релативизира мошне сложениот проблем за проценување на дисконтната стапка: 1. Во случај кога проектот се финансира целосно со сопствени извори (од нераспределената добивка и од акумулираниот износ на амортизација), дисконтната стапка се определува според опортунитетниот трошок. Како опортунитетен трошок се зема висината на каматата според која банките ги пласираат инвестициските кредити. Изгубената каматна стапка, поради тоа што не би ги позајмиле парите, туку инвестираме во проектот, претставува трошок на овој вид на капитал; 2. Кога деловниот ентитет е организиран во вид на акционерско друштво, а неговите акции не котираат на берзите, цената на акционерскиот капитал се утврдува според големината на приносот што акционерите го очекуваат од претпријатието (т.н. барана стапка на принос). Ако акциите на претпријатието котираат на берза, цената на акционерското друштво, најдобро се утврдува според моделот за вреднување на капитални средства CAPM; 3. Во финансирањето на проектот, покрај сопствените извори, се користи и туѓ капитал, дисконтираната стапка се утврдува според висината на каматната стапка според која се планира да се ангажираат инвестициони кредити во проектот; 4. Доколку во финансиската конструкција учествуваат повеќе инвестициони кредити со различна цена на капитал, дисконтната стапка би се утврдила како пондерирана аритметичка средина од сите кредити (т.е. од сите извори) и 5. Доколку се споредуваат повеќе инвестициони алтернативи, се применува иста дисконтна стапка како цена на капиталот, со што се обезбедува споредливост на економската ефикасност на разгледуваните проекти и се овозможува објективизиран избор на најефикасната алтернатива Период на дисконтирање избор на нулта точка Периодот на дисконтирање по правило се поклопува со периодот на проекција на проектот, кој го опфаќа економскиот век на проектот 100

101 време за кое е профитабилно да се експлотира капацитетот или средството. Компоненти на проекцијата се следниве два периода: - Експлотационен период на проекција, за кој се прави детална проекција и - Преостанат дел од економскиот век, за кој се проценува остатокот од вредноста на проектот. Периодот на дисконтирање ги опфаќа сите проектирани големини од најдалечната идна временска точка од проектираниот економски век во кој се јавува проектиран готовински одлив или прилив, па сè до најблиската точка до сегашноста, во која се јавува најблискиот готовински тек. Графикон 10 Период на дисконтирање m n Период на инвестирање Период на експлотација Економски век на проектот Период на дисконтирање Периодот на дисконтирањего претставува периодот во кој со техниката на дисконтирање, проектираните идни нето готовински текови се сведуваат на сегашна вредност. Временските точки од економскиот тек, поради долгорочниот карактер на инвестициите, претставуваат одделните години од економскиот век на проектот. Временската точка во која се врши сведување на сите вредности од економскиот тек е т.н. нулта година и ја претставува сегашноста. Сите готовински текови, односно нето приливите, во сите одделни временски точки (години), се дисконтираат со својот дисконтен фактор и се доведуваат во точката 0, со што се пресметува нето сегашната вредност на инвестициите. Пресметката на сегашната вредност 101

102 на идните готовински текови (приливи и одливи) е основа за оцена на ефикасноста на инвестицијата и донесување на инвестиционата одлука Влијанието на инфлацијата и приспособување кон инфлацијата ` Современото финансиско работење и стопанисување се соочува со неизвесност, односно со низа пазарни ризици. Во услови на висока стапка на инфлација, инвеститорите се судруваат со низа проблеми и поради зголемувањето на финансискиот и деловниот ризик, можат да се воздржат од инвестирање. Всушност, инфлацијата предизвикува растеж на оперативните трошоци, трошоците за плата и на цената на ангажираниот капитал. При вреднувањето на инвестициите, во услови на инфлација, потребно е да се извршат дополнителни корекции на двата клучни елемента за вреднување на инвестициите (актива, хартии од вредност, проекти): Корекција на проектираниот готовински тек и Корекција на дисконтна стапка. Во вреднувањето на инвестициите потребно е да се обезбеди конзистентен пристап на проекцијата на готовинскиот тек и трошокот на капиталот (дисконтната стапка). Конзистентноста се обезбедува преку искажување на проектираниот готовински тек и дисконтната стапка или во номинале или во реален израз. Во случај да готовинскиот тек се проектира во номинални износи, потребно е вклучување на инфлационата компонента со што приходите од продажба и варијабилните трошоци (за плати,за материјали и др.трошоци) ќе ја содржат и инфлацијата.проектираните готовински текови се дисконтираат со дисконтна стапка (одредена според висината на тековната пазарна цена на капиталот) во која е вкалкулирана стапката на инфлација. Пример: Вкалкулирање на инфлацијата во дисконтната стапка За инвестициониот проект со експлотиционен период од пет годино е проектиран нето готовински тек искажан без инфлација и тоа со следниве годишни износи: Во 1 година...$ Во 2 година...$ Во 3 година...$ Во 4 година...$ Во 5 година...$

