Συνέντευξη με τους κύριους Αντώνη και Μιχάλη Βασαρμίδη (Συμμετέχει ο κος Εξουζίδης Παύλος) στην Ιεράπετρα. ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α.

Transcript

1 Συνέντευξη με τους κύριους Αντώνη και Μιχάλη Βασαρμίδη (Συμμετέχει ο κος Εξουζίδης Παύλος) στην Ιεράπετρα ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α. Πλευρά Ερ. Να ξεκινήσουμε με τον κύριο Μιχάλη. Σε ποια ηλικία ξεκινήσατε να μαθαίνετε, ν ασχολείστε με τη μουσική, την παραδοσιακή; Μιχ. Άρχισα το 47, 48, 49, εκεί περίπου. Είχα βγει απ το σχολείο και καταρχάς έφτιαξα με λύρα, ένα κομμάτι ξύλο το βανα σαν βιολί πάλι, δεν το φτιαξα λύρα κι ήμαθα ένα σκοπό. Αλλά είχαμε στον μεγάλο μας αδερφό, αυτός που έπαιξε προχθές και έπαιζε και βιολί κι έκατσε λίγο διάστημα στο σπίτι, ζήτημα να κατσε ένα μήνα εδώ και μετά έφυγε. Πήγε στην Γαλλία κάθισε και δεν ξανακάθισε εκειά. Ερεθιστήκαμε απ τ ακούσματα. Άρχισα εγώ το λυράκι, το συνέχισα κι όταν έφυγε ο αδελφός μου, αυτός ο μεγάλος στρατιώτης, του ζήτησα να μου δώσει το βιολί, να μάθω κι εγώ βιολί, αφού ήπαιζα λίγα πράγματα. Και μου δωσε το βιολί και είχα αγοράσει από μικρό παιδί ένα μαντολίνο και το δωσα στον αδερφό μου. Κουβαλούσα σταφύλια του Κοθρή έκαμα τριάντα μεροκάματα να πάρω ένα μαντολίνο, ιταλικό. Και συνεχίσαμε από κει και στο χρόνο απάνω βγήκαμε στο γλέντι. Το πρώτο γλέντι που έγινε ήτανε στη Γρα-Λυγιά, ξυπόλητος κι εγώ κι ο αδερφός μου, σε ηλικία δεκατριών, δεκατεσσάρων χρονών, εκεί. Αλλά ήτανε εγκαινιασμός κι ήτανε κόσμος, όλος ο πληθυσμός της Ιεράπετρας ήταν στη Γρα-Λυγιά. Κι ήπαιζε ο Παντελής, αλλά πήγαν από τον Παντελή, πήγανε κι από παντού [Όχι πως ήμασταν πιο μεγάλοι του Παντελή, προς Θεού]. Αλλά ήταν η περιέργεια στα παιδιά. Εμείς ξημερώσαμε το γλέντι, μέχρι το πρωί και κάναμε τότε εφτακόσιες δραχμές, χρυσά λεφτά. Το παντελόνι, έκαμε ένα τάλιρο. Και πήραμε και παπούτσια και πήραμε και ρούχα. 1

2 Δουλέψαμε καλά. Από τότε μέχρι και λίγα χρόνια που χαμε πάρα πολύ δουλειά, δουλεύαμε. Ε, τώρα έχει πέσει η δουλειά, γιατί βγήκανε νέοι ανθρώποι, καλλιτέχνες βέβαια, λυράρηδες και στον τόπο μας και παντού. Το βιολί πάει να ξεχαστεί από τα Χανιά μέχρι εδώ. Υπάρχουν όμως ακόμα οι παλιοί, αλλά η προσπάθεια που κάνετε τώρα εσείς, να σας δώσω μεγάλα συγχαρητήρια, γι αυτό που κάνετε στον τόπο μας, να μείνει τουλάχιστον. Και κείνο δα που κάνει ο Βαρδάκης είναι μια ωραία δουλειά, που μαθαίνει παιδιά βιολί. Ξέρω καλά ένα γειτονάκι, έχει πάει, τον μαθαίνει ο Βαγγέλης κι έτσι πιστεύομε ότι η παράδοση δεν πρόκειται να χαθεί, χάρη στο Βαρδάκη που προσπαθεί και χάρη στη δική σας προσπάθεια. Ερ. Ας το ελπίσουμε. Εγώ θέλω να ρωτήσω τον κύριο Αντώνη, τώρα: Παίζετε εσείς, παίζει ο αδερφός σας και παίζει κι ο άλλος αδερφός που γράψαμε χθες. Τρεις μάνι-μάνι απ το ίδιο σπίτι. Πώς έτσι μέσα απ το σπίτι αυτό βγήκε αυτό το φυτώριο; Είχατε κι άλλους προγόνους, είχατε τον πατέρα σας; Μιχ. Είχαμε τον πατέρα μας, είχε μια λύρα. Ερ. Ρώτησα τον Αντώνη τώρα Αντ. Ο πατέρας μας ο συχωρεμένος έπαιζε λύρα, δεν τον φτάσαμε βέβαια εμείς να παίζει λύρα αλλά ως επί το πλείστον εκμεταλλευτήκαμε τον μεγάλο μας αδερφό. Αυτός ήκανε αρκετά από μικρό παιδί, στους Αρμένους, ήταν τα κακά χρόνια τα κατοχικά, επήγε εκεί πέρα, εδούλευε και έφερε ένα βιολί από κει πέρα, όπως είπε ο αδερφός μου προ ολίγου και κει μάθαμε λιγάκι. Όσον αφορά για το μαντολίνο, που είπε ο αδερφός μου προ ολίγου, που προανέφερε, το αγόρασε απ το Μιχάλη τον Κοθρή, το οποίο μαντολίνο αυτό ήτανε ιταλικό, το χανε φέρει εδώ πέρα οι Ιταλοί στην κατοχή. Και το πήρε με μεροκάματο που ήτανε μικρό παιδί και σ αυτό το μαντολίνο προσαρμόστηκα κι έπαιζα κι εγώ. Αλλά και που χαμε το μαντολίνο, βάζαμε πάνω μικρά ταυλάκια, βάνανε πρόζες, με ιταλικά τα λόγια. Ε, όλη μέρα τώρα... Ε, μετά είχαμε ένα 2

3 λυράκι, το φτιάξαμε εκεί πέρα, δε θυμάμαι ποιός μας το φτιαξε, έπαιζε ο Μιχάλης λίγο, λίγο εγώ, ε, προσαρμοστήκαμε και στο μαντολίνο αυτό που σας είπα εκεί έμαθα κι εγώ σιγά-σιγά και βγήκα από μικρά παιδιά στο γλέντι. Άρχισα από δέκα χρονών ηλικία εγώ. Ερ. Είπες ότι ο πατέρας σου έπαιζε λύρα, έπαιζε επαγγελματικά λύρα; Όταν λέω επαγγελματικά, έπαιζε καλή λύρα, σε γλέντια ή έτσι για το κέφι του; Αντ Στην αρχή αυτό. Έπαιζε σε γάμους όπως μας είχε πει. Εμείς δεν τον προλάβαμε, ήμασταν μικρά παιδιά, έπαιζε επαγγελματικά την εποχή εκείνη σε γάμους, σε βαφτίσια, σε πανηγύρια. Εμείς δεν τον προλάβαμε όμως. Ερ. Πριν από τον πατέρα, έπαιζε και κανείς άλλος; Αντ Όχι. Δεν ξέρω αν έπαιζε, αλλά δεν έχω ακούσε, δεν μου χουν πει. Ερ. Ποιον θεωρείτε εσείς δάσκαλό σας στο όργανο, στο μαντολίνο; Αντ. Εννοείτε ποιος με δίδαξε; Ερ. Ναι. Αντ, Είμαι αυτοδίδακτος, δεν με δίδαξε κανένας. Ερ. Είχατε κάποιο πρότυπο, κάποιον άνθρωπο που θέλατε να Αντ. Κανένας. Ερ. Εσείς κύριε Μιχάλη; Μιχ. Κανένα. Ερ. Θέλατε να μοιάσετε σε κάποιον; Μιχ. Κοίταξε να δεις. Προσπαθούσαμε ν ακούμε τους πιο μεγάλους βιολατόρους από μας, ερασιτέχνες βέβαια κι αυτοί, αλλά ακούγαμε το δίσκο και τονε παίζαμε κι εμείς. Λάθος τον ήπαιζε αυτός, λάθος τον μάθαμε κι εμείς. Αλλά το διορθώναμε μετά που ακούγαμε πιο μεγάλο λυράρη, πιο μεγάλο βιολάτορα. Ερ. Ποιους ακούγατε δηλαδή; 3

4 Μιχ. Τον Παντελή ακούγαμε περισσότερο, τον Μπαριταντωνάκη και μετά αφού αξιοποιήθηκε, γιατί εμείς δεν είχαμε τα όπλα, δεν είχαμε τα μαγνητόφωνα, δεν είχαμε τις τηλεοράσεις, δεν είχαμε τίποτα να δούμε, να μάθουμε. Το χρόνο μια φορά έδειχνε ένα βιολάτορα. Πού; στο πανηγύρι, σε μικρά παιδιά, πού; Μετά που μεγαλώσαμε, ακούγαμε και δίσκους στα γραμμόφωνα, μετά βγήκανε τα πικάπια, μετά βγήκανε τα ηλεκτρόφωνα, τα τσουκ-μποξ, πώς τα λένε εκείνα τα μεγάλα τα ηλεκτρόφωνα, μετά βγήκανε τα κανονικά ραδιόφωνα κι ακούγαμε από κεια κασέτες. Ερ. Πριν πάμε σ αυτό, για πέστε μου, ακούγατε τον Παντελή και τι κάνατε τότε που τον ακούγατε; Μιχ. Όταν τον ακούγαμε, ήμαστε ικανοί να ξημερωθούμε στο γλέντι, χωρίς να μας θωρεί, είμαστε παιδιά. Ερ. Και πώς τα πιάνατε αυτά που έπαιζε ο Παντελής; Μιχ. Με τ αυτί. Τα φτιάναμε στο μυαλό μας. Ερ. Και μετά δοκιμάζατε στο βιολί; Μιχ. Δοκιμάζαμε, το τραγουδούσαμε, γιατί άμα δεν το τραγουδήσεις δεν πρόκειται να βγάλεις τίποτα. Αν το τραγουδήσεις στραβά, μπορεί να το βγάλει. Αλλά προσπαθούσαμε, όσο μπορούσαμε, εκείνα που παίζαμε να χουν ρυθμό. Κειανά που δεν είχαν ρυθμό, δεν τα παρουσιάζαμε. Διότι έβλεπε όλος ο κόσμος και μας ερχόταν προσβολή. Ε, και τότε ακούω τα κρητικά, ως επί το πλείστον, δεν ήτανε τότε πολλά. Ήτανε μόνο ταγκό, βαλς, ταγκό, βαλς άμα δεν ήπαιζες και τα ευρωπαϊκά που λέγαμε, δεν ήπρεπε να πηγαίνεις στο γλέντι. Χανιώτικος και πηδηχτός, δυο, τρεις φορές τη βραδιά. Βαλς ως επί το πλείστον, φοξ, μετά βγήκε η σάμπα, τέτοια πράγματα, μετά αρχίσανε τα καλαματιανά, μετά αρχίσαμε τα νησιώτικα, μετά αρχίσαμε την κρητική μουσική. Μπορεί να παίζεις όλη νύχτα μουσική και να μη παίξεις μια φορά ταγκό. Μόνο καμιά σούστα, μαλεβιζιώτη, σιγανό, πεντοζάλη, πηδηχτό. Ερ. Κοντυλιές δεν παίζατε παλιά; 4

