ΣΙΜΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΙΜΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΑΥΓΟΛΟΥΠΗΣ Εξεταστική επιτροπή Αυγολούπης Σταύρος, καθηγητής του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ, επιβλέπων Τσιάκαλος Γεώργιος, καθηγητής του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ, μέλος της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής Κουμαράς Παναγιώτης, καθηγητής του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ, μέλος της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής Κογκίδου Δήμητρα, καθηγήτρια του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ Μαρκόπουλος Ιωάννης, αναπληρωτής καθηγητής του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ Σέρογλου Φανή, επίκουρη καθηγήτρια του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ Παυλίδης Περικλής, επίκουρος καθηγητής του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ

2 αφιερώνεται στους γονείς μου 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Τι είναι επιστήμη; Επιστημονικός γραμματισμός Φιλοσοφία της Επιστήμης (Επιστημολογία) Κλασικός εμπειρισμός Λογικός Θετικισμός (ή Λογικός Εμπειρισμός ή Νεοθετικισμός) Κριτικός Ορθολογισμός Ιστορικισμός (ή ιστορικός σχετικισμός) Ερευνητικά προγράμματα (Imre Lakatos) Επιστημολογικός σχετικισμός ΓΙΑΤΙ Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΗ ΣΗΜΕΡΑ; Σύγχρονη αμάθεια Ο επιστημονικός γραμματισμός ως εργαλείο επιβίωσης Ο επιστημονικός γραμματισμός ως προμηθεϊκό φως Δημόσια κατανόηση των φυσικών επιστημών: Οφέλη κατά Thomas και Durant Όφελος για την Επιστήμη Όφελος για τις Εθνικές Οικονομίες Όφελος για την Εθνική Ισχύ και Επιρροή Όφελος για τους πολίτες Όφελος για τη Δημοκρατική Διακυβέρνηση Όφελος για την Κοινωνία ως Σύνολο Όφελος για το Πνεύμα Αισθητικό Όφελος Ηθικό Όφελος Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑΣ Ορόσημα της Αστρονομίας Η γοητεία της Αστρονομίας Η Αστρονομία καίριος παράγοντας διαμόρφωσης της ανθρώπινης σκέψης Η θέση του ανθρώπου στον χώρο και στον χρόνο Η Αστρονομία ως διαρκής υπόμνηση της αέναης μεταβολής Η Αστρονομία καταρρίπτει πλάνες Η Συμβολή της Αστρονομίας στην επιστημονική γνώση Πρακτικά οφέλη από την Αστρονομία Αισθητικά οφέλη από την Αστρονομία Ο ρόλος της δημόσιας κατανόησης της Αστρονομίας

4 4. ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Ευρωβαρόμετρο PISA Οι δικές μας έρευνες στο ΑΠΘ Φαινόμενο του θερμοκηπίου και κλιματική αλλαγή Μελέτη της κατανόησης βασικών εννοιών και φαινομένων Αστρονομίας από δασκάλους Γνώση και κατανόηση θεμάτων Αστρονομίας από φοιτητές του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Ψευδοεπιστήμη Γενικά Αστρολογία Μια δική μας έρευνα σχετικά με την Αστρολογία ΧΑΜΗΛΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΜΑΣ: ΠΙΘΑΝΕΣ ΑΙΤΙΕΣ & ΠΙΘΑΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ Πιθανές Αιτίες Πιθανές Λύσεις ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4.Ι ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4.ΙΙ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4.ΙII ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4.IV ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Στην εκπόνηση αυτής της διατριβής πολύτιμος αρωγός στάθηκε ο επιβλέπων καθηγητής, κ. Σταύρος Αυγολούπης, δάσκαλός μου εδώ και είκοσι χρόνια. Μου δίδαξε τα πρώτα Μαθηματικά και την Αστρονομία στα έδρανα του Τμήματος Φυσικής και από τότε δεν έπαψε να είναι για μένα πηγή γνώσης και έμπνευσης. Τον ευχαριστώ θερμά. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Γεώργιο Τσιάκαλο, μέλος της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, για τις οξυδερκείς και χρήσιμες παρατηρήσεις του. Τον καθηγητή κ. Παναγιώτη Κουμαρά, μέλος της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, για την πάντα πρόθυμη συνεργασία του και για τις γόνιμες συζητήσεις που είχαμε στη διάρκεια της εκπόνησης της διατριβής. Τον επίκουρο καθηγητή κ. Περικλή Παυλίδη για την προσεκτική μελέτη και τον λεπτομερή σχολιασμό της διατριβής. Τη μεγαλύτερη ευγνωμοσύνη οφείλω στους γονείς μου. Με το παράδειγμά τους έδωσαν νόημα και περιεχόμενο στις έννοιες αυτοθυσία και προσφορά. Μου έμαθαν, έτσι, το πώς αξίζει να ζω. Μου έμαθαν, επίσης, ότι το παράδειγμα είναι η πιο αποτελεσματική παιδαγωγική μέθοδος. Σίμος Οικονομίδης 5

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοποί Βασικοί σκοποί αυτής της διατριβής είναι: Σ1. Να διερευνήσει τη σημασία, για τον σημερινό πολίτη, της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών γενικά και της Αστρονομίας ειδικότερα. Σ2. Να διερευνήσει το επίπεδο της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών στη χώρα μας σήμερα. Δευτερεύοντες σκοποί είναι: Σ3. Να εξετάσει το ερώτημα: τι είναι επιστήμη; Σ4. Να εντοπίσει τους παράγοντες που παρακωλύουν τη δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών και να προτείνει ενδεικτικά δράσεις που θα την προαγάγουν. Διάρθρωση Με βάση αυτή τη σκοποθεσία η διάρθρωση των κεφαλαίων έχει ως εξής: 1. Περί επιστήμης (Σ3) 2. Γιατί η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών είναι απαραίτητη στον πολίτη σήμερα; (Σ1) 3. Η σημασία της Αστρονομίας (Σ1) 4. Δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών (Σ2) 5. Χαμηλό επίπεδο δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών στη χώρα μας: Πιθανές αιτίες και πιθανές λύσεις (Σ4) 6. Συμπεράσματα 6

7 1. ΠΕΡΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ «Κάθε ανθρώπινη γνώση είναι αβέβαια, ανακριβής και μερική» Bertrand Russell 1.1. Τι είναι επιστήμη; Τα λεξικά ορίζουν το λήμμα επιστήμη ως σύνολο συστηματοποιημένων γνώσεων. Κατά την κλασική έννοια της επιστήμης (Αριστοτέλης, Descartes, Galilei) η επιστήμη νοείται ως ένα σύστημα αληθινών προτάσεων για ένα θέμα, ταξινομημένων με λογική τάξη. 1 Κατά την αριστοτελική αντίληψη, τρία είναι τα θεμελιώδη γνωρίσματα της επιστήμης: η καθολικότητα, η αναγκαιότητα και η αλήθεια των αποφάνσεών της. 2 Ο όρος επιστήμη συναντάται και στον Πλάτωνα, όπου χρησιμοποιείται για να σημάνει τη γνώση. Γράφει ο φιλόσοφος στον Θεαίτητο ( 201)): «Ἒ στιν οὖν ἐπιστήμη δόξα ἀληθής μετά λόγου». Δηλαδή: επιστήμη (γνώση εξακριβωμένη, βεβαιωμένη) είναι μια γνώμη που έχει επαληθευτεί με τη λογική ικανότητα των ανθρώπων. 3 Ήδη, στον ορισμό του Πλάτωνα προτάσσεται η απαίτηση του διυποκειμενικού ελέγχου, ώστε να γίνεται επαλήθευση. Με πιο σύγχρονους όρους η ίδια απαίτηση διατυπώνεται ως εξής: επιστημονική γνώση είναι η γνώση που παράγεται και εγκρίνεται από την επιστημονική κοινότητα (όπου επιστημονική κοινότητα ορίζεται ως το σύνολο των ανθρώπων που αναγνωρίζονται ως επαγγελματίες παραγωγοί γνώσης στον πολιτισμό μας). 4 Σε κάθε περίπτωση, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η έκθεση, η κρίση, η συμφωνία, η εμπειρική συμμαρτυρία. Η επιστήμη δεν γίνεται σε μοναχικό ρεμβασμό και δεν είναι 1 Ευθύμης Γ. Παπαδημητρίου, Θεωρία της Επιστήμης και Ιστορία της Φιλοσοφίας, Gutenberg, Αθήνα 2004, σ Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ Μετάφραση: Φ. Κ. Βώρος, Για το νόημα του όρου Αλήθεια: Σχεδίασμα για μια προσέγγιση στην έννοια της Αλήθειας από την Αρχαιότητα ως τους καιρούς μας, περιοδικό Φιλοσοφείν, 38, Ιούνιος Geoffrey Thomas and John Durant, Why should we promote the public understanding of science? Scientific Literacy Papers 1 (1987), pp

8 βιωματικό παραλήρημα κάποιων θεόπνευστων εγκεφάλων. 5 Εκείνος που παράγει μια θεωρία, δεν νομιμοποιείται να την επικυρώσει ο ίδιος. Στην επιστήμη δεν νοείται ατομική επικύρωση. Η θεωρία εκτίθεται, κρίνεται και είτε επικυρώνεται είτε απορρίπτεται στο πλαίσιο μιας κοινότητας. Η επιστημονική γνώση είναι στην ουσία μια συνομολογία επαϊόντων. Από την άλλη μεριά, η ομοφωνία επιστημόνων δεν εξασφαλίζει πάντα την ορθότητα μιας απόφανσης. Στις αρχές του εικοστού αιώνα οι επιστήμονες σχεδόν ομόφωνα διεκήρυσσαν ότι η πτήση σώματος βαρύτερου του αέρα είναι αδύνατη και ότι οποιοσδήποτε θα επιχειρούσε να κατασκευάσει αεροπλάνα είναι ανόητος. 6 Όπως θα δούμε και στο τρίτο κεφάλαιο, συχνά όχι μόνο η κοινωνία γενικά αλλά και η επιστημονική κοινότητα ειδικότερα επέδειξε αρτηριοσκληρωτική συμπεριφορά απέναντι σε ρηξικέλευθες ιδέες ή θεωρίες. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι μια ιδέα ή θεωρία δεν χρειάζεται την επικύρωση της κοινότητας. Φαίνεται, τελικά, ότι η επικύρωση από την κοινότητα είναι αναγκαία συνθήκη εγκυρότητας μιας πρότασης αλλά όχι και ικανή. Κι αυτό γιατί ολόκληρη η επιστημονική κοινότητα σκέπτεται και κρίνει στο πλαίσιο ενός παραδείγματος (παραδειγματική φάση της επιστήμης, κατά Kuhn βλ. παρακάτω σε αυτό το κεφάλαιο: Ιστορικισμός). Αν το παράδειγμα έχει κάποιο σφάλμα, τότε το σφάλμα αυτό υπεισέρχεται στη σκέψη και στην κρίση όλων των επιστημόνων, εωσότου να εμφανιστεί μια καινούρια πρόταση η οποία θα θέσει τις βάσεις μια επανάστασης (επαναστατική φάση της επιστήμης, κατά Kuhn), η οποία θα οδηγήσει στην αποδοχή ενός νέου παραδείγματος. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ενδέχεται, και έχει συμβεί, η επιστημονική κοινότητα να μην αναγνωρίσει αμέσως την αλήθεια (ή, ας πούμε, την ορθότητα ή τη χρησιμότητα) μιας νέας ιδέας ή θεωρίας, λόγω προσκόλλησης στο ισχύον παράδειγμα. Θα την αναγνωρίσει, τελικά, με κάποια καθυστέρηση. Αυτή η καθυστέρηση είναι ένα κάποιο μέτρο της πλαστικότητας των νοητικών κατασκευών και θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη. Μοιάζει με την καταστατική αδράνεια που παρουσιάζει ένα φυσικό σύστημα σε κάθε μεταβολή και, αν έτσι ιδωθεί, δεν αναιρεί την αξία της ομοφωνίας. 5 Ευθύμης Γ. Παπαδημητρίου, Θεωρία της Επιστήμης και Ιστορία της Φιλοσοφίας, Gutenberg, Αθήνα 2004, σ Arthur C. Clarke, Profiles of the Future, κεφ. 1. 8

9 Παράδειγμα καταστατικής αδράνειας φυσικού συστήματος σε μεταβολή: ένα σώμα στο οποίο προσφέρεται θερμότητα καθυστερεί να ισορροπήσει στη νέα θερμοκρασία. Αυτό δεν σημαίνει ότι ακυρώνεται η δυνατότητα να παίρνουμε από αυτό το σώμα ακριβείς μετρήσεις θερμοκρασίας. Το ζήτημα αυτό της καθυστέρησης αναγνώρισης της αλήθειας μιας νέας ιδέας ή θεωρίας επιβεβαιώνει τον ιστορικό χαρακτήρα της επιστήμης, που επισημάνθηκε αρχικά από τον Karl Popper και κατόπιν, πιο αναλυτικά και με βαθύτερο νόημα, από τον Thomas Kuhn, όπως θα δούμε παρακάτω σε αυτό το κεφάλαιο. Η μοντέρνα αντίληψη για την επιστήμη στρέφεται προς την ίδια την επιστημονική εργασία και ενδιαφέρεται για τη μέθοδο, την έρευνα και την πειραματική θεμελίωση της γνώσης. 7 Σύμφωνα με τον Bernal 8, η επιστήμη μπορεί να προσεγγιστεί ως: 1. Θεσμός 2. Μέθοδος 3. Συσσωρευμένη γνώση 4. Παράγοντας της παραγωγικής διαδικασίας, ως παραγωγός κοσμοθεωριών 1.2. Επιστημονικός γραμματισμός Ο επιστημονικός γραμματισμός είναι άλλος ένας όρος που θα χρησιμοποιήσουμε στη συνέχεια, επομένως χρειάζεται και αυτός ορισμό. Οι Thomas και Durant, ανατρέχοντας στη βιβλιογραφία, συνέθεσαν την παρακάτω λίστα χαρακτηριστικών του επιστημονικού γραμματισμού, η οποία ομολογούν οι συγγραφείς απέχει από το να είναι ικανοποιητική, αλλά δεν παύει να έχει αξία: 1. Κατανόηση της φύσης, των σκοπών και των ορίων της επιστήμης. Αντίληψη της «επιστημονικής προσέγγισης» λογικά επιχειρήματα, ικανότητα γενίκευσης, συστηματοποίησης και πρόβλεψης. Οι ρόλοι της θεωρίας και της παρατήρησης 7 Ευθύμης Γ. Παπαδημητρίου, Θεωρία της Επιστήμης και Ιστορία της Φιλοσοφίας, Gutenberg, Αθήνα 2004, σ J. D. Bernal, Η Επιστήμη στην Ιστορία, Αθήνα 1982, τόμος 1, σ. 52 9

10 2. Κατανόηση της φύσης, των σκοπών και των ορίων της τεχνολογίας, και πώς αυτά διαφέρουν από τα αντίστοιχα της επιστήμης. 3. Γνώση των τρόπων με τους οποίους λειτουργούν στην πράξη η επιστήμη και η τεχνολογία. Τέτοιοι τρόποι είναι, για παράδειγμα, η χρηματοδότηση της έρευνας, οι συμβάσεις της επιστημονικής πρακτικής και οι σχέσεις ανάμεσα στην έρευνα και την ανάπτυξη. 4. Κατανόηση των σχέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στην επιστήμη, την τεχνολογία και την κοινωνία, όπως, για παράδειγμα, ο ρόλος των επιστημόνων και των τεχνικών στην κοινωνία και η δομή των σχετικών διαδικασιών λήψης αποφάσεων. 5. Βασική γνώση της γλώσσας και των νοημάτων της επιστήμης. 6. Βασική κατανόηση αριθμητικών δεδομένων, ειδικά εκείνων που αναφέρονται σε πιθανότητα και στατιστική. 7. Η ικανότητα αφομοίωσης και χρήσης τεχνικών πληροφοριών και προϊόντων της τεχνολογίας. 8. Στοιχειώδης γνώση των πηγών από τις οποίες μπορεί να αντληθεί πληροφορία ή γνώμη σχετικά με ζητήματα που αφορούν την επιστήμη ή την τεχνολογία. Ένα από τα προβλήματα αυτής της τυπικής απαρίθμησης είναι ότι έχει συνταχθεί από επιστήμονες, άρα με επιστημονική μεθοδικότητα, συνεπώς δεν μπορεί παρά να είναι ένα θεωρητικό, ιδανικό σχήμα, ενδεχομένως αρκετά μακριά από την πραγματικότητα και πέρα από τη δυνατότητα πραγμάτωσης. Ίσως ένας λιγότερο τυπικός, περισσότερο περιγραφικός και «καθημερινός» ορισμός, να αποδίδει πιο πιστά την πραγματικότητα: Το να είναι κάποιος επιστημονικά γραμματισμένος δεν σημαίνει απαραίτητα να είναι ειδικός σε κάτι, αλλά μάλλον να είναι ικανός να διαχειριστεί με αποτελεσματικότητα ζητήματα επιστημονικής φύσεως, καθώς αυτά προκύπτουν στην πορεία της ζωής. Σημαίνει να έχει υιοθετήσει μια τέτοια στάση απέναντι στην επιστήμη, ώστε, από τη μία μεριά, να σέβεται την ειδική γνώση των επιστημόνων και, από την άλλη, να είναι επιφυλακτικός, έχοντας πάντα υπόψη ότι κι εκείνοι μπορεί να έχουν αδυναμίες και να κάνουν λάθη. Σημαίνει να είναι σε θέση να αναγνωρίζει το πραγματικό πρόσωπο της επιστήμης και, επομένως, να 10

11 μπορεί να διακρίνει το νόημα που αυτή έχει για το άτομο από το νόημα που αυτή έχει για την κοινωνία. 9 Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) δίνει για τον επιστημονικό γραμματισμό τον ακόλουθο ορισμό: Επιστημονικός γραμματισμός είναι η ικανότητα να χρησιμοποιείς την επιστημονική γνώση, να θέτεις ερωτήματα και να συνάγεις συμπεράσματα με βάση τα δεδομένα, έτσι ώστε να κατανοείς τον φυσικό κόσμο και να είσαι σε θέση να πάρεις αποφάσεις σχετικά με αυτόν και με τις αλλαγές που προκαλεί σε αυτόν η ανθρώπινη δραστηριότητα Φιλοσοφία της Επιστήμης (Επιστημολογία) Φιλοσοφία της Επιστήμης είναι η κριτική μελέτη των αρχών, των υποθέσεων και των αποτελεσμάτων των διάφορων επιστημών, που έχει ως σκοπό της τον καθορισμό της λογικής προέλευσης, της αξίας και της αντικειμενικής τους δύναμης. 11 Τα προβλήματα που μελετά ο κλάδος αυτός είναι εννοιολογικού και μεθοδολογικού περιεχομένου. Έτσι, η Φιλοσοφία της Επιστήμης ασχολείται με την κριτική ανάλυση και αξιολόγηση του έργου των επιστημών στο σύνολό τους και προβληματίζεται για τον χαρακτήρα της επιστημονικής γνώσης και των θεωριών, των εννοιών που χρησιμοποιεί η Επιστήμη, των κριτηρίων οριοθέτησης του επιστημονικού κ.λπ. 12 Κεντρικό πρόβλημα της Φιλοσοφίας της Επιστήμης είναι ο ορισμός της επιστημονικής γνώσης, η οριοθέτηση του επιστημονικού από το μη επιστημονικό. Η απάντηση σε αυτό το πρόβλημα παραλλάσσεται ανάλογα με το ισχύον 9 Geoffrey Thomas and John Durant, Why should we promote the public understanding of science? Scientific Literacy Papers 1 (1987), pp The Pisa 2003 Assessment Framework, OECD Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου, Φιλοσοφία της Επιστήμης Εισαγωγή, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2004, σ ο.π., σ

12 επιστημολογικό ρεύμα στην εκάστοτε ιστορική περίοδο. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τα κυριότερα από αυτά τα ρεύματα και τις απαντήσεις που έδωσαν Κλασικός εμπειρισμός Δύο είναι τα δόγματα του κλασικού εμπειρισμού: Πηγή της γνώσης είναι η εμπειρία (αισθητηριακή αντίληψη), η οποία αποτελεί και τη μόνη πρόσβασή μας στην περιοχή του πραγματικού, στην αλήθεια (veracitas naturae). Η γνώση είναι προϊόν ορθής παρατήρησης (Bacon). Ο εμπειρισμός αποφαίνεται εκ των προτέρων ότι το πραγματικό ταυτίζεται με το αισθητό. 2. Η εμπειρία είναι κριτήριο της αλήθειας, με την έννοια ότι η προέλευση της γνώσης από την αισθητηριακή αντίληψη αποτελεί συνάμα εγγύηση της αντικειμενικής εγκυρότητάς της. Δηλαδή, ως γνώση της πραγματικότητας ισχύει μόνον ό,τι επιδέχεται αναγωγή στο δεδομένο της αισθητηριακής αντίληψης. Σύμφωνα με τον David Hume ( ), έναν από τους τρεις βασικούς εκπροσώπους του κλασικού εμπειρισμού (οι άλλοι δύο είναι οι John Locke και ο George Berkeley), οι εντυπώσεις των αισθήσεων είναι η μοναδική πηγή γνώσης της πραγματικότητας (αρχή του εμπειρισμού). Έτσι, ο Hume απηχεί τη ρήση του Αριστοτέλη, ότι δεν υπάρχει τίποτε στη διάνοιά μας που να μην ήταν πρώτα στις αισθήσεις. 14 Η εκδοχή του Hume ήταν ότι «όλες οι ιδέες μας δεν είναι παρά αντίγραφα των εντυπώσεών μας ή, με άλλα λόγια, είναι αδύνατο να σκεφτούμε οποιοδήποτε πράγμα, το οποίο δεν έχουμε προηγουμένως αισθανθεί είτε με τις εξωτερικές είτε με τις εσωτερικές αισθήσεις μας» Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ John Losee, Φιλοσοφία της Επιστήμης Μια ιστορική εισαγωγή, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992, σ Πρόκειται για τη θεωρία που αργότερα στη δυτική φιλοσοφία έγινε γνωστή ως tabula rasa: ὥσπερ ἐν γραμματείῳ ᾧ μηθὲν ἐνυπάρχει ἐντελεχείᾳ γεγραμμένον ὅπερ συμβαίνει ἐπὶ τοῦ νοῦ (Αριστοτέλης, Περί Ψυχής, Βιβλίο τρίτο, Κεφάλαιο Δ ). 15 David Hume, Enquiry Concerning Human Understanding,

13 Το πρόβλημα του εμπειρισμού είναι να κατοχυρώσει την εγκυρότητα των καθολικών θεωρητικών αποφάνσεων της επιστήμης, που συνάγονται επαγωγικά από τα δεδομένα της παρατήρησης και του πειράματος. Επαγωγικός είναι ο συλλογισμός που οδηγεί από έναν πεπερασμένο αριθμό αποφάνσεων σε μια καθολική απόφανση. Η πρόβαση από το μερικό στο γενικό ονομάζεται επαγωγή. Για παράδειγμα, ξεκινώντας από έναν πεπερασμένο αριθμό παρατηρήσεων που αναφέρονται σε διάφορα είδη θερμαινόμενων μετάλλων, διατυπώνουμε με επαγωγική γενίκευση τον καθολικό νόμο: όλα τα μέταλλα διαστέλλονται, όταν θερμαίνονται. 16 Αλλά πώς μπορούμε να διασφαλίσουμε την εγκυρότητα της επαγωγής; Πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την καθολικότητα των νόμων που συνάγουμε επαγωγικά από εμπειρικά δεδομένα; Πώς μπορούμε να αποκλείσουμε ότι κάποια στιγμή κάποιο μέταλλο, παρότι θα υποστεί θέρμανση, δεν θα διασταλεί; Αυτό είναι το πρόβλημα της επαγωγής ή το πρόβλημα του Hume. Ο ίδιος ο Hume κατέληξε ότι μια λογική θεμελίωση της επαγωγής δεν είναι δυνατή. Όσο μεγάλος και αν είναι ο αριθμός των εμπειρικών μας πιστοποιήσεων σχετικά με ένα ζητούμενο, οι πιστοποιήσεις αυτές δεν παύουν να εκφράζουν το μερικό. Τη στιγμή που επιχειρείται το άλμα στο καθολικό (η επαγωγική γενίκευση), σημειώνεται ένα λογικό κενό. Για παράδειγμα, πάρα πολλές μαρτυρίες συγκλίνουν στη λευκότητα των κύκνων. Η συσσώρευση εμπειρίας σχηματίζει την ψυχολογική βεβαιότητα νόμου: όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί. Μπορεί το συμπέρασμα αυτό να φαίνεται σωστό (και εφόσον δεν ανακαλυφθεί μαύρος κύκνος μένει αδιάψευστο), αλλά το άλμα από τις μερικές περιπτώσεις, όσο πολλές και συχνές και αν είναι, στην καθολικότητα δεν νομιμοποιείται λογικά. Με άλλα λόγια, όσους λευκούς κύκνους και αν έχουμε παρατηρήσει, δεν αποκλείεται κάποτε, κάπου, να παρατηρήσουμε έναν μαύρο κύκνο. Η συναγωγή του καθολικού από το μερικό θα ήταν σχετικά πιο έγκυρη αν υπήρχε δυνατότητα να παρατηρήσουμε όλους τους κύκνους στον κόσμο. Αλλά ακόμα και αυτή η δυνατότητα δε θα μας παρείχε νομιμοποίηση να 16 Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ

14 γενικεύσουμε, αφού θα ήταν πολύ δύσκολο να γνωρίζουμε ότι ούτε στο παρελθόν εμφανίστηκε ποτέ μαύρος κύκνος και, βέβαια, είναι αδύνατον να γνωρίζουμε ότι δεν θα εμφανιστεί στο μέλλον. Σύμφωνα με τον Hume, καμία επίκληση στην κανονικότητα της προηγούμενης εμπειρίας δεν μπορεί να εγγυηθεί την εκπλήρωση των προσδοκιών μας για το μέλλον. Τελικά, αυτό που στηρίζει την πίστη μας στο άλμα προς την καθολικότητα δεν είναι τίποτα άλλο από τη συνήθεια. Μετά από την επανάληψη όμοιων περιστάσεων το μυαλό μας οδηγείται από τη συνήθεια, μετά την εμφάνιση ενός γεγονότος να αναμένει αυτό που συνήθως το συνοδεύει και να πιστεύει ότι αυτό θα εμφανιστεί.» 17 (Για παράδειγμα, όταν θερμαίνεται ένα μέταλλο, το μυαλό αναμένει ότι αυτό θα διασταλεί.) Το παράδειγμα με τους κύκνους είναι εύστοχο στην κατάδειξη της δύναμης της συνήθειας, γιατί, ενώ το στερεότυπο του λευκού κύκνου είναι εμπειρικά ισχυρό, βρέθηκε ότι υπάρχουν και μαύροι κύκνοι, σε μια περιοχή της δυτικής Αυστραλίας. Στους Ευρωπαίους έγιναν γνωστοί το 1697, όταν ο Ολλανδός Willem de Vlamingh επισκέφτηκε εκείνη την περιοχή. Μέχρι τότε, ο εμπειρικός «νόμος» ότι «όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί» παρέμενε αδιάψευστος. Αυτό, όμως, δεν σήμαινε ότι ίσχυε. Η πιθανότητα, συμπεραίνει ο Hume, είναι η μόνη υπερασπίσιμη αξίωση που μπορεί να εγερθεί για τους επιστημονικούς νόμους και τις θεωρίες Λογικός Θετικισμός (ή Λογικός Εμπειρισμός ή Νεοθετικισμός) Ο όρος «θετικισμός», εύρημα του Auguste Comte, χρησιμοποιείται γενικά ως όνομα του αυστηρού εμπειρισμού: ο θετικιστής υποστηρίζει ότι μόνο οι γνωσιακοί ισχυρισμοί που θεμελιώνονται άμεσα στην εμπειρία είναι αυθεντικοί. Ο λογικός θετικισμός, και ειδικά ο θετικισμός του Κύκλου της Βιέννης, είναι μια μορφή 17 David Hume, Enquiry Concerning Human Understanding, John Losee, Φιλοσοφία της Επιστήμης Μια ιστορική εισαγωγή, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992, σ

15 θετικισμού που αποδέχεται τη συμβολική λογική των Principia Mathematica 19 ως το πρωταρχικό του εργαλείο ανάλυσης. 20 Στο μανιφέστο του Κύκλου της Βιέννης (1929), ο οποίος ήταν ο πυρήνας από τον οποίο προέκυψε ο Λογικός Θετικισμός, περιγράφονται οι εξής βασικές γραμμές της νεοθετικιστικής φιλοσοφίας: «Η επιστημονική κοσμοθεωρία χαρακτηρίζεται από δύο πράγματα: πρώτον, διέπεται από τις αρχές του εμπειρισμού και του θετικισμού: υπάρχει μονάχα εμπειρική γνώση, η οποία βασίζεται στο άμεσα δεδομένο, που οριοθετεί την περιοχή της νόμιμης επιστήμης. Δεύτερον, χαρακτηρίζεται από την εφαρμογή μιας ορισμένης μεθόδου, δηλαδή της μεθόδου της λογικής ανάλυσης. Επιδίωξη του επιστημονικού έργου είναι η επίτευξη μιας ενιαίας επιστήμης μέσω της εφαρμογής της λογικής ανάλυσης στο εμπειρικό υλικό.» 21 Η άποψη αυτή του Κύκλου της Βιέννης, ότι δηλαδή η εμπειρική γνώση προκύπτει από μια λογική επεξεργασία του άμεσα δεδομένου, δεν αποτελεί μια εντελώς καινούρια γνωσιοθεωρητική θέση. Την απαντούμε ήδη στον κλασικό εμπειρισμό (Locke-Berkeley-Hume), με τη διαφορά ότι ο Λογικός Εμπειρισμός μεταθέτει το έργο της φιλοσοφικής ανάλυσης από το επίπεδο της θεωρητικής συνείδησης στο επίπεδο της γλώσσας. Μονάδα ανάλυσης της γλώσσας δεν είναι πια η ιδέα (Locke) ή η εντύπωση (Hume), αλλά η πρόταση (απόφανση). 22 Ο Λογικός Θετικισμός ξεκινάει όχι από αισθητηριακά δεδομένα, αλλά από παρατηρησιακές προτάσεις. 23 Ίσως ο βασικότερος λόγος για τον οποίο η φιλοσοφία του 20 ου αιώνα στράφηκε προς τις προτάσεις είναι η διυποκειμενική λειτουργία της γλώσσας. Αποφεύγεται έτσι ο σκόπελος του υποκειμενισμού, με το να εκλαμβάνονται ως εμπειρική βάση 19 Bertrand Russell & Alfred North Whitehead, Principia Mathematica 20 Harold I. Brown, Αντίληψη, Θεωρία και Δέσμευση Μια νέα φιλοσοφία της επιστήμης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1993, σ Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ ο.π., σ ο.π., σ

16 της επιστήμης όχι οι αισθητηριακές εμπειρίες του υποκειμένου, αλλά οι προτάσεις που πρωτοκολλούν αυτές τις εμπειρίες (προτάσεις πρωτοκόλλου). 24 Το κεντρικό πιστεύω του λογικού θετικισμού είναι η επαληθευσιοκρατική θεωρία του νοήματος, δηλαδή η θέση ότι μια ενδεχόμενη πρόταση έχει νόημα αν και μόνο αν αυτή μπορεί να επαληθευτεί εμπειρικά, ήτοι αν και μόνο αν υπάρχει εμπειρική μέθοδος σύμφωνα με την οποία να αποφασίσουμε αν η πρόταση είναι αληθής ή ψευδής. Αν δεν υπάρχει τέτοια μέθοδος, τότε η πρόταση είναι μια άνευ νοήματος (α-νόητη) ψευδοπρόταση. 25 Το κριτήριο του νοήματος διατυπώνεται για πρώτη φορά από τον Fr. Waismann ως εξής: «το νόημα μιας πρότασης συνίσταται στη μέθοδο επαλήθευσής της». 26 Μια από τις βασικές επιδιώξεις των νεοθετικιστών ήταν να επιτεθούν στη μεταφυσική και στην ψευδοεπιστήμη. Το επιχειρούν αυτό επιλέγοντας την επαληθευσιμότητα ως κριτήριο του νοήματος. Καθιστούν, έτσι τη μεταφυσική και την ψευδοεπιστήμη άνευ νοήματος (α-νόητες). Γιατί, για προτάσεις όπως «Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο» ή «Αύριο δεν είναι ευνοϊκή μέρα για τα επαγγελματικά των Υδροχόων» δεν υπάρχει καμία εμπειρική μέθοδος επαλήθευσης Κριτικός Ορθολογισμός Το πρόβλημα με τον νεοθετικισμό είναι ότι στην προσπάθειά του να ακυρώσει τη μεταφυσική, ακύρωσε μαζί με αυτήν και τις Φυσικές Επιστήμες. 27 Γιατί ούτε των Φυσικών Επιστημών οι προτάσεις επιδέχονται εμπειρική επαλήθευση. Εμπειρική επαλήθευση σημαίνει έλεγχο κάθε μεμονωμένης περίπτωσης. Κάτι που, φυσικά, είναι αδύνατο. 24 ο.π., σ Harold I. Brown, Αντίληψη, Θεωρία και Δέσμευση Μια νέα φιλοσοφία της επιστήμης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1993, σ Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ Karl Popper, The Logic of Scientific Discovery, Routledge, 2007, σ