103 Бараната стапка на принос, според тековниот номинален трошок на капиталот изнесува 12 % и се очекува инфлација од 10%. Готовинскиот тек е проектиран без инфлација, додека дисконтната стапка ја содржи и инфлацијата. За да се обезбеди конзистентност во пристап при вреднувањето на проектот има две можности: 1. во готовинскиот тек да се вгради инфлацијата и 2. дисконтната стапка да се ослободи од инфлационата компонента. I. Вградување на инфлационата компонента во готовинскиот тек: Го д. Готовински тек без инфлација Инфла- ција Гот. тек корегиран со инфлација Дисконтна стапка 12% Дисконт. готов тек 1. $ x 1.1 = $ x 1/(1.12) = $ $ x 1.1 = $ x 1/ ( 1.12) = $ $ x 1.1 = $ $ x 1.1 = $ $ x 1.1 = $ x 1/ ( 1.12) = 4 x 1/ ( 1.12) = 5 x 1/ ( 1.12) = $ 78.3 $ $ Сегашна вредност (PV) = $ МЕТОДА НА НЕТО СЕГАШНА ВРЕДНОСТ (NPV NET PRESENT VALUE) Нето сегашната вредност е клучниот инвестициски критериум, кој наоѓа широка примена во сите области на инвестиционото одлучуваање. Таа е апсолутен показател кој го покажува нето eфектот од инвестирањето за инвеститорот, водејќи сметка за временската вредност на парите. Всушност, нето сегашната вредност вредност на проектот го претставува апсолутниот износ на актуализираната нето корист што проектот би му го донел на инвеститорот. 103

104 Утврдувањето на нето сегашната вредност на нето приливите од работењето на друштвото има за цел, да ја сведе нивната терминска вредност на вредноста во моментот, годината во која се прави иницијалниот инвестиционен издаток, односно нето приливите се сведуваат на нултата точка, со примена на определена дисконтна стапка. Во економскиот век на проектот настануваат два финансиски текови тек на приходи (готовински приливи) и тек на трошоци (готовински одливи за трошоците на ангажираните фактори). Во економско финансиската анализа се проектираат износите на готовинските приливи и на одливите за секоја година од економскиот век на проектот. На крајот од секоја година се билансираат и се пребиваат готовинските приливи и одливи и се формира тек на нето приливи. Проектот се смета за прифатлив, доколку разликата помеѓу добиениот резултат и вредноста на почетно вложените средства е поголема од нула, што значи дека сегашната вредност на идните нето eфекти од работењето е поголема од вредноста на вложените стредства, односно вложувањето е исплатливо. Релативната нето сегашна вредност пак, покажува колкава стапка на акумулација остварило друштвото по вредност. Значи со цел да се види ефикасноста на проектот во моментот кога менаџментот на друштвото ја носи деловната одлука за инвестирање се користи методот на нето сегашна вредност, при што нето приливите од економскиот тек, кои ги има проектирано претпријатието во експлоатациониот период ги сведува на сегашна вредност. Нето сегашната вредност на инвестицијата ни покажува дали соодветната инвестиција, споредена со алтернативната инвестиција или со позајмување на пари, треба да се примени. Позитивната нето сегашна вредност значи дека инвестицијата е добра т.е. прифатлива. Прифаќањето на проектот со позитивна нето сегашна вредност ќе придонесе за подобрување на состојбата на сопствениците на капитал. Негативната нето сегашна вредност значи дека алтернативната инвестиција е подобра или пак е подобро парите да се позајмат на друг. Критериумот на нето сегашната вредност за оценка на ефикасноста на инвестициите се карактеризира со низа позитивни карактеристики, што го прават критериумот да биде најзначаен и универзален критериум за мерење на рентабилноста на проектите и инвестиции во дадена актива. Исто така, критериумот на нето сегашната вредност има и негативни страни, кои укажуваат на внимателност при неговата примена. 104