5 Μιχ. Ναι, παίζαμε κοντυλιές παλιά, αλλά εγώ ως επί το πλείστον, είχα πολύ μανία στα συρτά. Και τις κοντυλιές ήθελα μόνο και μόνο επειδή μου χρειαζότανε στις παρέες, τελευταία που διαλούσαμε τα γλέντια, τρεις μέρες γάμος - κι ο Παύλος το ξέρει γιατί στη Σητεία τους κάνουν τρεις μέρες - πηγαίναμε ύστερα καντάδες στο τέλος, γιατί ο γάμος απ το Σαββάτο μέχρι τη Δευτέρα. Και πιάναμε ύστερα το βιολί και βγαίναμε καντάδες και τη νύχτα και την ημέρα. Ερ. Στα γλέντια παίζατε κυρίως συρτά; Μιχ. Χανιώτικα παίζαμε πολλά, καλαματιανά. Ερ. Μιλάτε για παλιά, έτσι; Μιχ. Για παλιά, ναι. Ερ. Στο ξεκίνημα; Μιχ. Μετά θέλανε, μετά που βγήκαν οι λύρες, θέλανε σιγανό, μαλεβιζιώτη, σούστα. Δεν ήπαιζες σιγανό, δε σου σίμωνε άνθρωπος. Ερ. Από πότε άρχισε αυτό; Μιχ. Μάλιστα, τώρα, είν τα πρώτα. Είναι καμιά δεκαπενταριά χρόνια. Εγώ μαλεβιζιώτη, παιδιά, του Παντελή δεν τα βάζω με τον καλλιτέχνη, προς Θεού. Επειδή τους ήπαιζα τα σιγανά, τις σούστες, τα αυτά κι αυτός ήπαιζε, ο συχωρεμένος ήπαιζε, πάλι ήπιανε τα Ανωγειανά., τα πάνω κει γειά. Ερ. Όχι, για τον κόσμο λέμε που ζητούσε; Μιχ. Ναι, ο κόσμος ζητούσε σούστα μαλεβιζιώτη, χανιώτη, πεντοζάλη. Τα παλιά χρόνια ήταν μαθές τα ευρωπαϊκά. Όταν ήταν να παίξει ο Παντελής το ευρωπαϊκό, λαοθάλασσα ο κόσμος. Ήταν τότε η πολυτέλεια του ταγκού, το βαλς. Ερ. Κύριε Μιχάλη ο σιγανός, τι ήτανε που παίζατε; Μιχ. Ο σιγανός είναι κάτι κοντυλιές, τις οποίες δεν ξέρω ποιος ακριβώς τις ήβγαλε και τις χορεύουνε οι χορευτικοί όμιλοι; Έτσι τα βρήκαμε έτσι τα παίζαμε κι εμείς. Ερ. Τους τραγουδούσανε ή μόνο τους χορεύανε; 5

6 Μιχ. Χορεύανε και ο λαουτιέρης, ο λυράρης τραγουδάει, ας πούμε, μαντινιάδες. Και χορεύουνε πεντοζάλη ή σέρβικο και τραγουδούσανε. Ερ. Δηλαδή, οι κοντυλιές του σιγανού ήτανε γρήγορες, ήτανε αργές, τι ήτανε; Μιχ. Όχι δεν ήτανε γρήγορες, τελευταία το γύριζες στο γρήγορο στο πεντοζάλη ή στο σέρβικο. Όπου ήθελες. Ερ. Πόσες ήτανε αυτές οι κοντυλιές του σιγανού; Μιχ. Οι κοντυλιές του σιγανού και στειακές μπορείς να τις παίξεις, να χορέψεις σιγανό. Ερ. Πόσες ήτανε; Μιχ. Ε, αυτές τώρα οι ανωγιανές κοντυλιές που βάζουμε και τη στειακιά, και τη μπουχλουμπού που λέμε, χορεύεται σιγανό. Όλες οι κοντυλιές χορεύονται σιγανό. Αρκεί να σαι δεξιοτέχνης να μπορείς να χορέψει ο άλλος. Θέλει κι αυτό κάποιο ρυθμό. Όλα τα τραγούδια θέλουνε το ρυθμό τους. Ερ. Παλιά γυρνούσαν το σιγανό σε πεντοζάλη; Μιχ. Παλιά χορεύανε κάτι άλλα πράγματα, τα οποία εγώ δεν τα φτασα καθόλου, δεν ξέρω ο Παύλος αν τα φταξε, αυτά τα αγκαλιαστά που λένε, δεν τα φτασα ποτέ. Ερ. Μπορεί να τα χορεύανε στην Ιεράπετρα; Μιχ. Πουθενά ούτε στους Μεσελέρους, ούτε πουθενά, ούτε στην Καλαμαύκα. Ερ. Στα χωριά εκεί που πηγαίνατε δεν σας τα ζητούσαν; Μιχ. Όχι, καθόλου, ποτέ. Ερ. Έχετε ακούσει ο σιγανός να γυρνάει μετά σε πηδηχτό; Μιχ. Όχι. Ο σιγανός ως επί το πλείστον και το πεντοζάλη κάνει μαλεβιζιώτη άμα θέλουμε. Αλλά πεντοζάλη και μαλεβιζιώτη τα ίδια πράγματα. Ερ. Εσύ το έκανες αυτό ποτέ; Μιχ. Ναι, και σούστα. Ερ. Το σιγανό, γιατί τώρα τελευταία μου λες ότι αρχίζουνε, σου έχει συμβεί να μετατρέψεις το σιγανό, να τον κάνεις πηδηχτό; 6

7 Μιχ. Πεντοζάλη, άλλο τίποτα. Εκτός αν του κανα φινάλε και ήθελα πηδηχτό. Όχι, αυτό συνδυάζεται με τον πεντοζάλη, ο σιγανός. Ερ. Όταν παίζαν παλιότερα, όταν ήσουνα μικρός, ζητούσαν πεντοζάλη, ήταν γνήσιος πεντοζάλης ή ήταν και σιγανός πιο μπροστά; Μιχ. Όι, γνήσιος πεντοζάλης. Ερ. Γρήγορος πεντοζάλης απ την αρχή ως το τέλος; Μιχ. Το πρώτο τραγούδι που λέει «του Μαγιού τις μυρωδιές, τα κόκκινα κεράσια» αυτό ήτανε, μετά ακούσαμε άλλα ακούσματα και κάναμε και άλλους πεντοζάληδες του τόπου μας, της Κρήτης δηλαδή. Ερ. Στο παίξιμο του βιολιού είδες από κάποιον πώς παίζεται το βιολί και άρχισες να παίζεις και εσύ έτσι ή είναι εντελώς δικό σου το παίξιμο αυτό που κάνεις; Μιχ. Εντελώς δικό μου. Βρίσκω τις νότες, βρίσκω τις σκάλες, χωρίς να γνωρίζω αν είναι φα και ντο που λέει ο Παύλος που τα ξέρει. Δεν ξέρω ποιο είναι το ντο και ποιο είναι το φα, δεν ξέρω πράμα, τίποτα. Ερ. Δηλαδή, δεν ξέρεις απάνω στο βιολί ποια νότα είναι το φα; Μιχ. Δεν ξέρω να σου πω, εκεί, να., δηλαδή πιάνω τις νότες κανονικά και δεν ξέρω ποιο είναι το όνομά τους. Ερ. Και ποιος σου δείχνει από πού πρέπει ν αρχίσεις, ο Αντώνης; Μιχ. Όχι, ο ίδιος απ το τραγούδι που ξέρω πού θα πατήσω, απ το μυαλό. Το μυαλό σε καθοδηγά στάνταρ, άμα ξεφεύγεις από του μυαλού, σου ξεφεύγει και το δοξάρι. Ερ. Πες μου κυρ-αντώνη εσύ, όταν θέλετε να συνεννοηθείτε μεταξύ σας, θέλει ας πούμε να παίξει ένα συρτό, πώς σου λέει θα παίξουμε αυτό το συρτό; Αντ. Μόλις ξεκινήσει ο αδερφός μου εγώ δεν έχω πρόβλημα, εγώ αυτομάτως το πιάνω την κλίμακα με το άκουσμα, με το αυτί. Αλλά ξεκινάει την κοντυλιά, τη ντο, τη φα, τη σολ. Ερ. Δεν χρειάζεται ας πούμε να σου πει ας παίξουμε το πρώτο συρτό; 7

8 Αντ. Όχι, μόλις αρχίξει ο αδελφός μου να παίζει αυτοστιγμής πιάνω εγώ την κλίμακα, δεν έχω πρόβλημα. Μόλις ακούσω το θέμα ταπ, τον ακολουθάω. Και αρχίζω κι εγώ. Μιχ. Η μουσική μας είναι το ένα. Μόλις θα κάνω το τόξο έτσι καταλαβαίνει πού θα πατήσω, χωρίς να τον ειδοποιήσω. Επειδή ζούμε πολλά χρόνια ξέρει τα γυρίσματά μου. Αντ. Όποιος και να παίζει, δεν έχω πρόβλημα, πιάνω αμέσως, όχι πως το καυχιέμαι, προς Θεού. Το αυτί πιάνει, συλλαμβάνει αμέσως μόλις θα παίξει πού θα βγει. Και με το Γιώργη τον Πεδουλαύτη που έπαιξα, τον Λαποκωνσταντάκη, δεν είχα πρόβλημα. Και με τον Παύλο που έπαιξα πρώτη φορά στη Σητεία, στη Ζάκρο την Κάτω Ζάκρο συγκεκριμένα, σ ένα γάμο δεν είχα πρόβλημα στο Ξερόκαμπο. Και εδώ μερικές φορές που παίζουμε, δεν έχω πρόβλημα με ποιόν θα παίξω. Ερ. Όχι, εγώ απλώς ήθελα να δω πώς ενώνονται. Αντ. Έχει αρχίξει ο ένας και μόλις αρχίξει, τον ακολουθάω, για πες του. Μόλις το ακούσω θα το παίξω. Ερ. Κύριε Αντώνη, εσείς θυμάστε υπήρχαν ονομασίες στις κοντυλιές του λα, του ντο, του φα; Αντ. Ναι. Ερ. Υπήρχαν αυτά τα ονόματα; Αντ. Τα ονόματα που τους βγάλανε, στις κοντυλιές αυτές; Ως επί το πλείστον είναι του Καλογερίδη, είναι παλιές οι κοντυλιές και προϋπήρχανε του Καλογερίδη, να λέμε την αλήθεια, οι παλιές οι στειακές κοντυλιές προϋπήρχανε πριν τον Καλογερίδη τον διάσημο, τον Ευστράτη, αλλά αυτός τις μελοποίησε μετά, έβαλε εισαγωγές μέσα, ήταν μουσικοσυνθέτης ο άνθρωπος κι άφησε ιστορία. Και αμφιβάλω αν γεννηθεί δεύτερος Καλογερίδης στην Κρήτη, μέχρι τώρα δεν έχει γεννηθεί, μέχρι τώρα δεν είδαμε. Ερ. Αυτά τα ονόματα εσείς από ποιον τα μάθατε; 8