17 Ο Karl Popper άσκησε κριτική στον Λογικό Θετικισμό και υποστήριξε ότι δεν υπάρχει καμιά διαδικασία επαγωγής βάσει της οποίας να επαληθεύονται οι επιστημονικές θεωρίες και, κατά συνέπεια, δεν υπάρχει χώρος στη φιλοσοφία της επιστήμης για μια θεωρία επαλήθευσης όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τους λογικούς θετικιστές. 28 Ο Popper, βέβαια, δεν παραβλέπει τη σημασία του διαχωρισμού της επιστήμης από την ψευδοεπιστήμη και τη μεταφυσική. Θεωρεί ότι αυτό το πρόβλημα είναι κεντρικό στη φιλοσοφία της επιστήμης και το ονομάζει πρόβλημα «οριοθέτησης» (demarcation). Ως προς τούτο συνάδει προς τους νεοθετικιστές. Ωστόσο, για τον Popper ένα κριτήριο οριοθέτησης δεν συνιστά θεωρία νοήματος και η μεταφυσική δεν στερείται νοήματος. 29 Ο Popper δεν αναζητά κριτήριο νοήματος, αλλά κριτήριο εγκυρότητας της γνώσης ή, άλλως, κριτήριο επιστημονικότητας. Για να διασώσει την επιστήμη από το αδιέξοδο του αιτήματος της επαληθευσιμότητας, ο Popper δηλώνει ότι δέχεται ένα θεωρητικό σύστημα ως εμπειρικό ή επιστημονικό αν και μόνο αν αυτό επιδέχεται έλεγχο από την εμπειρία. Ο έλεγχος, φυσικά, δεν εξασφαλίζει την επαλήθευση, αφού η επαλήθευση απαιτεί τον έλεγχο του συνόλου των μεμονωμένων περιπτώσεων. Ο έλεγχος, όμως, δίνει την δυνατότητα της διάψευσης, αφού για τη διάψευση αρκεί και μόνο μία περίπτωση που αντιφάσκει με την υπό έλεγχο πρόταση. Ο Popper, λοιπόν, προτείνει τη διαψευσιμότητα (τη δυνατότητα διάψευσης) ενός συστήματος ως κριτήριο οριοθέτησης της επιστήμης από τη μη επιστήμη: «ένα εμπειρικό επιστημονικό σύστημα πρέπει να είναι δυνατόν να διαψευστεί από την εμπειρία». 30 Έτσι, η πρόταση «είτε θα βρέξει είτε δεν θα βρέξει εδώ αύριο» δεν θεωρείται εμπειρική, γιατί δεν μπορεί να διαψευστεί. Ενώ η πρόταση «θα βρέξει εδώ αύριο» είναι εμπειρική. Εξάλλου, η πρόταση «όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί» δεν μπορεί να θεωρηθεί εμπειρική αν δεχτούμε την επαληθευσιμότητα ως κριτήριο οριοθέτησης, 28 Harold I. Brown, Αντίληψη, Θεωρία και Δέσμευση Μια νέα φιλοσοφία της επιστήμης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1993, σ Harold I. Brown, Αντίληψη, Θεωρία και Δέσμευση Μια νέα φιλοσοφία της επιστήμης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1993, σ Karl Popper, The Logic of Scientific Discovery, Routledge, 2007, σ

18 αφού δεν είναι δυνατόν ποτέ να επαληθευτεί. Αν, όμως, δεχτούμε τη διαψευσιμότητα ως κριτήριο οριοθέτησης, τότε η πρόταση είναι εμπειρική, αφού ένας μαύρος κύκνος αρκεί για να τη διαψεύσει. Ο κριτικός έλεγχος παίζει κεντρικό ρόλο στην επιστημολογία του Popper. Μια θεωρία πρέπει να υποβάλλεται συνεχώς σε κριτικό έλεγχο, δεν απαλλάσσεται ποτέ από αυτόν, δεν επαληθεύεται ποτέ οριστικά. «Στην επιστήμη δεν υπάρχουν τελεσίδικες προτάσεις, δηλαδή προτάσεις που δεν επιδέχονται παραπέρα εμπειρικό έλεγχο και διάψευση από τα συνακόλουθά τους.» 31 Στον Κριτικό Ορθολογισμό του Popper ο διαρκής κριτικός έλεγχος έχει νόημα. Δεν επιζητούμε, όπως στον Λογικό Θετικισμό, τον έλεγχο απειρίας περιπτώσεων με σκοπό την επαλήθευση, αλλά αναζητούμε τη μία περίπτωση που θα διαψεύσει τη θεωρία. Το γεγονός ότι στον Κριτικό Ορθολογισμό η τελική κρίση (διάψευση) γίνεται με βάση μία περίπτωση, ενώ στον Λογικό Θετικισμό η τελική κρίση (επαλήθευση) απαιτεί απειρία περιπτώσεων (ασυμμετρία επαληθευσιμότηταςδιαψευσιμότητας), είναι η γέφυρα σωτηρίας της γνώσης. Βέβαια, η διάψευση μπορεί να αργήσει ή να μην έρθει ποτέ. Πρέπει να τονιστεί ότι εκείνο που έχει σημασία δεν είναι η διάψευση, αλλά η δυνατότητα διάψευσης. Εξάλλου, η μετατόπιση του βάρους από την επαληθευσιμότητα στη διαψευσιμότητα σημαίνει και αλλαγή του ρόλου της εμπειρίας: η εμπειρία δεν αποτελεί πια θεμέλιο της γνώσης ο μεθοδολογικός της ρόλος συνίσταται στον κριτικό έλεγχο των επιστημονικών θεωριών. 32 Δίνεται έτσι μια απάντηση και στο πρόβλημα της επαγωγής (πρόβλημα του Hume): απλά η επαγωγή εγκαταλείπεται ως περιττή, εφόσον η ανασυγκρότηση της εμπειρικής επιστήμης είναι δυνατή στο πλαίσιο της παραγωγικής λογικής. Η γνώση δεν αρχίζει με την εμπειρία, αλλά με τη θεωρία, η οποία κατόπιν ελέγχεται από την εμπειρία με άλλα λόγια, η σχέση θεωρίας και εμπειρίας δεν είναι επαγωγική (Εικόνα 1-1), αλλά παραγωγική (Εικόνα 1-2) ο.π., σ Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ ο.π., σ

19 εμπειρικό δεδομένο εμπειρικό δεδομένο εμπειρικό δεδομένο Θεωρία εμπειρικό δεδομένο εμπειρικό δεδομένο εμπειρικό δεδομένο Εικόνα 1-1. Επαγωγική σχέση θεωρίας-εμπειρίας εμπειρικό δεδομένο εμπειρικό δεδομένο εμπειρικό δεδομένο Θεωρία εμπειρικό δεδομένο εμπειρικό δεδομένο εμπειρικό δεδομένο Εικόνα 1-2. Παραγωγική σχέση θεωρίας-εμπειρίας 19

20 Όσο ο έλεγχος δεν οδηγεί σε διάψευση, η θεωρία ενισχύεται σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό. Σε κάποιο σημείο που ο βαθμός επίρρωσης (εμπειρικής ενίσχυσης) μας ικανοποιεί, επιλέγουμε να αποδεχτούμε τη θεωρία ως ορθή (επικυρωμένη). Αυτό είναι μια απόφαση, μια σύμβαση. Η απόφαση να αποδεχτούμε κάποιες βασικές προτάσεις, χωρίς να έχουμε εξαντλήσει τον εμπειρικό τους έλεγχο έχει κάτι το αυθαίρετο, κάτι το δογματικό. Αλλά αυτό το είδος του δογματισμού είναι αθώο, γιατί, αν χρειαστεί, οι προτάσεις αυτές μπορούν να υποστούν περαιτέρω εμπειρικό έλεγχο. 34 Με την υιοθέτηση μιας ανοιχτής έννοιας της ορθότητας, υποκείμενης πάντα σε νέο εμπειρικό έλεγχο, ο Popper αντίταξε στην απολυτότητα των οριστικών αποφάνσεων την προοδευτικότητα της γνώσης. Αν και ο Popper εμμένει στην ιδέα της αντικειμενικής αλήθειας, υποστηρίζει ότι οι υποθέσεις μας δεν θα φτάσουν ποτέ στην απόλυτη αλήθεια, αλλά μπορούν μόνο να την προσεγγίζουν προοδευτικά όλο και περισσότερο. 35 Γράφει σχετικά: «Η εμπειρική βάση της αντικειμενικής επιστήμης δεν έχει, λοιπόν, τίποτα το απόλυτο. Η επιστήμη δεν θεμελιώνεται σε ακλόνητους βράχους. Το τολμηρό οικοδόμημα των θεωριών της φαίνεται να ορθώνεται πάνω σε έναν βάλτο. Μοιάζει με κτήριο στηριγμένο σε κολώνες. Οι κολώνες βυθίζονται στον βάλτο, χωρίς, όμως, να φτάνουν σε κάποια φυσική ή δεδομένη βάση. Και αν κάποια στιγμή σταματάμε να βυθίζουμε πιο βαθιά τις κολώνες, δεν είναι επειδή έχουμε φτάσει σε στέρεο έδαφος. Σταματούμε, όταν απλώς είμαστε ικανοποιημένοι ότι οι κολώνες μας είναι αρκετά σταθερές για να σηκώσουν το οικοδόμημα, τουλάχιστον προς το παρόν.» Εξάλλου, στην περίπτωση που ο κριτικός έλεγχος οδηγήσει στη διάψευση μιας θεωρίας η θεωρία αυτή δεν παύει να είναι επιστημονική. Το 1919 έγινε ένα πείραμα με σκοπό να ελεγχτεί η πρόβλεψη της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας του Einstein ότι το βαρυτικό πεδίο του Ήλιου κάμπτει τις ακτίνες φωτός (άλλων αστέρων) που περνούν από κοντά του. Ο έλεγχος αυτής της πρόβλεψης έγινε κατά τη διάρκεια μιας έκλειψης. Χάρη στην απόκρυψη του Ήλιου από τη Σελήνη, τα 34 ο.π., σ ο.π., σ

21 αστέρια του ουρανού ήταν θεατά και μπορούσαν να αποτυπωθούν φωτογραφικά. Αυτό που ενδιέφερε ήταν οι θέσεις των αστέρων που ήταν κοντά στον ηλιακό δίσκο (αστέρες ελέγχου) σε σχέση με τους αστέρες που ήταν πιο μακριά από τον ηλιακό δίσκο (αστέρες σύγκρισης). Για να διαπιστωθεί αν η βαρύτητα του Ήλιου επέδρασε στο φως των αστέρων ελέγχου, έγινε αντιπαράθεση με φωτογραφίες της ίδιας περιοχής του ουρανού οι οποίες είχαν ληφθεί κατά τη διάρκεια της νύχτας, δηλαδή όταν ο Ήλιος ήταν απών από την περιοχή. Βρέθηκε ότι οι γωνιώδεις αποστάσεις των αστέρων ελέγχου από τους αστέρες σύγκρισης στις φωτογραφίες της έκλειψης ήταν διαφορετικές από τις αντίστοιχες αποστάσεις στις νυχτερινές φωτογραφίες. Το εύρημα αυτό δικαίωσε τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας και διέψευσε τη Νευτώνεια θεωρία για τη βαρύτητα, η οποία δεν προέβλεπε τέτοιες αποκλίσεις. Έχοντας αποδειχθεί ψευδής, η Νευτώνια θεωρία θα πρέπει τώρα να εγκαταλειφθεί. Όμως, εξακολουθεί να παραμένει επιστημονική θεωρία. 36 Η έννοια της επιστήμης αποκτά νέο περιεχόμενο υπό το φως των προτάσεων του Κριτικού Ορθολογισμού. Η επιστήμη δεν είναι ένα σύστημα αληθών προτάσεων, αλλά ένα σύστημα υποθέσεων, οι οποίες πρέπει να επιδέχονται έλεγχο από την εμπειρία. Έτσι, ο στενός δεσμός ανάμεσα στην έννοια της αλήθειας και την έννοια της επιστήμης, που χαρακτηρίζει τον κλασικό ορισμό της επιστήμης, διαλύεται και η αλήθεια χάνει τον δεσμευτικό ή αποκλειστικό της χαρακτήρα. Από τη σκοπιά αυτή ο κριτικισμός του Popper οδηγεί στην «ιστορικοποίηση» της θεωρίας. Ο ύστερος Popper αναγνωρίζει ότι τις θεωρίες δεν τις αποδεχόμαστε γιατί οι παρατηρήσεις μάς αναγκάζουν να τις αποδεχτούμε, αλλά γιατί αποτελούν πρόοδο έναντι παλαιότερων θεωριών. Από τη στιγμή που παραιτούμαστε από την ιδέα της θεμελίωσης (ή επαλήθευσης) των θεωριών, το επιστημολογικό πρόβλημα είναι η αξιολόγησή τους, κατά πόσο η θεωρία Β αποτελεί πρόοδο έναντι της θεωρίας Α, Α 1, Α 2 κ.ο.κ. Έτσι, η ιστορική μελέτη της ανάπτυξης της γνώσης αποτελεί συστατικό στοιχείο της αξιολόγησής τους Harold I. Brown, Αντίληψη, Θεωρία και Δέσμευση Μια νέα φιλοσοφία της επιστήμης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1993, σ Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ

22 Ιστορικισμός (ή ιστορικός σχετικισμός) Ο ιστορικός σχετικισμός του Thomas Kuhn, όπως αυτός διατυπώθηκε στο έργο του Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων (1962), δεν αφορά μόνο στον ιστορικό χαρακτήρα της επιστήμης αλλά και στην επιστημονική ορθολογικότητα, η οποία τόσο στον Λογικό Εμπειρισμό όσο και στον Κριτικό Ορθολογισμό δεν υπόκειται σε ιστορικούς όρους. 38 Τον ιστορικό χαρακτήρα της επιστήμης τον είχε αποδεχτεί ήδη ο Popper, όπως είδαμε παραπάνω, από τη στιγμή που αναγνώρισε την αδυναμία επαλήθευσης, την αδυναμία άφιξης σε τελεσίδικες, αναμφισβήτητες προτάσεις που περιγράφουν την αναλλοίωτη αλήθεια, και είδε την επιστήμη ως μια διαλεκτική διαπάλη αλληλοδιάδοχων θεωριών, άρα ως ένα ιστορικό γίγνεσθαι. Ο Popper, όμως, θεωρούσε σταθερούς τους όρους της ορθολογικότητας, τους κανόνες με τους οποίους κρίνουμε και προκρίνουμε ή απορρίπτουμε τη μία ή την άλλη θεωρία. Αντίθετα, ο Kuhn θεώρησε ότι και αυτοί ιστορικά αλλάζουν. Η κριτική του Kuhn στρέφεται αρχικά ενάντια στο νεοθετικιστικό δόγμα μιας απόλυτα βέβαιης εμπειρικής βάσης που δεν επιδέχεται αναθεώρηση. Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε, ερμηνεύουμε και διατυπώνουμε την εμπειρία εξαρτάται από την ισχύουσα θεωρία. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει αυστηρή διάκριση μεταξύ θεωρίας και εμπειρίας (παρατήρησης). Επομένως, καταρρέει ο παλιός μύθος πως μόνον ό,τι προέρχεται από την εμπειρία είναι αξιόπιστο. 39 Ως εδώ ο Kuhn είναι σύμφωνος με τον Popper. Γράφει ο Popper: «Κάθε περιγραφή χρησιμοποιεί γενικά σημεία, γενικές έννοιες. Κάθε πρόταση έχει τον χαρακτήρα μιας θεωρίας, μιας υπόθεσης. Η πρόταση εδώ υπάρχει ένα ποτήρι νερό δεν μπορεί να επαληθευθεί από καμιά αισθητηριακή εμπειρία, γιατί στις γενικές έννοιες που εμφανίζονται σε αυτήν δεν μπορούμε να αντιστοιχίσουμε συγκεκριμένες αισθητηριακές εμπειρίες (οι άμεσες εμπειρίες δίνονται μόνο μία φορά, είναι μοναδικές). Με τη λέξη ποτήρι, για παράδειγμα, όπως και με τη λέξη νερό, σημαίνουμε φυσικά σώματα που παρουσιάζουν μια νομοτελή 38 ο.π., σ ο.π., σ

23 συμπεριφορά.» 40 Με άλλα λόγια, η πρόταση «εδώ υπάρχει ένα ποτήρι νερό» εγείρει το ερώτημα «τι είναι νερό» ή το ερώτημα «πώς ξέρουμε ότι αυτό είναι νερό;» και οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα είναι θεωρίες. Συνεπώς, η πρόταση «εδώ υπάρχει ένα ποτήρι νερό», που λογαριάζεται παρατηρησιακή, δεν έχει νόημα χωρίς τη διαμεσολάβηση της θεωρίας, άρα η εμπειρία από μόνη της δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως έρεισμα αξιοπιστίας, αφού χωρίς τη βοήθεια της θεωρίας δεν μπορεί να ειπωθεί. Κατόπιν, όμως, ο Kuhn επιτίθεται και στον Κριτικό Ορθολογισμό. Εφόσον, λέει ο Kuhn, η εμπειρία εξαρτάται από τη θεωρία και συνεπώς οι βασικές προτάσεις επιδέχονται αναθεώρηση, πώς είναι δυνατή η διάψευση; Αν οι παρατηρησιακές προτάσεις δεν είναι ούτε αληθείς ούτε ψευδείς, αφού είναι συμβατικές, τότε δεν μπορούν να διαψεύσουν μια θεωρία. 41 Ο Kuhn αντιτάσσει ότι κατά τη διαδικασία της διάψευσης αποφασιστικό ρόλο παίζουν όχι τόσο οι εμπειρίες όσο οι αντίπαλες θεωρίες. Επιπλέον, τα κριτήρια αξιολόγησης των επιστημονικών θεωριών δεν είναι ιστορικά πάγια, αλλά υπόκεινται στην ιστορική μεταβολή. 42 Ο Kuhn βλέπει την επιστημονική ανάπτυξη ως κύκλο τριών φάσεων: 1. Η προ-παραδειγματική φάση. Στη φάση αυτή δεν υπάρχει ομοφωνία πάνω σε μια θεωρία, δηλαδή δεν υπάρχει κοινό και γενικά αποδεκτό μοντέλο, παράδειγμα 43. Οι ερευνητές βρίσκονται σε αναζήτηση προς διάφορες κατευθύνσεις και ανάλογα με τις ενοράσεις τους επιλέγουν ελεύθερα τις παρατηρήσεις και τα πειράματα που ενισχύουν τις απόψεις τους. 40 Karl Popper, The Logic of Scientific Discovery, Routledge, 2007, σ Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ ο.π., σ Με τον όρο παράδειγμα ο Kuhn εννοεί το σύνολο των πεποιθήσεων των αναγνωρισμένων αξιών και τεχνικών που ασπάζονται οι επιστήμονες μιας εποχής και που τους παρέχει για ένα χρονικό διάστημα πρότυπα προβλημάτων και λύσεων (Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 136). 23

24 2. Η παραδειγματική φάση (ή φάση της «κανονικής» επιστήμης) Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από την επικράτηση ενός παραδείγματος, που αξιολογήθηκε, βάσει της ικανότητάς του να λύνει προβλήματα, ως το πιο πειστικό. Τέτοια παραδείγματα είναι, λόγου χάριν, η αστρονομία του Πτολεμαίου, η αστρονομία του Κοπέρνικου και η μηχανική του Νεύτωνα. Στη φάση αυτή το ερευνητικό έργο δεν αμφισβητεί το παράδειγμα, αλλά συνίσταται στη διασάφηση, διεύρυνση και ακριβέστερη διατύπωσή του. Η κανονική επιστήμη μοιάζει με προσπάθεια να εξαναγκαστεί η φύση να χωρέσει στο δεδομένο και σχετικά άκαμπτο πλαίσιο που παρέχει το παράδειγμα. Η κανονική επιστήμη δεν έχει στόχο να αποκαλύψει νέα είδη φαινομένων, μάλιστα αυτά τα φαινόμενα που δεν ταιριάζουν στο πλαίσιο δεν γίνονται, συχνά, ούτε καν αντιληπτά. Ούτε οι επιστήμονες επιζητούν κατά κανόνα να επινοήσουν νέες θεωρίες, και πολύ συχνά δεν ανέχονται τις θεωρίες που επινοούν κάποιοι άλλοι. 44 Ο Kuhn παρομοιάζει την επιστημονική δραστηριότητα στη φάση της κανονικής επιστήμης με τη «λύση γρίφων», με την έννοια ότι το ισχύον παράδειγμα θεωρείται ένα επαρκές εργαλείο. Άρα η λύση είναι δεδομένο ότι υπάρχει μέσα στο πλαίσιό του και εναπόκειται στην ευφυΐα και στην επιδεξιότητα του ερευνητή να τη βρει, όπως ακριβώς συμβαίνει με τους γρίφους. 3. Η επαναστατική φάση. Συχνά στην επιστήμη εμφανίζονται «ανωμαλίες», περιπτώσεις διάστασης ανάμεσα στο ισχύον παράδειγμα και τη φυσική πραγματικότητα. Ανωμαλίες, βέβαια, αντιμετωπίζει συχνά η κανονική επιστήμη και συνήθως τις αφομοιώνει με κάποιες τροποποιήσεις ή χρησιμοποιώντας τα πιο εκλεπτυσμένα εργαλεία που αποκτά, καθώς το παράδειγμα διασαφηνίζεται και διευρύνεται. Υπάρχουν, όμως, ανωμαλίες που εμμένουν και δημιουργούν κρίση. Στο σημείο αυτό υπεισέρχεται ο ψυχολογικός παράγοντας, το πώς η ανωμαλία φαίνεται στους επιστήμονες. Γράφει ο Kuhn: «Όταν μια ανωμαλία φτάσει να φαίνεται όχι πια σαν ένας ακόμη απλός γρίφος της κανονικής επιστήμης, η μετάβαση στην κρίση και στην ιδιόρρυθμη επιστήμη έχει αρχίσει. Η ίδια ανωμαλία καταλήγει να αναγνωρίζεται από όλο και 44 Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ

25 περισσότερα μέλη του κλάδου και να της δίνεται μεγαλύτερη προσοχή. Αν, αντίθετα με ό,τι γίνεται συνήθως, συνεχίσει να ανθίσταται, τότε πολλοί επιστήμονες φτάνουν να θεωρούν την επίλυσή της ως το κύριο αντικείμενο της δουλειάς τους. Γι αυτούς είναι σαν να έχει αλλάξει πια το ίδιο το πεδίο». 45 Έτσι, η κρίση μπορεί τελικά να οδηγήσει σε επανάσταση, δηλαδή σε αλλαγή παραδείγματος. Οι επαναστάσεις είναι κατά τον Kuhn βαθιές τομές-ασυνέχειες στην ανάπτυξη της επιστήμης. Η αλλαγή παραδείγματος συνεπάγεται την καταστροφή της δομικής βάσης της έρευνας που συνιστά το παλιό παράδειγμα. Οι οπαδοί του παλιού και του νέου παραδείγματος δεν έχουν μια κοινή βάση συνεννόησης. 46 Στην ουσία μιλάνε διαφορετικές γλώσσες. Για παράδειγμα, οι όροι «μάζα», «χώρος» και «χρόνος» έχουν τελείως διαφορετική σημασία, ή εννοιολογικό περιεχόμενο, πριν και μετά τον Einstein. Το ίδιο και ο όρος «άτομο» πριν και μετά την Κβαντομηχανική. 47 Επιπλέον, αντιλαμβάνονται (οι οπαδοί του παλιού και του νέου παραδείγματος) και την ορθολογικότητα με διαφορετικούς όρους. Η επιστημονική ορθολογικότητα ορίζεται στο εσωτερικό των εκάστοτε παραδειγμάτων δεν υπάρχει υπερπαραδειγματική ορθολογικότητα. Εφόσον, λοιπόν, η επιστημονική ορθολογικότητα είναι ενδο-παραδειγματική (ενδο-θεωρητική) και μεταβάλλεται από παράδειγμα σε παράδειγμα, έχει μια ιστορία. Έτσι, η ορθολογικότητα αποσυνδέεται από την αλήθεια (αν αποδίδουμε στην αλήθεια τον χαρακτήρα μιας ανεξάρτητης, διαχρονικής σταθεράς). 48 Ο Kuhn καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η επιστημονική ανάπτυξη οδηγεί, βέβαια, σε μια συνεχή βελτίωση των θεωριών ως εργαλείων που έχουν μεγαλύτερη ακρίβεια, εξηγητική και προγνωστική δύναμη, όχι όμως και σε μια ολοένα και μεγαλύτερη προσέγγιση της αλήθειας εδώ έρχεται σε σαφή αντίθεση με τον Popper. 49 Επισημαίνει ότι δεν έχει νόημα να μιλάμε για μια 45 ο.π., σ ο.π., σ Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου, Φιλοσοφία της Επιστήμης Εισαγωγή, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2004, σ Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ ο.π., σ

26 απόλυτη εξω-θεωρητική πραγματικότητα που θα μπορούσε να λειτουργήσει ως κριτήριο αλήθειας των θεωριών μας. Γιατί η πραγματικότητα συγκροτείται μέσα από το εκάστοτε παράδειγμα και δεν μπορεί, συνεπώς, να αποτελέσει ένα έσχατο κριτήριο των γνωστικών μας προϊόντων. Δεν μπορούμε να βγούμε έξω από όλα τα δυνατά εννοιολογικά σχήματα, όλα τα «γλωσσικά παιχνίδια» στη γλώσσα του Wittgenstein, και να ατενίσουμε τον κόσμο από μια ουδέτερη, καθολική σκοπιά. Δεν μπορούμε να ξεπεράσουμε την ιστορική συγκυρία, τους περιορισμούς του εκάστοτε εννοιολογικού σχήματος η οπτική του Θεού είναι για μας αδύνατη. 50 Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μια επιστημονική αλήθεια είναι καλύτερη από την προγενέστερή της, όχι γιατί περιγράφει καλύτερα την ίδια τη φύση καθαυτή (γιατί, με άλλα λόγια, πλησιάζει περισσότερο στην αλήθεια), αλλά γιατί είναι καλύτερο όργανο επίλυσης «γρίφων». Έτσι, η έννοια της επιστημονικής προόδου παίρνει εργαλειακό χαρακτήρα: σημαίνει τη βελτίωση των θεωριών μας ως εργαλείων εξήγησης και πρόγνωσης φαινομένων Ερευνητικά προγράμματα (Imre Lakatos) Η επιστημολογική προσέγγιση του Imre Lakatos παντρεύει στοιχεία από τον κριτικό ορθολογισμό του Popper με στοιχεία από τον ιστορικό σχετικισμό του Kuhn. Ο Lakatos δέχεται τη διαψευσιμότητα του Popper ως κριτήριο οριοθέτησης της επιστήμης από τη μη επιστήμη, αλλά διαφωνεί ως προς την εφαρμογή αυτού του κριτηρίου σε θεωρίες. Αντί αυτού προτείνει την εφαρμογή του κριτηρίου σε σειρές θεωριών, καθεμιά από τις οποίες είναι μετεξέλιξη της προηγούμενης (η επόμενη κάθε φορά θεωρία προκύπτει από την προηγούμενη με την προσθήκη μιας βοηθητικής υπόθεσης). Τις σειρές αυτές θεωριών τις ονομάζει ερευνητικά προγράμματα. Μονάχα ένα ερευνητικό πρόγραμμα μπορεί να χαρακτηριστεί ως επιστημονικό ή μη επιστημονικό. Η διάψευση παίρνει, έτσι, ιστορική διάσταση. 52 Ως προς τούτο ο Lakatos πλησιάζει με τον Kuhn. 50 ο.π., σ ο.π., σ ο.π., σ

27 Παράδειγμα ερευνητικού προγράμματος είναι το νευτώνειο ερευνητικό πρόγραμμα για τον υπολογισμό των τροχιών των πλανητών και της Σελήνης. Το πρόγραμμα εκτελείται με την εφαρμογή μιας σειράς θεωριών: 53 Θ 1 Θ 2 Θ 3 Θ 4 Ο νόμος της βαρυτικής έλξης, που εφαρμόζεται με την υπόθεση ότι πλανήτης και ο Ήλιος είναι υλικά σημεία και ότι ο Ήλιος δεν κινείται. Διόρθωση, που εισάγεται για τις κινήσεις του πλανήτη και του Ήλιου γύρω από το κοινό κέντρο βάρους. Διόρθωση, που εισάγεται για τις διαταραχές, που οφείλονται στη βαρυτική έλξη άλλων πλανητών στο σύστημα. Διόρθωση, που εισάγεται για την ασύμμετρη κατανομή μάζας στους πλανήτες. Από την άλλη μεριά, ο Lakatos άσκησε κριτική στον Popper για το ότι δεν κατάφερε να διακρίνει τη διαφορά ανάμεσα στην αντίκρουση (refutation) και την απόρριψη (rejection). 54 Σύμφωνα με τον Lakatos, ο Popper υπερτόνισε τη σημασία των αρνητικών αποτελεσμάτων: θεωρούσε ότι, όταν μια θεωρία διαψεύδεται, πρέπει να εγκαταλείπεται, να απορρίπτεται. Αντίθετα, ο Lakatos υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει διάψευση πριν από την εμφάνιση μιας καλύτερης θεωρίας. Στην ιστορία της επιστήμης συναντούμε περιπτώσεις όπου οι θεωρίες δεν απορρίπτονται αμέσως μετά από τη διάψευση, αλλά εξακολουθούν να ισχύουν. Για παράδειγμα, η ανωμαλία του περιηλίου του Ερμή αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά ως διάψευση της θεωρίας του Νεύτωνα ύστερα από ογδόντα πέντε χρόνια. Μα και αφού αναγνωρίστηκε ως διάψευση, η θεωρία του Νεύτωνα δεν έχει ακόμα εγκαταλειφθεί. Αυτό δείχνει ότι οι θεωρίες παρά τις διαψεύσεις τους δεν απορρίπτονται. Γι αυτό το λόγο ο Lakatos υποστηρίζει ότι η διάψευση δεν μπορεί να λειτουργήσει ως κριτήριο απόρριψης θεωριών John Losee, Φιλοσοφία της Επιστήμης Μια ιστορική εισαγωγή, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992, σ ο.π., σ Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ

28 Εδώ πρέπει να επισημανθεί ότι το τι γίνεται στην πράξη (διατήρηση θεωριών και αφού έχουν διαψευσθεί) δεν είναι επιχείρημα ή απάντηση στην πρόταση περί του τι πρέπει να γίνεται (εγκατάλειψη των διαψευσμένων θεωριών σύμφωνα με τον Popper). Φυσικά, ο Lakatos το γνωρίζει. Αυτό που καταθέτει στη συνέχεια είναι μια «εργαλειακή» άποψη για τις επιστημονικές θεωρίες. Αυτό που στην ουσία λέει ο Lakatos είναι ότι αποφασίζουμε αυθαίρετα αν θα κρατήσουμε ή θα εγκαταλείψουμε μια θεωρία, ανάλογα με το πόσο χρήσιμη μας είναι. Η μηχανική του Νεύτωνα, για παράδειγμα, είναι ένα πολύ χρήσιμο και βολικό εργαλείο. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι την εγκαταλείπουμε εξαιτίας μιας επί μέρους διάψευσης (σαν αυτή που αφορά το περιήλιο του Ερμή). Το ερευνητικό πρόγραμμα (π.χ. το πρόγραμμα του Νεύτωνα) είναι μια σειρά θεωριών που χαρακτηρίζεται από τον «σκληρό πυρήνα» και από τον «προστατευτικό κλοιό» των βοηθητικών υποθέσεων, των αρχικών συνθηκών και των παρατηρησιακών προτάσεων. Ο σκληρός πυρήνας του νευτώνειου προγράμματος, για παράδειγμα, αποτελείται από τους τρεις νόμους της κίνησης και από τον νόμο της βαρύτητας. 56 Αποφασίζουμε ότι δεν υποβάλλουμε σε κριτικό έλεγχο τον σκληρό πυρήνα στη διάρκεια της κυριαρχίας του ερευνητικού προγράμματος, δεν στρεφόμαστε με αμφιβολία προς αυτόν όταν προκύπτει ανωμαλία ή διάψευση, τον θεωρούμε δεδομένο. Και εργαζόμαστε στον προστατευτικό κλοιό, δηλαδή εισάγουμε βοηθητικές υποθέσεις για να αντιμετωπίσουμε την όποια ανωμαλία. Το κάνουμε αυτό γιατί θέλουμε να προστατέψουμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα (ένα παράδειγμα, κατά τον Kuhn) που είναι για μας πολύ βολικό, είναι ένα χρήσιμο εργαλείο, που θα μας κόστιζε να το αποχωριστούμε. Με την εισαγωγή βοηθητικών υποθέσεων μεταθέτουμε το πρόβλημα στο μέλλον και σε μια νέα σκηνή, όπου νέα ζητούμενα αναμένουν επαλήθευση ή διάψευση. Σε περίπτωση επαλήθευσης δικαιώνεται το ισχύον ερευνητικό πρόγραμμα, ενώ σε περίπτωση διάψευσης εισάγουμε νέες βοηθητικές υποθέσεις και μεταθέτουμε εκ νέου το πρόβλημα. 56 ο.π., σ