105 Негативни карактеристики Позитивни карактеристики Проф. д-р Зоран Ивановски Табела 17 Позитивни и негативни карактеристики на критериумот нето сегашна вредност на готовинските текови - Се базира врз концептот на временска преференција на вредностите во различни временски точки од економскиот век на инвестицијата; - Овозможува споредливост на готовинските приливи и одливи во исти временски точки, со што се објективизира пресметката на нето паричните приливи; - Го зема во предвид целиот економски век на проектот, од првиот инвестиционен издаток, па сè до последниот нето прилив што произлегува од остатокот на вредноста на проектот - Е применлив за оценка на инвестирање во реални добра или во вложување во долгорочни хартии од вредност. - Најсериозен проблем е проценката на дисконтната стапка, бидејќи од висината на проценетата дисконтна стапка најмногу зависи процената на ефикасноста на инвестицијата; - Не го изразува доволно влијанието на должината на оперативниот период врз висината на NPV. Всушност, оценката се прави според апсолутната големина на NPV, независно од должината на проектираниот оперативен период. Со ова се создава несигурност при споредба на инвестиции со различна должина на експлотациониот период и затоа се потребни дополнителни аналитички пристапи; - При рангирањето и селекцијата на инвестициите, NPV не ги изразува непосредно различните износи на инвестициите и тој проблем се разрешува со пресметка на индексот на профитабилност и др. инвестициони критериуми. Општиот критериум за прифаќање на проектот е следниов: NPV > 0. Проектот што го задоволува овој услов за прифаќање има доволно силен тек на приливи во експлотациониот период со кој, не само што се надоместуваат одливите во експлотациониот период, туку се надоместува и инвестициониот издаток и останува нето корист во вид на готовина која му останува на располагање на инвеститорот. При споредување на повеќе инвестициони проекти или инвестиции во дадена актива, со ист инвестиционен издаток, според економскта 105

106 логика, би требало да се избере онаа инвестиција која има највисока нето сегашна вредност, односно обезбедува највисок износ на принос на капиталот. Општиот критериум за избор е следниов: NPV = max. Оснвониот модел за прeсметка на нето сегашната вредност: NPV NPt нето приноси од периодот t k дисконтна стапка n број на години во период на проекција Се применува техниката на дисконтирањето која е обратна од процесот од вкаматувањето. Модел на нето сегашна вредност на инвестицијата, кога инвестициониот издаток се јавува како иницијален издаток во нултата година: NPV = вкупна сегашна вредност (PV) на годишните готовински текови минус почетно вложување (IO the initial outlays). Основната равенка на моделот е: NPV n t0 1 ACFt k t IO Доколку на крајот на економскиот век е проектиран остаток на вредноста на проектот, според некој од методите за проекција на остатокот на вредноста, а во инвестиционите проекти, таа најчесто се формира од неотпишаната вредност на фиксни средства и од постојаниот обем на тековни средства или претставува т.н. неоперативна готовина, моделот се проширува со остатокот на вредноста на проектот OVn (дополнителен елемент во текот на нето примања). Проширениот облик на моделот е: n ACTt t t 0 (1 k) n ACFt NPV t t0 (1 k) OVn (1 k) n IO Модел на нето сегашна вредност на инвестицијата, кога инвестициите се повеќегодишен издаток: n ACFt NPV m t0 (1 k) t m jo Ij (1 k) Техниките на пресметка на нето сегашната вредност на инвестициите се прикажани преку следниве примери: j 106