9 Αντ. Από δίσκους του Καλογερίδη, με την κιθάρα του Καλογερίδη και το μαντολίνο που προ ολίγου, είναι του Καλογερίδη αυτά. Ερ. Παλιότερα από τον πατέρα σας τι ακούγατε; Αντ. Απ τον πατέρα μου εγώ δεν είχαμε ακούσματα. Μόνο από τον Μπαριταντωνάκη είχαμε λίγα ακούσματα κι από κανένα γραμμόφωνο. Ήταν στο χωριό, γίνονταν ένα πανηγύρι του Προφήτη Ηλία κι έφερε κάποιος κλαριτζής ένα γραμμόφωνο της κατοχής και ακούσαμε κανά άκουσμα από κει. Κανένα χανιώτικο, κανένα νησιώτικο, καμιά κοντυλιά. Ερ. Την εποχή του πατέρα σας πώς τα ονομάζανε αυτά, τις κοντυλιές; Αντ. Έτσι τις ονομάζουν τις κοντυλιές, έχουν ιστορία, βγαίνουν απ τον κόνδυλα, όπως λένε πολλοί, πιο παλιοί από μας, ότι οι κοντυλιές αυτές πρωτοπαιχτήκανε με κόνδυλα, με το καλάμι δηλαδή, είχανε ανοίξει τρυπίτσες, με συγχωρείτε και από κει ακούστηκαν οι κοντυλιές. Τις έχω ακούσει κι εγώ, έτσι, από παλιούς, από κει πρέπει να τις είπαν κοντυλιές, επειδή έχει το καλάμι κόντυλους, διαιρείται σε κομμάτια κι όταν κόψεις το ένα κομμάτι, μετά ανοίξεις τρυπίτσες, με συγχωρείτε, να περνάει η καρφίτσα έτσι, έπαιζε σαν φλογέρα., να πούμε κι έτσι, έτσι Παύλο, κι από κει ονομαστήκαν οι κοντυλιές αυτές. Μετά δεθήκανε με ασκομαντούρα, μετά με βιολί και αξιοποιηθήκανε. Ερ. Δηλαδή, τις παίζαν τις κοντυλιές μ αυτό που λέτε τώρα, με τον κόντυλα; Αντ. Βεβαίως, έχω ακούσει ότι από κει πρωτάρχιξαν οι κοντυλιές, από κόνδυλους. Μιχ. Εμείς ως επί το πλείστον δεν εκάτσαμε ποτέ να βγάλουμε, διότι υπάρχουν τώρα τα εφόδια για να φτάσουμε κι εμείς οι καλλιτέχνες απού παίζουνε ωραία συρτά κι ωραία πράγματα, να βάνουμε το μαγνητόφωνο μπροστά μας, ν αρπάξουμε κι εμείς. Εγώ απάνω στο παίξιμο μπορώ να κουρδίσω το βιολί αμέσως, το ίδιο κούρδισμα. Μια, δυο, πέντε, δέκα θα κάτσω, θα το πάρω, αλλά τώρα, ό,τι πιάσει τ αυτί μου, δεν καθίζουμε ποτέ να κάνουμε μάθημα, ποτέ. Κι είναι το σωστό αυτό. Επειδή ήμαστε αγρότες κι έχουμε άγχος της δουλειάς ενώ έχουμε άγχος και στο όργανο 9

10 δεν κάτσαμε ποτέ να βάζουμε μαγνητόφωνο ν ακούσουμε πώς παίζει ο Σκορδαλός, ο Μουντάκης. Ό,τι του αρπάξουμε την ώρα που τον ακούμε απ τις τηλεοράσεις ή την κασέτα. Ερ. Παρά ταύτα, είδα ότι τα παίζετε πολύ σωστά. Απ. Ναι, τα παίζουμε σωστά, αλλά δεν ξεχνούμε όμως, ένα πράγμα που κάνω εγώ κι είναι πάρα πολύ ωραίο, που με βοηθάει. Εάν δεν το πιάσω, έστω να τους ξιπάσουμε τους ποντικούς που λέμε οι Κρητικοί θ αρρωστήσω, έχω πάθος, πώς να το κάνουμε. Έστω και να το σιχαίνομαι και να τ ακούω μόνο και μόνο για να μη ξεχαστεί. Γιατί αυτή η δουλειά είναι πάρα πολύ λεπτή, την άφησες μια μέρα, τελείωσε. Και ξέρετε πολύ καλά ότι απ το ράδιο τα πελαγώνεις καμιά φορά όταν βλέπεις πολλά πράγματα γιατί είναι άρρηκτα, δηλαδή το ένα με τ άλλο μοιάζει και πρέπει να τα ξεχωρίζεις, και πρέπει να χεις μυαλό κι εμείς γερνούμε και αυτό τώρα βαραίνει, έτσι δεν είναι Παύλο; Ερ. Δηλαδή απ ό,τι κατάλαβα πρέπει να χεις καλό μυαλό, καλή μνήμη και μετά ασκείσαι και πολύ; Μιχ. Κάνουμε και μια διαλογή κύριε Αμαργιανάκη, όταν μας αρέσει το τραγούδι, θα του δώσουμε περισσότερη σημασία. Όταν δεν μας αρέσει ή δεν είναι απαραίτητο, δεν θα το μάθουμε. Άμα είναι απαραίτητο στο γλέντι, πρέπει να το μάθουμε, και να μη μ αρέσει. Αλλά εγώ έχω ορισμένη απόδοση όπως ξέρω που με εκφράζει. Ερ. Για πες μου κάτι άλλο όμως, τώρα, εσύ που παίζεις βιολί, ειδικά βιολί, είδα ότι το βιολί σου το έχεις κουρδίσει πολύ χαμηλά, γιατί το κάνεις αυτό; Μιχ. Διότι με βοηθάει πάρα πολύ, δεν θέλω να παίζω νευρικά. Αυτό το, η σκληράδα που βγάζει το βιολί όταν είναι ψηλά, μου φαίνεται ότι δεν με ευχαριστεί. Διότι σε κουράζει. Διότι μάθαμε τώρα στα μηχανήματα, παλιά έπαιζα πονούσαν τα χέρια μου να παίζω όλη νύχτα. Επειδής εμάθαμε τώρα με ενισχυτές, λίγο λίγο να κάνεις έτσι, δεν χρειάζεται να ψηλώνεις το βιολί. Τη πιο γλυκιά μουσική τη βγάνει το χαμηλό βιολί. 10

11 Ερ. Αυτό ακριβώς ήθελα να ρωτήσω επίσης, ότι, ενώ βγάνεις ωραία μουσική δεν είναι δυνατή, δηλαδή, στα πανηγύρια που πηγαίνατε ή στα γλέντια πώς τα καταφέρνατε τόσο χαμηλά Μιχ Ψηλά, βάνεις το δοξάρι, το πατείς και αντί να βγάνεις μουσική δεν βγάνεις τίποτα μόνο απαίσιο πράμα. Όσο χαμηλά, τόσο πιο γλυκή μουσική βγάζεις. Δεν ξέρω αν έχω, αν λέω πράγματα... Ερ. Απλά ήθελα να μάθω γιατί το κουρδίζεις τόσο χαμηλά. Αφού μου λες ότι σε βολεύει, το εξιχνιάσαμε. Μιχ Ενώ όταν έχεις τον ενισχυτή, όσο χαμηλά τόσο πιο γλυκιά μουσική βγάζεις. Δεν ξέρω αν έχω, ας πούμε, αν έχω ας πούμε πράγματα που να Μα όταν δεν υπήρχαν τα μηχανήματα, τώρα που υπάρχουν τα μηχανήματα δεν υπάρχει λόγος να τρώω και τα χέρια μας και να μη βγάζουμε μια ωραία μουσική που να ενθουσιάζεται κι ο άνθρωπος που είναι μέσα στη μουσική. Ερ. Εκτός απ αυτό, παρατήρησα επίσης ότι κάτι έχει γίνει με τον καβαλάρη. Μιχ. Είναι ένα παλιό έθιμο, κύριε Αμαργιανάκη, όπου όλοι γενικά οι βιολατόροι και ο αδερφός μου δεν ξέρω αν το χει κομμένο τώρα κι ο Παντελής ακόμα τον είχε κομμένο. Είχαμε την εντύπωση ότι έπαιζε πιο γλυκά ο καβαλάρης όταν ήτανε κομμένος. Ήταν πιο καθαρή η μουσική. Ερ. Από πού τον κόβατε τον καβαλάρη; Μιχ. Απ τη μέση. Ερ. Δηλαδή απ το άνοιγμα, ανοίγατε; Μιχ. Ναι. Είναι αυτοσχεδιασμένος από το εργοστάσιο και έχει την τρυπίτσα και τονε κόβεις ένα κομμάτι λίγο, λίγο και πομένει χωριστά. Και όντως λένε ότι, άμα τονε κόψεις δεν αλλοιώνεται η μουσική στον ενισχυτή, δεν αλλοιώνεται καθόλου. Ερ. Από πάνω τον κόβατε καθόλου; 11