29 Για να γίνει σαφής ο παραπάνω μηχανισμός, παραθέτουμε το νοητικό πείραμα που έφερε ως παράδειγμα ο Lakatos. Πρόκειται για τη φανταστική περίπτωση μιας πλανητικής ανώμαλης τροχιάς: ένας φυσικός της περιόδου πριν από τον Einstein αποδέχεται τη μηχανική του Νεύτωνα και τον νόμο της βαρύτητας (Ν), καθορισμένες αρχικές συνθήκες (ΑΣ) και υπολογίζει με τη βοήθειά τους την τροχιά ενός μικρού πλανήτη p που μόλις ανακαλύφθηκε. Αλλά ο πλανήτης παρεκκλίνει από την υπολογισθείσα τροχιά. Μήπως ο φυσικός θα θεωρήσει ότι η απόκλιση απαγορεύεται από τη θεωρία του Νεύτωνα και ότι, κατά συνέπεια, από τη στιγμή που επιβεβαιώθηκε, διαψεύδει τη θεωρία Ν; Όχι. Υποθέτει ότι πρέπει να υπάρχει κάποιος άγνωστος ως τότε πλανήτης p 1, που διαταράσσει την τροχιά του p. Υπολογίζει τη μάζα, την τροχιά κ.λπ., του υποθετικού αυτού πλανήτη και ύστερα ζητά από έναν πειραματικό αστρονόμο να ελέγξει την υπόθεσή του. Ο πλανήτης p 1 είναι τόσο μικρός που ούτε με τα μεγαλύτερα διαθέσιμα τηλεσκόπια δεν είναι δυνατόν να παρατηρηθεί. Ο αστρονόμος κάνει αίτηση να του δοθεί ένα ερευνητικό κονδύλιο για την κατασκευή ενός ακόμη μεγαλύτερου τηλεσκοπίου. Μέσα σε τρία χρόνια το καινούριο τηλεσκόπιο είναι έτοιμο. Αν ο άγνωστος πλανήτης ανακαλυπτόταν, το γεγονός θα χαιρετιζόταν ως νέα νίκη της νευτώνειας επιστήμης. Αλλά αυτό δεν συμβαίνει. Μήπως θα εγκαταλείψει ο επιστήμονας τη θεωρία του Νεύτωνα και μαζί την ιδέα ενός άγνωστου πλανήτη που προκαλεί τη σχετική διαταραχή στην πλανητική τροχιά; Όχι. Υποθέτει ότι ένα νέφος κοσμικής σκόνης κρύβει τον πλανήτη από μας. Υπολογίζει τη θέση και τις ιδιότητες του νέφους αυτού και ζητά ένα ερευνητικό κονδύλιο, προκειμένου να σταλεί ένα διαστημόπλοιο για έναν έλεγχο των υπολογισμών του. Αν τα όργανα του διαστημοπλοίου (ενδεχομένως νέου τύπου, βασισμένα σε μια ανεπαρκώς ελεγμένη θεωρία) κατέγραφαν την ύπαρξη του υποθετικού νέφους, το αποτέλεσμα αυτό θα χαιρετιζόταν ως μια λαμπρή νίκη της νευτώνειας επιστήμης. Αλλά η ύπαρξη του νέφους δεν πιστοποιείται. Μήπως ο επιστήμονάς μας θα εγκαταλείψει τώρα τη θεωρία του Νεύτωνα μαζί με την ιδέα του άγνωστου πλανήτη που προκαλεί διαταραχές και την ιδέα ενός νέφους που τον αποκρύπτει; Όχι. Υποθέτει ότι υπάρχει κάποιο μαγνητικό πεδίο στην περιοχή αυτή του σύμπαντος, που διαταράσσει τη λειτουργία των οργάνων του διαστημοπλοίου. Ένα νέο διαστημόπλοιο εκτοξεύεται. Αν εντοπιζόταν το μαγνητικό πεδίο, οι οπαδοί της 29

30 θεωρίας του Νεύτωνα θα πανηγύριζαν μια σπουδαία νίκη. Αλλά δεν εντοπίζεται. Η αποτυχία αυτή θεωρείται μήπως ως διάψευση της θεωρίας του Νεύτωνα; Όχι. Είτε θα προταθεί μια ακόμα ευφυής βοηθητική υπόθεση ή ολόκληρη η ιστορία θα ταφεί στους σκονισμένους τόμους των ειδικών περιοδικών χωρίς ποτέ κανείς να ξανακάνει λόγο γι αυτήν. 57 Το γεγονός ότι με την εισαγωγή βοηθητικών υποθέσεων μπορούμε να καταστήσουμε τις θεωρίες αλώβητες από κάθε κριτική οδηγεί τον Lakatos στο εξής συμπέρασμα: «οι επιστημονικές θεωρίες δεν είναι μόνο εξίσου αναπόδεικτες και μη-πιθανές, αλλά και εξίσου μη αναιρέσιμες» Επιστημολογικός σχετικισμός Οι Ιστορικιστές φιλόσοφοι της Επιστήμης Kuhn και Feyerabend οδηγούνται με βάση τις απόψεις τους σε μια σχετικιστική θεωρία για την αλήθεια, που έχει ως συνέπεια μια καθαρά αντι-ρεαλιστική στάση. Υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχουν αντικειμενικά κριτήρια για να κρίνουμε αν μια θεωρία είναι επιστημονική ή για να μας βοηθήσουν στην επιλογή μεταξύ ανταγωνιστικών θεωριών. 59 Απορρίπτουν τους ισχυρισμούς των Λογικών Θετικιστών για την αντικειμενικότητα της Επιστήμης καθώς και για τον άμεσο τρόπο της επαλήθευσης ή απόρριψης με βάση τα παρατηρήσιμα δεδομένα. Η επιλογή θεωριών δεν είναι πια μια καθαρή έκφραση της ορθολογικότητας και αντικειμενικότητας, αλλά ορίζεται ως μη ορθολογική και, βέβαια, δεν καθορίζεται από την εμπειρική μαρτυρία. 60 Συνεχιστές των Ιστορικιστών, με περισσότερη, όμως, έμφαση στην επίδραση του κοινωνικού στοιχείου στη διαμόρφωση των επιστημονικών θεριών, είναι μια ομάδα Κοινωνιολόγων Ιστορικών της Επιστήμης (με έδρα τους το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου) που αποκαλούν τη θεωρία τους Κοινωνιολογία της Γνώσης. Οι 57 ο.π., σ ο.π., σ Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου, Φιλοσοφία της Επιστήμης Εισαγωγή, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2004, σ ο.π., σ

31 φιλόσοφοι αυτοί αμφισβητούν την αυτονομία καθώς και τη γνωσιολογική ακεραιότητα της Επιστήμης και υποστηρίζουν ότι εκείνο που καθορίζει την επιλογή των επιστημονικών θεωριών και υποθέσεων είναι τα κοινωνικά, μη γνωστικά ενδιαφέροντα/συμφέροντα. 61 Σύμφωνα με την άποψη των Κοινωνιολόγων της Γνώσης, δεν υπάρχουν κανόνες ορθολογικότητας ανεξάρτητοι από το πλαίσιο ή κανόνες υπερ-πολιτισμικοί. Γι αυτόν τον λόγο, όλη η Επιστήμη παραδίδεται στη δικαιοδοσία του Κοινωνιολόγου. 62 Υποστηρίζουν ότι ακόμα και οι πιο απλές έννοιες που χρησιμοποιούμε δεν είναι απαλλαγμένες από κοινωνικούς και ιστορικούς παράγοντες. Κι αυτό, διότι τα ατομικά δεδομένα της εμπειρίας κατατάσσονται σε ομάδες και σχήματα ειδικά για τον κάθε πολιτισμό. 63 Η εμφάνιση του επιστημονικού σχετικισμού, και ιδιαίτερα κάποιων ακραίων του τάσεων, έφερε διχασμό στους κύκλους των επιστημόνων. Κατά κάποιο τρόπο ξεκίνησε ένα νέο θερμό επεισόδιο στον αιώνιο πόλεμο ανάμεσα στις δύο κουλτούρες, την κουλτούρα των θετικών επιστημών και την κουλτούρα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών. Οι θετικοί επιστήμονες επιμένουν σε μια ορθολογική ανασυγκρότηση της επιστήμης, ενώ οι λόγιοι ενδίδουν στον σχετικισμό. Ενδεικτικό της έντασης που δημιουργήθηκε ανάμεσα στις δύο απόψεις είναι το πείραμα του Alan Sokal. Ο Alan Sokal είναι καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Το 1996 έκανε ένα τολμηρό πείραμα με σκοπό να επιτεθεί στον μεταμοντερνισμό που είχαν υιοθετήσει οι ανθρωπιστικές και οι κοινωνικές επιστήμες. Πρόκειται για ένα φιλοσοφικό ρεύμα που το χαρακτήριζαν: α) η σαφής απόρριψη της ορθολογιστικής παράδοσης του Διαφωτισμού, β) οι θεωρητικές συζητήσεις αποσυνδεδεμένες από κάθε εμπειρικό έλεγχο και γ) ο γνωσιακός και πολιτισμικός σχετικισμός, που θεωρεί ότι η επιστήμη δεν είναι κάτι παραπάνω από μια «αφήγηση», έναν «μύθο» ή απλά ένα οικοδόμημα ανάμεσα σε πολλά άλλα ο.π., σ ο.π., σ ο.π., σ Alan Sokal & Jean Bricmont, Fashionable Nonsense: Postmodern Intellectuals Abuse of Science, Picador, 1998, σ

32 Έγραψε, λοιπόν, μια εργασία η οποία ήταν παρωδία των τυπικών εργασιών γνωστών μεταμοντέρνων λογίων, κυρίως της γαλλικής σχολής, όπως οι Gilles Deleuze, Jacques Derrida, Félix Guattari, Luce Irigaray, Jacques Lacan, Bruno Latour, Jean-François Lyotard, Michel Serres και Paul Virilio. Μάλιστα, ο Sokal διάνθισε το κείμενό του με αυτούσια αποσπάσματα από εργασίες επιφανών Γάλλων και Αμερικανών λογίων σχετικές με τις υποτιθέμενες φιλοσοφικές και κοινωνικές συνέπειες των μαθηματικών και των Φυσικών Επιστημών. Κατόπιν, υπέβαλε την εργασία του για δημοσίευση στο κορυφαίο αμερικανικό περιοδικό ανθρωπιστικών επιστημών, το Social Text. «Θα δημοσίευε ένα τέτοιο περιοδικό» αναρωτιόταν ο Sokal «μια εργασία σκόπιμα γεμάτη από ανοησίες, αν αυτή α) περιείχε ιδέες φαινομενικά ενδιαφέρουσες και β) κολάκευε τις ιδεολογικές προκαταλήψεις των διευθυντών σύνταξης;» 65 Η εργασία έχει τίτλο «Yπερβαίνοντας τα όρια: Προς μία μετασχηματιστική ερμηνευτική της κβαντικής βαρύτητας» 66 και βρίθει από φληναφήματα και καταφανείς ανακολουθίες. Επιπλέον, υιοθετεί ακραία θέση γνωσιακού σχετικισμού: αφού περιγελά το παλιομοδίτικο «δόγμα» ότι «υπάρχει εξωτερικός κόσμος, του οποίου οι ιδιότητες είναι ανεξάρτητες από κάθε ανθρώπινο ον και από την ανθρωπότητα ως σύνολο», δηλώνει απερίφραστα ότι «η φυσική πραγματικότητα είναι κατά βάση, όσο και η κοινωνική πραγματικότητα, ένα κοινωνικό και γλωσσικό οικοδόμημα». Με μια σειρά εντυπωσιακών λογικών αλμάτων φτάνει στο συμπέρασμα ότι «το π του Ευκλείδη και το G του Νεύτωνα, που παλαιότερα θεωρούνταν ποσότητες σταθερές, τώρα εξετάζονται υπό το πρίσμα του αναπόφευκτου ιστορικισμού τους και ο νοητός παρατηρητής μοιραία εκτοπίζεται από το κέντρο, χάνει κάθε επιστημολογική σύνδεση με ένα σημείο του χωροχρόνου, το οποίο δεν μπορεί πια να οριστεί από μόνη τη γεωμετρία.» Alan Sokal, A Physicist Experiments With Cultural Studies, Lingua Franca 6(4), May/June 1996, Alan Sokal, Transgressing the boundaries: Toward a transformative hermeneutics of quantum gravity, Social Text 46/47 (Spring/Summer), Alan Sokal & Jean Bricmont, Fashionable Nonsense: Postmodern Intellectuals Abuse of Science, Picador, 1998, σ

33 Ωστόσο, η εργασία δημοσιεύτηκε, και μάλιστα σε ένα ειδικό τεύχος του Social Text, αφιερωμένο στην αντίκρουση των επικρίσεων που δέχονταν ο μεταμοντερνισμός και ο κοινωνικός κονστρουκτιβισμός από διακεκριμένους επιστήμονες. Ο Sokal αμέσως αποκάλυψε τη φάρσα με σχετικό δημοσίευμα 68 στο περιοδικό Lingua Franca. Η αποκάλυψη της απάτης προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Επί μήνες οι ακαδημαϊκοί κατέθεταν αναλύσεις στα ειδικά περιοδικά, ενώ η υπόθεση έγινε πρωτοσέλιδο στους New York Times, στην International Herald Tribune, στον Observer (London), στη Le Monde και σε άλλες μεγάλες εφημερίδες. Αν και το στρατήγημα του Sokal είναι, από ηθική άποψη, συζητήσιμο, θέτει επί της ουσίας ένα σημαντικό ερώτημα: Πρέπει, και ως ποιο βαθμό, να ανεχόμαστε τον επιστημολογικό σχετικισμό; (Πολλοί μεταμοντέρνοι ισχυρίζονται πως ούτε οι φυσικοί νόμοι είναι απόλυτοι: σε μια άλλη κοινωνία θα είχαμε άλλους φυσικούς νόμους. 69 ) Η απάντηση του Sokal είναι ένα κατηγορηματικό όχι. «Είμαι», λέει, «ένας πληκτικός παλιός επιστήμονας που πιστεύει, αφελώς, ότι υπάρχει εξωτερικός κόσμος, ότι υπάρχουν αντικειμενικές αλήθειες γι αυτόν τον κόσμο και ότι δουλειά μου είναι να ανακαλύψω μερικές από αυτές.» 70 Και συνεχίζει: «Υπάρχει πραγματικός κόσμος. Οι ιδιότητές του δεν είναι απλά κοινωνικές κατασκευές. Τα γεγονότα και τα δεδομένα έχουν σημασία. Ποιος λογικός άνθρωπος θα διαφωνούσε;» Alan Sokal, A Physicist Experiments With Cultural Studies, Lingua Franca 6(4), May/June 1996, Πάσχος Μανδραβέλης, Η ερμηνευτική της ανοησίας, Καθημερινή, 1/2/ Alan Sokal & Jean Bricmont, Fashionable Nonsense: Postmodern Intellectuals Abuse of Science, Picador, 1998, σ Alan Sokal, A Physicist Experiments With Cultural Studies, Lingua Franca 6(4), May/June 1996,

34 «Όποιος πιστεύει ότι οι νόμοι της Φυσικής είναι απλά κοινωνικές συμβάσεις ας προσπαθήσει να υπερβεί αυτές τις συμβάσεις μέσα από το παράθυρο του διαμερίσματός μου (ζω στον εικοστό πρώτο όροφο).» 72 «Αν τα πάντα είναι συζήτηση και κείμενο, τότε η γνώση του πραγματικού κόσμου είναι περιττή ακόμα και η Φυσική είναι τίποτα παραπάνω από μια πολιτισμική μελέτη. Αν, επιπλέον τα πάντα είναι ρητορείες και γλωσσικά παιχνίδια, τότε η εσωτερική λογική συνέπεια είναι επίσης περιττή: μια πατίνα θεωρητικής σοφιστείας είναι αρκετή.» 73 «Η θεωρητικολογία περί της κοινωνικής δόμησης της πραγματικότητας δεν πρόκειται να μας βοηθήσει να βρούμε αποτελεσματική θεραπεία για το AIDS ή να καταστρώσουμε στρατηγικές για την ανάσχεση της παγκόσμιας υπερθέρμανσης. Επιπλέον, αν αρνηθούμε τις έννοιες του αληθούς και του ψευδούς, μένουμε δίχως άμυνα απέναντι σε ψευδείς ιδέες στους τομείς της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, των οικονομικών και της πολιτικής.» 74 Η θέση ότι οι φυσικοί νόμοι δεν είναι απόλυτοι δικαιούται υπεράσπιση. Μέσα στον χρόνο οι φυσικοί νόμοι όντως αλλάζουν, συμπληρώνονται, διευρύνονται, αποκτούν νέο νόημα, και νέο φως ρίχνεται στις λεπτομέρειες των φυσικών διαδικασιών. Μα αυτό που αλλάζει, και συνεπώς δεν είναι απόλυτο, είναι η διατύπωση των νόμων. Αντίθετα, η ουσία των νόμων (οι συνέπειές τους στον φυσικό κόσμο και η εμπειρική διαπίστωση των συνεπειών αυτών), είναι σταθερή, αναλλοίωτη και ανεξάρτητη από το θεωρούμενο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, δεν παρατηρήθηκε ποτέ και πουθενά ένα ελεύθερο σώμα να αντιστέκεται στη βαρύτητα. Κάθε σώμα που θα αφεθεί ελεύθερο κοντά στη Γη, θα πέσει στην επιφάνειά της. Αυτό δεν αλλάζει, είναι απόλυτο τουλάχιστον σύμφωνα με όλες τις μέχρι τώρα εμπειρικές διαπιστώσεις και μαρτυρίες. Ο ιστορικός σχετικισμός υπεισέρχεται όχι στην ουσία της βαρύτητας, αλλά στη διατύπωση ενός νόμου της βαρύτητας. Η πρώτη 72 ο.π., Alan Sokal, A Physicist Experiments With Cultural Studies, Lingua Franca 6(4), May/June 1996, ο.π.,

35 προσέγγιση ήταν ο Νόμος της Παγκόσμιας Έλξης του Νεύτωνα σ αυτόν η βαρύτητα θεωρείται στον Ευκλείδειο χώρο, ως δύναμη που απορρέει καταστατικά από τη μάζα. Αργότερα, με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας ο Einstein απέδωσε τις παρατηρούμενες τροχιές των σωμάτων (π.χ. την τροχιά πτώσης ενός αντικειμένου πάνω στη Γη) όχι σε ιδιότητα της μάζας, αλλά σε ιδιότητα του χώρου, που τον θεώρησε καμπύλο, αντικαθιστώντας την ευκλείδεια γεωμετρία με τη γεωμετρία του Riemann. Η διατύπωση άλλαξε, το πλαίσιο θεώρησης άλλαξε, όμως τα αντικείμενα δεν έπαψαν ούτε στιγμή να πέφτουν πάνω στη Γη. Ο επίμονος σχετικιστής της επιστημολογίας μπορεί να γυρίζει τον κόσμο δίνοντας διαλέξεις για τον κοινωνικοπολιτικό χαρακτήρα της επιστημονικής γνώσης. Αλλά μετά από κάθε διάλεξη θα μπει στο αεροπλάνο για να πετάξει προς την επόμενη πόλη. Δηλαδή θα εμπιστευτεί τη ζωή του στα χέρια της τεχνολογίας. Αυτό σημαίνει ότι, εκτός και αν είναι παράφρων, στην πράξη πιστεύει στη σταθερότητα των φυσικών νόμων. Η θεωρία είναι ελεύθερη να ακολουθεί τη φαντασία προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, αλλά η λυδία λίθος είναι η πράξη. Αυτό που ίσως παραβλέπουν ή λησμονούν οι σχετικιστές είναι η λογική αλήθεια ότι η μη απόδειξη μιας πρότασης δεν σημαίνει κατ ανάγκη απόδειξη της άρνησής της. Στην προκειμένη περίπτωση, η αδυναμία του εμπειρισμού να θεμελιώσει στα αισθητηριακά δεδομένα καθολικούς νόμους που να περιγράφουν με βεβαιότητα μια αντικειμενική πραγματικότητα δεν σημαίνει κατ ανάγκη ότι δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα. Μπορεί να σημαίνει απλά την αδυναμία μας να την περιγράψουμε. Η απόλυτη αλήθεια μπορεί να υπάρχει ή να μην υπάρχει, αλλά αν υπάρχει, τότε είτε δεν είμαστε έτοιμοι είτε είναι καταστατικά έξω από τις δυνατότητές μας να τη γνωρίσουμε με βεβαιότητα. «Κάθε ανθρώπινη γνώση είναι αβέβαια, ανακριβής και μερική» αποφάνθηκε ο Russell. 75 Φαίνεται ότι από τη φύση μας είμαστε κατ αυτόν τον τρόπο περιορισμένοι. Αν δεχτούμε αυτόν τον περιορισμό, η μόνη δυνατότητα που απομένει για την προσέγγιση της γνώσης είναι η αέναη προοδευτικότητα: ποτέ δεν θα φτάσουμε στο σημείο να γνωρίζουμε με 75 Bertrand Russell, Human Knowledge, Its Scope and Limits, Routledge, 2009, μέρος VI, κεφ. 10, σ

36 απόλυτη βεβαιότητα και ακρίβεια όλη την αλήθεια, μπορούμε μονάχα να αυξάνουμε τη βεβαιότητα, την ακρίβεια και την έκταση της γνώσης που κατέχουμε. Τούτη η επιδίωξη, αν και καταδικασμένη να μη φτάσει ποτέ σε ένα τέλος, σε μια ολοκλήρωση, στην οριστικότητα, δεν στερείται νοήματος και οφέλους για τον άνθρωπο. Πίνακας 1.1. Η εξέλιξη της θεωρίας της γνώσης Επιστημολογική προσέγγιση Κλασικός εμπειρισμός Παράδειγμα Όλες οι μαρτυρίες λένε ότι ο χρόνος είναι σταθερός σε όλα τα συστήματα αναφοράς, συνεπώς ο χρόνος είναι σταθερός σε όλα τα συστήματα αναφοράς. Η πρόταση «ο χρόνος είναι σταθερός σε όλα τα Λογικός θετικισμός Κριτικός ορθολογισμός (Popper) Ιστορικισμός (Kuhn) Ακραίος επιστημονικός σχετικισμός συστήματα αναφοράς» είναι αληθής, αν επαληθευτεί ότι σε κάθε σύστημα αναφοράς ο χρόνος κυλάει με τον ίδιο ρυθμό. Η πρόταση «ο χρόνος είναι σταθερός σε όλα τα συστήματα αναφοράς» θεωρείται αληθής, αν, ενώ είναι διαψεύσιμη και ελέγχεται διαρκώς, δεν έχει ακόμα διαψευστεί από την εμπειρία (δηλαδή: παρότι αναζητείται, δεν έχει βρεθεί ακόμα σύστημα αναφοράς όπου ο χρόνος κυλάει με διαφορετικό ρυθμό). Ο χρόνος είναι σταθερός σε όλα τα συστήματα αναφοράς, αν στην παρούσα ιστορική περίοδο η επιστημονική κοινότητα στηρίζει αυτή τη θεωρία (πρόταση). Ο χρόνος είναι σταθερός σε όλα τα συστήματα αναφοράς, αν έτσι νομίζουμε. 36

37 2. ΓΙΑΤΙ Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΗ ΣΗΜΕΡΑ; «Ο περιορισμός του σώματος της γνώσης σε μια μικρή ομάδα ανθρώπων νεκρώνει το φιλοσοφικό πνεύμα και οδηγεί σε πνευματική ένδεια.» Albert Einstein Σύγχρονη αμάθεια Για κάποιους λόγους, η γνώση φαίνεται να έχει περιορισμένη διείσδυση στα πληθυσμιακά στρώματα. Ελάχιστη γνώση φτάνει στην πλατιά πληθυσμιακή βάση και σπανίως ορθή και ακέραια, ελεύθερη από στρεβλώσεις και παραμορφωτικές προσλήψεις. Αποτέλεσμα αυτής της δυσκινησίας της γνώσης είναι ότι οι λαοί παραμένουν σε αμάθεια, και μάλιστα ανεπίγνωστη. Η ικανότητα χρήσης των επιτευγμάτων της τεχνολογίας, χωρίς κατανόηση των αρχών που διέπουν τη λειτουργία τους, δεν συνιστά γραμματισμό, δεν ακυρώνει την αμάθεια. Ενδεχομένως, αν επιδεικνυόταν σε μια φυλή πρωτογόνων ο τρόπος χρήσης ενός αυτοκινήτου, πολύ σύντομα τα μέλη της φυλής θα ήταν σε θέση να το οδηγήσουν. Στην περίπτωση ενός αυτόματου αυτοκινήτου δε θα είχαν παρά να πατήσουν το γκάζι και να στρίψουν το τιμόνι. Ενέργειες που δεν διαφέρουν πολύ από το σπιρούνισμα του αλόγου ή το τράβηγμα των γκεμιών. Αλλά οι ενέργειες της οδήγησης θα γίνονταν μηχανικά, αυτοματικά. Δε θα φώτιζαν διόλου την άγνοια του πρωτόγονου οδηγού όσον αφορά τη λειτουργία της μηχανής, τους σχετικούς νόμους της Φυσικής, την κατανόηση του περιβάλλοντός του. Ένα πρώτο επίπεδο κατανόησης είναι η γνώση ότι το αυτοκίνητο διαθέτει μηχανή εσωτερικής καύσης. Η καύση του καυσίμου απελευθερώνει θερμότητα, η οποία μετατρέπεται σε μηχανική ενέργεια κίνησης. Με το πάτημα του γκαζιού ανοίγουν βαλβίδες και η μηχανή τροφοδοτείται με καύσιμο. Όσο μεγαλύτερη η πίεση στο πεντάλ, τόσο περισσότερο ανοίγουν οι βαλβίδες και τόσο περισσότερο καύσιμο 76 Jane Gregory & Steve Miller, Science in Public, Basic Books (1998), σ

38 ρέει. Περισσότερο καύσιμο σημαίνει μεγαλύτερη απελευθέρωση θερμότητας και, ακολούθως, περισσότερη ενέργεια κίνησης, άρα υψηλότερη ταχύτητα. Αναμφίβολα, ο πρωτόγονος οδηγός μας θα αντιληφθεί πολύ γρήγορα τη σχέση ανάμεσα στην πίεση του πεντάλ και την ταχύτητα του οχήματος και, μολονότι θα αδυνατεί να την κατανοήσει ή να την εξηγήσει, θα την εφαρμόζει αυτοματικά. Σε σύντομο χρονικό διάστημα θα έχει γίνει ικανότατος οδηγός. Ίσως μάλιστα καλύτερος από τους «πολιτισμένους», αφού, λογικά, διαθέτει πιο ασκημένα ανακλαστικά. Μα ακόμα και αν γίνει πρωταθλητής της Φόρμουλα 1, αν δεν διδαχτεί τις αρχές λειτουργίας του οχήματος, η γνώση του (η κατανόηση του περιβάλλοντος και των φαινομένων που παρατηρούνται μέσα σε αυτό) θα έχει παραμείνει ακριβώς στο ίδιο σημείο. Θα έχει σημειώσει μηδενική πρόοδο. Από τέτοιου είδους αμάθεια πάσχουν οι λαϊκές μάζες και στον «πολιτισμένο» κόσμο. Παρότι επιδεικνύουν ικανότητα χειρισμού συσκευών υψηλής τεχνολογίας, η γνώση που έχουν αναφορικά με τις αρχές λειτουργίας συσκευών και μηχανών, αλλά και αναφορικά με τους φυσικούς νόμους του κόσμου στον οποίο ζουν, με τους νόμους που διέπουν τις οικονομίες και τις κοινωνίες ή με τις αρχές της ψυχολογίας του ατόμου, είναι ελάχιστη οπωσδήποτε ανεπαρκής για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις παντοειδείς προκλήσεις της ζωής σε μια κοινωνία υψηλών ρυθμών και απαιτήσεων. Απλοϊκά, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι, εφόσον οι αυτοματικές κινήσεις του σύγχρονου ανθρώπου του εξασφαλίζουν επιθυμητούς όρους διαβίωσης, δεν είναι απαραίτητη η γνώση των αρχών που διέπουν τα υπαρκτά και τις μεταξύ τους σχέσεις. Μια τέτοια υπόθεση, όμως, αφήνει έξω από τη συζήτηση το δυναμικό της ανθρώπινης νόησης και τις προοπτικές μιας επιστημονικά γραμματισμένης κοινωνίας. Το σημαντικό εδώ είναι να γίνει σαφές ότι η σημασία του επιστημονικού γραμματισμού δεν εξαντλείται σε μία εγκυκλοπαιδική μόρφωση που απλά υπάρχει για λόγους κουλτούρας ή, στην πιο εφαρμοσμένη περίπτωση, για χρήση στον 38

39 επαγγελματικό στίβο. Ο επιστημονικός γραμματισμός πρέπει να κατανοηθεί ως εργαλείο επιβίωσης και ως προμηθεϊκό φως Ο επιστημονικός γραμματισμός ως εργαλείο επιβίωσης Η γνώση νόμων και αρχών σημαίνει αυτόματα τη δυνατότητα για παραγωγικούς συλλογισμούς, απαραίτητους για τη λύση προβλημάτων. Σε προβλήματα όπως η κλιματική αλλαγή ή η μόλυνση των υδάτων διαφαίνεται καθαρά ο ρόλος του επιστημονικού γραμματισμού ως εργαλείου επιβίωσης. Η αντίρρηση ότι αρμόδιοι για τη λύση τέτοιων προβλημάτων είναι οι επιστήμονες καταρρίπτεται αμέσως από την ανάλυση της εμπειρίας: ναι μεν οι επιστήμονες παρέχουν τις λύσεις, μα αυτές δεν εφαρμόζονται. Από την εύρεση μιας λύσης μέχρι την εφαρμογή της παρεμβάλλονται τα οικονομικά συμφέροντα ολίγων και η αδράνεια πολλών. Τυπικό παράδειγμα η καθαρή (πράσινη) ενέργεια και η εγκατάλειψη της οικονομίας του πετρελαίου. Το πρόβλημα σε τέτοιες περιπτώσεις είναι και πολιτικό. Συχνά απαιτείται η λήψη γενναίων πολιτικών αποφάσεων που θα μεταφραστούν σε νόμους και διατάξεις. Αλλά ποιοι είναι οι δυνατοί μηχανισμοί λήψης αποφάσεων; Ποιοι οι δυνατοί δρόμοι που οδηγούν από ένα στέρεο επιστημονικό πόρισμα σε μια κανονιστική ρύθμιση (νομοθέτημα); Μπορούμε να σκεφτούμε δύο μοντέλα μετουσίωσης της επιστημονικής γνώσης σε κανονιστικές ρυθμίσεις. Το άμεσο και το έμμεσο. Στο άμεσο μοντέλο (Εικόνα 2-1) η επιστημονική κοινότητα εκθέτει τα επιστημονικά δεδομένα στην εκτελεστική και στη νομοθετική εξουσία, κι εκείνες επιλαμβάνονται άμεσα για τη λήψη μέτρων που θα εφαρμοστούν προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Το μοντέλο αυτό των δύο βημάτων είναι το πιο γρήγορο, αν υποθέσουμε ότι οι δύο εμπλεκόμενοι ενεργητικοί παράγοντες, δηλαδή οι επιστήμονες και οι πολιτικοί, κάνουν σωστά τη δουλειά τους. Αλλά αυτή η υπόθεση σπανίως επαληθεύεται. Οι μεν επιστήμονες δεν έχουν περιθώρια αδράνειας. Βρίσκονται διαρκώς υπό την πίεση των ραγδαίων εξελίξεων στον τομέα τους και είτε θα παραγάγουν έργο είτε θα απαξιωθούν και θα παραγκωνιστούν. Οι εσωτερικοί 39

40 μηχανισμοί κρίσεως της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας είναι αυστηροί και σχεδόν άτεγκτοι. Επιπλέον, οι προσδοκίες και απαιτήσεις μιας κοινωνίας που χρειάζεται λύσεις ασκούν στον επιστήμονα μια πίεση αισθητή. Τελικά, είναι οι πολιτικοί εκείνοι που ολιγωρούν. Το πολιτικό προσωπικό δεν κρίνεται αυστηρά ούτε στη φάση της εκλογής ούτε στη φάση της επίδοσης. Εξάλλου, η πολιτική είναι σε μικρό ή μεγάλο βαθμό χειραγωγούμενη από συμφέροντα διάφορα από το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου. Επιπλέον, οι πολιτικοί έχουν σε γενικές Το άμεσο μοντέλο (ταχύτητα) Επιστημονική Κοινότητα επιστημονικά δεδομένα λήψη μέτρων Εκτελεστική & Νομοθετική Εξουσία Κοινωνικό Σύνολο Εικόνα 2-1. Το άμεσο μοντέλο μετουσίωσης της επιστημονικής γνώσης σε κανονιστικές ρυθμίσεις. 40