107 Пресметка на NPV за инвестиции, каде што инвестициониот издаток се јавува како иницијален издаток во нултата година: Пример 1: За дадена инвестиција потребни се $ , додека економскиот век на инвестицијата е 5 години. Проектираниот тек на нето приливи во одделните години од експлотациониот период, респективно, почнувајќи од првата до петтата година, изнесува $ 6.000, $ 9.000, $ , $ , $ Остатокот од вредноста на проектот на крајот на економскиот век би изнесувал $ Дисконтната стапка е проценета во висина од 15 %, според просечната цена на изворите за финансирање. опис Години на експлотација на инвестицијата Нето приливи од економски тек Дисконтен фактор при стапка 15% NPV на економски тек 5.217, , , Бруто сегашна вредност на економските текови Вкупни инвестициони вложувања Нето сегашна вредност на проектот Релативна сегашна вредност на проектот 1.25 Според критериумот нето сегашна вредност на готовинските текови, инвестицијата е прифатлива и економски оправдана. Пример 2: Претпоставете дека разгледуваме капитална инвестиција која чини $ и обезбедува годишен нето паричен тек од $ за четири години и $ на крајот од петтата година. Бараната стапка на принос на фирмата е 15%. 107

108 NPV = (PVIFA 4, 15 ) (PVIF 5, 15 ) Математичко решение: 1 1 n (1 i) M Pv I i (1 i) NSV PV IO. 0 n 1 1 (1 0.15) инвестициј ата (1 0.15) е прифатлива 5 Пресметка на NPV за инвестиции, кога инвестициите се повеќегодишен издаток: Пример 3: За дадена инвестиција, пресметковната вредност на проектот изнесува $ , додека експлотациониот период на инвестицијата е 7 години. Инвестиционите издатоци го имаат следниов тек: $ 5.000, $ и $ Проектираниот тек на нето приливи во одделните години од експлотациониот период, респективно, почнувајќи од првата до седмата година, изнесува $ 5.000, $ 5.000, $ 8.000, $ 9.000, $10.000, $ и $ Остатокот од вредноста на проектот на крајот на економскиот век би изнесувал $ Дисконтната стапка е проценета во висина од 17 %, според просечната цена на изворите за финансирање. Год. Тек на нето приноси Дисконтен фактор = 17 % NPV , , , ,6 Нето сегашна вредност NPV 5.705,1 108

109 Инвестицијата може да се прифати, бидејќи нето сегашната вредност на инвестицијата е позитивна големина. Критериумот нето сегашна вредност е погоден за рангирање на инвестициите, како и за селекција на инвестициите. Доколку, едновремено, се споредат повеќе инвестиции, чија реализација е независна и не се јавува лимитираност на капиталот, рангирањето се врши според големината на нето сегашната вредност. На прво место би се рангирала инвестицијата со највисока нето сегашна вредност на готовинските текови. Во случај да се споредуваат инвестиции кои меѓусебно се исклучуваат и кои имаат еднаков износ на инвестиции и еднаква должина на економскиот век, би се прифатила инвестицијата со најголема нето сегашна вредност. Меѓутоа, кога се врши споредба на повеќе проекти, кои имаат различен експлотационен период, се јавува несигурност во изборот, според критериумот на нето сегашната вредност на инвестициите. Секој инвеститор, поаѓајќи од принципот на рационалност при изборот на инвестицијата, би ја избрал онаа инвестиција со која за пократок временски период би се остварила повисока нето сегашна вредност: - инвестираните средства побрзо би се вратиле и побргу ќе се дојде до нето приноси и - остварените нето приноси, како слободни парични средства, можат порано да се инвестираат. Меѓутоа, инвеститорот би се потпирал кон овој принцип, само ако не ја вкалулира и должината на експлотационите периоди на инвестициите што ги споредува. Пример : Се разгледуваат два проекта и нивните готовински текови: 1. Проект А (графикон): еднократен иницијален издаток во периодот t = 0 и готовински приливи од $ годишно за време на економскиот век на проектот од 10 години; 2. Проект B (Графинон): Иницијален инвестиционен издаток во првата година (t=0) во износ од $ и различни готовински текови по години во периодот на економскиот век на проектот од 10 години: од t = 1 до t = 4, готовинските текови: $ 500, $ 1.000, $2.000 и $ 4.000; во наредните пет години (од t =5 до t = 10), готовинските декови се во ист апсолутен износ од $

110 Пресметка на NPV кај проектите Пресметка на нето сегашната вредност на проект А Пресметка на нето сегашната вредност на проект B 110

111 4.4. МЕТОДОТ НА ИНДЕКС НА ПРОФИТАБИЛНОСТА (PI POFITABILITY INDEX) Методот на индекс на профитабилноста е ист како претходниот метод на NPV, со тоа што од сегашната вредност на годишните парични 111