12 Μιχ. Ναι, τονε χαμηλώνουμε γιατί είναι πολύ ψηλός, τονε χαμηλώνουμε να τονε φέρουμε στα μέτρα που θέλαμε εμείς, τον λεπταίνεις λίγο στις άκρες, γιατί δεν πρέπει να πατάει η χορδή σε χοντρό καβαλάρη. Ερ. Δηλαδή περίπου πόσο χαμηλώνει ο καβαλάρης; Μιχ. Ανάλογα, ανάλογα, τον κόβεις ας πούμε εκειά και, εκτός α πού ναι Αντ. Αναλόγως και τα βιολιά. Γιατί έχει βιολί που είναι ψηλό πολύ, έχει τη γλώσσα, πάει πιο ψηλά λίγο και κανονίζεις. Μιχ. Ανάλογα τη γλώσσα πώς την έχει. Αυτός ο καβαλάρης, είναι κι ο τεχνίτης, κάνει βιολιά... το βιολί το δικό μας είναι με κομμένο τον καβαλάρη, έτσι δεν είναι; Θες να δεις κομμένο καβαλάρη; [απευθύνεται στον Παύλο] Ερ. Δηλαδή και ο καβαλάρης που κόβεται και το χαμηλό κούρδισμα σας φαίνεται πως γλυκαίνει τον ήχο του βιολιού; Μιχ. Ναι. Όταν ήμουνα μικρός ήβανα ένα χτένι, μια τσατσάρα μικρή. Παύλ: Ναι, το χω κάνει, στην καντάδα. Μιχ: Το δένεις στον καβαλάρη κι έβγανε μια όμορφη μουσική. Ερ. Αυτή την τεχνική από πού την είχατε δει εσείς; Σας το χανε δείξει άλλοι; Μιχ. Κάποιοι άλλοι μας το χαμε πει και το κάναμε κι εμείς πιο παλιοί από μας. Ερ. Στις καντάδες προτιμούσατε να τραγουδάτε ψηλά ή χαμηλά; Μιχ. Μέτρια. Ερ. Ποιες κοντυλιές δηλαδή διαλέγατε για να πείτε; Μιχ. Αυτές που ξέραμε και στειακές κοντυλιές λέγαμε ως επί το πλείστον, τη μπουχλουμπού, της νύχτας μια κοντυλιά, είναι οι ανοιχτές κοντυλιές της Σητείας, αυτές είναι οι μόνιμες κοντυλιές που είναι για το... Ερ. Σας έχει συμβεί ποτέ να θέλουνε να τραγουδήσουνε και να πούνε «α, είναι πολύ χαμηλό, δεν μου βγαίνει, ψήλωσέ το λίγο»; 12

13 Μιχ. Άμα τραγουδάμε με τα μηχανήματα και τους είναι ψηλό δεν είναι δύσκολο πράμα να το κουρδίσουμε τάκα τάκα. Ε, όχι και πολύ ψηλά, πραγματικά η μουσική βγαίνει πιο καλή Ερ. Όχι, λέω αν σας έχει τύχει αυτό, κάποιος να μη του βγαίνει η φωνή; Ή το προτιμούν αυτό το πράμα; Μιχ. Όχι, δεν μου χει τύχει ποτέ περίπτωση να τονε δυσκολέψω καθόλου ποτέ. Ούτε στις γάμους, ούτε στα πανηγύρια, ούτε στις καντάδες. Ερ. Τώρα τον τρόπο που το κρατάτε το βιολί. Είδα ότι δεν το στηρίζεται εδώ με το πηγούνι; Μιχ. Κάπως βάνω τα δυνατά μου και το στηρίζω, άλλα όσο το στηρίζω... εγώ δηλαδή το κρατούσα λίγο όπως το κράτησα και εδώ απέξω, αλλά έχω κάνει μια μεγάλη εγχείρηση, τη γνώρισε κι ο γιατρός και δεν μπορώ να το κρατήσω πολύ ώρα. Αλλά ήμαθα και μικρός, δεν το φτανα πρώτα-πρώτα και το κούρδιζα στο γόνατο κι εκεί κι ακόμα. Πρέπει να κάνω προσπάθεια, διότι η θέση του βιολιού είναι πραγματικά εκεί. Εκεί θα βγάλεις μουσική καλή. Ερ. Δεν υπάρχει πρέπει, όπου σε βολεύει είναι. Αφού εσένα σε βολεύει, σε ρωτάμε να μας πεις γιατί το κρατάς εκεί, ποιός σου δειξε; Μιχ. Ήτανε στο νου μου να το πω για να μη παραξηγηθώ ότι δεν μπορώ να το κρατήσω κειά να παίξω παέ, διότι κατεβάζεις το χέρι καμιά φορά να βγάλεις τη νότα γλυκιά ίσως είναι αυτός ο λόγος και βγάνει πιο γλυκιά μουσική. Διότι πρόσεξε, στα γλέντια παίζω καλά. Άλλος έχω δει στην Αθήνα κι έβανε από κάτω βάση, καλλιτέχνες πραγματικά, που, με συγχωρείτε που είναι τα κορίτσια εδώ, και βάνουνε βάση εδώ, και τελειώνει, μια σιδερένια βάση. Ερ. Εσείς αυτό τον τρόπο δηλαδή τον βρήκατε πιο βολικό για σας; Μιχ. Πιο βολικό και μπορώ να πω πιο γλυκιά μουσική. Ερ. Σας τον έδειξε κάποιος; Μιχ. Διότι τα βάζεις τα δάχτυλα, δεν είναι σ ένα τόπο, πάνε κι έρχονται και σου γλυκαίνει το όργανο, βγάνεις τη μουσική που έχει, τη γλύκα. 13

14 Ερ. Σας τον έδειξε κάποιος; Μιχ. Όχι, όχι τον έκανα εγώ μοναχός μου, αφού τα δάχτυλά μου μοναχός μου τα βρίσκω. Ερ. Τραγουδάτε όταν παίζετε; Μιχ. Τραγουδάω από μέσα μου. Ερ. Αυτό βλέπω, ότι λέτε ψιθυριστά κάποια πράγματα. Μιχ. Ναι, άμα δεν τραγουδείς, δεν παίζεις πράμα, δεν παίζεις τίποτα. Ερ. Τι τραγουδάτε εκείνη την ώρα, τι σκέφτεστε; Μιχ. Το σκοπό, το τραγούδι που παίζω, με το μυαλό, άμα μου πεις τίποτα όταν παίζω, τα κάνω θάλασσα, αμέσως σταματάει.. Ερ. Και λόγια δηλαδή να μην έχει, εσείς τραγουδάτε το σκοπό; Μιχ. Ναι, το σκοπό με το μυαλό μου και με τα πνεμόνια. Τα πνεμόνια σου κουράζονται, γιατί βαραναπνέεις. Έχεις την αγωνία, έχεις τον αγώνα να βγάλεις μουσική γιατί βγαίνει μέσα απ την ψυχή σου η μουσική. Εμείς άλλη φορά που παίζαμε, βγάναμε ακόμα πιο καλή μουσική, και να σου πω, δεν είμαστε ίδιοι; Ίδιοι είμαστε. Αλλά έχει ώρα τ όργανο. Δεν έχει ώρα τ όργανο; Προσπαθεί να βγάλει μουσική και δεν βγαίνει. Και πρέπει να σαι και ψυχολογικά ετοιμασμένος, να μην έχεις τίποτα, ούτε στενοχώριες, τίποτα. Το βιολί δεν θέλει τρακ, είχα πατατράκ, τα καμα σαλάτες, άμα δεν είσαι συ είσαι καλλιτέχνης. Συμφωνείτε, παιδιά; Ερ. Εσείς τραγουδούσατε πάντα κύριε Αντώνη; Αντ. Ναι. Ερ. Γιατί, έτσι συνηθιζότανε; Αντ. Όχι συνηθιζότανε. Έτσι συνηθίσαμε... απ την αρχή αμέσως. Ερ. Απ ό,τι θυμάστε, στα άλλα μουσικά σχήματα τραγουδούσε συνήθως ο βιολάτορας ή το μπάσο; Αντ. Καμιά φορά τραγουδεί ο βιολάτορας ή και οι δυο μαζί, αλλά ως επί το πλείστον ο πασαδόρος τραγουδάει πιο πολλές φορές. Ερ. Γιατί; 14

15 Αντ. Ίσως επειδή έχει την πρώτη θέση το βιολί, ή ο λυράρης μπορεί και να τα θαλασσώσει κάποια στιγμή και να κάνεις και φάλτσο όταν δεν έχεις την παρτιτούρα μπροστά σου. Ερ. Αυτό γίνεται τώρα ή γινόταν και παλιά; Αντ. Παλιά, γιατί όταν προσαρμοστείς στο τραγούδι αρχίζεις να κρατάς μόνο κοπανιαμέντο και με το σολάρο μπορεί να χάσεις και τις νότες. Προκειμένου να τα κάνεις φάλτσα, μόνο κοπανιάρεις και τραγουδάς. Υπάρχει περίπτωση να παίζεις και να σολάρεις, αλλά για να σαι πιο σίγουρος. Καμιά φορά, κανένας οργανοπαίχτης για να μην τα κάνεις θάλασσα, κι είναι χειρότερο αυτό το πράμα. Ερ. Πάντα μαντολίνο παίζατε εσείς; Αντ. Μαντολίνο έπαιζα πάντα και παίζω και βιολί λίγο. Ερ. Κιθάρα δεν παίξατε; Αντ. Δεν έχω ασχοληθεί με κιθάρα αλλά μπορώ να βοηθήσω με κιθάρα. Ερ. Στο μαντολίνο πώς συνοδεύατε; Πιάνατε τ ακόρντα όπως στην κιθάρα, με ποιο τρόπο; Αντ. Με ποιο τρόπο συνόδευα στο μαντολίνο και στην κιθάρα δηλαδή θέλετε ν απαντήσω; Ερ. Στο μαντολίνο; Αντ. Συνοδεύω όπως έπαιξα νωρίτερα μέσα. Διφωνία, δηλαδή όταν παίζει μι, λα το βιολί, παίζω εγώ ρε, σολ. Δηλαδή σε δεύτερη κλίμακα. Δηλαδή σολάρω σε άλλη πώς να το πω. Ερ. Δηλαδή παίζετε κι εσείς τη μελωδία που παίζει το βιολί; Αντ. Ναι, αλλά όταν παίζεις μι, λα, που παίζει το βιολί στην άλλη χορδή και παίζει μι, λα, παίζω εγώ ρε, σολ. Το ίδιο κομμάτι φυσικά, αλλά είναι όπως η ψαλμωδία, που ψάλλουν. πώς τραγουδάνε οι τραγουδιστές κι είναι πρώτη φωνή και δευτέρα κι όταν πάλι γυρίσω και πάω κοντά, παίζω σε ψηλή κλίμακα πάλι, γίνεται μια αλλαγή της μουσικής κ.ο.κ. Ερ. Αυτό ποιος σας το δειξε; Αντ. Μόνος μου. 15