41 γραμμές τα ίδια ελλείμματα επιστημονικού γραμματισμού που έχει ο απλός πολίτης. Για όλους αυτούς τους λόγους (ανικανότητα, αδιαφορία, ιδιοτέλεια, άγνοια), το μοντέλο των δύο βημάτων κολλάει συνήθως στο δεύτερο βήμα. Το έμμεσο μοντέλο (Εικόνα 2-2) είναι εκείνο που πιο συχνά φέρνει αποτελέσματα. Με αυτήν την έννοια, είναι πιο σίγουρο από το άμεσο, υστερεί όμως σε ταχύτητα. Στο έμμεσο μοντέλο τα βήματα είναι τέσσερα: 1. Η επιστημονική κοινότητα δημοσιοποιεί την πληροφορία. 2. Το κοινωνικό σύνολο προσλαμβάνει την πληροφορία. 3. Μια δραστηριοποιημένη κρίσιμη κοινωνική μάζα (στον βαθμό που έχει κατανοήσει την πληροφορία) ασκεί πίεση στην εξουσία. 4. Η εξουσία προχωρεί στις αναγκαίες κανονιστικές ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος, κινδύνου κ.λπ. που συνάγεται από την πληροφορία. Το μοντέλο αυτό είναι πιο αργό, όχι μόνο επειδή μεσολαβούν δύο επιπλέον βήματα, τα μεσαία (2 και 3), αλλά και επειδή τα πρόσθετα αυτά βήματα έχουν μεγαλύτερο χρόνο επώασης. Το πρώτο και το τέταρτο βήμα είναι ίδια με το πρώτο και το δεύτερο, αντίστοιχα, του άμεσου μοντέλου. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι εκτελούνται με την ίδια ταχύτητα, ανεξαρτήτως μοντέλου, και γενικά δεν απαιτούν πολύ μεγάλους χρόνους. Τα επιστημονικά αποτελέσματα ανακοινώνονται αμέσως μόλις εξαχθούν, αν μη τι άλλο, για λόγους επαγγελματικού ανταγωνισμού. Από την άλλη μεριά, η διαδικασία της νομοθέτησης διαρκεί εβδομάδες ή μήνες, πάντως όχι χρόνια. Το δεύτερο βήμα του έμμεσου μοντέλου έχει δύο φάσεις, τη φάση της ενημέρωσης (ΜΜΕ) και τη φάση της γνώσης (βιβλία). Τα ΜΜΕ από τη φύση τους αναζητούν φρέσκες ειδήσεις και, μόλις τις βρουν, δεν καθυστερούν να τις μεταδώσουν. Η πίεση του ανταγωνισμού παίζει κι εδώ καταλυτικό ρόλο. Ειδικά δε αν η είδηση αφορά το είδος εκείνο του επιστημονικού πορίσματος που καταδεικνύει μια απειλή, τα ΜΜΕ δεν θα κουραστούν να την επαναλαμβάνουν σε όλους τους τόνους και τις αποχρώσεις, γιατί η προοπτική υπαρκτής ή επερχόμενης απειλής είναι είδηση που καθηλώνει. Τα ρεπορτάζ στην τηλεόραση και τα άρθρα σε εφημερίδες 41

42 και περιοδικά είναι το πρώτο κύμα πληροφορίας: το κύμα της ενημέρωσης. Η ενημέρωση είναι, από τη φύση της, σχετικά επιφανειακή και «πτητική»: δεν ριζώνει στη συνείδηση, λειτουργεί περισσότερο σαν έναυσμα για εμβάθυνση. Αν δεν γίνει εμβάθυνση, η ενημέρωση ξεθωριάζει και μετά από σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα λησμονιέται. Πιο βαθιές και πιο μόνιμες είναι οι αλλοιώσεις που καταφέρνει στη συνείδηση το δεύτερο κύμα πληροφορίας, το κύμα των βιβλίων. Στα βιβλία η πληροφορία συγκροτείται σε γνώση. Οι διαδικασίες της οργάνωσης της πληροφορίας σε βιβλία, της προώθησης των βιβλίων στην αγορά και της πρόσληψης της γνώσης από τους αναγνώστες είναι πιο αργές από τη συνοπτική προβολή ενός θέματος στην τηλεόραση και στον Τύπο και μπορεί να διαρκέσουν χρόνια. Συνοψίζοντας, το δεύτερο βήμα έχει δύο φάσεις: τη φάση ακαριαίας εκπομπής πληροφορίας χαμηλής οργάνωσης (ενημέρωση) και τη φάση βραδείας διασποράς πληροφορίας υψηλής οργάνωσης (γνώση). Το τρίτο βήμα του έμμεσου μοντέλου είναι ο πιο κρίσιμος κρίκος στην αλυσίδα των βημάτων. Σε αυτό το βήμα το κοινωνικό σύνολο λειτουργεί σαν μηχανή που τροφοδοτείται με πληροφορία και ενδέχεται, εφόσον οι ζυμώσεις των κοινωνικών αντιθέσεων οδηγήσουν εκεί, να παραγάγει πολιτική πίεση. Όταν αυτό το βήμα είναι σταθερό, στεριώνει και τα υπόλοιπα: η επιστημονική κοινότητα εντείνει τις προσπάθειες για παραγωγή πληροφορίας και τα ΜΜΕ και οι εκδότες για τη διάδοσή της, γιατί έχουν απέναντί τους μια κριτική κοινωνία που διψάει για πληροφορία και για δράση μετουσίωσης της πληροφορίας σε ποιότητα ζωής. Οι πολιτικοί πιέζονται από τη δράση των πολιτών και παράγουν κανονιστικές ρυθμίσεις. Αντίθετα, όταν το βήμα αυτό ατονεί, ατονεί όλη η αλυσίδα. Το τρίτο βήμα έχει κι αυτό δύο φάσεις, που ακολουθούν τις φάσεις του δεύτερου βήματος. Στην πρώτη φάση παρατηρείται μια άμεση αντίδραση του κοινωνικού συνόλου στη δημοσιογραφική αποκάλυψη (έντυπη ή τηλεοπτική). Η φάση της άμεσης αντίδρασης κρατάει λίγο, περίπου όσο η έντονη δημοσιογραφική κάλυψη του θέματος. Στη δεύτερη φάση παρατηρείται η παγίωση μιας κριτικής στάσης και της απαίτησης για λήψη μέτρων. Η φάση αυτή έχει μεγάλη διάρκεια τείνει στη μονιμότητα. Ο βαθμός παραγωγής έργου (πίεση για κανονιστικές ρυθμίσεις), είτε 42

43 στη μία είτε στην άλλη φάση, είναι συνάρτηση ποσοτική της μαζικότητας. Πόσο έντονη και μαζική είναι η αντίδραση του κοινωνικού συνόλου στη φάση της ενημέρωσης; Πόσο πλατιά είναι η κοινωνική βάση που απαιτεί λύσεις στη φάση της Το έμμεσο μοντέλο (σιγουριά) Επιστημονική Κοινότητα επιστημονικά δεδομένα λήψη μέτρων Εκτελεστική & Νομοθετική Εξουσία ΜΜΕ, βιβλία πολιτική πίεση Κοινωνικό Σύνολο ενημέρωση, γνώση Εικόνα 2-2. Το έμμεσο μοντέλο μετουσίωσης της επιστημονικής γνώσης σε κανονιστικές ρυθμίσεις. 43

44 γνώσης; Τα δύο αυτά ερωτήματα ανάγονται σε ένα: Πόσοι και πόσο καλά κατανοούν το πρόβλημα (δηλαδή τα επιστημονικά δεδομένα που τους παρατίθενται είτε στην πρώτη είτε στη δεύτερη φάση); Στο άμεσο μοντέλο η κρίσιμη παράμετρος για την παραγωγή κανονιστικών ρυθμίσεων είναι η καταλληλότητα των προσώπων-φορέων της εκτελεστικής και της νομοθετικής εξουσίας, δηλαδή των μελών της Κυβέρνησης και των μελών της Βουλής. Στο έμμεσο μοντέλο η κρίσιμη παράμετρος για την παραγωγή κανονιστικών ρυθμίσεων είναι η εμφάνιση μιας κρίσιμης συνιστώσας λαϊκής βούλησης και η άσκηση πίεσης από τη μεριά των πολιτών. Αλλά μια αρκούντως μαζική (υπό αυτήν την έννοια κρίσιμη) κινητοποίηση των πολιτών δεν γίνεται χωρίς κίνητρο. Γεννιέται το ερώτημα: ποιο θα μπορούσε να είναι το κίνητρο για την κινητοποίηση των πολιτών; Ο Christopher Lasch σημειώνει στο βιβλίο του Ο ελάχιστος εαυτός: «Σε μια εποχή δυσκολιών, η καθημερινή ζωή γίνεται άσκηση στην επιβίωση. Οι άνθρωποι ζουν μόνο το σήμερα. Σπάνια κοιτάζουν πίσω, για να μη παραδοθούν σε μια παραλυτική νοσταλγία και αν κοιτάζουν μπρος, είναι για να δουν πώς μπορούν να προστατευθούν από τις συμφορές που όλοι σχεδόν περιμένουμε σήμερα.» 77 Ο Lasch θίγει ένα θεμελιώδες πρόβλημα της πολιτικής διαγωγής: τη σχέση των ανθρώπων με τον χρόνο σε συνθήκες επισφάλειας. Η σχέση αυτή περιορίζεται ασφυκτικά στο παρόν. Ο περιορισμός στο παρόν στερεί τον άνθρωπο από το καταστάλαγμα αναζήτησης και εμπειρίας που έχει να του προσφέρει η παράδοση (παρελθόν). Τον στερεί, επίσης, και από τα οφέλη της πρόβλεψης και του σχεδιασμού (μέλλον). 77 Κρίστοφερ Λας, Ο ελάχιστος εαυτός, Νησίδες, 2006, σ

45 Ο περιορισμός στο παρόν είναι τάση αναμενόμενη. Η διήθηση της παράδοσης είναι διαδικασία επίπονη. Εξάλλου, ο σχεδιασμός του μέλλοντος απαιτεί αίσθηση ευθύνης και ενδεχομένως θυσία κάποιων από τις κεκτημένες ανέσεις στον βωμό της βιωσιμότητας. Αλλά σε μια εποχή δυσκολιών, όπου η καθημερινή ζωή γίνεται άσκηση στην επιβίωση, «ο κίνδυνος της προσωπικής αποσύνθεσης ενθαρρύνει μια αίσθηση εαυτότητας που δεν είναι ούτε επιβλητική ούτε ναρκισσιστική, αλλά απλώς πολιορκημένη» 78. Για τον πολιορκημένο εαυτό η βολικότητα της συνήθειας είναι καταφύγιο, άρα μοιάζει υπέρτατο αγαθό. Ο κόπος ή η θυσία για καθετί που δεν συμβαίνει εδώ και τώρα και στον εαυτό ή στους οικείους μοιάζουν πολυτέλειες, που απορρίπτονται ως περιττές. Εκείνο που πιέζει είναι το επείγον. Το επείγον εντοπίζεται στο σήμερα. Η ενασχόληση με το πριν και το μετά είναι προνόμιο της φίλεργης νηφαλιότητας και πράξη ελευθερίας. Ο Lasch, ωστόσο, δεν αποκλείει κάθε ενδεχόμενο τέτοιας ενασχόλησης των ανθρώπων της επιβίωσης. Ίσως ενίοτε να κοιτάζουν μπρος, μας λέει, «για να δουν πώς μπορούν να προστατευθούν από τις συμφορές που όλοι σχεδόν περιμένουμε». Θα συμφωνήσουμε ότι ενίοτε κοιτάζουν μπρος. Το ερώτημα είναι: τι μπορούν να δουν; Χωρίς εργαλεία κατανόησης πώς μπορεί να αποκωδικοποιηθεί το μέλλον; Πώς μπορεί να αντληθεί η κρίσιμη πληροφορία; Πώς μπορεί να διατυπωθεί η αντλημένη πληροφορία σε γλώσσα εύληπτη; Μα αν οι πολίτες δεν μπορούν να δουν καθαρά, τότε δεν έχουν κίνητρο να κινητοποιηθούν. Το κίνητρο, όταν το πρόβλημα δεν είναι τόσο ορατό όσο η παρέλαση των τανκς ενός στρατού κατοχής, δεν μπορεί να είναι άλλο από τη γνώση από εκείνους τους επαγωγικούς και παραγωγικούς συλλογισμούς που με βάση τα δεδομένα του χτες και του σήμερα φωτίζουν την πορεία και την κατάληξη, δηλαδή προδιαγράφουν το μέλλον με τρόπο σαφή, περιγραφικό και αδιαμφισβήτητο, γεννώντας έτσι την αίσθηση του επείγοντος στο σήμερα. Αυτό είναι που χρειάζεται για να σηκωθεί ένας λαός και να πιέσει για το αυτονόητο: η αίσθηση του επείγοντος σήμερα για κάτι που θα συμβεί αύριο. Αυτός είναι ο σπουδαίος ρόλος του επιστημονικού γραμματισμού: αποτελεί γλώσσα κατανόησης του φυσικού κόσμου. 78 Κρίστοφερ Λας, Ο ελάχιστος εαυτός, Νησίδες, 2006, σ

46 2.3. Ο επιστημονικός γραμματισμός ως προμηθεϊκό φως Η κατανόηση του φυσικού κόσμου, εκτός από εργαλείο επιβίωσης, είναι και φως αποκαλυπτικό του κάλλους που κρύβεται σε κάθε κλίμακα του Σύμπαντος. Από τον μικρόκοσμο των ατόμων και των στοιχειωδών σωματιδίων μέχρι τον μακρόκοσμο των γαλαξιών υπάρχει τάξη, λογική, νομοτέλεια. Ακόμα και η έννοια του χάους υπόκειται σε περιγραφή από νόμους και εξισώσεις. Η τάξη, η λογική και η νομοτέλεια υποστασιάζονται στο επίπεδο των αισθήσεων ως κάλλος. Ωστόσο, μόνη η οπτική εικόνα, αποκομμένη από το λογικό οικοδόμημα, είναι φτωχή εμπειρία του κάλλους. Η πλήρης εμπειρία, η αίσθηση του βάθους, είναι δυνατή μόνο με τη βοήθεια της κατανόησης της υποκείμενης δομής, συνεπώς μόνο με γνώση. 79 Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι ο επιστημονικός γραμματισμός όχι μόνο εξασφαλίζει το «ζην», αλλά αποτελεί προϋπόθεση και για το «ευ ζην» (τουλάχιστον στον βαθμό που το ευ ζην μεταφράζεται σε βάθος και πλούτο εμπειρίας). Ο Αριστοτέλης ορίζει την επιστήμη ως την αληθή και βέβαιη γνώση. 80 Συνδέει, έτσι, την έννοια της επιστήμης με την έννοια της αλήθειας. Αλήθεια είναι εκείνο που ισχύει και η επιστήμη αναζητά εκείνο που ισχύει, συνεπώς σε εκείνο που ισχύει συναντά η επιστήμη την αλήθεια. Η σχέση της αλήθειας, δηλαδή εκείνου που ισχύει, με το κάλλος, δηλαδή την ομορφιά, έχει απασχολήσει πολλούς επιστήμονες και φιλοσόφους της επιστήμης. Κάποιοι από αυτούς υποστήριξαν την πρόταση: Η αλήθεια είναι ομορφιά Ο Henri Poincaré ( ), Γάλλος μαθηματικός, θεωρητικός φυσικός και φιλόσοφος της επιστήμης έχει γράψει: Σταύρος Αυγολούπης, Το εγγύς διαστημικό περιβάλλον της Γης, ΠΛΑΝΗΤΑΡΙΟ Θεσσαλονίκης, 2008, οπισθόφυλλο 80 Φρανσουά Σατελέ, Η Φιλοσοφία, Γνώση (2006), τόμος Α, σ

47 «Ο επιστήμονας δεν μελετά τη φύση επειδή είναι χρήσιμο να κάνει κάτι τέτοιο. Τη μελετά, επειδή βρίσκει ευχαρίστηση σ αυτό, και βρίσκει ευχαρίστηση σ αυτό, γιατί είναι όμορφη. Αν η φύση δεν ήταν όμορφη, δε θα ήταν άξια να την γνωρίσουμε και η ζωή δε θα ήταν άξια να τη ζήσουμε Εννοώ την εσωτερική ομορφιά που έρχεται με την αρμονική τάξη των μερών και την οποία μια καθαρή ευφυΐα μπορεί να συλλάβει.» Ένας άλλος μεγάλος φυσικός, ο Αυστριακός Ludwig Eduard Boltzmann ( ), παρατηρεί σχετικά: 82 «Όπως ένας μουσικός μπορεί να αναγνωρίσει τον Mozart, τον Beethoven ή τον Schubert, αφού ακούσει τις λίγες πρώτες νότες, έτσι μπορεί ένας μαθηματικός να αναγνωρίσει τον Cauchy, τον Gauss, τον Jacobi, τον Helmholtz ή τον Kirchhoff μετά από τις λίγες πρώτες σελίδες.» Ο Bertrand Russell ( ), Βρετανός μαθηματικός και φιλόσοφος, θεωρείται ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες της Λογικής στον 20ο αιώνα. Μαζί με τον Alfred North Whitehead συνέταξε το μνημειώδες έργο Principia Mathematica, το οποίο ήταν μια προσπάθεια να θεμελιωθούν τα Μαθηματικά στη Λογική. Το Principia αποτέλεσε επίσης τη συμβολική γλώσσα που προσέλαβε ο κλασικός εμπειρισμός για να μεταβεί από το επίπεδο των εμπειριών στο επίπεδο των προτάσεων. Γεννιέται, έτσι, ο Λογικός Εμπειρισμός. Στα μαθηματικά ο Russell έβλεπε όχι μόνο αλήθεια, αλλά και ομορφιά: «Τα μαθηματικά δεν έχουν μόνο αλήθεια, αλλά και υπέρτατη ομορφιά μια ομορφιά ψυχρή και αυστηρή όπως η ομορφιά ενός αγάλματος.» Subrahmanyan Chandrasekhar, Αλήθεια και ομορφιά, ΙΔΕΑ, 1992, σ ο.π., σ Terzian, Y., The Nature of the Universe (in the Greek language), 1994, 50 Years of the Astr. Center, University of Thessaloniki, eds. B. Barbanis and N. Spyrou,

48 Άλλοι επιστήμονες υποστήριξαν την αντίθετη πρόταση (δηλαδή ότι η ομορφιά είναι αλήθεια), ανάγοντάς την, μάλιστα, σε κριτήριο επιστημονικής εγκυρότητας (αισθητικό κριτήριο, που μετράει την απλότητα και την κομψότητα 84 ): Η ομορφιά είναι αλήθεια Ο Subrahmanyan Chandrasekhar ( ), νομπελίστας Ινδός φυσικός, στο βιβλίο του Αλήθεια και ομορφιά διερεύνησε σε βάθος και με πλήθος παραδειγμάτων αυτή τη σχέση. Σε κάποιο σημείο αποφαίνεται: 85 «Είναι, πραγματικά, απίστευτο το γεγονός ότι αυτό που το ανθρώπινο μυαλό, στη βαθύτερη και πλέον εμβριθή λειτουργία του, αντιλαμβάνεται ως όμορφο, βρίσκει την πραγματοποίησή του στην εξωτερική φύση.» Ένας από τους πιο διαπρεπείς μαθητές του Chandrasekhar, ο Έλληνας φυσικομαθηματικός Βασίλης Ξανθόπουλος ( ), θεωρείτο ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Ο Βασίλης Ξανθόπουλος δολοφονήθηκε στις 27 Νοεμβρίου 1990 την ώρα που δίδασκε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Στον πρόλογο του βιβλίου του Ξανθόπουλου Περί αστέρων και συμπάντων (έκδοση 2007) ο διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, Στέφανος Τραχανάς, σημειώνει: «Για τις εξισώσεις της Γενικής Σχετικότητας άλλοι είχαν πει: Είναι όμορφες, γι αυτό πρέπει να είναι αληθινές. Ο Βασίλης συμπλήρωνε: Είναι όμορφες, γι αυτό πρέπει να λύνονται.» 86 Ο Γερμανός θεωρητικός φυσικός Werner Heisenberg ( ), ένας από τους θεμελιωτές της Κβαντικής Θεωρίας, ο οποίος διατύπωσε την περίφημη Αρχή της 84 National Academy of Science, National Academy of Engineering, Institute of Medicine, Committee on Science, Engineering and Public Policy, On Being a Scientist Responsible Conduct in Research (Second Edition), National Academy Press, Washington, D.C., 1995, σ Subrahmanyan Chandrasekhar, Αλήθεια και ομορφιά, ΙΔΕΑ, 1992, σ Βασίλης Ξανθόπουλος, Περί Αστέρων και Συμπάντων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ

49 Απροσδιοριστίας, είπε σε μια (καταγεγραμμένη) συνομιλία που είχε με τον Albert Einstein: 87 «Αν η φύση μάς οδηγεί σε μαθηματικές μορφές μεγάλης απλότητας και ομορφιάς με τον όρο μορφές αναφέρομαι σε συνεπή συστήματα υποθέσεων, αξιωμάτων κ.λπ. σε μορφές τις οποίες κανένας προηγουμένως δεν έχει συναντήσει, δεν μπορούμε παρά να πιστέψουμε ότι είναι αληθείς, ότι αποκαλύπτουν σε μας ένα γνήσιο χαρακτηριστικό της φύσης.» Ο Roger Penrose, βραβευμένος Άγγλος φυσικός, γνωστός για το έργο του στη Γενική Σχετικότητα και στην Κοσμολογία υποστηρίζει: «Είναι στ αλήθεια μυστήριο πως κάτι που φαίνεται ελκυστικό έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι αληθινό από κάτι που φαίνεται άσχημο.» 88 Πολύ πριν αυτοί οι επιστήμονες διατυπώσουν τις θέσεις τους για τη μία ή την άλλη μονόδρομη σχέση αλήθειας και ομορφιάς, η υπερβατικότητα ενός ποιητή, του Άγγλου John Keats ( ), τόλμησε να ενώσει τις δύο μονόδρομες σχέσεις σε μία αμφίδρομη ισοδυναμίας: Η ομορφιά είναι αλήθεια και η αλήθεια ομορφιά «Η ομορφιά είναι αλήθεια η αλήθεια ομορφιά αυτό είναι το μόνο που ξέρεις πάνω στη Γη και το μόνο που χρειάζεται να ξέρεις.» Subrahmanyan Chandrasekhar, Αλήθεια και ομορφιά, ΙΔΕΑ, 1992, σ Terzian, Y., "The Nature of the Universe" (in the Greek language), 1994, 50 Years of the Astr. Center, University of Thessaloniki, eds. B. Barbanis and N. Spyrou, John Keats, από το ποίημα Ode on a Grecian urn («Ωδή σε μια ελληνική υδρία») 49

50 2.4. Δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών: Οφέλη κατά Thomas και Durant Η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών είναι ο καθρέπτης του επιστημονικού γραμματισμού της πλατιάς πληθυσμιακής βάσης. Σε μια εργασία που έκαναν το 1987, οι Thomas και Durant 90 επιχείρησαν να απαντήσουν στο ερώτημα: Γιατί πρέπει να προωθήσουμε τη δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών; Πιο πάνω ( 2.2 & 2.3) σκιαγραφήσαμε τη σημασία του επιστημονικού γραμματισμού, χωρίζοντάς την αδρομερώς σε χρηστική και αισθητική. Οι Thomas και Durant έχουν αναλύσει πιο λεπτομερώς τη σημασία της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών και σημειώνουν, ως απάντηση στο παραπάνω ερώτημα, εννέα οφέλη που αυτή προσφέρει (Εικόνα 2-3). 90 Geoffrey Thomas and John Durant, Why should we promote the public understanding of science? Scientific Literacy Papers 1 (1987), pp

51 Οφέλη από τη Δημόσια Κατανόηση της Επιστήμης κατά Thomas & Durant 1. Όφελος για την Επιστήμη 2. Όφελος για τις Εθνικές Οικονομίες 3. Όφελος για την Εθνική Ισχύ και Επιρροή 4. Όφελος για τους Πολίτες 5. Όφελος για τη Δημοκρατική Διακυβέρνηση 6. Όφελος για την Κοινωνία ως Σύνολο 7. Όφελος για το Πνεύμα 8. Αισθητικό Όφελος 9. Ηθικό Όφελος Εικόνα 2-3. Οφέλη από τη Δημόσια Κατανόηση της Επιστήμης κατά Thomas & Durant. 51

52 Όφελος για την Επιστήμη Το οξυγόνο της επιστήμης είναι αφενός το ανθρώπινο δυναμικό της και αφετέρου τα κονδύλια που διατίθενται για την επιστημονική έρευνα, μας θυμίζουν οι Thomas και Durant. Η δημόσια κατανόηση της επιστήμης ενισχύει την έλξη που η επιστήμη ασκεί στους νέους. Βοηθάει, έτσι, στη διαρκή ανανέωση του ανθρώπινου δυναμικού της επιστημονικής κοινότητας. Επιπλέον, ένας πολίτης που κατανοεί τα οφέλη της επιστήμης είναι πιο πιθανό να συγκατανεύσει στην χρηματοδότηση της επιστημονικής έρευνας από τους φόρους που πληρώνει. Ο Isaac Asimov είχε δηλώσει: «Χωρίς ενημερωμένο κοινό, οι επιστήμονες, πέραν του ότι δεν θα στηρίζονται οικονομικά, θα καταδιώκονται». Από την άλλη μεριά, οι Jane Gregory και Steve Miller 91 υποστηρίζουν ότι υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες μια καλύτερη δημόσια κατανόηση της επιστήμης οδηγεί την κοινωνία σε αντιπαράθεση με την επιστήμη. Αναφέρουν ως παραδείγματα τις περιπτώσεις της πυρηνικής ενέργειας, της γενετικής μηχανικής και της εξωσωματικής γονιμοποίησης. Ωστόσο, η θέση των Jane Gregory και Steve Miller εγείρει ερωτήματα που θέτουν εν αμφιβόλω την ισχύ της: Μια δημόσια κίνηση κατά της πυρηνικής ενέργειας ή κατά της γενετικής μηχανικής είναι κίνηση κατά της ίδιας της επιστήμης; Έχουμε το ελεύθερο να ταυτίζουμε την επιστήμη με τις εφαρμογές της; Είναι δυνατόν όλες οι εφαρμογές της επιστήμης να είναι αγαθές; Μια δημόσια κίνηση κατά της χρήσης πυρηνικών ή βιολογικών όπλων θα συνιστούσε κίνηση κατά της επιστήμης; Όφελος για τις Εθνικές Οικονομίες Οι εθνικές οικονομίες εξαρτώνται από το εμπορικό ισοζύγιο (εισαγωγές-εξαγωγές). Το μέγεθος των εξαγωγών εξαρτάται από την εγχώρια παραγωγή εξαγώγιμων προϊόντων και υπηρεσιών. Η εγχώρια παραγωγή εξαγώγιμων προϊόντων και 91 Jane Gregory & Steve Miller, Science in Public, Basic Books (1998), σ

53 υπηρεσιών εξαρτάται από τη δυνατότητα στελέχωσης των εταιριών με προσωπικό επιστημονικά και τεχνικά καταρτισμένο. Η δυνατότητα αυτή είναι τόσο μεγαλύτερη όσο πιο πλατιά και βαθιά είναι η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών σε έναν λαό Όφελος για την Εθνική Ισχύ και Επιρροή Στη διάρκεια του 20ου αιώνα οι ΗΠΑ και οι ΕΣΣΔ μοιράζονταν την απόλυτη κυριαρχία στο Διάστημα. Η κατάκτηση του διαστήματος προκαλούσε δέος και προσέδωσε σημαντικό εθνικό κύρος στους δύο κατακτητές. Είναι δύσκολο να φέρει κάποιος στο μυαλό του τη Γερμανία χωρίς ταυτόχρονα να σκεφτεί βαριά βιομηχανία π.χ. αυτοκινητοβιομηχανία. Η Ιαπωνία, από την άλλη μεριά, έχει ταυτιστεί με την ηλεκτρονική τεχνολογία. Στις παραπάνω περιπτώσεις, χώρες με επιστημονικό ή τεχνολογικό προβάδισμα και αντίστοιχα επιτεύγματα έχουν κερδίσει στη συνείδηση των λαών το σεβασμό που εμπνέει η πρωτοπορία. Αυτός ο σεβασμός είναι ένα εξαργυρώσιμο πολιτικό κεφάλαιο που ενδυναμώνει την εθνική ισχύ και επιρροή. Τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα, όμως, είναι συνάρτηση της ανάπτυξης των Φυσικών Επιστημών και η ανάπτυξη των Φυσικών Επιστημών ανατροφοδοτείται, όπως ήδη είδαμε (βλ. Όφελος για την επιστήμη), από τη δημόσια κατανόησή της Όφελος για τους πολίτες Οι πιο γραμματισμένοι πολίτες είναι σε θέση να συνδιαλεχθούν πιο αποτελεσματικά στο κοινωνικό γίγνεσθαι: είναι καλύτερα εξοπλισμένοι για τη λήψη αποφάσεων σχετικά με θέματα διατροφής, υγείας και προσωπικής ασφάλειας και καλύτερα τοποθετημένοι απέναντι σε μία ευρεία γκάμα ανταγωνιστικών 53

54 καταναλωτικών επιλογών (που συχνά προωθούνται με ψευδοεπιστημονικούς ισχυρισμούς). 92 Η επιστήμη και η τεχνολογία παίζουν σημαντικό ρόλο στις περισσότερες πτυχές της καθημερινότητάς μας, τόσο στο σπίτι όσο και στη δουλειά. Η βιομηχανία μας, συνεπώς και η εθνική μας ευημερία εξαρτώνται από αυτές. Σχεδόν όλα τα θέματα δημόσιας πολιτικής έχουν επιστημονικές και τεχνολογικές διαστάσεις. Κατά συνέπεια, όσοι αποφασίζουν για θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος, είτε βουλευτές είτε κρατικοί αξιωματούχοι είτε παράγοντες του εμπορίου ή της βιομηχανίας είτε απλοί ψηφοφόροι σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι αναγκαίο να κατανοούν την επιστημονική βάση των αποφάσεών τους. Αυτό ισχύει, λοιπόν, και για κάθε ιδιώτη που ζει την καθημερινότητά του. Όλοι χρειάζονται κάποιου βαθμού κατανόηση των Φυσικών Επιστημών, των επιτευγμάτων τους και των ορίων τους, ανεξάρτητα από το αν είναι οι ίδιοι φυσικοί ή μηχανικοί. Η βελτίωση αυτής της κατανόησης δεν είναι μια πολυτέλεια είναι μια ζωτικής σημασίας επένδυση στη μελλοντική ευημερία της κοινωνίας μας. 93 Ένα άλλο όφελος για τον επιστημονικά γραμματισμένο πολίτη, σύμφωνα με τους Thomas και Durant είναι οι επαγγελματικές ευκαιρίες. Τα άτομα που δεν διαθέτουν βασικές γνώσεις και κάποια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών και της τεχνολογίας είτε αποκλείονται από κάποιες επαγγελματικές ευκαιρίες είτε δεν είναι σε θέση να εκμεταλλευτούν πλήρως τις τεχνικές εξελίξεις στον εργασιακό τους χώρο. Ο αντίλογος θα πρότεινε ότι, συμμετρικά, άτομα που δεν έχουν γνώση και κατανόηση της παράδοσης, της τέχνης κ.λπ. στερούνται την πρόσβαση σε κάποιες άλλες επαγγελματικές θέσεις. Θεωρητικά αυτή η πρόταση φαίνεται αληθινή και ίσως να ισχύει σε έναν βαθμό, αλλά η πραγματικότητα αντιτάσσει ότι ο τεχνολογικός πολιτισμός είναι πια πιο διεισδυτικός από κάθε άλλον πολιτισμό. Η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών ή άλλων συσκευών ή μηχανών είναι κάτι το αυτονόητο σε οποιαδήποτε δουλειά στις δυτικές κοινωνίες. Έτσι ακόμα και ο 92 Geoffrey Thomas and John Durant, Why should we promote the public understanding of science? Scientific Literacy Papers 1 (1987), pp Public Understanding of Science: The Royal Society Reports, Science, Technology, & Human Values, Vol. 11, No. 3 (Summer, 1986), pp