112 текови не се одзема почетното инвестиционо вложување, туку двете вредности се ставени во меѓусебен сооднос. Индексот на профитабилност го идентификува односот помеѓу инвестицијата и приносот за предложениот проект. индекс на профитабил ност сегашна вредност на идните парични приливи сегашна вредност на иницијални те инвестиции односно PI n t0 ACFt 1 k t / IO Оттука се јавува и разлика во критериумите за прифаќање на инвестицината одлука, односно ако PI е поголем или еднаков на 1, проектот се прифаќа, а доколку PI е помало од 1, истиот се отфрла. Индексот на профитабилност е т.н. и показател за профитот на инвестицијата (Profit Investment Ratio PI) и показател за вредноста на инвестицијата (Value Investment Ratio VIR). Индексот на профитабилност е корисен критериум за рангирање на проектите бидејќи овозможува чисто идентификување на износот на вредноста креирана по единица инвестиција, и овозможува инвестирот кој се двоуми при избор од алтернативни инвестиции, да го избере проектот кој најефикасно ја креира вредноста. Пресметка на индекс на профитабилност Инвестиција = Животен век на машината = 5 години Стапка на принос = 10% Год Готовински текови Дисконтен фактор Сегашна вредност Бруто сегашна вредност (-) Нето сегашна вредност PI = / PI = PI > 1 Проектот се прифаќа 112

113 4.5. МЕТОД НА ИНТЕРНА СТАПКА НА РЕНТАБИЛНОСТ (IRR INTERNAL RATE OF RETURN) Во процесот на капитално буџетирање, интерната стапка на рентабилност IRR е индикатор за ефикасноста, односно квалитетот на инвестицијата, спротивно од нето сегашната вредност, која ја покажува вредноста, односно величината на инвестицијата. Критериумот интерна стапка на принос или интерна стапка на рентабилност (IRR) е критериум кој ја зема во предвид временската преференција на парите. Разликата во однос на нето сегашната вредност е тоа што интерната стапка на принос е релативен показател, процентуален износ, кој го покажува приносот што го остварува инвеститорот на проектот. Инвестициониот проект е прифатлив, односно станува збор за солиден инвестиционен предлог, ако висината на интерната стапка на рентабилноста е повисока од стапката на принос (rate of return) што може да се реализира од друга алтернативна инвестиција, при исто ниво на ризик (инвестирање во други проекти, купување на обврзници, како и депонирање на парични средтва во банка). Всушност, IRR претставува принос на инвестираниот капитал на фирмата. IRR е едноставно стапка на принос која фирмата ја заработила од проектот за капитално буџетирање. Интерната стапка на рентабилност е показател на маргиналната ефикасност на инвестицијата (MEI marginal efficency of investment) и претставува показател што ја искажува стапката на принос што се очекува од инвестициониот проект.во контекст на штедење и заеми, интерната стапка на рентабилност ја претставува ефективната каматна стапка (effective interest rate). Генерално, ако интерната стапка на рентабилност е повисока од трошокот на капитал ангажиран за проектот, проектот ја зголемува вредноста на компанијата. Основно правило е да интерната стапка на принос биде споредена со алтернативниот трошок на капитал, вклучувајќи ја и соодветната премија за ризик. Всушност, пресметката на IRR не детерминира дали проектот ќе биде прифатен или одбиен. За да се примени за таа цел, потребно е IRR да се спореди со бараната стапка на принос. НА пример, ако IRR ја надминува бараната стапка на принос, проектот е прифатлив. Бараната стапка на принос (cutoff rate или hurdle rate) претставува трошокот на капитал на фирмата (трошокот по кој се добиваат фондовите) Ahmed Riahi Belkaoui, Evaluating Capital Projects, Chicago, USA, 2003, стр