16 Ερ. Δηλαδή είχατε ακούσει κάποιον άλλο να παίζει μαντολίνο έτσι; Αντ. Όχι, δεν είχα ακούσει κανένα άλλο, απ το μυαλό μου το βγαλα έτσι... Ερ. Δεν συνοδεύατε δηλαδή όπως συνοδεύει η κιθάρα; Αντ. Όχι, όχι. Διαφορετικά. Όπως το λαούτο συνοδεύω. Μοιάζει το λαούτο το παίξιμο με το μαντολίνο, η συνοδεία του δηλαδή. Ερ. Πώς σας ήρθε αυτό να το κάνετε, αφού εδώ δεν το κάνανε αυτό; Το κάνουν τα λαούτα στα Χανιά, αλλά εσείς γιατί το κάνατε; Αντ. Άμα είσαστε μέσα, το ακούσατε. Ερ. Ναι, άκουσα πώς παίζετε. Αντ. Είδα ότι πηγαίνει καλύτερα, επειδή το είδα, μικρά παιδιά, τώρα δέκα χρονών παιδιά και παίζαμε πενήντα χρόνια, σχεδόν σ όλη μας τη ζωή, με τα πολλά παιξίματα είδα μόνος μου ότι εκεί πρέπει να πάει το παίξιμο του μαντολίνου, να σηκωθεί η φωνή. Είναι όπως τους τραγουδιστές που τραγουδάνε. Διφωνία που λέμε στο τραγούδι και στην ψαλμωδία ακόμα. Εκεί πάλι, τι πάει να παίξω; Όταν το παίζαμε στην ίδια κλίμακα, φυσικά δεν πάει... Ερ. Δεν λέω γι αυτό, λέω για τον τρόπο που παίζετε. Δεν παίζετε όπως η κιθάρα που βαράει τις χορδές; Αντ. Όχι. Ερ. Παίζετε αυτό ακριβώς που παίζετε και με το βιολί αλλά σε άλλη κλίμακα, δηλαδή όπως παίζουν στα Χανιά με το λαούτο. Εσείς πώς το σκεφτήκατε και το κάνατε αυτό; Αντ. Μετά, κει το κάνεις μόνος σου, ότι εκεί πάει να παίξω καλύτερα. Γιατί και παλιότερα, έπαιζε εδώ ο Χαρκιολάκης...τώρα οι καινούργιοι ακολουθάνε μ αυτές τις λύρες. Αλλιώς, νεώτερα, κανείς δεν ακολουθούσε, μόνο μαντολίνο είχε. Μαντολίνο, αυτός προς Θεού, ήτανε καλλιτέχνης μεγάλος, με τίποτα. Αλλά αυτό το πράγμα το γύρισμα πρέπει να χεις μαντολίνο. Τώρα είναι λιγάκι, προ καιρού και το παίζουν στις λύρες. 16

17 Μόνο του πάει, κύριε Αμαργιανάκη. Ότι εκεί πάει, το παίξιμο του μαντολίνου το παίζει το βιολί. Ερ. Έχετε ταξιδέψει ποτέ στα Χανιά; Αντ. Όχι, μέχρι Ηράκλειο έχω πάει, Μεσοχωριό, Μεσαρά. Ερ. Γιατί κι εσείς κύριε Μιχάλη παίζετε πολλά συρτά και πολύ καλά συρτά. Μιχ. Ε, είπαμε ότι το πάθος είναι αυτό με τα συρτά, αυτό είπα θα μάθουμε. Ερ. Από πού τα μάθατε; Μιχ. Αδυναμία μεγάλη. Απ όλα, τους δίσκους, ακούω Σκορδάλό, ακούω Μουντάκη, ακούω Κλάδο, ακούω μεγάλες φίρμες, τώρα αν δεις οι καινούργιοι λυράρηδες, οι μικροί κι οι μεγάλοι, αυτοί με το όργανο που παίζουνε, υποβαθμίζονται. Δεν τους κατηγορώ ότι είμαι καλύτερος, αυτό το πράμα που κάνουνε, δυο λαούτα και μια κιθάρα και ένα τουμπελέκι, ξέρεις πού βγαίνουνε; στην κορυφή. Αυτή είναι η αξία; όχι. Το να βάλουνε μια κιθάρα όπως εγώ που παιδευόμουνα, αυτή είναι η αξία του καλλιτέχνη. Η δύναμη του καλλιτέχνη είναι να τον ακούσεις και σκέτα, όχι στα μηχανήματα μέσα. Τα μηχανήματα τώρα σου κάνουνε τα εκατό, ένα διακόσια, χίλια, το καταλάβατε; Β. Πλευρά Μιχ. Δηλαδή έχουνε εφόδια σήμερα οι νέοι λυράρηδες και καλό να μην είναι θα τον κάνει καλλιτέχνη στο πάσο, διότι δεν παίζει μόνο αυτός, θα βάλει και άλλον λυράρη θα τραγουδήσει και παίζουνε οι άλλοι όλοι με τα λαούτα. Αντ. Και φάλτσα ακόμη να κάνει, το σκεπάζει. Καλά, αυτοί δεν κάνουν διότι αυτοί είναι διαβασμένοι δε βαστούνε όλη τη μέρα τη σκαλίδη δεν είναι αυτό το πράμα, για να βγάλει αυτό το πράμα πρέπει να κάνει χιλιάδες πρόβες, είναι δύσκολη η επιχείρηση. Εμείς ήτανε να ρθουμε αύριο βράδυ, μας πήραν ξαφνικά και μας είπαν το μεσημέρι να ρθουμε. Δεν προλάβαμε, και χορδές θέλαμε να βάλουμε, ούτε τίποτα. Τα κάναμε τάκα-τάκα το πρωί κι ό,τι βγάλει το καζάνι. 17

18 Ερ. Η αγάπη σας για τα συρτά, για τα χανιώτικα πού νομίζετε ότι οφείλεται, γιατί αυτό που μου κανε εντύπωση είναι ότι τα παίζετε όπως τα παίζουν οι Χανιώτες. Μιχ. Ναι, μ αρέσουνε, πάρα πολύ μ αρέσουνε κι όσο μ αρέσει το πράμα θέλω να το μάθω και προπαντός μ αρέσει ο δίσκος. Ερ. Τα Χανιώτικα έχουν διάφορα γυρίσματα; Μιχ. Ναι. Ερ. Όταν παίζετε ένα γύρισμα σε χανιώτικο, μετά παίζετε ένα άλλο, το δένετε μ ένα τρίτο, μετά ξαναγυρνάτε στο πρώτο; Μιχ. Εξαρτάται, αν εκείνη την ώρα δεν μπορώ να βουτήξω κανένα να μη μου φύγει νότα, θα ξαναρχίσω πάλι απ την αρχή. Ερ. Αλλά αν σας έρθει κάποιο άλλο εσάς στο μυαλό, θα ξαναπαίξετε το πρώτο; Μιχ. Ναι, βέβαια θα αυτοσχεδιάσω που να μην χάσει ο χορευτής το χορό, το ρυθμό. Άμα παίξω πάλι το πρώτο, δεν χάλασε ο κόσμος. Ερ. Ας υποθέσουμε ότι έχετε άλλα δύο, άλλα τέσσερα στο μυαλό σας που Μιχ. Ναι, εγώ τα χω σχεδιασμένα βέβαια να παίξω και δέκα δίσκους μαζί, αλλά μ ένα αυτοσχεδιασμό ο οποίος πρέπει να μην χάνεις τη νότα σου και να μπορέσει ο άλλος να χορέψει. Έχουν βγάλει δίσκους, που όσο δίνεις τ αλλουνού ευχαρίστηση στο χορό, τον ενθουσιάζεις. Εμείς δεν παίξαμε πουθενά, δεν λέω πως είμαστε καλλιτέχνες και να μην ενθουσιαστεί ο κόσμος, είτε οι νέοι, είτε οι γέροι. Εμείς πάμε τώρα, στο ΚΑΠΗ πάμε. Στο ΚΑΠΗ άμα ακούσουνε εμάς, μαζεύονται Ερ. Ίσως δεν καταλάβατε αυτό που θέλω να πω. Ας υποθέσουμε ότι έχετε στο μυαλό σας πολλά γυρίσματα για το χανιώτικο, εκείνη τη στιγμή δηλαδή δεν θα κάνετε αυτό που λέμε το κενό για να χάσει ο χορευτής τον χορό. Θα επιστρέψετε στο πρώτο, δηλαδή θα επαναλάβετε πολλές φορές το κάθε γύρισμα; Μιχ. Ασφαλώς. Θα το επαναλάβω μέχρι να βρω 18

19 Ερ. Δηλαδή θα παίζετε ένα γύρισμα, θα πάτε σ ένα άλλο, θα ξαναπάτε στο πρώτο; Μιχ. Α, υπάρχουν διάφορα, ο αυτοσχεδιασμός είναι συνέχεια, τώρα. Μπορεί να βάλω πολλά, αλλά άμα βγω στο πρώτο δεν θέλει πολλά μέσα. Τα κάνεις 11, 15 που λέμε. Ερ. Δεν μιλάω για την ίδια φορά να παίξετε το ίδιο, να γίνει μονότονο. Να πάτε σε κάποιο άλλο και να ξαναγυρίσετε πάλι πίσω, να το πάρετε πάλι απ την αρχή; Μιχ. Ναι, γίνεται. Ερ. Να το πω εγώ λίγο διαφορετικά μήπως δεν το κατάλαβες τι σε ρωτάει. Ας πούμε πως παίζεις το πρώτο γύρισμα και το παίζεις μια, δυο, τρεις, τέσσερις φορές και μετά θέλεις να πας σ ένα άλλο. Και πας σ ένα άλλο. Το παίζεις κι αυτό μια, δυο, τρεις, τέσσερις, πέντε φορές και μετά πας σ ένα άλλο. Έπαιξες τρία γυρίσματα με τις παραλλαγές τους. Ξαφνικά σου ρχεται στο μυαλό να ξαναπάς στο πρώτο. Επιτρέπεται να το κάνεις αυτό ή θα σου πούνε δεν ξέρει άλλα γυρίσματα και ξανάβαλε πάλι το πρώτο; Μιχ. Δεν το λένε διότι αφού έχεις όλη τη νύχτα και σ ακούνε και παίζεις, αφού τους ακούω εγώ, τους ακούω όλους τους δίσκους, γιατί δα κι οι μεγάλοι καλλιτέχνες τώρα που παίζουνε τους χοροδιδάσκαλους, οι λυράρηδες, άμα πιάσουν το πρώτο χανιώτικο, δεν αλλάζουν άλλο γύρισμα. Όταν διατάξουν κι άλλο χανιώτικο για να παίξουνε συρτό, βάνει άλλο δίσκο, δεν βάνει πάλι το πρώτο, αλλά ο πρώτος είναι η κορφή. Ο πρώτος τουλάχιστον για τους χοροδιδασκάλους δεν πιάνεται με το ρυθμό μ άλλα συρτά, ενώ κι άλλα συρτά έχουνε ρυθμό καλό, αλλά ο πρώτος Ερ. Μιλάτε για το συρτό το πρώτο; Μιχ. Το πρώτο. Ερ. Ποιος είναι ο συρτός ο πρώτος; Μιχ. Ο πρώτος που παίξαμε εδώ μέσα είναι. 19