55 καθηγητής λογοτεχνίας χρειάζεται να έχει κάποιες βασικές γνώσεις πληροφορικής, ενώ οι περισσότερες δουλειές μπορούν το ίδιο καλά να διεκπεραιωθούν είτε ο εργαζόμενος γνωρίζει είτε δεν γνωρίζει Ελύτη. Η διαπίστωση αυτή δεν υποβαθμίζει την αξία της ποίησης, μονάχα επισημαίνει ότι δεν θεωρείται προαπαιτούμενη στον εργασιακό στίβο. Αναμφισβήτητα ο κόσμος θα ήταν ένα πολύ πιο ενδιαφέρον μέρος, αν όλοι γνώριζαν ποίηση, αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση. Ας σταθούμε για λίγο στον ισχυρισμό των Thomas και Durant, ότι οι πιο γραμματισμένοι πολίτες «είναι καλύτερα εξοπλισμένοι για τη λήψη αποφάσεων σχετικά με θέματα διατροφής, υγείας και προσωπικής ασφάλειας». Το ότι είναι καλύτερα εξοπλισμένοι είναι αυτονόητο, αυτό που μένει να εξεταστεί είναι αν ο καλύτερος εξοπλισμός είναι απαραίτητος. Ίσως να μην ήταν απαραίτητος, αν υπήρχε επαρκής κοινωνική μέριμνα από τη μεριά των επιστημόνων, των ειδικών και του κράτους. Αλλά, με την παρουσίαση του έμμεσου μοντέλου μετουσίωσης της επιστημονικής γνώσης σε κανονιστικές ρυθμίσεις, έχει ήδη σκιαγραφηθεί ο ρόλος του πληροφορημένου πολίτη στην παραγωγή κανονιστικών ρυθμίσεων. Για να φωτιστεί καλύτερα αυτός ο ρόλος, θα τον εξετάσουμε σε συνάρτηση με σημαντικά υφιστάμενα προβλήματα. Παγκόσμια Κλιματική Αλλαγή Το 2007 η βραβευμένη με το Νόμπελ Ειρήνης 2007 Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος (Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC) εξέδωσε την έκθεση Climate Change Για τη σύνθεσή της εργάστηκαν 500 επιστήμονες-συντάκτες και άλλοι 2000 επιστήμονες-κριτές, από περισσότερες από 100 χώρες. Στην έκθεση αυτή περιγράφονται τα αίτια και ο μηχανισμός της κλιματικής αλλαγής, αναφέρονται οι ήδη παρατηρούμενες και οι προβλεπόμενες επιπτώσεις και προτείνονται τρόποι ανάσχεσης του φαινομένου. Μερικά από τα πιο σημαντικά συμπεράσματα της έκθεσης είναι τα ακόλουθα: IPCC Fourth Assessment Report: Climate Change 2007 / The Physical Science Basis / Summary for Policymakers ( 55

56 i) Σε κλίμακα ηπείρων, περιοχών και ωκεάνιων λεκανών έχουν παρατηρηθεί πολυάριθμες μακροπρόθεσμες μεταβολές (βλ. Εικόνα 2-4). Μεταξύ αυτών, μεταβολές στις θερμοκρασίες και στους παγετώνες της Αρκτικής, εκτεταμένες μεταβολές στη βροχόπτωση, στην αλμυρότητα των ωκεανών, στα συστήματα ανέμων και στη διάρκεια και ένταση ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως ξηρασίες, έντονη βροχόπτωση και χιονόπτωση, καύσωνες και τυφώνες. ii) Σύμφωνα με δεδομένα της παλαιοκλιματολογίας, η ζέστη των τελευταίων πενήντα ετών είναι ασυνήθιστη τουλάχιστον για τα 1300 προηγούμενα χρόνια. Η τελευταία φορά που οι πολικές περιοχές ήταν σημαντικά πιο θερμές από ό,τι τώρα για εκτεταμένη περίοδο ήταν πριν από περίπου χρόνια. Την εποχή εκείνη η μείωση του όγκου των πολικών παγετώνων προκάλεσε άνοδο της στάθμης της θάλασσας κατά 4-6 μέτρα. iii) Το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας από το μέσο του 20 ου αιώνα και μετά είναι πολύ πιθανό (πιθανότητα μεγαλύτερη από 90%) να οφείλεται στην παρατηρούμενη αύξηση των συγκεντρώσεων των ανθρωπογενών θερμοκηπικών αερίων. iv) Για τις επόμενες δύο δεκαετίες, με βάση τα σενάρια εκπομπών που εξετάζονται, προβλέπεται θέρμανση κατά περίπου 0.2 C ανά δεκαετία. v) Η ανθρωπογενής θέρμανση και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα συνεχίσει για αιώνες, λόγω της αδράνειας και της βραδύτητας των κλιματικών διαδικασιών και αναδράσεων, ακόμα και αν οι συγκεντρώσεις των θερμοκηπικών αερίων σταθεροποιούνταν σήμερα. vi) Είναι πολύ πιθανό (πιθανότητα μεγαλύτερη από 90%) να αυξηθεί η συχνότητα ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες, οι καύσωνες και οι έντονες βροχοπτώσεις. 56

57 Εικόνα 2-4. Παρατηρούμενες μεταβολές α) στην μέση παγκόσμια επιφανειακή θερμοκρασία, β) στη μέση παγκόσμια στάθμη της θάλασσας, όπως έχει μετρηθεί από παλιρροιογράφους (μπλε) και δορυφόρους (κόκκινο) και γ) στη χιονοκάλυψη του Βόρειου Ημισφαιρίου κατά τους μήνες Μάρτιο-Απρίλιο. Όλες οι μεταβολές είναι σε σχέση με τους αντίστοιχους μέσους όρους για την περίοδο Οι κύκλοι αντιπροσωπεύουν ετήσιες τιμές ενώ οι συνεχείς καμπύλες αντιπροσωπεύουν τους κινητούς μέσους όρους δεκαετίας. Οι σκιασμένες περιοχές είναι τα διαστήματα αβεβαιότητας. 57

58 Τα συμπεράσματα από την έκθεση της IPCC είναι βαρύνοντα και ανησυχητικά. Αλλά ο αντίκτυπός τους εξαρτάται αφενός από την ένταση της δημόσιας προβολής τους και αφετέρου από τον βαθμό στο οποίο μπορούν να κατανοηθούν, δηλαδή από τη δημόσια κατανόηση της επιστήμης που περιέχουν. Ο ανεξοικείωτος με την επιστημονική λογική και διατύπωση ενδέχεται να θεωρεί ότι επιστήμη ίσον βεβαιότητα. Μια τέτοια εικόνα δικαιολογείται από το γεγονός ότι στην καθημερινή εμπειρία δεσπόζουν οι νόμοι της νευτώνιας μηχανικής, οι οποίοι αποτελούν το πιο γερό πάτημα της αιτιοκρατίας (του ντετερμινισμού). Έτσι, η αιτιοκρατία, παρότι έχει δεχτεί καίριο πλήγμα από την πιθανοκρατία της Κβαντομηχανικής, φαίνεται ότι εξακολουθεί να εκφράζει, στην αντίληψη του ευρέος κοινού, τον χαρακτήρα της επιστημονικής σκέψης. Κατά συνέπεια, όπου λείπει ο επιστημονικός γραμματισμός, η σχετικότητα των διατυπώσεων (π.χ. συμπέρασμα ii: «η ζέστη των τελευταίων πενήντα ετών είναι ασυνήθιστη») και η πιθανολογία (συμπεράσματα iii και vi) είναι εύλογο να αποδυναμώνουν το κύρος των συμπερασμάτων. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι η επιστήμη δεν μιλάει πάντα με βεβαιότητες και ότι μια πιθανότητα 90%, ειδικά όταν συζητάμε για ένα σύστημα πολυπαραμετρικό και εγγενώς χαοτικό, όπως είναι η βιόσφαιρα, είναι πολύ μεγάλη για να αγνοηθεί. Στην ουσία πρόκειται για βεβαιότητα. Επίσης, το συμπέρασμα iv είναι δύσκολο να προκαλέσει ανησυχία, αν δεν υπάρχει γνώση, αφού στην καθημερινότητα μια θερμοκρασιακή κύμανση κατά 0.2 C είναι ανεπαίσθητη και ασήμαντη. Για να αντιληφθεί κάποιος τη βαρύτητα αυτού του συμπεράσματος πρέπει να είναι σε θέση να διακρίνει τη στιγμιαία κύμανση της τοπικής θερμοκρασίας (εδώ και τώρα) από τη μεταβολή της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας (μέσος όρος των μετρήσεων ανά τον κόσμο ανά έτος). Πρέπει, στη συνέχεια να πολλαπλασιάσει τη θέρμανση ανά δεκαετία επί έναν αριθμό δεκαετιών (λόγου χάρη 5), για να έχει μια εικόνα της θέρμανσης σε κάποιο βάθος χρόνου που αφορά τη γενιά του και την επόμενη. Πρέπει, τέλος, να έχει μια ιδέα του τι συνεπάγεται για τη Γη, για την ανθρωπότητα και για τον ίδιο μια άνοδος της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 1 C στο διάστημα αυτό. 58

59 Η κατανόηση της φύσης και της βαρύτητας του προβλήματος είναι το ένα σκέλος. Το άλλο είναι η κατανόηση των τρόπων που προτείνονται για την αντιμετώπισή του. Όσο περισσότερο ο πολίτης κατανοεί, από τη μία μεριά, το μέγεθος του κινδύνου και, από την άλλη, το μέγεθος των θυσιών που απαιτούνται για την αποσόβησή του, τόσο πιθανότερο είναι να δεχθεί την επιβολή αυτών των θυσιών ή ακόμα και να πιέσει για την επιβολή τους. Κανείς δεν θέλει να στερηθεί την ευκολία της μετακίνησης με το αυτοκίνητό του, για παράδειγμα. Αλλά, αν κατανοήσει ότι σε λίγα χρόνια ο τόπος του μπορεί να πάψει να είναι κατοικήσιμος και ότι ο ίδιος ίσως αναγκαστεί σε βίαιη μετανάστευση, τότε πιθανόν να αρχίσει να σκέφτεται εναλλακτικούς τρόπους μετακίνησης. Η παγκόσμια κλιματική αλλαγή είναι το πρόβλημα που με τον πιο σαφή και δραματικό τρόπο αναδεικνύει τον ρόλο της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών ως εργαλείο επιβίωσης. Αντιβιοτικά Το πρόβλημα της αντοχής των μικροβίων στα αντιβιοτικά Η παρουσία ανθεκτικών στα αντιβιοτικά μικροοργανισμών αποτελεί αναγνωρισμένο σημαντικό πρόβλημα Δημόσιας Υγείας παγκοσμίως, διότι: 95 Είναι πλέον ένα πολύ διαδεδομένο φαινόμενο παγκοσμίως, ενώ παρουσιάζει συνεχή διαχρονική αύξηση. Ελαττώνει τις επιλογές για θεραπεία των αντίστοιχων λοιμώξεων, ενώ τα εναπομείναντα αντιβιοτικά είναι πολύ συχνά τοξικά ή μπορεί να εμφανίζουν μειονεκτική φαρμακοκινητική. Δημιουργεί δηλαδή σημαντικά κλινικά προβλήματα, κυρίως στα νοσοκομεία, όπου πλέον από τα πολλά (δεκάδες) είδη αντιβιοτικών που κυκλοφορούν λίγα έως ελάχιστα είναι δραστικά έναντι των πολυανθεκτικών νοσοκομειακών μικροβίων. 95 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Αντιμετώπιση της Μικροβιακής Αντοχής στα Αντιβιοτικά και των Λοιμώξεων σε Χώρους Παροχής Υπηρεσιών Υγείας , Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα

60 Αυξάνει το κόστος είτε άμεσα, καθότι τα νεότερα αντιβιοτικά είναι ακριβότερα, είτε έμμεσα, λόγω της παράτασης του χρόνου νοσηλείας που οι δυσίατες αυτές λοιμώξεις συχνά προκαλούν. Επίσης, οι λοιμώξεις από ανθεκτικούς στα αντιβιοτικά μικροοργανισμούς απαιτούν συχνά νοσηλεία σε νοσοκομείο, σε αντίθεση με τις αντίστοιχες λοιμώξεις από ευαίσθητους μικροοργανισμούς. Αυξάνει τον ανθρώπινο πόνο, προκαλώντας συνήθως δυσίατες λοιμώξεις με υψηλή θνητότητα, αυξάνοντας έτσι το άμεσο και έμμεσο οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Κάθε παθογόνο μικρόβιο έχει πια στελέχη που αντέχουν σε τουλάχιστον ένα από τα 100 αντιβιοτικά που διαθέτει η ιατρική. Κάποια αντέχουν σε όλα εκτός από ένα. 96 Περί τα 40% του βακτηρίου Staphylococcus aureus, το οποίο προκαλεί πνευμονίες και δηλητηρίαση του αίματος στα νοσοκομεία είναι ανθεκτικό σε όλα τα αντιβιοτικά εκτός από τη βανκομυκίνη. 97 Τα μικρόβια αναπτύσσουν αντοχή στα αντιβιοτικά για τον ίδιο δαρβινικό λόγο που οι γαζέλες εξελίχτηκαν ως προς την ταχύτητα σε ένα περιβάλλον με λιοντάρια. Όταν μια αποικία μικροβίων προσβάλλεται από ένα αντιβιοτικό, τα περισσότερα από αυτά πεθαίνουν. Αλλά μερικά τυχερά μικρόβια συμβαίνει να διαθέτουν μεταλλαγμένα γονίδια που τα προστατεύουν από το αντιβιοτικό. Αυτά επιβιώνουν, όπως ακριβώς οι γρήγορες γαζέλες επιβιώνουν από μια επιδρομή λιονταριών, ενώ οι πιο αργές του κοπαδιού γίνονται τροφή για τα λιοντάρια. Τα μεταλλαγμένα μικρόβια κληροδοτούν τα ανθεκτικά τους γονίδια στους απογόνους τους. Σημειώνεται δε ότι ένα μικρόβιο μπορεί να αφήσει εκατομμύρια απογόνους σε 24 ώρες. Σαν να μην έφτανε αυτό, τα μεταλλαγμένα μικρόβια μοιράζονται τα ανθεκτικά τους γονίδια και με άλλα, άσχετα μικρόβια Sharon Begley, The End Of Antibiotics, Newsweek, March 28, Φιλόθεος Φάρος, Βάδιζε υγιαίνων, Αρμός, 2003, σ Sharon Begley, The End Of Antibiotics, Newsweek, March 28,

61 Συμπερασματικά, ο βασικός παράγοντας επιλογής ανθεκτικών γονιδίων, γονιδιωμάτων και μικροβιακών στελεχών είναι η χρήση αντιβιοτικών. 99 «Η χρήση αντιβιοτικών έχει προκαλέσει εξελικτικές αλλαγές που δεν έχουν αντίστοιχο στην καταγεγραμμένη ιστορία της βιολογίας», γράφει ο Dr. Stuart Levy του Tufts University στο βιβλίο του The Antibiotic Paradox (1992) 100. Η ανθεκτικότητα των μικροβίων στην Ελλάδα Παραβάλλοντας τα ελληνικά δεδομένα με τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά δεδομένα, μέσα από τους χάρτες που δημοσιεύει το Ευρωπαϊκό Σύστημα Επιτήρησης της Μικροβιακής Αντοχής (EARSS), γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι η Ελλάδα βρίσκεται μεταξύ των χωρών με το μεγαλύτερο επιπολασμό ανθεκτικών στα αντιβιοτικά στελεχών, σχεδόν σε όλα τα υπό επιτήρηση μικροβιακά είδη. 101 Ειδικότερα ως προς την αντοχή στις καρβαπενέμες, σημειώνεται ότι η Ελλάδα είναι η πρώτη χώρα της Ευρώπης, αν όχι του κόσμου, με απομόνωση klebsiella pneumoniae ανθεκτικής στις καρβαπενέμες λόγω παρουσίας VIM β-λακταμάσης σε επιδημικές διαστάσεις. Τα στελέχη αυτά, μάλιστα, συχνότατα παράγουν συγχρόνως και άλλες ευρέος φάσματος β-λακταμάσες (είδος ενζύμων), γεγονός που τα καθιστά ανθεκτικά σε όλα τα αντιβιοτικά, με εξαίρεση την κολιστίνη. Ήδη έχουν αναφερθεί επιδημικά επεισόδια σε νοσοκομεία της Ευρώπης που οφείλονται σε Έλληνες ασθενείς φορείς αυτών των μικροοργανισμών. 102 Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα ένζυμα αυτά ανιχνεύονται σε μικροοργανισμούς ήδη πολυανθεκτικούς, καθιστά την παρουσία των 99 Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Αντιμετώπιση της Μικροβιακής Αντοχής στα Αντιβιοτικά και των Λοιμώξεων σε Χώρους Παροχής Υπηρεσιών Υγείας , Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα Sharon Begley, The End Of Antibiotics, Newsweek, March 28, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Αντιμετώπιση της Μικροβιακής Αντοχής στα Αντιβιοτικά και των Λοιμώξεων σε Χώρους Παροχής Υπηρεσιών Υγείας , Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα ο.π. 61

62 μικροοργανισμών αυτών εξαιρετικά μεγάλη απειλή για τη Δημόσια Υγεία, διότι οι αντίστοιχες λοιμώξεις είναι πλέον εξαιρετικά δυσίατες. 103 Η κατανάλωση αντιβιοτικών στην Ελλάδα Από το 2004 η Ελλάδα είναι η πρώτη χώρα στην Ευρώπη σε συνολική κατανάλωση αντιβιοτικών, αφού η Γαλλία, που κατείχε τα πρωτεία, κατάφερε με εκστρατείες να μειώσει την κατανάλωσή της (Εικόνα 2-5). Όσον αφορά τη νοσοκομειακή κατανάλωση, η χώρα μας παρουσιάζει την υψηλότερη κατανάλωση σε προωθημένα αντιβιοτικά 104. Το ιστόγραμμα της Εικόνας 2-6 μας δείχνει την κατανάλωση αντιβιοτικών στην Ελλάδα για τη δεκαετία Από το 1999 και μετά στην Ελλάδα καταναλώνονται καθημερινά πάνω από 30 δόσεις αντιβιοτικών ανά 1000 κατοίκους, ενώ ο μέσος όρος της Ευρώπης το 2004 ήταν κάτω από τις 20 δόσεις (βλ. Εικόνα 2-5). 103 ο.π. 104 ο.π. 62

63 63

64 Αιτίες Γιατροί. Παρ όλο που το πρόβλημα είναι γνωστό σε όλη την ιατρική κοινότητα, οι ιατροί άλλων ειδικοτήτων, εκτός από τους λοιμωξιολόγους, τους κλινικούς μικροβιολόγους και ίσως τους ιατρούς των Μονάδων Εντατικής Θεραπείας, τείνουν να θεωρούν τις λοιμώξεις από πολυανθεκτικά μικρόβια ένα «φυσιολογικό» φαινόμενο, για το οποίο γενικά δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν λύσεις. Το παραπάνω γενικά επιτείνει η έλλειψη εκπαίδευσης και συνεπώς αντανακλαστικών των κλινικών ιατρών στην επιδημιολογία. Ο κλινικός ιατρός ενδιαφέρεται για τη διάγνωση και θεραπεία της λοίμωξης στο συγκεκριμένο ασθενή του, σπανίως όμως ασχολείται με την επιδημιολογία της, δεν ενδιαφέρεται δηλαδή για το πώς μεταδόθηκε η λοίμωξη στον ασθενή και τι πρέπει να γίνει για να προληφθεί η περαιτέρω διασπορά. 105 Ασθενείς. Πολλοί άνθρωποι, που υποφέρουν από ένα κρυολόγημα ή από άλλες λοιμώξεις από ιούς, για τις οποίες τα αντιβιοτικά δεν μπορούν να κάνουν τίποτα, όταν πηγαίνουν στον γιατρό απαιτούν αντιβιοτικά και, αν δεν τους τα δώσει, κάτι που δεν συμβαίνει συχνά, θα πάνε σε κάποιον άλλον. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν μπορεί να υποφέρει μιας στιγμής δυσφορία. Αναζητεί πάντα να βρει το χάπι που θα καταπιεί και το κουμπί που θα πατήσει για να εξαλειφθεί άμεσα και μαγικά η δυσφορία που του προκαλούν κάποια ανεπιθύμητα συμπτώματα, χωρίς να αναζητάει την αιτία των τελευταίων. 106 ΜΜΕ. Στη Βόρεια Ευρώπη η μικροβιακή αντοχή και οι νοσοκομειακές λοιμώξεις αποτελούν σύνηθες θέμα των ΜΜΕ. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στη χώρα μας, με συνέπεια να μην υπάρχει επαρκής πίεση στην πολιτική και διοικητική ηγεσία του συστήματος υγείας για να το αντιμετωπίσει ο.π. 106 Φιλόθεος Φάρος, Βάδιζε υγιαίνων, Αρμός, 2003, σ Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Αντιμετώπιση της Μικροβιακής Αντοχής στα Αντιβιοτικά και των Λοιμώξεων σε Χώρους Παροχής Υπηρεσιών Υγείας , Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα

65 Πολιτική βούληση. Ως αποτέλεσμα των όσων εκτέθηκαν πιο πάνω, το θέμα αυτό πρακτικά δεν περιλαμβάνεται στις προτεραιότητες τόσο της διοίκησης των ιατρικών μονάδων, όσο και γενικότερα της πολιτικής εξουσίας (έλλειψη πολιτικής βούλησης). 108 Είναι αξιοσημείωτο ότι στις αιτίες του προβλήματος της αντοχής των μικροβίων στα αντιβιοτικά, όπως αυτές διατυπώνονται στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης, περιλαμβάνονται όλοι οι τέσσερις παράγοντες του έμμεσου μοντέλου μετουσίωσης της επιστημονικής γνώσης σε κανονιστικές ρυθμίσεις (επιστήμονες, ΜΜΕ, πολίτες, πολιτική εξουσία βλ. Εικόνα 2-2). Μάλιστα, επισημαίνεται η έλλειψη εκπαίδευσης των γιατρών και των ασθενών. Επιπλέον, υπονοείται έλλειψη κατανόησης του μεγέθους του προβλήματος από τη μεριά των ΜΜΕ. Όταν οι τρεις αυτοί παράγοντες αδρανούν, όσον αφορά την αντιμετώπιση του προβλήματος, είναι πολύ φυσικό ο τέταρτος, δηλαδή η πολιτική εξουσία, η οποία συνήθως μάλλον αναγκάζεται σε δράση υπό την πίεση λαϊκών αιτημάτων παρά αναλαμβάνει πρωτοβουλίες, να αδρανεί επίσης. Η δημόσια κατανόηση του προβλήματος είναι το κλειδί για την κινητοποίηση του μηχανισμού (έμμεσο μοντέλο) για τη λύση του ή τουλάχιστον για την καταστολή του στα επίπεδα των χωρών της Βόρειας Ευρώπης. Ποιότητα πόσιμου νερού Οι χημικές αναλύσεις που διενεργεί η Πανελλήνια Ένωση Ιατρών Δημόσιας Υγείας του Εθνικού Συστήματος Υγείας στο νερό της βρύσης της χώρας μας έχουν δείξει ότι το νερό που πίνουμε περιέχει μόλυβδο, ίνες αμιάντου, χλωροφόρμιο, μέχρι και εντομοκτόνα, ζιζανιοκτόνα, ενώσεις χημικών λιπασμάτων και καρκινογόνους πολυκυκλικούς αρωματικούς υδρογονάνθρακες ο.π. 109 Ντάνι Βέργου, Οι βρύσες μας βγάζουν νερό με «δηλητήρια», Ελευθεροτυπία, 29/05/

66 «Η ύπαρξη στο νερό των παραπάνω χημικών ουσιών δημιουργεί σε σύντομο χρονικό διάστημα μη αναστρέψιμες βλάβες στην υγεία του ανθρώπου. Συγχρόνως, η μακροχρόνια λήψη των βαρέων χημικών ουσιών που δρα με σταθερά προσθετικό χαρακτήρα δημιουργεί νοσογόνο παράγοντα που μπορεί να μεταφερθεί διά της κληρονομικότητας και του γενετικού κώδικα στους απογόνους. Και δεν μιλούμε μόνο για το νερό των Αθηνών αλλά όλης της χώρας» (Γιάννης Τσαντίρης, πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Ιατρών Δημόσιας Υγείας του ΕΣΥ). 110 Οι μελέτες που παρουσίασαν οι επιστήμονες δείχνουν μεγάλη αύξηση στη χώρα μας ασθενειών όπως είναι τα καρδιαγγειακά, ο καρκίνος, η υπέρταση και ο σακχαρώδης διαβήτης από το νερό βρύσης. Πρώτο το νερό και στη συνέχεια η διατροφή και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες ευθύνονται για το 80-85% των καρδιαγγειακών ασθενειών, το 65-70% των καρκινογενέσεων, το 78% του σακχαρώδη διαβήτη και το 80% της υπέρτασης. 111 Σε ορισμένες περιοχές της χώρας το πρόβλημα του μολυσμένου νερού της βρύσης είναι ιδιαίτερα οξύ. Μια τέτοια περιοχή είναι η λεκάνη του ποταμού Ασωπού, στους νομούς Βοιωτίας και Αττικής. Η υπόθεση της ρύπανσης του Ασωπού ποταμού ξεκίνησε πριν από σαράντα περίπου χρόνια, όταν με Προεδρικό Διάταγμα του 1969 επετράπη η εγκατάσταση βιομηχανιών στην ευρύτερη περιοχή των Οινοφύτων. Η απόφαση αυτή δεν καθόριζε τον τρόπο λειτουργίας τους, ούτε έθετε όρια στις βιομηχανικές δραστηριότητες. 112 Στην ευρύτερη περιοχή Οινοφύτων-Σχηματαρίου δραστηριοποιούνται σήμερα περίπου 700 μονάδες του μεταποιητικού κλάδου. Στις 500 από αυτές 110 ο.π. 111 ο.π. 112 Ζιώγας Χ. et al., Το πρόβλημα του Ασωπού ποταμού-προτάσεις αντιμετώπισής του, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Αθήνα, Ιούλιος

67 δημιουργούνται από την παραγωγική διαδικασία υγρά απόβλητα και στις 50 από αυτές τα απόβλητα περιέχουν τοξικές ουσίες και ιδιαίτερα εξασθενές χρώμιο. 113 Έχει αποδειχτεί ότι το εξασθενές χρώμιο στο πόσιμο νερό προκαλεί καρκίνο. 114 Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι θάνατοι από καρκίνο στα Οινόφυτα ήταν 6% το 1989, ενώ σήμερα είναι στο 36%. 115 Δηλαδή, στα Οινόφυτα ένας στους τρεις ανθρώπους πεθαίνει από καρκίνο. Αλλά δεν είναι μόνο στα Οινόφυτα μολυσμένο το νερό της βρύσης. Το πρόβλημα της ρύπανσης των υδάτων του Ασωπού αφορά τους δήμους και κοινότητες Τανάγρας, Σχηματαρίου, Οινοφύτων, Αυλώνα, Συκάμινου και Ωρωπού. 116 Εξάλλου, η μόλυνση από τα απόβλητα στον Ασωπό δεν αφορά μόνο το νερό που πίνουν οι κάτοικοι της περιοχής. Σήμερα, με τα επιστημονικά δεδομένα που προέρχονται από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών σχετικά με την ύπαρξη βαρέων μετάλλων σε τρόφιμα, μπορούμε να ισχυριστούμε με βεβαιότητα πως «βρώμικο νερό = μολυσμένα τρόφιμα». Τα βαρέα μέταλλα περνούν από το νερό της άρδευσης στην αγροτική παραγωγή και από εκεί καταλήγουν στο πιάτο μας σε πανελλαδικό επίπεδο. 117 Το νερό είναι ένας από τους βασικούς ρυθμιστικούς παράγοντες της ανθρώπινης υγείας ίσως ο πιο βαρύνων, αν λάβουμε υπόψη ότι η μόλυνση του νερού μεταφέρεται στα τρόφιμα και μέσω αυτών μπορεί να σημειώσει μεγάλη γεωγραφική διασπορά. Η ποιότητα του νερού που πίνουμε σήμερα είναι αμφίβολη. Σε πολλές περιοχές το νερό είναι τεκμηριωμένα επικίνδυνο για την υγεία. Η κατανόηση αυτών των δεδομένων και συσχετισμών ανοίγει τον δρόμο προς την αναζήτηση λύσεων. Σε ατομικό επίπεδο, η χρήση ειδικών φίλτρων που 113 ο.π. 114 Maria Cone, Chromium in Drinking Water Causes Cancer, Scientific American, February 20, Ιωάννης Ζαμπετάκης, Ο Ασωπός είναι εθνικό πρόβλημα, Το Βήμα, 6/3/ Ζιώγας Χ. et al., Το πρόβλημα του Ασωπού ποταμού-προτάσεις αντιμετώπισής του, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Αθήνα, Ιούλιος Ιωάννης Ζαμπετάκης, Ο Ασωπός είναι εθνικό πρόβλημα, Το Βήμα, 6/3/

68 κυκλοφορούν στην αγορά παρέχει κάποιου βαθμού προστασία της υγείας. 118 Σε συλλογικό επίπεδο, η επίμονη απαίτηση για καθαρό νερό αργά ή γρήγορα θα αναγκάσει τόσο την τοπική αυτοδιοίκηση όσο και την κεντρική κυβέρνηση να εγκύψουν σε αυτό το μείζον πρόβλημα. Είναι πολλές οι προκλήσεις της σύγχρονης ζωής για τις οποίες η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών προσφέρει επίγνωση, διαυγή εικόνα και κριτική ικανότητα. Το θέμα αυτής της διατριβής δεν επιτρέπει αναλυτική παρουσίαση όλων αυτών. Οι τρεις περιπτώσεις που μελετήθηκαν παραπάνω δείχνουν ξεκάθαρα το όφελος που μπορούν να αποκομίσουν οι πολίτες από τη δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών. Ενδεικτικά και συνοπτικά θα αναφέρουμε δύο ακόμα, προς επίρρωση του επιχειρήματος. Πυρηνική ενέργεια Καθώς τα ορυκτά καύσιμα εξαντλούνται με ταχύ ρυθμό και οι υποδομές για την παραγωγή ενέργειας από καθαρές ανανεώσιμες πηγές βραδυπορούν, προτείνεται το κενό να καλυφθεί από την πυρηνική ενέργεια. Αν και η τεχνολογία προσφέρει όλο και μεγαλύτερη ασφάλεια, δεν είναι ποτέ δυνατόν να αποκλειστεί και η παραμικρή πιθανότητα ενός πυρηνικού ατυχήματος. Αυτή η αδυναμία επισημαίνεται δραματικά από τα πυρηνικά ατυχήματα στο Τσερνόμπιλ (26 Απριλίου 1986) και στη Φουκουσίμα (11 Μαρτίου 2011). Επιπλέον, πάντα θα υπάρχει και το πρόβλημα της διαχείρισης των πυρηνικών αποβλήτων. Η ανθρωπότητα βρίσκεται σε μια καμπή όπου πρέπει να αποφασίσει για το μέλλον της ενέργειας. Οι αποφάσεις που θα ληφθούν σήμερα θα οδηγήσουν σε τεράστιες επενδύσεις είτε σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας είτε στην πυρηνική ενέργεια, καθορίζοντας σχεδόν αμετάκλητα την ενεργειακή πολιτική για τις προσεχείς δεκαετίες. Δεν υπάρχει πιο γόνιμη στιγμή για την έκφραση της λαϊκής βούλησης. Η δημόσια κατανόηση του προβλήματος της ενέργειας δίνει τη δυνατότητα στον 118 Ντάνι Βέργου, Οι βρύσες μας βγάζουν νερό με «δηλητήρια», Ελευθεροτυπία, 29/05/

69 πολίτη να σταθμίσει τα υπέρ και τα κατά της κάθε λύσης, ώστε να μπορεί να έχει άποψη και να προβεί σε δράση, σε μια εποχή κρίσιμων αποφάσεων. Μεταλλαγμένα τρόφιμα Στις 2 Μαρτίου 2010 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Κομισιόν), υπό την προεδρία του Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο, ενέκρινε την καλλιέργεια της γενετικά τροποποιημένης (μεταλλαγμένης) πατάτας Amflora της γερμανικής πολυεθνικής εταιρίας BASF στο έδαφος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 119 Εξάλλου, σύμφωνα με την Greenpeace, περισσότεροι από τόνοι μεταλλαγμένης σόγιας εισάγονται κάθε χρόνο στην Ελλάδα (κυρίως για χρήση σε ζωοτροφές). 120 Οι υποστηρικτές των καλλιεργειών μεταλλαγμένων ειδών χρησιμοποιούν το επιχείρημα ότι αυτές επιτρέπουν αύξηση της παραγωγικότητας, που θα μπορούσε να προσφέρει μια ανακούφιση στο πρόβλημα του υποσιτισμού και, μάλιστα, με χαμηλότερο κόστος. Οι επικριτές αντιτάσσουν ότι οι καλλιέργειες μεταλλαγμένων εγκυμονούν σοβαρότατους κινδύνους για τη δημόσια υγεία και για το περιβάλλον. 121 Ο πολίτης καλείται να πάρει θέση σε αυτήν την κρίσιμη αντιπαράθεση, η έκβαση της οποίας θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία, στο περιβάλλον, στην οικονομία, στην ποιότητα ζωής, ενδεχομένως και στις προοπτικές επιβίωσης. Συμπέρασμα Οι μορφές κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης της νεωτερικότητας είχαν ως αποτέλεσμα το ξερίζωμα (disembedding) τμημάτων του κοινωνικού γεγονότος από την τοπικότητα. 122 Μία από τις συνέπειες αυτής της εξέλιξης είναι ότι καταναλώνουμε ή χρησιμοποιούμε αγαθά που έχουν παραχθεί σε άλλον τόπο και χρόνο, χωρίς να έχουμε την παραμικρή δυνατότητα άμεσης συμμετοχής ή επίβλεψης στις διαδικασίες παραγωγής ή επεξεργασίας. Η απουσία μας από τις 119 Κώστας Μοσχονάς, «Πέρασε» η πατάτα..., Ελευθεροτυπία, Νέο φορτίο με μεταλλαγμένα αναμένεται στη χώρα μας, Greenpeace, ( 121 Μεταλλαγμένα Το πρόβλημα, Greenpeace, ( 122 Anthony Giddens, The Consequences of Modernity, Stanford University Press,