114 IRR претставува онаа стапка на актуализација на готовинскиот тек на инвестицијата, која ја израмнува сегашната вредност на нето приливите со иницијалните вложувањана инвестицијата. Таа е стапка, што во равенката за нето сегашна вредност го изедначува износот на инвестицијата со збирот на дисконтираните нето приноси т.е. ја изедначува нето сегашната вредност на проектот со нула. Во самиот процес на пресметка на критериумот интерна стапка на рентабилноста се генерира показател за стапката на рентабилноста, кој едновремено е дисконтна стапка која го актуализира текот на нето готовинските приливи и ги израмнува со нула. Бидејќи непосредно IRR е показател кој произлегува од пресметката, а не е однапред внесен елемент, како инпут во моделот за пресметка, оваа стапка претставува интерна стапка, која претставува врека меѓу вложувањата во сегашноста и очекуваните ефекти од вложувањата во иднина. Основна равенка за пресметување на IRR се изведува од основната равенка за NPV: n IRR t0 1 ACFt k t IO или n t0 ACFt 1 k t IO 0 Всушност, IRR е стапка на принос со која сегашната вредност на паричните текови е еднаква на почетното вложување. Пресметката е многу слична на формулата за ЅТМ на обврзниците (Yild to Matyrity for Bonds). Всушност, YТМ претставува IRR за обврзницата. Самата пресметката на IRR е сложена, бидејќи нема непосредно математичко решавање за равенката: I n t1 1 ACFt k t или n t1 ACFt 1 k t 0 Доколку инвестициониот период е подолг од една година, односно вложувањата се јавуваат како повеќекратни годишни износи: n t1 ACFt t (1 k) m jo Ij (1 k) j n m ACFt Ij или 0 t j t 1 (1 ) j o (1 k) k Проширениот модел со кој се вклучува и остатокот на вредноста на проектот (OVn): n t1 ACFt t (1 k) OVn (1 k) n m jo Ij (1 k) j или 114

115 n t1 ACFt t (1 k) OVn (1 k) n m jo Ij (1 k) j 0 Правило за одлучување при користење на методот на интерна стапка: Ако IRR е поголема или еднаква на бараната стапка на принос, инвестициониот проект се прифаќа. Ако IRR е помала од бараната стапка на принос, инвестициониот проект се отфрла. Овој метод ја покажува каматната стапка, која што може да ја поднесе проектот, доколку целосно се финансира со кредити, што ја претставува фактичката стапка на враќање на вложените средства. Интерната стапка се добива врз основа на одговор на прашањето по која дисконтна стапка треба да се дисконтираат проектираните нето приливи од економскиот тек, за да нивната сегашна вредност е еднаква на вредноста на инвестицијата. Проектот се смета за прифатлив, доколку интерната стапка на рентабилност е повисока од каматната стапка по која што се обезбедени средствата за финансирање на проектот. IRR е добро средство за донесување на одлука кога готовинските текови се конвенционални, односно, после иницијалното вложување следуваат позитивни готовински текови. Кога после инцијалното вложување следува период на приливи, а потоа повторно настануваат вложувања (негативни приливи), пресметката станува потешка, односно треба да се пресметуваат неколку стапки на IRR. Непознатата големина е к. Бидејќи нема непосредно математичко решавање за пресметување на непознатата големина к, се користи техниката на обиди и грешки. После пресметката на стапката се врши интерполација. Равенка за интерполација: IRR r p Каде што: NPn NP P r n r p NP n - r p е стапката со која последен пат е пресметана позитивна NPV; - r n е стапката со која последен пат е пресметана позитивна NPV; - NP n е негативната NPV (замена како апсолутна вредност); - NP p е позитивна NPV. 115

116 Пресметката на интерната стапка на рентабилност се врши со финансиски калкулатор или софтвер. Доколку се располага само со таблица, користејќи го методот на проби и грешки, се заменуваат стапки од таблиците, а потоа се врши интерполација. Графички приказ на NPV во функција на r : Интерполацијата на стапките го намалува бројот на чекорите на погодување и пресметување на нето сегашната вредност. Меѓутоа техниката на интерполација дава добри резултати доколку разликата меѓу стапките што се интерполираат не е повисока од 3 до 4 процентни поени. Станува збор за праволиниска интерполација и колку е поголема разликата меѓу стапките што се интерполираат, толку е понепрецизна бараната големина на нето сегашната вредност (би била приближна до нула, а не би била токму нула). Обратно, колку е помала разликата меѓу стапките што се инерполираат, толку попрецизно ќе биде опеределена нето сегашната вредност која би била многу поплиску до нула Пресметка на IRR за инвестиции Пример 1: За илустрација на пресметката на интерната стапка на рентабилност, да претпоставиме дека Корпорацијата Camelli има потреба од готовински издаток во износ од $ и очекува нето готовинска заштеда по одданочување во износ од $ во наредните шест години. Потребно е да се пресмета каматната стапка (к) односно r која што би ги 116