20 Ερ. Αυτό γιατί τον λένε πρώτο; Μιχ. Έχει βγει από τους πρώτους από τα Χανιά τόσα χρόνια τώρα. Ερ. Δηλαδή είναι ο πρώτος σε παλαιότητα; Μιχ. Είναι ο πρώτος σε παλαιότητα κι ο πρώτος στο βηματισμό. Ερ. Στο γλέντι ποιος παίζεται πρώτος; Μιχ. Τον πρώτο χανιώτικο παίζουμε όλοι οι λυράρηδες, από το Σκορδαλό μέχρι Ερ. Είναι έθιμο αυτό να παίζετε τον πρώτο; Μιχ. Ναι, είναι έθιμο, γιατί είναι και ο καλύτερος ο πιο παραδοσιακός. Κι ακόμα ο Σκορδαλός που ήτανε φίρμα και ο Μουντάκης, τον πρώτο. Κι ο Ξυλούρης που χει κάνει τα ζαμάνια είναι ο πρώτος. Ερ. Μετά τον πρώτο; Μιχ. Μετά τον πρώτο έχουνε αυτοσχεδιάσει οι παλιοί ένα δίσκο πάλι μαζί κι ακολουθούμε κι εμείς αυτό το πράμα που κάνουν αυτοί οι παλιοί. Όπως βάνουμε το πρώτο, βάνουμε συνέχεια γυρίσματα. Ερ. Δηλαδή δεν έχει σημασία τι χορό θα παίξετε; Μιχ. Όχι, δεν έχει σημασία γιατί τα χεις αυτοσχεδιάσει Ερ. Δηλαδή η σειρά που θα βάλεις τα γυρίσματα αυτά δεν έχει καμία σημασία, βάζεις όποια θέλεις; Μιχ. Ναι. Ερ. Και μπορείς να επαναλάβεις και προηγούμενο και να το ξαναπαίξεις κι άλλη φορά; Μιχ. Ναι αμέ. Ερ. Μετά τον πρώτο υπάρχει άλλος συρτός, δεύτερος τρίτος; Μιχ. Πολλά. Ερ. Όχι, όνομα δεύτερος τρίτος, όνομα υπάρχει; Μιχ. Όχι. Ερ. Το ίδιο κάνεις και στις κοντυλιές; Μιχ. Οι κοντυλιές, παίζανε τώρα μια και λένε μαντινάδες, αλλά άμα θες τη γυρίζεις σε λα, αλλάζεις το πρόγραμμα και ξεκουράζεται. 20

21 Ερ. Ναι, όταν παίζεις τη μπουχλουμπού π. χ. έχει κι αυτή γυρίσματα, δεν έχει; Μιχ. Ναι. Μπορείς να βάλεις όμως και μια άλλη κοντυλιά που γίνεται πιο όμορφη η καντάδα ή η παρέα. Ερ. Μπορείς να τις ανακατέψεις δηλαδή; Μιχ. Ναι, να μην είναι μονότονη η κοντυλιά, βάζεις κι άλλη και τραγουδάνε. Ερ. Στον πηδηχτό χορό, όταν παίζεις πηδηχτό χορό πώς τον παίζεις, τον παίζεις πάντα με τον ίδιο ρυθμό; Μιχ. Κοίταξε να δεις. Ο πηδηχτός προπαντός, κατά τη δική μου αυτή, παρακολουθώ το χορευτή. Ο χορευτής άμα είναι καλός μου δίνει και μένα πιο μεγάλο χρόνο, πιο καλό, πιο ζεστά. Ερ. Του παίζεις πιο γρήγορα δηλαδή; Μιχ. Ναι, ανάλογα το χορευτή. Άμα δεν μπορεί ο μπροστινός να χορέψει, μα είτε χανιώτικο παίζεις, μα είτε καλαματιανό παίζεις, σε κουράζει. Δεν μπορείς να του δώσεις, αφού αυτός δεν μπορεί να χορέψει καλά, σε κουράζει. Ο καλός χορευτής κάνει το βιολάτορα και βγαίνει εκεί πάνω, στον ουρανό που λέμε...έτσι δεν είναι Παύλο; Γιατί έχει άλλη σχέση ο χορός με τον χορευτή και ο οργανοπαίχτης με τον χορευτή. Ερ. Όταν θέλεις να του δώσεις κέφι στο χορό, τον πηδηχτό χορό, τι κάνεις εκεί; Μιχ. Άμα είναι καλός, βάνω τα καλύτερά μου, βάνω όλη μου την τέχνη να του δώσω ζωντάνια να τονε χειροκροτούν οι άλλοι, να ικανοποιηθεί κι αυτός κι εγώ. Ερ. Από την αρχή ίσαμε το τέλος του παίζεις στον ίδιο ρυθμό δηλαδή αργά ή γρήγορα; Μιχ. Εξαρτάται, άμα οι πιο γέροι μας ελέγανε «λίγο πιο αργό». Τώρα οι χοροδιδάσκαλοι που βγάνουν τους χορευτάς, θέλουν λιγάκι πιο γρήγορα. Ερ. Αλλά στην διάρκεια όταν παίζεις ένα πηδηχτό, αλλάζεις και το κάνεις πιο γρήγορο; Υπάρχουν περιπτώσεις που το αλλάζεις ή πρέπει να είναι σταθερός; 21

22 Μιχ. Υπάρχουνε, υπάρχουνε. Εμείς προσπαθήσαμε και μάθαμε το μαλεβιζιώτη, διότι όλοι κι όλοι εδώ ο πηδηχτός εδώ είναι τα ίδια βήματα, ο ίδιος χρόνος και αν τύχει και έπαιζα στειακό και μου λέγανε μαλεβιζιώτη, βρε πηδηχτό, μαλεβιζιώτη θέλουμε. - Με συγχωρείτε κιόλας μια στιγμή, μα ο κύριος Αμαργιανάκης ρώτησε αλλάζετε πιο γρήγορα ή πιο σιγά τον πηδηχτό; Αντ: Μόνο όταν ο χορευτής το ζητήσει. Ο ρυθμός είναι ένας. Άμα στο ζητήσουν να το παίξεις πιο γρήγορα, τότε θα το βάλεις, έτσι σε γρήγορο ρυθμό. Αλλά ο ρυθμός είναι ένας. Ερ. Σταδιακά δηλαδή αυξάνετε όταν ανάψει το γλέντι; - Εξαρτάται το κέφι του χορευτή, όταν σου πει «παίξε πιο γρήγορα, παίξε πιο ζωηρά» θα του παίξεις. Ερ. Ο καλός χορευτής συνήθως τι ζητούσε; Γρήγορα κομμάτια ή αργά; - Ο καλός χορευτής ζητούσε αργά από την αρχή, αλλά όσο ερχόταν στο κέφι ζητούσε πιο γρήγορα. Ερχόταν στο κέφι, να πιει δυο ρακές, δυο μπύρες να περάσει η μισή βραδιά κι ερχόταν στο κέφι ζητούσε πιο γρήγορα. Τώρα που το πιοτό, το κέφι, που τον είχε ενθουσιάσει η μουσική, αυτό δεν ξέρω από πού είχε εξαρτηθεί αυτό το πράγμα. Ήθελε πιο γρήγορα μετά. Πιο γρήγορα όταν ερχόταν στο κέφι ο κόσμος. Απ την αρχή αρχινούσαμε κανονικά, στον κανονικό ρυθμό του κάθε τραγουδιού. Αλλά όσο πήγαινε η βραδιά και μετά τις δώδεκα που λέμε οι μικρές οι ώρες, ζητούσανε πιο γρήγορο ρυθμό από τον κανονικό. Ερ. Όταν ερχόντουσαν σε κέφι οι χορευτές οι καλοί, τι κομμάτια ζητούσανε; Αντ. Ζητούσανε εκείνη την εποχή πηδηχτό, χανιώτικα, πεντοζάλη και μετά ευρωπαϊκά. Ερ. Αυτό που θέλανε κυρίως για να έρθουνε σε κέφι; Αντ. Ποιος χορός τους έφερνε στο κέφι πιο πολύ; Ερ. Ναι. 22

23 Αντ. Τα χανιώτικα και ο στειακός πηδηχτός, αυτοί οι δυο τους έφερναν στο κέφι. Και ο πεντοζάλης. Πεντοζάλης, πηδηχτός και χανιώτικος τους έφερναν στο κέφι. Ύστερα, στα ευρωπαϊκά γινότανε πανζουρλισμός. Ερ. Όταν ο χορευτής ήθελε να σηκώσει μια κοπέλα, τι κομμάτι διάλεγε; Αντ. Ζητούσε μια Κομπασίρτα, ζητούσε ένα ταγκό που να χει ρυθμό, μια μισιρλού, αλλά έπαιρνες άδεια απ τον πατέρα της κοπέλας να χορέψεις, έλεγες «επιτρέπεται να χορέψω την κόρη σου»; Αν σου λεγε όχι, όχι. Εκείνα τα χρόνια μιλάμε τώρα. Ερ. Μπορούσε να σου πει όχι; Αντ. Υπήρχε περίπτωση αν δεν χόρευες τίμια. Μιχ. Η κοπέλα ποτέ δεν στο λεγε για να μην δημιουργήσει καυγά. - Άμα δεν ήταν ηθικός ο χορευτής του λεγε ο πατέρας της όχι. Όταν χόρευες ηθικά, χόρεψε όποια κοπέλα ήθελες. Ερ. Η κοπέλα πάντως δεν μπορούσε να πει την άποψή της; Αντ. Κοίταξε να δεις, η κοπέλα που δεν ήθελε να χορέψει με κανένα κι έκανε διαλογή στους νεαρούς δεν ερχότανε στο γλέντι, γιατί θα δημιουργήσει καυγά, να διαλύσει το γλέντι. Ήσουνα υποχρεωμένη αφού ήρθες στο χορό να χορέψεις και τον Μεμέτη και τον μαύρο και τον άσπρο νεαρό. Δεν ήτανε δηλαδή είτε άσχημος, να διαλέξει τον όμορφο να χορέψει, μπορεί να χε αίσθημα η κοπέλα μ ένα νεαρό, σου λέει δεν μπορώ να χορέψω. Και χόρευε με τον νεαρό που είχε. Ερ. Σας είχε τύχει ποτέ μια κοπέλα να έρθει να σας ζητήσει να χορέψει μόνη της ή κάτι; Αντ. Τώρα τελευταία ναι. Στην αρχή δεν γινότανε ποτέ. Τώρα τελευταία γινότανε, αλλά τα παλιά χρόνια που παίζαμε μόνο ο νεαρός ερχότανε «παίξε αυτό το χορό να χορέψω». Αλλά η κοπέλα ποτέ δεν μας ζήτησε χορό. Μόνο τώρα τελευταία που έχει εξελιχθεί ο κόσμος ζητούσαν κι οι κοπέλες ό,τι θέλανε. Ερ. Έπαιζαν όργανα οι γυναίκες; Αντ. Είχε, πολλές φορές παίζανε ακορντεόν. 23