70 διαδικασίες συνεπάγεται εμπειρικό κενό. Δεν μπορούμε πια να γνωρίζουμε την ποιότητα των προϊόντων που καταναλώνουμε, όπως την γνώριζαν κάποτε τα μέλη των μικρών αγροτικών κοινοτήτων που απολάμβαναν σχετική αυτάρκεια. Το κενό αυτό αναπλήρωσε κατ ανάγκη η εμπιστοσύνη (trust). Όταν μπαίνουμε στο ασανσέρ δεν περιμένουμε να πέσει και όταν μπαίνουμε στο αυτοκίνητο δεν περιμένουμε να εκραγεί. Εμπιστευόμαστε τα συστήματα των ειδικών που μεριμνούν για την ασφάλεια αυτών των μηχανών. Με την ίδια λογική εμπιστευόμαστε το νερό που πίνουμε, τα τρόφιμα που τρώμε, τα φάρμακα που καταναλώνουμε. Εμπιστευόμαστε τους επιστήμονες και τις κυβερνητικές υπηρεσίες για τις αποφάσεις που λαμβάνουν σε θέματα ενέργειας και κλιματικής αλλαγής. Γενικά τείνουμε να εμπιστευόμαστε συστήματα ειδικών (expert systems), γιατί διαφορετικά θα έπρεπε να ζούμε υπό καθεστώς μόνιμης αβεβαιότητας. 123 Ωστόσο, αυτός ο τύπος πολίτη, ο εφησυχασμένος αστός, φαίνεται ότι δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της ζωής στον κόσμο της νεωτερικότητας. Έχει γεννηθεί η ανάγκη για ένα νέο τύπο πολίτη, που να ενημερώνεται, να επαγρυπνά και να δρα. Καθώς σε παγκόσμιο επίπεδο διαπιστώνεται η αποτυχία των συστημάτων διακυβέρνησης να υπηρετήσουν τα συμφέροντα των λαών, ο νέος αυτός τύπος πολίτη, ενός πολίτη που αυτενεργεί, είναι ίσως ο μόνος παράγοντας που μπορεί να παίξει τον ρόλο του φύλακα των θεσμών, της νομιμότητας και της δημοκρατίας. Ο πολίτης-φύλακας δεν προσπαθεί να ανατρέψει ή να αναχαιτίσει τη νεωτερικότητα. Χρησιμοποιεί, όμως, τα μέσα που εκείνη του διαθέτει, ώστε να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που η ίδια γεννάει. Με τη βοήθεια των ΜΜΕ, του ίντερνετ και της πληθώρας των βιβλίων, ο πολίτηςφύλακας έχει τη δυνατότητα να αντλεί όση πληροφορία χρειάζεται, για να κρίνει. Η κριτική στάση είναι η ασπίδα του. Η συλλογική δράση είναι το σπαθί του. Η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών είναι η φυσική δύναμη που ο άγρυπνος πολίτης χρειάζεται για να σηκώνει την ασπίδα του και να χειρίζεται το σπαθί του. 123 ο.π. 70

71 Όφελος για τη Δημοκρατική Διακυβέρνηση Η δημοκρατία απαιτεί ένα ενημερωμένο εκλογικό σώμα. Ψηφοφόροι χωρίς επαρκή γνώση κινδυνεύουν να χειραγωγηθούν από τις ελίτ. Ενδέχεται ακόμα να απαιτήσουν πολιτικές που αντίκεινται στα συμφέροντά τους. 124 Ο κόσμος σήμερα διαμορφώνεται από τις Φυσικές Επιστήμες και κινείται από τις Φυσικές Επιστήμες ένας άνθρωπος που παραιτείται από κάθε ενδιαφέρον για τις Φυσικές Επιστήμες βαδίζει με ορθάνοιχτα μάτια προς την υποδούλωση. 125 Με την ψήφο τους, με τις καταναλωτικές τους συνήθειες, με τα κινήματά τους, οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να ασκούν πολιτικές και οικονομικές πιέσεις. Με αυτόν τον τρόπο συμμετέχουν έμμεσα στη λήψη αποφάσεων (βλ. και πιο πάνω: έμμεσο μοντέλο μετουσίωσης της επιστημονικής γνώσης σε κανονιστικές ρυθμίσεις, εικόνα 2-2). Όσο πιο ενημερωμένος ο πολίτης, τόσο πιο υπεύθυνος και συμμετοχικός. Χωρίς άγρυπνους πολίτες, οι κυβερνώντες παρεκτρέπονται και η κυβέρνηση δεν εκφράζει πλέον τη λαϊκή βούληση. 126 Όπως ήδη αναφέρθηκε, μεγάλο μέρος της επιστημονικής έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης χρηματοδοτείται με χρήματα των φορολογούμενων πολιτών. Ο πολίτης έχει, στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής κοινωνίας, το δικαίωμα και την υποχρέωση να γνωρίζει με ποιο τρόπο και για ποιο σκοπό χρησιμοποιούνται τα χρήματά του. Μόνο με τη γνώση είναι σε θέση να ασκεί έλεγχο και να κινητοποιείται σε δράση. Όσα περισσότερα γνωρίζουν οι άνθρωποι, τόσο περισσότερο συζητάνε. 127 Η συζήτηση ωφελεί τη δημοκρατία, γιατί η συζήτηση φέρνει τους ψηφοφόρους πιο κοντά στις προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούν, ώστε να είναι σε θέση να 124 Ilya Somin, When Ignorance Isn t Bliss How Political Ignorance Threatens Democracy, Policy Analysis, No. 525, September 22, Jacob Bronowski, Science and Human Values, Faber and Faber, 2008, σ Marκ Bauerlein, The Dumbest Generation, Penguin Group, 2009, σ ο.π., σ

72 επηρεάσουν με νόημα την έκβαση ενός ζητήματος. Τέτοιες προϋποθέσεις είναι οι εξής: 128 Οι ψηφοφόροι πρέπει να γνωρίζουν την ύπαρξη του ζητήματος. Πρέπει να έχουν θέση απέναντι στο ζήτημα. Πρέπει να γνωρίζουν τις θέσεις των αντίπαλων υποψηφίων σχετικά με το ζήτημα, σε δεδομένη εκλογική αναμέτρηση. Πρέπει στοιχειωδώς να κατανοούν ποια από τις εναλλακτικές πολιτικές εξυπηρετεί καλύτερα τους στόχους τους. Η τέταρτη προϋπόθεση παραπέμπει στην ανάγκη της γνώσης, γιατί χωρίς γνώση δεν είναι δυνατή η κατανόηση. Η συζήτηση βοηθάει μεν στην ανταλλαγή, στον έλεγχο και στην εκλέπτυνση της γνώσης, αλλά σε πολλές περιπτώσεις είναι δύσκολο να παράσχει το σύνολο της γνώσης που απαιτείται για την κατανόηση. Ο ρόλος της είναι επικουρικός, συνήθως οικοδομεί πάνω σε προϋπάρχον γνωσιακό υπόβαθρο, εμβαθύνει την αρχική κατανόηση Όφελος για την Κοινωνία ως Σύνολο Ήδη το 1959 η Αμερικανίδα ανθρωπολόγος Margaret Mead προειδοποιούσε ότι ο απλός άνθρωπος αποξενώνεται όλο και περισσότερο από τον κόσμο της επιστήμης και της τεχνολογίας 129. Καθώς η εξειδίκευση προχωράει με ταχείς ρυθμούς, το ευρυνόμενο χάσμα ανάμεσα στον ειδικό και τον μη ειδικό δυσχεραίνει την μεταξύ τους επικοινωνία και συνεννόηση. Ο κοινωνικός διάλογος κωλύεται και ένας πολιτισμικός διπολισμός παγιώνεται. Η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών γεφυρώνει το χάσμα, εκτονώνει τον διπολισμό. 128 Ilya Somin, When Ignorance Isn t Bliss How Political Ignorance Threatens Democracy, Policy Analysis, No. 525, September 22, Geoffrey Thomas and John Durant, Why should we promote the public understanding of science? Scientific Literacy Papers 1 (1987), pp

73 Όφελος για το Πνεύμα Το ανθρώπινο πνεύμα θα ήταν φτωχότερο χωρίς τις Φυσικές Επιστήμες, όχι μόνο γιατί θα στερείτο ένα σύνολο γνώσεων, αλλά και γιατί, κυρίως, θα στερείτο έναν τρόπο σκέψης. Οι Φυσικές Επιστήμες ασκούν τον νου σε ακρίβεια και αυστηρότητα, που υποβάλλονται από τη μαθηματική λογική. Δικαίως θα αντιπαρατεθεί εδώ ότι η ακρίβεια και η αυστηρότητα δεν είναι αποκλειστικά προνόμια της μαθηματικής σκέψης. Η διαφορά είναι ότι για τις Φυσικές Επιστήμες η ακρίβεια και η αυστηρότητα είναι αναγκαίες συνθήκες ύπαρξης. Είναι αυτή η αναγκαιότητα που διαμορφώνει τη σκέψη του επιστημονικά γραμματισμένου, χαράζοντας νέες δυνατότητες. Κάθε επιστήμη είναι μία σχολή σκέψης και, επίσης, μία γλώσσα γλώσσα κατανόησης του κόσμου. «Η γλώσσα είναι η αρχιτεκτονική με την οποία χτίζουμε το εγώ και τον κόσμο που μας περιβάλλει. Είναι αυτό που δίνει νόημα στον κόσμο που αντιλαμβανόμαστε, αυτό που τον διευθετεί» 130. Ο Wittgenstein υποστήριξε ότι «τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου» 131. Αν ο Wittgenstein γράφοντας γλώσσα εννοούσε τη γλώσσα των λέξεων, δεν υπάρχει λόγος να μην επεκταθεί η σημασία της απόφανσής του, ώστε να συμπεριλάβει και τη γλώσσα των μαθηματικών και εκείνη της φυσικής. Για τον C. P. Snow, το επιστημονικό οικοδόμημα του φυσικού κόσμου είναι, «αν λάβουμε υπόψη το διανοητικό βάθος, την πολυπλοκότητα και τη συνάρθρωσή του, το πιο θαυμαστό συλλογικό έργο της ανθρώπινης διάνοιας» Natacha Polony, Τα χαμένα παιδιά μας, 2007, σ Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, Εκδόσεις Παπαζήση, σ. 110 (5.6) 132 C. P. Snow, The Two Cultures, Cambridge University Press, 2010, σ

74 Αισθητικό Όφελος Οι Thomas και Durant υποστηρίζουν ότι οι Φυσικές Επιστήμες είναι η κατ εξοχήν δημιουργική δραστηριότητα της σύγχρονης διάνοιας. Συνεπώς, η θέση που της αρμόζει σε ένα πραγματικά καλλιεργημένο πνεύμα είναι κεντρική, δίπλα στη λογοτεχνία, τη μουσική, το θέατρο. Πρέπει να προωθήσουμε τη δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών για τους ίδιους λόγους που περισώζουμε σπάνια βιβλία, διατηρούμε όμορφα κτήρια και προωθούμε τις τέχνες 133. Γιατί αυτά «είναι τα υλικά μιας πιο πλούσιας ύπαρξης» Ηθικό Όφελος Μια απόπειρα διατύπωσης των βασικών αρχών της επιστημονικής έρευνας που ισχύουν σήμερα έγινε από τον David Resnik του Πανεπιστημίου του Wyoming. 135 Οι αρχές τις επιστημονικής έρευνας στις οποίες κατέληξε ο Resnik δίνονται σχηματικά στην Εικόνα Geoffrey Thomas and John Durant, Why should we promote the public understanding of science? Scientific Literacy Papers 1 (1987), pp Marκ Bauerlein, The Dumbest Generation, Penguin Group, 2009, σ David Resnik, Philosophical Foundations of Scientific Ethics, Department of Philosophy, University of Wyoming ( 74

75 Επιστημονική Εντιμότητα Αρχή της Δημόσιας Ευθύνης Προσεκτικότητα Αρχές της Επιστημονικής Έρευνας Αρχή της Αναφοράς Πνευματική Ελευθερία Εξωστρέφεια Εικόνα 2-7. Βασικές αρχές της επιστημονικής έρευνας που ισχύουν σήμερα (David Resnik). Οι παραπάνω αρχές, που αναλύονται στον Πίνακα 2.1, συνιστούν έναν ηθικό κώδικα συμπεριφοράς του επιστήμονα. Αλλά μόνη η ύπαρξη του ηθικού κώδικα δεν εξασφαλίζει την εφαρμογή του περισσότερο από όσο η ύπαρξη ανάλογων ηθικών κωδίκων σε άλλα πεδία (και γενικότερα στον κοινωνικό βίο) εξασφαλίζει την εφαρμογή τους. Μπορεί ίσως να υποτεθεί ότι οι επιστήμονες, έχοντας γνώση και καλλιέργεια, είναι πιο ικανοί να διακρίνουν τη σημασία της τήρησης ενός ηθικού κώδικα. Αυτό, ωστόσο, δεν εμπόδισε τον Sir Isaac Newton και τον Gottfried Leibniz να εμπλακούν σε μια χρόνια μεταξύ τους διαμάχη, ιστορικών διαστάσεων, διεκδικώντας την 75

76 Πίνακας 2.1. Αρχές της επιστημονικής έρευνας Να μην διαπράττεις επιστημονική απάτη, Επιστημονική Εντιμότητα δηλαδή να μην κατασκευάζεις, παραποιείς, καταστρέφεις ή παρερμηνεύεις δεδομένα. Να προσπαθείς να αποφεύγεις λάθη αμέλειας Προσεκτικότητα ή προχειρότητας σε όλες τις πτυχές της επιστημονικής εργασίας. Οι επιστήμονες πρέπει να είναι ελεύθεροι να προσανατολίζονται σε νέες ιδέες και να Πνευματική Ελευθερία ασκούν κριτική στις παλιές. Πρέπει να είναι ελεύθεροι να κάνουν την έρευνα που θεωρούν ενδιαφέρουσα. Να μοιράζεσαι με άλλους επιστήμονες δεδομένα, αποτελέσματα, μεθόδους, θεωρίες, Εξωστρέφεια εξοπλισμό κ.λπ. Να επιτρέπεις σε άλλους να βλέπουν τη δουλειά σου, να είσαι ανοιχτός στην κριτική. Μην οικειοποιείσαι το έργο άλλων Η Αρχή της Αναφοράς επιστημόνων, να αναφέρεις τις πηγές σου, όπου χρειάζεται. Να ανακοινώνεις την έρευνά σου στα ΜΜΕ μόνο όταν α) η έρευνα έχει σημαντικές και Η Αρχή της Δημόσιας Ευθύνης άμεσες επιπτώσεις στην ανθρώπινη ευτυχία και β) η έρευνα έχει ελεγχθεί επαρκώς και επικυρωθεί από συναδέλφους. πατρότητα του απειροστικού λογισμού. Είναι, επίσης, ενδιαφέρον, ότι την εποχή εκείνη (τέλη του 17ου αιώνα και αρχές του 18ου) η εξωστρέφεια δεν ήταν μια αρχή που ενστερνίζονταν οι επιστήμονες. Κρατούσαν τη δουλειά τους μυστική, ακριβώς 76

77 για να την προστατέψουν από τον κίνδυνο της λογοκλοπής 136. Το πρόβλημα αυτό λύθηκε αργότερα με τον θεσμό της δημοσίευσης των επιστημονικών εργασιών σε περιοδικά με κριτές. Αν εξαιρέσουμε τις πρώτες δύο αρχές του παραπάνω κώδικα, οι οποίες αποτελούν μέρος του ορισμού της επιστημονικής έρευνας (αφού χωρίς πραγματικά δεδομένα ή χωρίς προσεκτικές διαδικασίες μια εργασία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί επιστημονική), οι υπόλοιπες δεν είναι παγκόσμιες και διαχρονικές: η ισχύ τους εξαρτάται από τον τόπο, τον χρόνο και τις συνθήκες. Έτσι, την εποχή του Νεύτωνα επικρατούσε η εσωστρέφεια ως βιώσιμη τακτική, ενώ στην εποχή μας κυριαρχεί το δόγμα της εξωστρέφειας. Αυτό συμβαίνει, γιατί η επιλογή των αρχών δεν είναι άσχετη με την επιδίωξη της αποτελεσματικότητας και γιατί η αποτελεσματικότητα είναι θεμελιώδης προϋπόθεση για τη συνέχιση της ζωής και για κάθε είδους πρόοδο. Άρα το ηθικό όφελος από τη δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών δεν προκύπτει επειδή μόλις κάποιος εισέλθει στον κόσμο των Φυσικών Επιστημών θα βρεθεί σε ένα βασίλειο αγαθότητας, ανιδιοτέλειας και αυταπάρνησης. Προκύπτει, επειδή στον κόσμο των Φυσικών Επιστημών το αποτέλεσμα είναι καλά ορισμένο, άμεσα και διαρκώς ελεγχόμενο και πάντα συστατικό ορισμού της ίδιας της ταυτότητας της επιστήμης και του επιστήμονα: χωρίς αποτέλεσμα (εμπειρική επαλήθευση) δεν υπάρχει επιστήμη ούτε επιστήμονας. Κι επειδή το αποτέλεσμα είναι στον κόσμο των Φυσικών Επιστημών πιο απτό και κρίσιμο από ό,τι στις άλλες επιστήμες ή στον γενικό βίο, η αποτελεσματικότητα εκεί είναι πιο καθοριστικός παράγοντας διαμόρφωσης των αρχών του οικείου ηθικού κώδικα. Υπό αυτό το πρίσμα, στην εποχή του Νεύτωνα προτιμάτο η αρχή της εσωστρέφειας, επειδή εκείνη είχε αποτέλεσμα, ενώ σήμερα η αρχή της εξωστρέφειας, για τον ίδιο λόγο: αφού με τη μέθοδο της δημοσίευσης σε περιοδικά με κριτές απομακρύνθηκε ο κίνδυνος της λογοκλοπής, σήμερα η επιστημονική κοινότητα στο σύνολό της και η 136 National Academy of Science, National Academy of Engineering, Institute of Medicine, Committee on Science, Engineering and Public Policy, On Being a Scientist, Responsible Conduct in Research (1995), National Academy Press, Washington, D.C. 77

78 ίδια η επιστήμη κερδίζει από την ταχεία ανταλλαγή μεγάλου όγκου σημαντικών στοιχείων, που θα ήταν αδύνατο μόνος του ένας επιστήμονας ή μια επιστημονική ομάδα να ανακαλύψει. Έχουμε, λοιπόν, στον χώρο των Φυσικών Επιστημών, να κάνουμε με έναν ηθικό κώδικα, του οποίου η σημασία για την αποτελεσματικότητα αναγνωρίζεται. Και επειδή αναγνωρίζεται, τηρείται σε ικανοποιητικό βαθμό. Χωρίς να υποκύπτουμε σε ρομαντισμούς αγιοποίησης των θετικών επιστημόνων, διαπιστώνουμε την σχετικά καλή λειτουργία του ηθικού κώδικα στον χώρο των Φυσικών Επιστημών και χρησιμοποιούμε την περίπτωση αυτή ως παράδειγμα προς μίμηση. Πέρα, όμως, από τον ηθικό κώδικα συμπεριφοράς του επιστήμονα, οι ίδιες οι Φυσικές Επιστήμες ορίζονται και λειτουργούν με τέτοιον τρόπο, ώστε παραπέμπουν σε ηθικές αρχές. Ο μαθηματικός βιολόγος Anatol Rapoport παρατηρεί ότι οι ακόλουθες αρχές είναι εγγενείς στην πρακτική των Φυσικών Επιστημών: «η πεποίθηση ότι υπάρχει αντικειμενική αλήθεια ότι υπάρχουν κανόνες απόδειξης για την ανακάλυψή της ότι, στη βάση αυτής της αντικειμενικής αλήθειας είναι δυνατή και επιθυμητή η ομοφωνία και ότι η ομοφωνία πρέπει να επιτευχθεί με ανεξάρτητες αφίξεις σε συμπεράσματα, δηλαδή με εξέταση των ενδείξεων, όχι με εξαναγκασμό, λογομαχία ή επίκληση αυθεντίας.» 137 Ο Rapoport θεωρεί ότι αυτές οι αρχές συνιστούν σημαντικό μέρος ενός ανώτερου ηθικού συστήματος, το οποίο θα μπορούσε, με πολύ σημαντικό όφελος, να υιοθετηθεί ευρύτερα στην ανθρώπινη πολιτεία. 138 Αν και η πεποίθηση ότι υπάρχει αντικειμενική αλήθεια είναι περισσότερο μεταφυσική παρά επιστημονική υπό την έννοια ότι δεν μπορεί να διαψευστεί η παρατήρηση του Rapoport δεν είναι άνευ σημασίας. 137 Geoffrey Thomas and John Durant, Why should we promote the public understanding of science? Scientific Literacy Papers 1 (1987), pp ο.π., pp

79 3. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑΣ «Η αστρονομία, αναγκάζει την ψυχή να βλέπει προς τα επάνω και οδηγεί από τα πράγματα του εδώ κόσμου στα πράγματα του νοητού.» Πλάτωνας, Πολιτεία, Βιβλίο H, 528 e 3.1. Ορόσημα της Αστρονομίας Η Αστρονομία είναι η αρχαιότερη επιστήμη. 139 Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η Αστρονομία υπάρχει ως ακριβής επιστήμη εδώ και περισσότερα από πέντε χιλιάδες χρόνια. 140 Πολλοί αρχαίοι λαοί (Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι, Αιγύπτιοι, Ινδοί, Κινέζοι) έκαναν αστρονομικές παρατηρήσεις και προβλέψεις. Αλλά πρώτοι οι Έλληνες αναζήτησαν κοσμολογικά μοντέλα που να ερμηνεύουν τα παρατηρησιακά δεδομένα τους. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ενδιαφέρθηκαν για το σχήμα και το μέγεθος της Γης, για την περιφορά των πλανητών, για τη φύση των άστρων και για τη διαφορετική κλίση των ακτίνων του Ήλιου μεταξύ των ισημεριών και των ηλιοστασίων, με βάση την οποία ερμήνευσαν την αρμονική εναλλαγή των εποχών του έτους. 141 Από τότε μέχρι σήμερα η αστρονομική έρευνα και γνώση έχει σημειώσει τεράστια πρόοδο. Στη συνέχεια παρουσιάζονται κάποια ορόσημα αυτής της προόδου, ξεκινώντας από την προϊστορική εποχή και φτάνοντας ως τη σύγχρονη. Τρίτη χιλιετία π.χ.: Κτίζονται λίθινες ή ξύλινες στήλες σε κυκλική διάταξη, ανάμεσα από τις οποίες ο παρατηρητής, τοποθετημένος σε μια καθορισμένη θέση έξω από τον κύκλο, βλέπει στον ορίζοντα τα σημεία ανατολής και δύσης του Ήλιου και της Σελήνης στις διάφορες εποχές. Το πιο γνωστό από αυτά τα μνημεία είναι το Stonehenge, στη νοτιοδυτική Αγγλία Bertrand Russell, Human Knowledge, Routledge, 2009, σ John North, Cosmos An Illustrated History of Astronomy and Cosmology, The University of Chicago Press, 2008, σ. xxii. 141 Άρατος Σολεύς, Φαινόμενα και διοσημεία,, Ζήτρος, John North, Cosmos An Illustrated History of Astronomy and Cosmology, The University of Chicago Press, 2008, σ

80 3000 π.χ π.χ.: Εμφάνιση του πρώτου ημερολογίου στην Αίγυπτο. Το ημερολόγιο παρακολουθούσε την κίνηση του αστέρα Σείριου. Οι Αιγύπτιοι είχαν παρατηρήσει ότι η επανεμφάνιση του Σείριου στον ανατολικό ορίζοντα λίγο πριν από την ανατολή του Ήλιου μετά από μια μακρά περίοδο αφάνειας (αυτό συνέβαινε στα μέσα Ιουλίου) συνέπιπτε με την άνοδο της στάθμης του Νείλου, γεγονός ζωτικής σημασίας για τις καλλιέργειες, γιατί το νερό από την πλημμυρίδα του Νείλου άρδευε την κοιλάδα. Αργότερα οι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν άλλα δύο ημερολόγια, ένα ηλιακό και ένα σεληνιακό και από το 2500 π.χ. έως το 500 π.χ. περίπου χρησιμοποιούσαν ταυτόχρονα και τα τρία ημερολόγια. 143 Τα Ορφικά κείμενα περιέχουν πληροφορίες σχετικά με τη ζωή, τη θρησκεία, τα ήθη και έθιμα κ.λπ. των Ελλήνων του 14 ου π.χ. αιώνα. Μέσα σε αυτά τα κείμενα γίνονται νύξεις για την ηλιοκεντρική θεωρία 144, την περιστρεφόμενη γήινη σφαίρα 145 και τις τρεις κλιματικές ζώνες της Γης («ψυχρά», «έμπυρος» και «μεσηγύς» που, προφανώς, αντιστοιχούν στις: πολική, τροπική και εύκρατη) 146. Ο Εύδοξος Κνίδιος (περίπου π.χ.) χρησιμοποιεί τη σφαιρική γεωμετρία για τη λύση αστρονομικών προβλημάτων. Είναι αυτός που εισάγει το μοντέλο της Ουράνιας Σφαίρας, τα βασικότερα χαρακτηριστικά της οποίας περιγράφονται στα έργα του Άρατου «Φαινόμενα» και «Ένοπτρον». 147 Ο Ηρακλείδης Ποντικός (περίπου π.χ.) υποστηρίζει ότι η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της από τη Δύση προς την Ανατολή. 148 Ο Αριστοτέλης Σταγειρίτης ( π.χ.) υποστηρίζει, στο έργο του Περί Ουρανού, ότι η Γη είναι ακίνητη και σφαιρική στο κέντρο του Σύμπαντος και 143 ο.π., σ Ιωάννης Πασσάς, Τα Ορφικά, Ελεύθερη Σκέψις, 1990, σ ο.π., σ ο.π., σ Σταύρος Αυγολούπης, Το Εγγύς Διαστημικό Περιβάλλον της Γης Ιστορία, Τεχνολογία και Επιστήμη της Αστρονομίας, ΠΛΑΝΗΤΑΡΙΟ Θεσσαλονίκης, 2008, σ John North, Cosmos An Illustrated History of Astronomy and Cosmology, The University of Chicago Press, 2008, σ

81 περιβάλλεται από εννέα διαφανείς ομόκεντρες σφαίρες, από τις οποίες οι επτά αντιστοιχούν στα επτά γνωστά τότε πλανητικά αντικείμενα (Σελήνη, Ήλιο, Ερμή, Αφροδίτη, Άρη, Δία και Κρόνο), η όγδοη αντιστοιχεί στους απλανείς αστέρες και πέρα από αυτήν βρίσκεται η σφαίρα της Πρώτης Κινούσας Δύναμης, που έκανε τον μηχανισμό να γυρίζει. Τη Δύναμη αυτή ο Αριστοτέλης την ονομάζει «πρώτον κινούν» και «ακίνητον κινούν». 149 Ο Αρίσταρχος Σάμιος ( π.χ.) διατυπώνει την άποψη του ηλιοκεντρικού συστήματος. Το σύστημά του δεν τυγχάνει αποδοχής, διότι είχε προηγηθεί η άποψη του Αριστοτέλη, ο οποίος υποστήριζε γεωκεντρική κοσμολογία. Η αυθεντία του Αριστοτέλη δεν επιδεχόταν αμφισβήτηση εκείνη την εποχή. Εξάλλου, ήταν δύσκολο τότε να γίνει δεκτή μια θεωρία που εκτόπιζε τον άνθρωπο από το κέντρο του Σύμπαντος μια τέτοια θεωρία συνιστούσε σχεδόν ύβρη. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Στωικός φιλόσοφος Κλεάνθης θεωρούσε ότι έπρεπε να απαγγελθεί στον Αρίσταρχο η κατηγορία της ασέβειας, επειδή υποστήριζε ότι η Γη κινείται. 150 Ο Ερατοσθένης ( π.χ.) υπολογίζει την περίμετρο της Γης σε στάδια. 151 Στην αρχαία Ελλάδα το μήκος που απέδιδαν στο στάδιο διέφερε από τόπο σε τόπο, από 177 έως 192 μέτρα. 152 Επειδή δεν γνωρίζουμε σε ποιο στάδιο αναφερόταν ο Ερατοσθένης, δεν μπορούμε να έχουμε ένα ακριβές αποτέλεσμα. Μέσα στο εύρος του ορισμού του σταδίου η περίμετρος της Γης, κατά τον Ερατοσθένη, είναι από έως χιλιόμετρα. Η πρώτη τιμή είναι αρκετά κοντά στη σωστή ( χιλιόμετρα), ενώ η δεύτερη έχει απόκλιση 20%. Προς το τέλος του δεύτερου αιώνα π.χ. κατασκευάζεται από Έλληνες ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ένας μηχανικός υπολογιστής, που για δεδομένη 149 Σταύρος Αυγολούπης, Το Εγγύς Διαστημικό Περιβάλλον της Γης Ιστορία, Τεχνολογία και Επιστήμη της Αστρονομίας, ΠΛΑΝΗΤΑΡΙΟ Θεσσαλονίκης, 2008, σ John North, Cosmos An Illustrated History of Astronomy and Cosmology, The University of Chicago Press, 2008, σ ο.π., σ ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ 81

82 ημερομηνία προσδιορίζει τη θέση του Ήλιου, της Σελήνης και των πλανητών, τη φάση της Σελήνης κ.α. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος ( μ.χ.) συντάσσει το μνημειώδες έργο Μαθηματική Σύνταξις στο οποίο συγκεντρώνει τις αστρονομικές γνώσεις της εποχής. Αργότερα μετονομάστηκε σε Μεγάλη Αστρονομική Σύνταξη. Διασώθηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και έγινε γνωστό κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα με την ονομασία Η Μεγίστη (Almagest). Ο Πτολεμαίος τελειοποίησε το γεωκεντρικό σύστημα του Αριστοτέλη με τη χρησιμοποίηση της έννοιας των επικύκλων. Αυτό το τελειοποιημένο γεωκεντρικό σύστημα ονομάστηκε Πτολεμαϊκό, είναι δε καταγεγραμμένο στη Μεγίστη. 153 Ο Νικόλαος Κοπέρνικος ( μ.χ.), τολμώντας τη σύγκρουση με τρεις αυθεντίες, την Εκκλησία, την αριστοτελική ορθοδοξία των πανεπιστημίων και τους αστρονόμους, αυθεντίες που ήταν προσκολλημένες στην πτολεμαϊκή κοσμολογική παράδοση, υποστηρίζει την αριστάρχεια ιδέα ενός ηλιοκεντρικού συστήματος. 154 Αρχικά, η άποψή του γίνεται δεκτή μόνο από λίγους, εκλεκτούς. Μετά από έναν ή δύο αιώνες η πλειονότητα των ανθρώπων που είχαν δυτική παιδεία ήταν πεπεισμένη για την αλήθεια της θεωρίας του Κοπέρνικου. Τελικά, ολόκληρος ο κόσμος πείστηκε. O Johannes Kepler ( μ.χ.) διατυπώνει τους τρεις νόμους της κίνησης των πλανητών. Το 1608 κατασκευάζεται το πρώτο τηλεσκόπιο από τον Ολλανδό οπτικό Hans Lippershey. Στις 25 Σεπτεμβρίου του 1608 ο Lippershey κάνει αίτηση για πατέντα η αίτηση απορρίπτεται. Την ίδια εποχή δύο συμπατριώτες του, ο Sacharias Janssen και ο Jacob Metius του Alkmaar εργάζονται στην κατασκευή του δικού τους τηλεσκοπίου. Τον Ιούλιο του 1609 ο Γαλιλαίος αποκτά ένα τηλεσκόπιο 153 Σταύρος Αυγολούπης, Το Εγγύς Διαστημικό Περιβάλλον της Γης Ιστορία, Τεχνολογία και Επιστήμη της Αστρονομίας, ΠΛΑΝΗΤΑΡΙΟ Θεσσαλονίκης, 2008, σ John North, Cosmos An Illustrated History of Astronomy and Cosmology, The University of Chicago Press, 2008, σ

83 είχαν ήδη βγει στο εμπόριο στο Παρίσι, στο Μιλάνο, στη Βενετία και στη Ρώμη και βελτιώνει σε μεγάλο βαθμό την απόδοσή του. Κατόπιν το χρησιμοποιεί για αστρονομικές παρατηρήσεις. 155 Το 1687 ο Ισαάκ Νεύτων ( μ.χ.) δημοσιεύει τον Νόμο της Παγκόσμιας Έλξης στο μνημειώδες έργο του Principia Mathematica Philosophiae Naturalis (Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας). Συχνά το Principia περιγράφεται ως το πιο σημαντικό έργο που δημοσιεύτηκε ποτέ στις Φυσικές Επιστήμες. 156 Το 1781 ο William Hershel ανακαλύπτει τον πλανήτη Ουρανό. Την 1 η Ιανουαρίου του 1801 ο Giuseppe Piazzi κάνει την πρώτη ανακάλυψη ενός αστεροειδή. Πρόκειται για τον αστεροειδή Δήμητρα. Είναι σώμα σφαιρικό με διάμετρο 950 km. Το 1846 ο Johann Galle ανακαλύπτει τον πλανήτη Ποσειδώνα στη περιοχή που του είχε υποδείξει ο Urbain Leverrier. Ο Leverrier είχε υπολογίσει ότι σε κείνη τη θέση θα έπρεπε να υπάρχει ένας πλανήτης, με βάση αφενός τις διαταραχές που παρατηρούνταν στην κίνηση του πλανήτη Ουρανού (τις οποίες απέδιδαν στην ύπαρξη ενός άγνωστου πλανήτη) και αφετέρου τον νόμο των Titius-Bode, ο οποίος έλεγε ότι οι αποστάσεις των πλανητών από τον Ήλιο, αν θεωρήσουμε την απόσταση Γης-Ήλιου ίση με 10, δίνονται από τη σχέση d=4+n, όπου n=0,3,6,12,24,48 Εκτός από το 0, οι τιμές που παίρνει το n είναι όροι της γεωμετρικής προόδου α ν =3 2 ν-1. Στο μέσο του 19 ου αστρονομία. 157 αιώνα αρχίζει να χρησιμοποιείται η φωτογραφία στην 155 ο.π., σ ο.π., σ ο.π., σ

84 Μεταξύ του 1905 και του 1912 οι εργασίες δύο αστρονόμων, του Δανού Ejnar Hertzsprung ( ) και του Αμερικανού Henry Norris Russell ( ) τους οδηγούν, ανεξάρτητα τον έναν από τον άλλον, στο συμπέρασμα ότι το απόλυτο οπτικό μέγεθος ενός αστέρα είναι συνάρτηση του φασματικού του τύπου. Έτσι, κάθε αστέρας που δεν έχει εκφυλιστεί σε αστέρα νετρονίων ή μαύρη τρύπα βρίσκει τη θέση του σε ένα διάγραμμα με οριζόντιο άξονα τον φασματικό τύπο και κάθετο το απόλυτο οπτικό μέγεθος. Το διάγραμμα αυτό ονομάστηκε Διάγραμμα Hertzsprung-Russell (H-R). Σε αυτό οι αστέρες κατανέμονται στους κλάδους της κύριας ακολουθίας, των λευκών νάνων, των γιγάντων αστέρων και των υπεργιγάντων αστέρων. Το διάγραμμα H-R έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της αστρικής εξέλιξης και στη μέτρηση αποστάσεων αστρικών σμηνών. Το 1915 ο Albert Einstein ( ) διατυπώνει τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. 158 Η εμφάνιση της ΓΘΣ σημαίνει μια νέα αντίληψη του χώρου και του χρόνου, μια νέα θεωρία βαρύτητας και ένα νέο κοσμολογικό μοντέλο. Το 1920 λαμβάνει χώρα ανάμεσα στους Αμερικανούς αστρονόμους Harlow Shapley και Heber Curtis η Μεγάλη Διαφωνία (The Great Debate), που αφορούσε τη φύση των «σπειροειδών νεφελωμάτων» και τις διαστάσεις του Σύμπαντος. Λίγα χρόνια αργότερα οι εργασίες του Edwin Hubble δικαιώνουν τον Curtis: τα «σπειροειδή νεφελώματα» είναι γαλαξίες και το Σύμπαν πολύ μεγαλύτερο από ό,τι μέχρι τότε πιστευόταν. Το 1929 ο Edwin Hubble ( ) αποδεικνύει ότι το Σύμπαν διαστέλλεται. Ανοίγει, έτσι, τον δρόμο για τη διατύπωση, το 1931, από τον Georges Lemaître, της θεωρίας του «Πρωταρχικού Ατόμου» (Primeval Atom), που αργότερα επικράτησε να λέγεται θεωρία της «Μεγάλης Έκρηξης» ο.π., σ ο.π., σ

85 Το 1930 ο Clyde Tombaugh ανακαλύπτει τον Πλούτωνα. Από τότε και ως το 2006 ο Πλούτωνας θεωρείται πλανήτης. Αλλά το 2006 η Διεθνής Αστρονομική Ένωση ορίζει για πρώτη φορά τον όρο «πλανήτης», θεσπίζοντας τρία κριτήρια. Ο Πλούτωνας δεν ικανοποιεί ένα από αυτά, κι έτσι υποβιβάζεται σε μια νέα κατηγορία ουράνιων αντικειμένων, που δημιουργείται ακριβώς για να συμπεριλάβει τέτοια αντικείμενα, την κατηγορία των «νάνων πλανητών» ή «πλουτωνιδών». Το 1930 ο Ινδός αστροφυσικός Subrahmanyan Chandrasekhar ( ) υποστηρίζει ότι αστέρες με απομείνασα μάζα μεγαλύτερη από 1,44 φορές τη μάζα του Ήλιου, αφού κάψουν όλα τα πυρηνικά τους καύσιμα, δεν μπορούν να αναχαιτίσουν τη βαρυτική κατάρρευση, ώστε να σταθεροποιηθούν στην κατάσταση του λευκού νάνου και, επομένως, καταρρέουν περαιτέρω, προς άλλες καταστάσεις. Το όριο των 1,44 ηλιακών μαζών ονομάστηκε «όριο Chandrasekhar». Μια πιθανή κατάληξη για αστέρες με μάζα μεγαλύτερη από το όριο Chandrasekhar είναι η κατάσταση του αστέρα νετρονίων. Ο Chandrasekhar τιμήθηκε το 1984 με το βραβείο Νόμπελ Φυσικής. 160 Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο Karl Jansky, μηχανικός της Bell Telephone Laboratories, ενώ ερευνούσε με μια κεραία τις παρεμβολές στις υπερατλαντικές εκπομπές φωνής, τυχαία «έπιασε» ραδιοφωνικά σήματα από τον Γαλαξία. Το γεγονός αυτό ήταν η αυγή της ραδιοαστρονομίας. Το 1939 οι φυσικοί Robert Oppenheimer και G. M. Volkov υποστηρίζουν ότι αστέρες με απομείνασα μάζα μεγαλύτερη από 3,2 φορές τη μάζα του Ήλιου δεν μπορούν να σταθεροποιηθούν ούτε ως αστέρες νετρονίων, αλλά συνεχίζουν να καταρρέουν και καταλήγουν να γίνουν μαύρες τρύπες. Το όριο των 3,2 ηλιακών μαζών ονομάστηκε «όριο Oppenheimer-Volkov». Ο όρος μαύρη τρύπα καθιερώθηκε αργότερα, το 1968, από τον θεωρητικό Φυσικό John Wheeler. Μέχρι τότε αυτή η τελική κατάσταση της αστρικής εξέλιξης αποδιδόταν, στον 160 ο.π., σ

86 αγγλόφωνο κόσμο, με τον όρο collapsed stars (αστέρες που έχουν καταρρεύσει). 161 Το 1960 ο αστρονόμος Alan Sandage ανακαλύπτει το πρώτο quasar (quasi-stellar radio source). Τα quasars μοιάζουν με αστέρια, αλλά είναι ενεργειακοί γαλαξιακοί πυρήνες σε πολύ μεγάλες αποστάσεις από μας. Πρόκειται για τα πιο φωτεινά αντικείμενα στο Σύμπαν. Το 1964 οι Arno Penzias και Robert Wilson ανακαλύπτουν την κοσμική ακτινοβολία υποβάθρου (cosmic background radiation). Η ακτινοβολία αυτή γεμίζει το Σύμπαν περίπου ομοιόμορφα, έχει θερμοκρασία «μελανού σώματος» περίπου 3 Κ και θεωρείται ότι είναι ο «απόηχος» της Μεγάλης έκρηξης. Για αυτή την εργασία τους οι Penzias και Wilson τιμήθηκαν το 1978 με το βραβείο Νόμπελ Φυσικής. Τη δεκαετία του 1970 ξεκινάει η αστρονομία των ακτίνων Χ και των ακτίνων γ με την χρησιμοποίηση της πυραυλικής τεχνολογίας για την τοποθέτηση σε τροχιά γύρω από τη Γη κατάλληλων τηλεσκοπίων που συλλέγουν τέτοιες ακτίνες. Η ατμόσφαιρα της Γης απορροφά τις ακτίνες Χ και γ, επομένως είναι πρακτικά αδύνατη η παρατήρηση σε αυτές τις συχνότητες με επίγεια τηλεσκόπια. Στις 18 Νοεμβρίου 1989 τίθεται σε τροχιά ο δορυφόρος COBE (Cosmic Background Explorer). Η αποστολή του είναι να χαρτογραφήσει τις διακυμάνσεις (την ανισοτροπία) της κοσμικής ακτινοβολίας υποβάθρου στο Σύμπαν. Σε αυτές τις διακυμάνσεις οφείλεται ο σχηματισμός των γαλαξιών και η εμφάνιση ζωής. Η αποστολή στέφεται από επιτυχία. Δύο από τους επικεφαλής ερευνητές του COBE τιμήθηκαν το 2006 με το Βραβείο Νόμπελ Φυσικής για το έργο τους στο πρόγραμμα. Σύμφωνα με την επιτροπή των Βραβείων Νόμπελ, «το πρόγραμμα COBE θεμελιώνει την Κοσμολογία ως ακριβή επιστήμη». 161 ο.π., σ

87 Στις 25 Απριλίου του 1990 τέθηκε σε τροχιά γύρω από τη Γη το Διαστημικό Τηλεσκόπιο Hubble. Το Hubble έφερε μια εντελώς νέα εποχή στην αστρονομική παρατήρηση. Η ποιότητα των εικόνων που μας έχει δώσει είναι άνευ προηγουμένου, ενώ τα δεδομένα που έχει συλλέξει επηρέασαν από την πρώτη στιγμή την Αστροφυσική σε μεγάλο εύρος και βάθος. 162 Έως σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί τέσσερις αποστολές συντήρησης του τηλεσκοπίου, η τελευταία από τις οποίες στις 11 Μαΐου Στις 30 Ιουνίου 2001 εκτοξεύεται ο WMAP (Wilkinson Microwave Anisotropy Probe), ένας δορυφόρος παρόμοιος με τον COBE, αλλά με πολύ μεγαλύτερη ευαισθησία μέτρησης. Ο WMAP μας δίνει μια πολύ πιο λεπτομερή εικόνα της κατανομής της κοσμικής ακτινοβολίας υποβάθρου στο Σύμπαν Η γοητεία της Αστρονομίας Η Αστρονομία εξάπτει τη φαντασία. 163 Οι ασύλληπτες αποστάσεις, οι τεράστιες διαστάσεις και ενέργειες, το τρομαχτικό βάθος χρόνου και, γενικά, όλα τα μεγέθη που εμπλέκονται στη μελέτη του Σύμπαντος μετρούνται σε κλίμακες ασύγκριτα μεγαλύτερες από την κλίμακα της καθημερινής εμπειρίας. Αυτό το άλμα κλίμακας τανύζει τα όρια της φαντασίας. Η Αστρονομία ερευνά και διδάσκει το απέραντο, αν όχι το άπειρο, και εξοικειώνει με το ασύλληπτο. Η Αστρονομία προσεγγίζεται εύκολα από μη επιστήμονες: το μόνο που χρειάζεται κανείς είναι να σηκώσει το βλέμμα προς τον νυχτερινό ουρανό. Για μια πιο μεθοδική ενασχόληση, όλα όσα χρειάζεται κάποιος για να ξεκινήσει είναι ένα καλό βιβλίο καθοδήγησης και ένα τηλεσκόπιο των 300. Χάρη σε αυτή τη δυνατότητα ευρείας συμμετοχής, δυνατότητα άμεσης προσωπικής ψηλάφησης του φυσικού αντικειμένου της, δηλαδή του Σύμπαντος, η Αστρονομία έχει γίνει αγαπημένη ασχολία εκατομμυρίων ανθρώπων στον κόσμο. Εξάλλου, η Αστρονομία προσφέρει 162 ο.π., σ Astronomy and Astrophysics in the New Millennium, National Academy Press, Washington, D.C.,

88 και στους μη επιστήμονες τη δυνατότητα της ανακάλυψης (κομητών, αστεροειδών, μεταβλητών αστέρων, υπερκαινοφανών αστέρων). 164 Μάλιστα, υπάρχουν τομείς της Αστρονομίας στους οποίους οι ερασιτέχνες αστρονόμοι υπερέχουν πλέον έναντι των επαγγελματιών (π.χ. «κυνήγι» και ανακάλυψη κομητών) Η Αστρονομία καίριος παράγοντας διαμόρφωσης της ανθρώπινης σκέψης Η θέση του ανθρώπου στον χώρο και στον χρόνο Οι πρόοδοι της αστρονομικής γνώσης μέσα στους αιώνες επαναπροσδιόρισαν με ολοένα μεγαλύτερη ακρίβεια τη θέση του ανθρώπου στον χώρο και στον χρόνο. Το αρχαϊκό μοντέλο του Σύμπαντος, με τη Γη στο κέντρο και γύρω της ομόκεντρες περιστρεφόμενες σφαίρες που έφεραν πάνω τους τον Ήλιο, τη Σελήνη, τους πλανήτες και τους αστέρες, παρίστανε ένα Σύμπαν πολύ μικρών διαστάσεων και γεωκεντρικό. Τον 3 ο αιώνα π.χ. ο Αρίσταρχος Σάμιος ( π.χ.) πρότεινε ένα ηλιοκεντρικό σύστημα, το οποίο, όμως, εκείνη την εποχή δεν είχε καμία τύχη, καθώς η σκιά του Αριστοτέλη, υποστηρικτή του γεωκεντρικού συστήματος, σκέπαζε κάθε αντίθετη άποψη. 165 Τον 16 ο αιώνα μ.χ. οι συνθήκες είχαν πια ωριμάσει για την εγκατάλειψη του γεωκεντρικού μοντέλου και την υιοθέτηση του ηλιοκεντρικού που προτάθηκε εκ νέου από τον Νικόλαο Κοπέρνικο ( μ.χ.). Τώρα πια ο άνθρωπος εκτοπίζεται από το κέντρο του Σύμπαντος και τοποθετείται σε μία μη προνομιακή περιφερειακή θέση. Ωστόσο, το Σύμπαν παραμένει μικρό και ο χρόνος απροσδιόριστος. Το επόμενο μεγάλο βήμα έγινε το 1920 με τη λεγόμενη Μεγάλη Διαφωνία (the Great Debate) ανάμεσα στους Αμερικανούς αστρονόμους Harlow Shapley και Heber Curtis. Η διαφωνία αφορούσε τη φύση των «σπειροειδών νεφελωμάτων» και το μέγεθος του Σύμπαντος. Ο Shapley υποστήριζε τα «σπειροειδή νεφελώματα» είναι αντικείμενα που ανήκουν στον Γαλαξία μας και ότι ο Γαλαξίας μας είναι η ολότητα 164 ο.π. 165 Σταύρος Αυγολούπης, Το εγγύς διαστημικό περιβάλλον της Γης, ΠΛΑΝΗΤΑΡΙΟ Θεσσαλονίκης, 2008, σ

89 του Σύμπαντος. Ο Curtis, αντίθετα πίστευε ότι τα «σπειροειδή νεφελώματα» είναι άλλοι γαλαξίες, πέρα από τον δικό μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Shapley απέρριπτε αυτήν την άποψη προβάλλοντας το επιχείρημα πως αν το «σπειροειδές νεφέλωμα» της Ανδρομέδας είναι γαλαξίας, τότε με βάση το γωνιώδες του μέγεθος πρέπει να απέχει 100 εκατομμύρια έτη φωτός. Οι περισσότεροι αστρονόμοι της εποχής δεν δέχονταν μια τόσο μεγάλη ακτίνα για το Σύμπαν. 166 Πολύ σύντομα οι εργασίες του διαπρεπή αστρονόμου Edwin Hubble δικαίωσαν τον Curtis. Σήμερα γνωρίζουμε ότι το σπειροειδές νεφέλωμα της Ανδρομέδας και όλα τα σπειροειδή νεφελώματα είναι γαλαξίες. Γνωρίζουμε ότι υπάρχουν εκατοντάδες δισεκατομμύρια γαλαξίες στο Σύμπαν. Και ότι το Σύμπαν είναι πολύ μεγαλύτερο από ό,τι νομίζαμε όταν θεωρούσαμε τους γαλαξίες νεφελώματα. Όσον αφορά τον χρόνο, η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης (Big Bang) έθεσε μια αφετηρία στην ιστορία του Σύμπαντος: το Σύμπαν γεννήθηκε πριν από 13,7 δισεκατομμύρια χρόνια. Έτσι, τώρα πια ξέρουμε ότι κατοικούμε σε έναν μικρό πλανήτη ενός μέτριου αστέρα ενός συνηθισμένου γαλαξία μέσα σε ένα αχανές και ηλικιωμένο Σύμπαν. Ούτε η θέση μας στον χώρο είναι ιδιαίτερη ούτε το παρελθόν μας άπειρο. Όσον αφορά τον αισθητό κόσμο, λοιπόν, καλούμαστε να συμβιβαστούμε με το κοινό και το πεπερασμένο Η Αστρονομία ως διαρκής υπόμνηση της αέναης μεταβολής Οι κοινωνίες ενδιαφέρονται κυρίως για το παρόν. Αυτό μπορούν να βιώσουν, αυτό μπορούν άμεσα να επηρεάσουν και από αυτό μπορούν άμεσα να επωφεληθούν. Το παρελθόν δεν αλλάζει και, εξάλλου, οι κοινωνίες δεν έχουν εκπαιδευτεί να αναγνωρίζουν τη χρησιμότητά του. Το μέλλον είναι άδηλο και απόν, άρα λιγότερο ενδιαφέρον από το παρόν και, επιπλέον, ως αστάθμητο, ενδεχομένως ενοχλητικό, γιατί πάντα υπάρχει πιθανότητα να είναι φορέας του ανεπιθύμητου

90 Οι κοινωνίες αναπαύονται στο γνώριμο, στο οικείο. Αντιστέκονται στη μεταβολή. Η προσαρμογή στο νέο απαιτεί νέους τρόπους, εκμάθηση, έξοδο από την ζώνη άνεσης. Γι αυτό οι κοινωνίες τείνουν να αντιγράφουν το παρόν στο μέλλον, ώστε τίποτα να μην αλλάζει. Οι κοινωνίες είναι συντηρητικές. Συντηρούν το γνώριμο και βολικό. Σε αυτή την τάση των κοινωνιών προς την παγιότητα, η Αστρονομία αντιπαρατίθεται, παραπέμποντας στο θέατρο της αέναης μεταβολής, τον ουρανό. Ο ουρανός είναι ένας ακριβής ωρολογιακός μηχανισμός. Οι κύκλοι της μέρας και της νύχτας, των εποχών, των εκλείψεων, της κλόνησης, της μετάπτωσης είναι (ιδιαίτερα οι πρώτοι δύο) έκδηλες και καθημερινές μεταβολές και μάλιστα περιοδικές. Η περιοδικότητα είναι η ειδοποιός διαφορά από τις συνήθεις μεταβολές που συμβαίνουν πάνω στη Γη. Οι μεταβολές που συμβαίνουν πάνω στη Γη είτε δεν εμφανίζουν περιοδικότητα είτε, όσες εμφανίζουν, είναι κατά κανόνα συνέπειες των αστρονομικών φαινομένων για παράδειγμα οι παλίρροιες και το άνθισμα των δέντρων είναι συνέπειες της περιφοράς της Σελήνης γύρω από τη Γη και της Γης γύρω από τον Ήλιο αντίστοιχα. Οι πιο συνηθισμένες μη περιοδικές μεταβολές είναι αργές και ανεπαίσθητες, μοιάζουν με τις αντιστρεπτές θερμοδυναμικές μεταβολές, κατά τις οποίες το σύστημα μεταβαίνει από την αρχική στην τελική του κατάσταση πολύ αργά, με απειροστό βήμα, περνώντας από διαδοχικές καταστάσεις ισορροπίας. Τέτοια μεταβολή (όχι, βέβαια, αντιστρεπτή, αλλά αργή και ανεπαίσθητη) μπορεί να θεωρηθεί η ανάπτυξη των έμβιων όντων. Ακριβώς επειδή η μεταβολή είναι απεριοδική και συμβαίνει μέσα από διαδοχικές καταστάσεις ισορροπίας, μοιάζει λιγότερο με μεταβολή και περισσότερο με ισορροπία. Ο άνθρωπος, όταν κοιτάζει το πρόσωπό του στον καθρέφτη το πρωί δεν αναφωνεί «Πόσο άλλαξα από χτες!». Ίσως δεν εκπλήσσεται με τη μεταβολή ούτε όταν συγκρίνει τη σημερινή εικόνα του με την εικόνα που έχει αποτυπωθεί σε φωτογραφίες περασμένων δεκαετιών. Γιατί η βραδύτητα και η ισορροπία έχουν την ικανότητα να εξοικειώνουν, ώστε η μεταβολή να ξεθωριάζει στην υποκειμενική συνείδηση και οι διαδοχικές εικόνες του διαφορετικού να κατασταλάζουν σε ένα και μοναδικό ίδιον: την αμετάβλητη ψυχολογική εικόνα του προσώπου για τον εαυτό του. Έτσι, οι άνθρωποι και οι κοινωνίες, όταν δεν σηκώνουν το βλέμμα στον 90

91 ουρανό, μένουν να βιώνουν ανενόχλητα το γνώριμο, ένα διαρκές παρόν, το οποίο μόνο από το αιφνίδιο απροσδόκητο (π.χ. ο ξαφνικός θάνατος προσφιλούς προσώπου, ένας πόλεμος, μια φυσική καταστροφή, μια κοινωνική επανάσταση) ενίοτε διαταράσσεται. Η Αστρονομία έρχεται να αμφισβητήσει αυτήν την τάξη πραγμάτων, επισημαίνοντας εμφατικά, με μια σειρά από κατάδηλες και ρυθμιστικές περιοδικότητες, ότι τα πάντα ρει. Γι αυτό και πολλές φορές τα συμπεράσματά της ενόχλησαν τις κοινωνίες και άργησαν να γίνουν δεκτά από αυτές. Ένα πρώτο παράδειγμα είναι το ηλιοκεντρικό σύστημα του Αρίσταρχου. Είδαμε ότι όταν ο Αρίσταρχος υποστήριξε πως η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο, παραλίγο να κατηγορηθεί για ασέβεια. Η κοινωνία δεν άντεχε τη μεταβολή. Ήθελε τη Γη ακίνητη. Η μεταβολή, αν πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει, ας είναι μακριά: ας περιφέρεται ο Ήλιος γύρω από τη Γη, είναι πιο ανεκτό. Πολλούς αιώνες αργότερα ο Κοπέρνικος έθεσε ξανά την άποψη του Αρίσταρχου στην κρίση της κοινωνίας, για να εισπράξει την ίδια δυσπιστία. Εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατό του Κοπέρνικου ο Γαλιλαίος δικάζεται από την Ιερά Εξέταση με την κατηγορία ότι υποστηρίζει την «αίρεση» του ηλιοκεντρικού συστήματος. Είμαστε στο έτος 1633, έχουμε πλέον στη διάθεσή μας τους νόμους του Kepler και παρατηρήσεις των πλανητών με τηλεσκόπια, δηλαδή πολύ περισσότερα και ακριβή θεωρητικά και πειραματικά δεδομένα από όσα διέθετε ο Αρίσταρχος πριν από δεκαεννέα αιώνες. Η αλήθεια είναι πια προφανής. Κι όμως, οι δυνάμεις της συντήρησης εθελοτυφλούν. Ο Γαλιλαίος αναγκάζεται να αποκηρύξει τις απόψεις του, για να σώσει τη ζωή του. Ίσως κάποιος να μπει στον πειρασμό να αποδώσει αυτή την εθελοτυφλία σε ιστορικές συγκυρίες, στον σκοταδισμό του Μεσαίωνα που είχε προηγηθεί ή στις σκοπιμότητες της Καθολικής Εκκλησίας. Ίσως ο συντηρητισμός της κοινωνίας του 1633 να ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός. Ας δούμε, λοιπόν, ένα ακόμα παράδειγμα, αυτή τη φορά από τον 20 ο αιώνα. Δύσκολα θα υποστήριζε κάποιος ότι η 91

92 επιστημονική έρευνα και σκέψη στον 20 ο αιώνα έφερε σκιές από τον σκοταδισμό του Μεσαίωνα ή περιοριζόταν από τον έλεγχο της Καθολικής Εκκλησίας. Ωστόσο, όταν, στις αρχές του 20 ου αιώνα, ο Einstein διατύπωσε αρχικά την Ειδική και κατόπιν τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, η επιστημονική κοινότητα απάντησε με σκεπτικισμό που έφτανε στα όρια της σκωπτικότητας. Η Θεωρία της Σχετικότητας άλλαζε ριζικά την εικόνα που είχαμε για τον χώρο και τον χρόνο. Το μήκος, ο χρόνος, ακόμα και η μάζα, δεν είναι πια μεγέθη απόλυτα και σταθερά, αλλά σχετικά και εξαρτώμενα από το σύστημα αναφοράς του παρατηρητή. Ο χώρος και ο χρόνος δεν είναι πια δύο ανεξάρτητα μεγέθη, αλλά συνυφαίνονται στο χωροχρονικό συνεχές. Επιπλέον, η μάζα ισοδυναμεί με ενέργεια και μπορεί η μία να προκύψει από την άλλη. Η Θεωρία της Σχετικότητας ήταν μια αλματώδης αλλαγή παραδείγματος, μια επαναστατική ρήξη με το παραδεγμένο, μια εξόχως τολμηρή πρόταση μεταβολής. Η απόφανση της κοινωνίας και, ας μη γελιόμαστε, ακόμα και οι επιστήμονες, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ευθυγραμμίζονται με τις κρατούσες τάσεις της κοινωνίας ήταν για άλλη μια φορά κατηγορηματικά απορριπτική. Μόνο όταν έγιναν τα πρώτα πειράματα και επαληθεύτηκαν κάποιες προβλέψεις της Θεωρίας της Σχετικότητας, μεταστράφηκε η επιστημονική κοινότητα υπέρ αυτής. Ευτυχώς, σε αυτή την περίπτωση τα ανακλαστικά των επιστημόνων ήταν πολύ πιο γρήγορα και δεν χρειάστηκε να περιμένουμε αιώνες για να γίνει αποδεκτή η Σχετικότητα, όπως συνέβη με το ηλιοκεντρικό σύστημα. Στην εξέλιξη των ιδεών στην Αστρονομία ο Piaget εντοπίζει έναν εγωκεντρισμό της ανθρώπινης σκέψης. Ο άνθρωπος πίστευε επί αιώνες το γεωκεντρικό σύστημα ή τον απόλυτο (νευτώνειο, μη σχετικιστικό) χώρο και χρόνο, «που σε κάθε σημείο του Σύμπαντος είναι ταυτόσημοι με τον χρόνο των δικών μας ρολογιών και τον χώρο που αντιπροσωπεύουν τα γήινα μέτρα μας», διότι τείνει να ορίσει τα φαινόμενα με κέντρο αναφοράς τον εαυτό του. 167 Οφείλουμε, όμως, να παρατηρήσουμε, ελέγχοντας την άποψη του Piaget, ότι το γεωκεντρικό σύστημα και ο απόλυτος χώρος και χρόνος είναι οι εύλογες παραδοχές, με τα δεδομένα των εποχών στις οποίες υποστηρίχτηκαν. Οι άνθρωποι παρατηρούσαν την κίνηση των ουράνιων 167 Ζαν Πιαζέ, Το μέλλον της Εκπαίδευσης, Εκδόσεις Υποδομή, 1979, σ

93 σωμάτων πολύ πριν γνωρίσουν ότι η Γη είναι σφαίρα ακόμα και όταν άρχισαν να υποψιάζονται ότι η Γη είναι σφαίρα, δεν ήταν καθόλου εύλογο να υποθέσουν ότι αυτή η σφαίρα περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της. Το εύλογο σε κάθε περίπτωση, το «προφανές», ήταν ότι τα ουράνια σώματα περιφέρονται γύρω από τη Γη. Η παραδοχή αυτή δεν έχει να κάνει απαραίτητα με εγωκεντρισμό έχει να κάνει με τη φαινομενολογική προφάνεια. Το ίδιο ισχύει με την παραδοχή ενός απόλυτου χώρου και ενός απόλυτου χρόνου. Δεν είναι καθόλου εύλογο να υποθέσει κανείς ότι ο χώρος και ο χρόνος είναι σχετικά μεγέθη, όταν δεν έχει καμία βιωματική ένδειξη και κανένα πειραματικό δεδομένο που να στηρίζει μια τέτοια υπόθεση. Είναι αναμενόμενο, λοιπόν, να υποθέτει το εύλογο, αυτό που η εμπειρία πιστοποιεί. Όταν εμφανίζεται η νέα θεωρία (π.χ. ηλιοκεντρικό σύστημα, Σχετικότητα) με βάσιμα επιχειρήματα, τότε ναι, ο εγωκεντρισμός μπορεί να εμποδίζει την ψύχραιμη και αντικειμενική εξέταση αυτών των επιχειρημάτων. Πάντως, είτε οφείλεται σε εγωκεντρισμό είτε σε προσκόλληση στο βολικό οικείο, ο συντηρητισμός των επιστημόνων και των κοινωνιών έχει, καθώς φαίνεται, ψυχολογικό υπόβαθρο Η Αστρονομία καταρρίπτει πλάνες Η γνώση της Αστρονομίας φωτίζει το ανυπόστατο της αστρολογίας. Με την αντιπαράθεση Αστρονομίας-αστρολογίας θα ασχοληθούμε ιδιαίτερα στο Κεφάλαιο 4 (Δημόσια Κατανόηση των Φυσικών Επιστημών). Εξάλλου, στο παρελθόν η Αστρονομία έχει καταρρίψει μακρόβιες πλάνες και δοξασίες, όπως ότι τα ουράνια σώματα είναι θεότητες ή ότι οι κινήσεις τους οφείλονται σε θεότητες. Οι Βαβυλώνιοι, για παράδειγμα, ταύτιζαν τον πλανήτη Αφροδίτη με τη θεά Ishtar, ενώ τον Ήλιο και τη Σελήνη με τους θεούς Sin και Shamash John North, Cosmos An Illustrated History of Astronomy and Cosmology, The University of Chicago Press, 2008, σ

94 3.4. Η Συμβολή της Αστρονομίας στην επιστημονική γνώση Χάρη στην ευπρόσιτη φύση της, η Αστρονομία μεταδίδει επιστημονικές έννοιες σε μαθητές όλων των βαθμίδων και στους δασκάλους τους και οξύνει τη δημόσια αντίληψη των Φυσικών Επιστημών. 169 Η Αστρονομία έχει δώσει αφορμές και ερείσματα για τη διατύπωση σημαντικών νόμων της Φυσικής. Σύμφωνα με τη νεοθετικιστική άποψη ο Νόμος της Παγκόσμιας Έλξης, που διατυπώθηκε από τον Νεύτωνα, αποτελεί σύνθεση των θεωριών του Γαλιλαίου για τις κινήσεις των σωμάτων και των νόμων Kepler. 170 Αυτό βεβαιώνει και ο Bronowski. 171 Οι θεωρίες του Γαλιλαίου (ελεύθερη πτώση, παραβολική τροχιά, αδράνεια) αναφέρονται στην κίνηση των σωμάτων στη Γη, οι νόμοι του Kepler στην κίνηση των πλανητών. Εξάλλου, η Αστρονομία δίνει σημαντική ώθηση στην ανάπτυξη όχι μόνο της Φυσικής, μα και άλλων επιστημών, γιατί με τις ανακαλύψεις της και με τις ανάγκες της δίνει διαρκώς σε επιστήμες όπως η Χημεία, η Βιολογία, η Γεωλογία, η Παλαιοντολογία, η Πληροφορική νέα δεδομένα και νέα προβλήματα προς λύση. Ειδικότερα, η ανακάλυψη νερού σε άλλους πλανήτες και δορυφόρους του ηλιακού μας συστήματος, καθώς και η ανακάλυψη πλανητών σε άλλα ηλιακά συστήματα φέρνουν στο προσκήνιο ερωτήματα όπως: Πώς γεννήθηκε και πώς εξελίχτηκε η ζωή; Υπάρχει ζωή κάπου αλλού στο Σύμπαν; Ποιο είναι το μέλλον της ζωής πάνω στη Γη και στο διάστημα; 172 Σε τέτοια ερωτήματα καλούνται να απαντήσουν ένας κλάδος της Αστρονομίας που λέγεται συγκριτική πλανητολογία και μία νεοπαγής επιστήμη, που προέκυψε ως συνεργία της αστρονομίας και της βιολογίας, η αστροβιολογία. 169 Astronomy and Astrophysics in the New Millennium, National Academy Press, Washington, D.C., Νίκος Αυγελής, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2010, σ Jacob Bronowski, Science and Human Values, Faber and Faber, 2008, σ Astronomy and Astrophysics in the New Millennium, National Academy Press, Washington, D.C.,