24 Ερ. Μαντολίνο; Αντ. Και μαντολίνο. Ερ. Βιολί; Αντ. Βιολί δεν έχω ακούσει καμιά κοπέλα να παίζει. Μπορεί να έχει κοπέλες, αλλά δεν έχω δει καμιά κοπέλα. Μαντολίνο, ακορντεόν οι κοπέλες παίζανε. Ερ. Τι παίζανε, τι κομμάτια παίζανε στο μαντολίνο; Αντ. Τα συνηθισμένα, κοντυλιές στειακές. Ερ. Πηδηχτό παίζανε; Αντ. Είναι δύσκολο κομμάτι ο πηδηχτός για να το παίξεις, πολύ δύσκολο. Ερ. Σε μαντολίνο; Αντ. Εγώ τον παίζω, δεν έχω πρόβλημα αλλά ο πηδηχτός θέλει μαεστρία και στο βιολί και στο μαντολίνο. Δηλαδή πρέπει να σαι μαγκιόρος, να έχεις ρυθμό, να ξέρεις τα γυρίσματα όλα και να τα κρατείς και λίγο. Όταν παίζεις να μήν τ αλλάζεις συνέχεια-συνέχεια να τα κρατάς και λιγάκι να χορεύει ο χορευτής. Όταν του κάνεις συνέχεια αλλαγές, αλλάγες δεν είναι αυτός χορός. Ερ. Κύριε Μιχάλη τον πηδηχτό εσείς από πού τον αρχίζετε; Υπάρχει δηλαδή κάποια συγκεκριμένη χορδή που τον αρχίζετε τον πηδηχτό; Από την τέταρτη, ας πούμε; Μιχ. Όπως ακούγαμε τους παλιούς που τονε παίζανε, τονε παίζαμε κι εμείς. Δεν ξέραμε κιόλα. Αντ. Συγνώμη κιόλα, από τη ρε χορδή, συγκεκριμένα από τη σολ. Την κλίμακα σολ. Από κει τον αρχινάμε. Συγνώμη κιόλα που επεμβαίνω αλλά αυτό δεν ρωτήσατε; από ποια χορδή τον ξεκινάμε; από τη ρε τη χορδή του βιολιού κι από την κλίμακα σολ. Ερ. Και πού τελειώνετε; Αντ. Πάλι στο σολ τελειώνεις. Ερ. Οπωσδήποτε πρέπει να τελειώσεις στο σολ όμως; 24

25 Αντ. Συνήθως το κάτω τραγούδι, από κει πας ξανά δε λέμε για την εισαγωγή- αλλά από κει που αρχινάς, κει θα τελειώσεις: από φα, από ντο, από σολ, από ρε, έτσι συνήθως το τελειώναμε. Κι έτσι πρέπει να ναι, κατά τη γνώμη μου. Μιχ. Κι όλοι οι χοροί πρέπει να κανονίσεις, όταν κόψεις το βιολί, σταματήσεις είτε κοντυλιά παίζεις, είτε συρτού, είτε ταγκού είτε οτιδήποτε, πρέπει να ξέρεις πού θα σταματήσεις, γιατί άμα το σταματήσεις και είναι ο χορευτής, έχει λυγίσει το πόδι του έτσι, τονε κόβεις. Ενώ πρέπει να κανονίσεις τα πόδια του να ναι δηλαδή έχει μυστικά μέσα η μουσική. Κι ακόμα δεν μπορεί να σταματήσεις, πρέπει να ξέρεις το σταμάτημά του. Πώς θα το σταματήσεις, πώς θα τ αρχίξεις. Αντ. Όπως αρχινάς έτσι τελειώνεις. Κατά τη γνώμη μας. Τώρα, μορφωμένος άνθρωπος, ξέρετε καλύτερα. Όπως αρχινάς, έτσι δεν θα τελειώσεις; Προς Θεού. Ερ. Εμείς μαθαίνουμε από σας, θέλουμε ν ακούσουμε τι κάνετε εσείς. Μιχ. Εσείς είσαστε μορφωμένοι, εμείς είμαστε αυτοδίδακτοι Ερ. Αυτό που λέω το πιστεύουμε και το τηρούμε. Μαθαίνουμε από σας, θέλουμε να δούμε τι κάνετε εσείς. Αυτό που κάνετε είναι η ζωντανή παράδοση και εμείς μελετάμε αυτή τη ζωντανή παράδοση και θέλουμε να τη δούμε πώς είναι στα χέρια σας. Όχι τι θέλουμε εμείς, ή τι μας αρέσει ή τι δεν μας αρέσει, αλλά εσείς τι κάνετε; Αυτό μας ενδιαφέρει. Γι αυτό κάνουμε αυτές τις ερωτήσεις και μη διστάζετε ν απαντήσετε. Αντ. Θα μου επιτρέψετε να πω δυο κουβέντες. Είσαστε άξιοι συγχαρητηρίων, διότι εξαιτίας εσάς θα κρατηθεί η παράδοση. Εμείς θα πεθάνουμε, όλοι οι παλιοί όλοι θα πεθάνουμε, λοιπόν, πρέπει να μείνει όμως κι αυτό το κομμάτι να το δούνε και οι πιο νεότερες γενιές, γιατί να χαθεί, και να μη μείνει ή καλό ή κακό. Αλλά τα συγχαρητήρια αξίζουν σε σας που κρατάτε την παράδοση, γιατί θα την συνεχίσετε και θα την γράψετε, θα την ηχογραφήσετε, όπως το κάναμε να μείνει. Γιατί άμα δεν γραφτεί, θα χαθεί. 25

26 Ερ. Λοιπόν ο πηδηχτός μου είπατε ξεκινάει από σολ και κανονικά θα πρέπει να καταλήξει σε σολ. Έτσι; Αντ. Ναι. Ερ. Ποτέ το τελειώνανε με ασκομαντούρα; Δηλαδή με μια στροφή που θυμίζει το παίξιμο, που θυμίζει το ύφος ασκομαντούρα. Αντ. Όχι, δεν σταματάει ποτέ, με το παίξιμο της ασκομαντούρας. Ερ. Όχι, δεν τελειώνει; Αντ. Όχι, ποτέ δεν τελειώνει εκεί. Πας, συνεχίζεις άλλα γυρίσματα και έρχεσαι πάλι στην κανονική κλίμακα. Ερ. Για τις κοντυλιές έχετε την ίδια άποψη, ότι δηλαδή εκεί που αρχίζει το προηγούμενο πρέπει να τελειώσει; Αντ. Ναι απόλυτα. Κι όχι μόνο οι κοντυλιές, οποιοδήποτε τραγούδι κατά τη γνώμη μου, την προσωπική μου άποψη. Ερ. Εσείς κύριε Μιχάλη τι νομίζετε; Μιχ. Ναι, έτσι είναι. Αντ. Θα του κάνω την εισαγωγή, αν την ξέρεις φυσικά, γιατί αλλιώς μήν την παίζεις καθόλου, θα την κάνεις σαλάτα, να την ξέρεις την εισαγωγή στο κάθε τραγούδι από πού είναι αρχινισμένη, από φα ή από ντο ή από σολ, όπου είναι η εισαγωγή το κάθε τραγούδι που ταιριάζει καλύτερα, γιατί το κάθε τραγούδι έχει την κλίμακά του και καταλήγεις πάλι απ εκεί που άρχισες, κι αν είναι από το Φα, από το Ντο, από το Σολ. Αυτή είναι η προσωπική μου άποψη. Δεν ξέρω εσείς τι γνώμη έχετε; Ερ. Εμείς ακούμε, κύριε Μιχάλη, εσείς τι γνώμη έχετε. Όταν ξεκινάτε τη μπουχλουμπού, θα πρέπει να τελειώσετε πάλι σε κοντυλιές του ρε, πάλι της μπουχλουμπού; Μιχ. Εάν δεν παίζω συνέχεια τον ίδιο δίσκο, ναι. Άμα δεν κάμω τον ίδιο δίσκο. Άμα κάμω γύρισμα άλλη κοντυλιά, πρέπει να βρω τρόπο πού θα ξεφύγω από την μπουχλουμπού να παίξω άλλο. Ερ. Το κάνετε αυτό, δηλαδή συνηθίζεται; 26

27 Μιχ. Το κάναμε αλλά άμα δεν ξέρεις να το κάμεις, καλύτερα να παίζεις τον ίδιο συνέχεια μη τα κάμεις σαλάτα. Ερ. Και συνήθως από την μπουχλουμπού πού πηγαίνατε άμα θέλατε να πάτε κάπου αλλού; Μιχ Καμιά φορά στειακές πάλι κοντυλιές, ανοιχτές, του λα. Ερ. Για να καταλάβω, είπατε κάτι για δίσκο τώρα; Όταν λέτε δίσκο τι εννοείτε; Μιχ Δηλαδή άλλη κοντυλιά που λέμε, όχι την μπουχλουμπού, μια άλλη κοντυλιά Ερ. Αυτό είναι σωστό που κάνετε, δηλαδή το δέχεται ο κόσμος, πώς τους πάει; Μιχ Άμα παίξεις πολύ ώρα σ ένα γλέντι την ίδια κοντυλιά κι αλλάζεις κοντυλιά ξεκουράζεται κι ο τραγουδιστής κι ο λυράρης. Δηλαδή είναι όπως παίζουνε τα μεγάλα συγκροτήματα, τα κλαρίνα, έχουνε ένα ψηλό πρόγραμμα καλαματιανά και παίζουν τρία τέσσερα γυρίσματα και γυρίζουνε συνέχεια. Το ίδιο πράμα κι εμάς. Άμα θέλουμε να βάλουμε μία στειακιά κοντυλιά, μπορούμε να βάλουμε κι άλλη να πούνε κάμποσες μαντινάδες και μετά εξεκουράζεται και ο τραγουδιστής κι ο λυράρης. Ερ. Να το ρωτήσω αλλιώς. Η μπουχλουμπού από τι αποτελείται, από γυρίσματα. - Βέβαια. Ερ. Πόσα περίπου; - Τέσσερα είναι, πέντε είναι, έξι είναι, πολλά. Ερ. Παίζετε εσείς την μπουχλουμπού και ξεκινάτε το πρώτο γύρισμα, βάζετε ένα δεύτερο, ένα τρίτο, ένα τέταρτο. Τελειώνουν αυτά, θα βάλετε κάτι άλλο, θα ξαναπαίξετε κάποια γυρίσματα της μπουχλουμπού; - Ναι. Ερ. Θα παίξετε. Λοιπόν τελειώσατε, τα παίξατε αυτά τα τέσσερα, πέντε, μετά τι θα βάλετε; 27

28 - Ή από την αρχή ή άλλο άμα μας ζητήσουνε. Ή μπορεί να το κρατήσουμε πολύ ώρα, να κρατήσει ο δίσκος. Ερ. Μπορεί να βάλετε κάποιο άλλο; - Ναι. Ερ. Τις κοντυλιές τις παίζετε από άλλη χορδή; - Ναι. Ερ. Δηλαδή τα ίδια γυρίσματα τα παίζετε από άλλη χορδή; Άμα θέλουμε τη παίζουμε απ το λα, μι. Κι ο Παύλος καμιά φορά τα παίζει από Λα, Μι. Μή βλέπεις που η λύρα, δεν έχει την επέκταση η λύρα, δεν μπορεί να τονε παίξει από κει που τονε παίζουμε εμείς. Τονε παίζει απ τη πρώτη κι απ τη δεύτερη. Δεν μπορεί να το παίξει απ εκεί που τον παίζουμε εμείς στο βιολί. Τα γυρίσματα τα δυό, δεν μπορεί να τα γυρίσει η λύρα. Ερ. Δηλαδή της μπουχλουμπού τα γυρίσματα, όταν τελειώσουν, θα πάτε στα γυρίσματα του φα του Καλογερίδη; Μιχ Ασφαλώς, άμα θέλουμε να παίξουμε Καλογερίδη θα πάμε στον Καλογερίδη. Ερ. Θα κάνετε κάτι που το αυτί θα ξεκουραστεί δηλαδή; Μιχ Κι εμείς ξεκουραζόμαστε, κι αυτός απού τραγουδάει, του δίνεις πιο πολύ κέφι και κείνος που χορεύει τώρα. Ερ. Αλλά θα πιάσετε, ας πούμε, τις κοντυλιές του φα, θα τις παίξετε μετά συνέχεια απ τη μπουχλουμπού, θα τις παίξετε απ την ίδια χορδή που είχατε πιάσει τη μπουχλουμπού ή θα αλλάξετε; Μιχ Εξαρτάται απ την κοντυλιά, από ποια κλίμακα πιάνεται. Ερ. Οπότε θ αλλάξετε; Μιχ Ναι, βέβαια. Ερ. Και θα το ενώσετε με τι; Μιχ Θα το ενώσω, αλλά πρέπει να σαι τεχνίτης, να χεις καλό μυαλό για να πιάσεις τη νότα, δηλαδή την κλίμακα που λέτε οι μουσικοί. Ερ. Άρα θα αλλάξετε κι εσείς θα τον ακολουθήσετε; 28

29 Σίγουρα, αμέσως, κατευθείαν. Με το τσάκισμα που κάνει αμέσως... Ερ. Κύριε Μιχάλη λέτε ποτέ ότι παίζετε λυρίστικα; Μιχ. Άμα μας αρέσει το παίζουμε και λυρίστικα. Ερ. Τι εννοείτε; Τι κάνετε δηλαδή, τι αλλάζετε; Μιχ. Τίποτα, θα το παίξουμε μι, λα, που το παίζει η λύρα. Δεν έχει προέκταση να παίξει να βγει από πάνω όπως βγαίνουμε εμείς στα συρτά. Ερ. Θα το παίξετε μι, λα, τι εννοείτε; Μιχ. Στις πρώτες χορδές. Ερ. Στις δυο πρώτες μόνο χορδές; Μιχ. Ναι. Αυτοί ως επί το πλείστον χρησιμοποιούν τις πρώτες πάντοτε. Ερ. Δηλαδή αφήνετε στην άκρη το πρώτο μι; Το μι φεύγει. Ερ. Δηλαδή δεν παίζετε τη μι την τελευταία χορδή όταν παίζετε λυρίστικα; Μιχ. Όταν παίζουμε λυρίστικα παίζουμε την πρώτη του βιολιού. Την πρώτη τη μι. Ερ. Α, τις δυο πρώτες χορδές; Μιχ. Ναι. Ερ. Δεν παίζετε τις δύο μπάσες, τις πίσω; Μιχ. Ενώ είναι η ίδια κοντυλιά, επειδή δεν έχει η λύρα την τρίτη χορδή, την τέταρτη, την παίζεις στην πρώτη. Αλλά οι καλοί τεχνίτες, οι λυράρηδες, που ναι σχεδόν διαβασμένοι βέβαια, ξέραν κι αυτοί κλίμακες που τις θαυμάζεις στη λύρα, μπορεί να βγάζουν και δικά τους, είναι αξιόλογοι, όλοι γενικά, μελετούνε, προσπαθούνε, διαβάζουνε, δεν κάθονται σαν εμάς που βαστάμε το σκαπέτι. Ερ. Όχι, δεν υποτιμούμε μ αυτό που λέμε, απλώς θέλουμε να δούμε αν στο βιολί μπορείτε να παίξετε, γιατί άκουσα κάποιους να λένε «παίζει με λυρίστικο ύφος», δηλαδή μια κοντυλιά την παίζει με λυρίστικο ύφος και θέλουμε να δούμε πώς παίζεται αυτό, τι κάνετε δηλαδή όταν παίζετε με λυρίστικο ύφος μια κοντυλιά; Την τεχνική του, τι κάνετε; 29

30 Μιχ. Η τεχνική είναι όπως το βγάζει η λύρα να το βγάζουμε κι εμείς. Όπως μου λέει «παίζεις καλά, αλλά παίζεις λυρίστικα», δηλαδή τα λυρίστικα επειδή παίζω τα συρτά. Καταλάβατε; Τα συρτά είναι συνδεδεμένα με τη λύρα. Παύλ Να συμπληρώσω κάτι; Εκείνη την εποχή ζητούσαν όλοι τα χανιώτικα, όλοι, γυναίκες, γέροι και γενικά. Άπαξ και δεν έπαιζες συρτά δεν έβγαζες γλέντι και σήμερα ακόμη, συρτά πάρα πολλά. Το γλέντι δηλαδή αν θα βαστάξει δώδεκα ώρες, οι οχτώ ώρες είναι συρτά, οι τέσσερις είναι διάφορα: καλαματιανά, μπάλα και διάφορα άλλα τραγούδια και κάποιοι τα ζητάνε στην Αθήνα, όλο τέτοια τραγούδια, διότι ο κόσμος ενθουσιαζότανε πάρα πολύ, όπως είπα και προηγουμένως, με τα Χανιώτικα. Διότι εδώ δεν είχαμε λύρες και κακώς δεν τα μάθανε εδώ, γιατί έρχεται η περίπτωση, πρέπει να ξέρει κανείς για να βγει σε γλέντι να χορέψει ο χορευτής Ερ. Γιατί πρέπει να παίξετε λυρίστικα; Παύλ Γιατί το ζητούσαν έτσι οι χορευτές «παίξε μου ένα συρτό χανιώτικο». Ερ. Επειδή είχανε το άκουσμα της λύρας δηλαδή; Παύλ Ναι, είχαν το άκουσμα της λύρας, μι-φα παίζει η λύρα, θα σου παίξω εγώ ρε-σολ. Διφωνία, ως το πρωί. Τα ζητούσαν αυτά τα κομμάτια, οι πιο παλιοί. Μιχ. Σας αρέσει δηλαδή ο τρόπος που παίξαμε εδώ οι ερασιτέχνες; Ερ. Βεβαίως. Μιχ. Χωρίς να διαβάσουμε τίποτα και χωρίς να κάτσουμε να μελετήσουμε μουσική, ό,τι πιάσει τ αυτί μας, αυτοδίδακτα όλα, με τ αυτί, εμείς προσπαθούμε, γι αυτό κάνουμε και το χαμηλό κούρδισμα, προσπαθούμε να βγάλουμε όσο μπορούμε γλυκιά μουσική με το χαμηλό κούρδισμα βέβαια. Και το ψηλό δίνει, διότι όταν είσαι νευρικός στο τόξο και χαμηλά να σαι βγάνεις μουσική. Δεν θέλει το όργανο νευρικότητα. Ερ. Για το λυρίστικο που λέγαμε προηγουμένως, όπως είναι οι χορδές, να πιάσουμε το βιολί γιατί ακριβώς κάτι δεν είπαμε καλά. Όταν παίζετε 30

31 λυρίστικα, ποιες χορδές παίζετε; Αυτές, δηλαδή αυτές τις τρεις, σ αυτές τις τρεις παίζεται. Αυτή την αφήνετε έξω; Μιχ. Όχι, άμα παίζουμε λυρίστικα παίζουμε σ αυτές τις δυο. Πρέπει να πούμε ότι ο Σκορδαλός κι ο Μουντάκης πάλι... (παίζει βιολί με λυρίστικο ύφος). Το πιάνω με τ αυτί κατευθείαν. Δεν έχει σημασία. Το ίδιο το παίζεις και με το βιολί, το ίδιο. Ερ. Χτυπήστε λίγο με το βιολί τις δύο χορδές αυτές. Μιχ. (Παίζει βιολί). Ερ. Από λα αρχίζει το χορδίζει μία θέση κάτω ή μια τετάρτη πάνω. Μιχ. (Παίζει βιολί). Ερ. Να μας χτυπήσει μια φορά τις χορδές έτσι όπως τις έχει να δούμε πού τις έχει Μιχ. (Παίζει βιολί). Ερ. Για ν ακούσουμε τις χορδές; Μιχ. (Χτυπάει χορδές) Ερ. Κύριε Μιχάλη έτσι παίζατε πάντα; Μιχ. Ναι. Ερ. Μ αυτό το κούρδισμα; Μιχ. Ναι. Τώρα κι οι άλλοι μαθαίνουνε Ερ. Ήταν άλλες οι νότες στο κανονικό κούρδισμα ή οι ίδιες νότες απλώς ήτανε πιο ψηλά; Ίδιες νότες απλώς άλλαζε ο τόνος. Ίδιες νότες, ίδιες κλίμακες, αλλά άλλαζε ο τόνος της μουσικής. Όσο πηγαίνουμε πάνω... Μιχ Είναι επίτευγμα αυτό που μαθαίνουμε μόνοι μας, είναι επίτευγμα δηλαδή αξιόλογο εκείνο που κάνουμε. Τώρα τ ακούει αυτό και θα περάσει μια βδομάδα να το ξανακούσει, ό,τι πιάσει αυτή την ώρα διότι ό,τι πιάσω τη μια ώρα, εκεί, πού παίζω, στο Λα; θα πάω στο σπίτι. Δηλαδή μπορεί να το πιάσω στο χωράφι με το ραδειάκι, θα πάω στο σπίτι να μην το ξεχάσω. 31

32 Ερ. Κύριε Μιχάλη γιατί δεν το κουρδίζετε το βιολί ποτέ όπως το κουρδίζει ο κύριος Παύλος ας πούμε; Μιχ. Διότι είπα ότι μου αρέσει πιο καλά η μαλακιά η μουσική και δεν παίζω και νευρικά και προσπαθώ και βγαίνει πιο γλυκιά η μουσική. Όσο και γλυκά να θέλεις να το βγάλεις, το ψηλό κούρδισμα, δεν έχει την ίδια αυτή. Ερ. Δεν είναι θέμα ψηλού, είναι ότι έχει άλλες νότες. Μιχ. Έχει άλλες νότες και παίζεις και πιο μαλακά, δεν παίζεις δηλαδή.. Ερ. Ναι, ακούγεται σαν βιολί. Πέστε μου πώς θα παίξετε τώρα σε πανηγύρι. Κουρντίστε το βιολί. Μιχ. Εκεί. Δεν έχω πρόβλημα. Ερ. Όπως παλιά, κούρδισέ το ψηλά να δούμε τι θα βγάλει; Μιχ. (Κουρδίζει το βιολί). Ερ. Μι, λα, ρε, σολ. Κύριε Μιχάλη εντάξει. Ξανακατέβασέ το εκεί που το είχες. 32