95 3.5. Πρακτικά οφέλη από την Αστρονομία Η αστρονομική έρευνα απαιτεί ακριβή μέτρηση των θέσεων, των λαμπροτήτων και των δομικών λεπτομερειών μακρινών κοσμικών πηγών, εξαιρετικά ακριβή μέτρηση του χρόνου και ανάλυση μεγάλων στατιστικών δειγμάτων αντικειμένων με πολύ διαφορετικές φυσικές, χημικές και εξελικτικές συνθήκες. 173 Οι ανάγκες αυτές οδηγούν στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών ή στην τελειοποίηση υφιστάμενων. Στη συνέχεια οι τεχνολογίες αυτές χρησιμοποιούνται σε καθημερινές εφαρμογές, παράγοντας ένα παράπλευρο όφελος για το κοινωνικό σύνολο. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Τηλεσκόπια, κάτοπτρα, κεραίες. Η εξέλιξη των τηλεσκοπίων και των κεραιών προωθήθηκε από την αστρονομική έρευνα. Όμως, τηλεσκόπια και κεραίες χρησιμοποιούνται και στις τηλεπικοινωνίες και στην κατόπτευση της Γης από το διάστημα για τη μελέτη οικοσυστημάτων και την αναζήτηση φυσικών πόρων. Ειδικότερα, τεχνικές όπως τα προσαρμοστικά οπτικά, που αναπτύχθηκαν για την αντιστάθμιση της παραμόρφωσης των κατόπτρων από τη βαρύτητα, χρησιμοποιήθηκαν κατόπιν σε οφθαλμοσκοπικά όργανα για την απεικόνιση του αμφιβληστροειδούς και τη μέτρηση σφαλμάτων της όρασης με πρωτοφανή ακρίβεια. 174 Αισθητήρες, ανιχνευτές και ενισχυτές. Ίσως η μεγαλύτερη παράπλευρη τεχνολογική συνεισφορά της Αστρονομίας είναι η ανάπτυξη ή η βελτίωση συσκευών που μετατρέπουν σε εικόνα το ορατό φως και άλλα είδη ακτινοβολίας. 175 Ιστορικά, η Αστρονομία έχει ωθήσει την ανάπτυξη του φωτογραφικού φιλμ προς μεγαλύτερες ευαισθησίες και αναλύσεις. Σήμερα, όμως, το φιλμ έχει αντικατασταθεί από ηλεκτρονικούς αισθητήρες, ανιχνευτές και ενισχυτές, για την ακριβή ψηφιακή μέτρηση της λαμπρότητας σε ένα ευρύ 173 ο.π. 174 ο.π. 175 ο.π. 95

96 φάσμα συχνοτήτων. Οι υψηλής ευαισθησίας αισθητήρες ακτίνων Χ που αναπτύχθηκαν για τις ανάγκες της Αστρονομίας ακτίνων Χ χρησιμοποιήθηκαν σε πολλές άλλες εφαρμογές, όπως οι σαρωτές αποσκευών στα αεροδρόμια, διάφορες ιατρικές απεικονιστικές συσκευές, το μικροσκόπιο ακτίνων Χ και το Lixiscope, ένα φορητό μικροσκόπιο ακτίνων Χ που χρησιμοποιείται στην βιοϊατρική έρευνα και στην έρευνα για ενέργεια. Στις περιοχές των υπεριωδών (UV) και των οπτικών συχνοτήτων οι αστρονόμοι ώθησαν την ανάπτυξη πιο ευαίσθητων CCDs και μεγάλων συστοιχιών από CCDs. Αυτές κατόπιν χρησιμοποιήθηκαν σε δορυφόρους (π.χ. για την παρακολούθηση αστραπών στην ατμόσφαιρα) και στην ιατρική (π.χ. σε μηχανήματα βιοψίας μαστού). Στην περιοχή των υπέρυθρων συχνοτήτων η ανάπτυξη ή βελτίωση υπέρυθρων ανιχνευτών και μεγάλων συστοιχιών ανιχνευτών άνοιξε τον δρόμο για εφαρμογές στην άμυνα (συσκευές νυχτερινής όρασης), στη βιομηχανία (μικροσκόπια υπερύθρων που εξετάζουν μικροτσίπ για να βρουν ατέλειες) και στην ιατρική (ανιχνευτές και φασματοσκόπια υπερύθρων για τη διάγνωση νεοπλασιών και γενετικών ασθενειών και την απεικόνιση όγκων και αγγειακών ανωμαλιών). Τέλος, στην περιοχή των ραδιοφωνικών κυμάτων οι τεχνολογικές πρόοδοι που σημειώθηκαν, χάρη στην Αστρονομία, σε κεραίες, ενισχυτές και συστήματα ραδιοφωνικών συχνοτήτων βρήκαν εφαρμογές στις τηλεπικοινωνίες, στην άμυνα, στην αεροπλοΐα (συστήματα προσγείωσης μέσα σε ομίχλη ή υπό άλλες αντίξοες καιρικές συνθήκες) και στην ιατρική απεικόνιση. Φασματόμετρα και συσκευές εστίασης της ακτινοβολίας. Οι αστρονόμοι ώθησαν την ανάπτυξη ολοένα μεγαλύτερης ακριβείας φασματόμετρων (οργάνων που αναλύουν μια δέσμη φωτός στις διάφορες συχνότητες που τη συνιστούν). Επιπλέον, τελειοποίησαν τεχνικές για υψηλής ακρίβειας εστίαση της ακτινοβολίας. Από αυτές τις προόδους προέκυψαν οφέλη για τη βιομηχανία και την ιατρική ο.π. 96

97 Ακριβής μέτρηση χρόνου και θέσης. Οι αστρονόμοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη βελτίωση του ρολογιού μέιζερ υδρογόνου, που τώρα χρησιμοποιείται ευρέως στις διαστημικές επικοινωνίες. Εξάλλου, οι συμβολομετρικές μέθοδοι που χρησιμοποιούν οι αστρονόμοι για τον ακριβή προσδιορισμό της θέσης ουράνιων σωμάτων βρήκαν εφαρμογή στον εντοπισμό κινητών τηλεφώνων (σε περιπτώσεις που γίνονται κλήσεις βοήθειας), στη μέτρηση των μικρότατων μετατοπίσεων του φλοιού της Γης από σεισμούς και στον ακριβή εντοπισμό ανθρώπων και οχημάτων με τη χρήση του δικτύου GPS. 177 Υπολογιστές και λογισμικό. Η ανάγκη αποθήκευσης και επεξεργασίας τεράστιων ποσοτήτων πληροφορίας που λαμβάνουμε καθημερινά από μια πληθώρα αστρονομικών ανιχνευτών (επίγεια τηλεσκόπια, δορυφόροι, διαστημόπλοια) οδήγησε στην ανάπτυξη μεγαλύτερων και ταχύτερων υπολογιστικών συστημάτων καθώς και στην ανάπτυξη ειδικού λογισμικού. Οι καρποί αυτής της ανάπτυξης έχουν ευρύτατο πεδίο εφαρμογών. 178 Όμως τα πρακτικά οφέλη από την Αστρονομία δεν εξαντλούνται στα απότοκα των τεχνολογιών που αναπτύχθηκαν για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της. Η ίδια η αστρονομική έρευνα και πρακτική κομίζει οφέλη στην ανθρωπότητα: Κατανόηση μηχανισμών του κλίματος. Η Γη δεν είναι ένα απομονωμένο οικοσύστημα. Δέχεται διαρκώς επιδράσεις από το διαστημικό της περιβάλλον. Στην ατμόσφαιρά της ρέουν ηλιακή ακτινοβολία, κοσμική ακτινοβολία και μεσοπλανητική σκόνη. Έχει αποδειχτεί 179 ότι οι ροές αυτές (ή, ακριβέστερα, οι μεταβολές των ροών αυτών) επηρεάζουν το κλίμα της Γης. Η μελέτη τους εμπίπτει στην αρμοδιότητα της Αστρονομίας. Εξάλλου, η μελέτη των ατμοσφαιρών άλλων πλανητών του ηλιακού μας συστήματος μας βοηθάει να κατανοήσουμε περίπλοκες αλληλεπιδράσεις που προκαλούν κλιματικές αλλαγές. 177 ο.π. 178 ο.π. 179 ο.π. 97

98 Προστασία από την ηλιακή δραστηριότητα. Οι εξάρσεις της ηλιακής δραστηριότητας, είτε περιοδικές (ενδεκαετής κύκλος) είτε έκτακτες (εκλάμψεις), μπορούν να προκαλέσουν προβλήματα στις τηλεπικοινωνίες, στα δίκτυα ηλεκτροδότησης, στις ραδιοφωνικές εκπομπές και στη λειτουργία των ραντάρ. Η πτώση του διαστημικού σταθμού Skylab το 1979 οφειλόταν σε μεγαλύτερη από την προβλεπόμενη ένταση της ηλιακής δραστηριότητας, καθώς πλησίαζε το μέγιστο του ηλιακού κύκλου, η οποία προκάλεσε έντονη θέρμανση των εξωτερικών στρωμάτων της ατμόσφαιρας της Γης, με αποτέλεσμα να αυξηθεί η τριβή που «φρέναρε» τον Skylab. Εξάλλου, οι κυμάνσεις της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας επηρεάζουν τη συγκέντρωση του όζοντος και άλλων κρίσιμων αερίων στην ατμόσφαιρα της Γης. Η παρακολούθηση της ηλιακής δραστηριότητας βοηθάει στην πρόβλεψη των επιπτώσεων και στη λήψη μέτρων (π.χ. για τη σωτηρία δορυφόρων). Αποσόβηση καταστροφικής σύγκρουσης με κομήτη ή αστεροειδή. Στο ηλιακό μας σύστημα υπάρχουν εκατομμύρια κομήτες και αστεροειδείς με διαστάσεις που τους καθιστούν σοβαρή απειλή σε περίπτωση σύγκρουσης με τη Γη 180. Οι τροχιές τους είναι ευμετάβλητες και γι αυτό η πιθανότητα σύγκρουσης είναι υπαρκτή. Είναι, βέβαια πολύ μικρή, αλλά όχι αμελητέα, όπως μας διδάσκει η σύγκρουση του κομήτη Shoemaker-Levy 9 με τον πλανήτη Δία, την οποία είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε και να μελετήσουμε τον Ιούλιο του Άλλωστε και η Γη έχει δεχτεί στο παρελθόν κοσμικά βλήματα, όπως μαρτυρούν περισσότεροι από 150 κρατήρες στην επιφάνειά της, ενώ εικάζεται ότι η ισοπέδωση μιας δασικής περιοχής 2000 τετραγωνικών χιλιομέτρων στην Tunguska της Σιβηρίας το 1908 (Εικόνα 3-1), καθώς και η μαζική εξαφάνιση ζωής που συνέβη πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια οφείλονται σε κοσμικές συγκρούσεις. 181 Οι επιπτώσεις από μια ενδεχόμενη σύγκρουση της Γης με ένα διαστημικό σώμα είναι ανάλογες με το μέγεθος του σώματος. Τα μικρά αντικείμενα καίγονται στην ατμόσφαιρα της Γης και δεν φτάνουν στην επιφάνειά της. Ένα σώμα με διάμετρο από 10m έως 1km μπορεί να φτάσει ως την κατώτερη 180 David Morrison, The Spaceguard Survey Report, NASA Ames Research Center, 1992, fig Ν. Κ. Σπύρου, Κοσμικές καταστροφές Σημασία και αντιμετώπισή τους, ΑΠΘ,

99 ατμόσφαιρα ή ως την επιφάνεια της Γης και να προκαλέσει τοπικές καταστροφές. Η σύγκρουση με ένα σώμα διαμέτρου 2km μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο ενός δισεκατομμυρίου ανθρώπων, την ερήμωση περιοχών και κλιματικές αλλαγές. Η σύγκρουση με ένα σώμα διαμέτρου 15km ή μεγαλύτερο μπορεί να προκαλέσει μαζική εξαφάνιση ειδών της γήινης χλωρίδας και πανίδας. 182 Στη διάρκεια της ζωής μας η πιθανότητα σύγκρουσης της Γης με ένα σώμα αρκετά μεγάλο ώστε να καταστρέψει τις καλλιέργειες σε παγκόσμια κλίμακα και ενδεχομένως να θέσει τέλος στον πολιτισμό όπως τον γνωρίζουμε είναι 1/ περίπου. 183 Με στόχο την αποσόβηση αυτού του κινδύνου έχουν συσταθεί οργανώσεις, όπως το Ίδρυμα Spaceguard 184, ενώ πάνω από 10 μεγάλα τηλεσκόπια σε όλο τον κόσμο είναι αφιερωμένα στον εντοπισμό, την καταγραφή και την παρακολούθηση Αντικειμένων στο Εγγύς Περιβάλλον της Γης (Near Earth Objects ή ΝΕΟ) των οποίων το μέγεθος και η τροχιά τα καθιστά πιθανή απειλή για τη Γη Αισθητικά οφέλη από την Αστρονομία Μεγάλο μέρος της Αστρονομίας αφορά την οπτική περιοχή του φάσματος. 186 Τα περισσότερα από τα αντικείμενα του ουρανού είναι ορατά στο ανθρώπινο μάτι. Ο νυχτερινός ουρανός είναι ένα εικαστικό γεγονός, και μάλιστα δυναμικό, δηλαδή με κίνηση. Η παρατήρηση του νυχτερινού ουρανού προσφέρει αισθητική απόλαυση. Μακριά από τη φωτορύπανση των αστικών κέντρων, η θέαση, με γυμνά μάτια, ενός κατάστερου στερεώματος, στολισμένου με την απαστράπτουσα ζώνη του Γαλαξία μαγεύει τον παρατηρητή. Μέσα από ένα ισχυρό τηλεσκόπιο το ανάγλυφο της σεληνιακής επιφάνειας τονισμένο από μακριές σκιές στη φάση μηνίσκου ή ο Κρόνος με τους απόκοσμης ομορφιάς δακτυλίους του προκαλούν έκπληξη και δέος. 182 ο.π. 183 David Morrison, The Spaceguard Survey Report, NASA Ames Research Center, Astronomy and Astrophysics in the New Millennium, National Academy Press, Washington, D.C.,

100 Η Αστρονομία εμπνέει έργα τέχνης. 187 Η πεζογραφία, η ποίηση, το τραγούδι βρίθουν από αναφορές στον Ήλιο, στη Σελήνη, στην Πούλια (λαϊκό όνομα του αστρικού σμήνους Πλειάδες), στον Αυγερινό, στον Αποσπερίτη (Αυγερινός και Αποσπερίτης είναι δύο λαϊκά ονόματα του πλανήτη Αφροδίτη). Ο έναστρος ουρανός απαθανατίστηκε σε έργα μεγάλων ζωγράφων (Εικόνα 3-2). Το διάστημα είναι από τα αγαπημένα πεδία δράσης των κινηματογραφικών ταινιών. Δικαίως μπορεί να διατυπωθεί η αντίρρηση ότι άλλο ο ουρανός που ατενίζει ο ποιητής και άλλο η Αστρονομία άλλο το διάστημα ως χώρος δράσης και άλλο η Αστρονομία. Όμως το διάστημα δεν θα μπορούσε να έχει κατακτηθεί και θα παρέμενε άγνωστος τόπος χωρίς τη βοήθεια της Αστρονομίας. Εξάλλου, ακόμα και μια απλή, με γυμνά μάτια, ενατένιση του έναστρου ουρανού είναι μια αστρονομική ενάσκηση. Άλλωστε, η Αστρονομία παράγει και η ίδια έργα τέχνης. Αρκεί να θυμηθεί κανείς τις εικόνες Βαθέως Πεδίου από το Διαστημικό Τηλεσκόπιο Hubble ή κοντινά πλάνα του Δία και του Κρόνου από το διαστημόπλοιο Cassini ή τις κλασικές εικόνες των πρώτων αστροναυτών πάνω στην επιφάνεια της Σελήνης και αμέσως γίνεται φανερή η αισθητική διάσταση της Αστρονομίας. Η Αστρονομία, όπως κάθε επιστήμη, έχει εσωτερική, δομική ομορφιά (τάξη, αρμονία, συμμετρία και περιοδικότητα που απορρέουν από τους νόμους), αλλά επίσης παράγει ομορφιά: πορτρέτα αντικειμένων του κοντινού ή μακρινού διαστήματος κατακλύζουν εφημερίδες, περιοδικά, τηλεοπτικά προγράμματα, το ίντερνετ και το συλλογικό ασυνείδητο. Οι εικόνες αυτές έχουν καταφέρει να δώσουν ένα πρόσωπο στο απέραντο που αρχίζει εκεί όπου τελειώνει η ατμόσφαιρα της Γης. Αποτελούν πια μέρος της κουλτούρας μας. Εικόνες από το Διαστημικό Τηλεσκόπιο Hubble εκτίθενται πλέον σε γκαλερί, ως συλλεκτικά αντικείμενα. 188 Ίσως το Hubble και το Cassini δικαιούνται να συμπεριληφθούν στους πιο αναγνωρίσιμους καλλιτέχνες του 21 ου αιώνα. 187 ο.π. 188 Jane Gregory & Steve Miller, Science in Public, Basic Books (1998), σ

101 Εικόνα 3-1. Ισοπεδωμένο δάσος στην περιοχή Tunguska της Σιβηρίας, Εικάζεται ότι η καταστροφή προκλήθηκε από την έκρηξη ενός πετρώδους αστεροειδή διαμέτρου 60m σε ύψος 8km πάνω από το έδαφος. Εικόνα 3-2. «Έναστρος Ουρανός» (Vincent Van Gogh, 1889) 101

102 3.7. Ο ρόλος της δημόσιας κατανόησης της Αστρονομίας Η δημόσια κατανόηση της Αστρονομίας βοηθάει τον άνθρωπο να νιώσει τη γοητεία αυτής της επιστήμης, να αποκομίσει τα αισθητικά οφέλη που αυτή έχει να προσφέρει και να αντιληφθεί τη θέση του στον χώρο και στον χρόνο. Τον βοηθάει, επίσης, να απελευθερωθεί από την πλάνη της αστρολογίας και από άλλες δεισιδαιμονίες. Επιπλέον, η αντιδιαστολή Αστρονομίας-αστρολογίας προσφέρεται ως θαυμάσιο εργαλείο για τη θεμελίωση κριτικής σκέψης. Η Αστρονομία, ως επιστήμη που δεν παράγει άμεσα κάποιο εμπορεύσιμο προϊόν, όπως κάνουν για παράδειγμα η Χημεία ή η Φυσική των ημιαγωγών, ούτε προσφέρει κάποια ζωτική υπηρεσία, όπως κάνουν η Ιατρική ή η Νομική επιστήμη, είναι πάντα ανάμεσα στα πρώτα θύματα περικοπών προϋπολογισμού και προσωπικού σε περιόδους οικονομικής δυσχέρειας. Η Αστρονομία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις κρατικές χορηγίες. Αυτό σημαίνει ότι η ανάπτυξή της είναι και ζήτημα πολιτικό. Οι κρατικοί πόροι κατανέμονται πρωτίστως με κριτήριο πάγιες και ανελαστικές ανάγκες (μισθοί, συντάξεις, υγεία) και δευτερευόντως με κριτήριο τα κοινωνικά αιτήματα. Μια κοινή γνώμη που διαθέτει τη διαύγεια της κατανόησης ιεραρχεί ψηλά τη συμβολή της Αστρονομίας στη γνώση, στον πολιτισμό και στην παραγωγή κοινωνικού προϊόντος. Κατά συνέπεια, μεριμνά για την ανάπτυξη αυτής της επιστήμης. 102

103 4. ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ «Αυτοί που γνωρίζουν πράττουν. Αυτοί που κατανοούν διδάσκουν.» Αριστοτέλης Ήδη από το 1990 οι Acker και Pecker είχαν επισημάνει: «Απέναντι στις πλάνες που εισβάλλουν στη σύγχρονη ζωή και απέναντι στις ραγδαίες μεταβολές του κόσμου στον οποίο εξελισσόμαστε, φαίνεται ότι το μοναδικό όπλο που μπορούμε να έχουμε είναι μια κριτική προσέγγιση στις Φυσικές Επιστήμες και στη ζωή.» 189 Αν αυτή η άποψη έχει κάποια ισχύ, τότε το ζητούμενο είναι: κατά πόσο ο σύγχρονος άνθρωπος είναι εφοδιασμένος με αυτό το όπλο; Σε τι επίπεδο βρίσκεται η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών σήμερα; Σε αυτό το κεφάλαιο θα επιδιώξουμε να φωτίσουμε αυτά τα ερωτήματα. Μια έρευνα που έγινε στη Γαλλία στη δεκαετία του 1980 διαπίστωσε ότι «περίπου το ένα τρίτο των ανθρώπων ακόμα πιστεύει ότι ο Ήλιος γυρίζει γύρω από τη Γη». Και «περίπου το ίδιο ποσοστό αποδίδει κάποιο κύρος στην αστρολογική φαινομενολογία». 190 Τον Φεβρουάριο του 2011 δημοσιεύθηκαν τα αποτελέσματα μιας έρευνας, για τους σκοπούς της οποίας, τον Ιανουάριο του 2011, δημοσκοπήθηκαν 1600 άνθρωποι από όλες τις περιοχές της Ρωσίας. Το περιθώριο λάθους είναι 3,4 τοις εκατό. Η έρευνα διαπιστώνει ότι το 32 τοις εκατό των Ρώσων πιστεύει πως η Γη είναι το κέντρο του ηλιακού συστήματος. Το 55 τοις εκατό πιστεύει ότι το σύνολο της ραδιενέργειας προκαλείται από τον άνθρωπο. Και ένα 29 τοις εκατό πιστεύει ότι οι 189 Acker, A. & Pecker, J.-C. (1990), «Public Misconceptions about Astronomy». In J.M. Pasachoff and J.R. Percy (ed.) The Teaching of astronomy, Proceedings of IAU Colloq. 105, held in Williamstown, MA, July Cambridge Univercity Press, ο.π. 103

104 πρώτοι άνθρωποι εμφανίστηκαν την εποχή που οι δεινόσαυροι κυκλοφορούσαν ακόμα στη Γη. 191 Στις παραπάνω έρευνες οι Γάλλοι και οι Ρώσοι εμφανίζουν σημαντικά ποσοστά άγνοιας στοιχειωδών επιστημονικών δεδομένων. Αλλά πώς τα πηγαίνουν οι Έλληνες με τις Φυσικές Επιστήμες; 4.1. Ευρωβαρόμετρο Το 2010 το Ευρωβαρόμετρο διεξήγαγε μια δημοσκοπική έρευνα με τίτλο Science and Technology 192 (Φυσικές Επιστήμες και Τεχνολογία) με σκοπό να καταγραφούν το ενδιαφέρον και η στάση του κοινού των 27 Κρατών-Μελών της ΕΕ απέναντι στις Φυσικές Επιστήμες και την Τεχνολογία. Η έρευνα έγινε με ερωτηματολόγιο, στο οποίο απάντησαν συνολικά κάτοικοι της ΕΕ, ηλικίας από 15 ετών και πάνω, μεταξύ αυτών 1000 Έλληνες. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας, η σύγκριση των απαντήσεων των Ελλήνων ερωτηθέντων (1000) με τις απαντήσεις του συνολικού δείγματος (ΣΔ, ) οδηγεί στα εξής συμπεράσματα: Οι Έλληνες δηλώνουν κατά μεγαλύτερο ποσοστό (86%) από ό,τι το ΣΔ (79%) ενδιαφέρον για τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις και τεχνολογικές εξελίξεις. Οι Έλληνες δηλώνουν περίπου το ίδιο καλά ενημερωμένοι με το ΣΔ για τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις και τεχνολογικές εξελίξεις. Κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από το ΣΔ, οι Έλληνες πιστεύουν ότι οι αποφάσεις σχετικά με τις Φυσικές Επιστήμες και την τεχνολογία πρέπει να λαμβάνονται από θετικούς επιστήμονες, μηχανικούς και πολιτικούς, χωρίς τη 191 Alisssa de Carbonnel, Third of Russians think sun spins round Earth: poll, Reuters, 11 Φεβρουαρίου 2011 ( 192 Science and Technology (Special Eurobarometer 340), European Commission, June

105 συμμετοχή του κοινού το κοινό πρέπει απλά να πληροφορείται αυτές τις αποφάσεις. Οι Έλληνες είναι σημαντικά πιο σκεπτικιστές από το ΣΔ απέναντι στην εντιμότητα και την ανεξαρτησία των Φυσικών Επιστημών και της τεχνολογίας, καθώς και απέναντι στην ικανότητά τους να κατανοούν τα προβλήματα. Οι Έλληνες πιστεύουν κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από το ΣΔ ότι οι Φυσικές Επιστήμες μπορούν να λύσουν κάθε πρόβλημα. Οι Έλληνες πιστεύουν κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από το ΣΔ ότι η επιστήμη και η τεχνολογία δεν μπορούν πραγματικά να παίξουν έναν ρόλο στη βελτίωση του περιβάλλοντος. Οι Έλληνες πιστεύουν κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από το ΣΔ ότι η γνώση που έχουν οι θετικοί επιστήμονες είναι μια δύναμη που τους κάνει επικίνδυνους. Οι Έλληνες πιστεύουν κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από το ΣΔ ότι δεν είναι απαραίτητο για την καθημερινή τους ζωή να έχουν επιστημονικές γνώσεις (Εικόνα 4-1). Οι Έλληνες πιστεύουν κατά λίγο μεγαλύτερο ποσοστό από το ΣΔ ότι η χρηματοδότηση των Φυσικών Επιστημών είναι ανεπαρκής. Οι Έλληνες πιστεύουν κατά μεγαλύτερο ποσοστό από το ΣΔ ότι είναι σημαντικό οι κυβερνήσεις των διάφορων Κρατών-Μελών της ΕΕ να συνεργάζονται σε κοινά ερευνητικά προγράμματα. Οι Έλληνες πιστεύουν κατά μεγαλύτερο ποσοστό από το ΣΔ ότι η μετακίνηση των ερευνητών από το ένα Κράτος-Μέλος στο άλλο είναι μια φυσική διάσταση της καριέρας τους. 105

106 Σε παλαιότερη έρευνα του Ευρωβαρόμετρου (2005) 193 υπάρχουν και ερωτήσεις στάθμισης του επιπέδου επιστημονικών γνώσεων, κάτι που λείπει από την έρευνα του Το γενικό συμπέρασμα από αυτό το κομμάτι της έρευνας είναι ότι οι Ευρωπαίοι έχουν καλό επίπεδο επιστημονικών γνώσεων. Ωστόσο, μεταξύ των 25 μελών που είχε τότε η ΕΕ η Ελλάδα κατατάσσεται στην 20η θέση, με επιδόσεις σημαντικά πιο κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ. Πιο κάτω από την Ελλάδα κατατάσσονται η Λιθουανία, η Πορτογαλία, η Λετονία, η Μάλτα και η Κύπρος. Εικόνα 4-1. Η σημασία των επιστημονικών γνώσεων στην καθημερινή ζωή για τους Έλληνες σε σύγκριση με το συνολικό δείγμα των ερωτηθέντων. 193 Europeans, Science and Technology (Eurobarometer 224), European Commission,

107 4.2. PISA Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ OECD) έχει δημιουργήσει και συντονίζει το Πρόγραμμα Διεθνούς Αξιολόγησης Μαθητών (Program for International Student Assessment PISA), το οποίο αξιολογεί τις σχολικές επιδόσεις δεκαπεντάχρονων μαθητών. Η πρώτη αξιολόγηση έγινε το 2000 και από τότε επαναλαμβάνεται ανά τρία χρόνια (2000, 2003, 2006 και 2009). Στην ιστοσελίδα του ΟΟΣΑ δίνεται συγκριτική κατάταξη των επιδόσεων των χωρών για κάθε γνωστικό αντικείμενο που εξετάζεται, για τις χρονιές 2003 και Αντιγράφουμε τα σχετικά γραφήματα: στην εικόνα 4-2, παριστάνεται γραφικά για κάθε χώρα από τις 57 που συμμετείχαν στην αξιολόγηση του 2006 το διάστημα εμπιστοσύνης μέσα στο οποίο κατά πιθανότητα 95 τοις εκατό βρίσκεται η σειρά κατάταξης της χώρας. Για παράδειγμα, το διάστημα εμπιστοσύνης για την Ελλάδα είναι 35-38, που σημαίνει ότι κατά 95% η Ελλάδα κατατάσσεται από 35 η έως 38 η. Ο λόγος για τον οποίο δεν μπορεί να προσδιοριστεί ακριβώς η κατάταξη με εμπιστοσύνη 100% είναι ο στατιστικός χαρακτήρας της αξιολόγησης: το δείγμα, αν και μεγάλο, είναι απλά αντιπροσωπευτικό δεν εκφράζει με απόλυτη βεβαιότητα το σύνολο. Αντίστοιχα η εικόνα 4-3 δίνει, με τον ίδιο τρόπο, την κατάταξη (2006) των 30 χωρών του ΟΟΣΑ. Εδώ η Ελλάδα είναι από 26 η έως 28 η. Τις θέσεις διεκδικούν μαζί με την Ελλάδα η Πορτογαλία και η Ιταλία, ενώ τις τελευταίες θέσεις καταλαμβάνουν η Τουρκία (29 η ) και το Μεξικό (30 η ). Λίγο καλύτερες ήταν οι επιδόσεις των Ελλήνων μαθητών στην αξιολόγηση του 2003: στο σύνολο των 41 χωρών που συμμετείχαν στο PISA τότε η Ελλάδα κατατάχτηκε στο διάστημα 25-31, ενώ μεταξύ των 30 χωρών του ΟΟΣΑ στο διάστημα Σε κάθε περίπτωση η Ελλάδα κατατάσσεται αρκετά κάτω από τη μέση, στη δε ομάδα του ΟΟΣΑ αρκετά κοντά στην τελευταία θέση. 107

108 Εικόνα 4-2. Κατάταξη των 57 χωρών που συμμετέχουν στο PISA, με κριτήριο την αξιολόγηση στον επιστημονικό γραμματισμό (PISA 2006). Επειδή τα αποτελέσματα βασίζονται σε δείγματα μαθητών και όχι στο σύνολο, δεν είναι δυνατόν να δοθεί η ακριβής κατάταξη. Γι αυτό, για κάθε χώρα δίνεται διάστημα εμπιστοσύνης, μέσα στο οποίο βρίσκεται η κατάταξη της χώρας κατά πιθανότητα 95%. Πηγή: ΟΟΣΑ. 108

109 Εικόνα 4-3. Κατάταξη των 30 χωρών του ΟΟΣΑ, με κριτήριο την αξιολόγηση στον επιστημονικό γραμματισμό (PISA 2006). Επειδή τα αποτελέσματα βασίζονται σε δείγματα μαθητών και όχι στο σύνολο, δεν είναι δυνατόν να δοθεί η ακριβής κατάταξη. Γι αυτό, για κάθε χώρα δίνεται διάστημα εμπιστοσύνης, μέσα στο οποίο βρίσκεται η κατάταξη της χώρας κατά πιθανότητα 95%. Πηγή: ΟΟΣΑ. 109

110 4.3. Οι δικές μας έρευνες στο ΑΠΘ Για να έχουμε μια πληρέστερη εικόνα της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών στη χώρα μας, αποφασίσαμε τη διεξαγωγή δικών μας ερευνών με τη μέθοδο των ερωτηματολογίων. Στις δύο από τις τρεις έρευνες το δείγμα αντλήθηκε από τη δεξαμενή φοιτητών της Παιδαγωγικής Σχολής και της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, ενώ στην τρίτη από τους εν ενεργεία μετεκπαιδευόμενους δασκάλους στο Διδασκαλείο Θεσσαλονίκης. Οι φοιτητές της Παιδαγωγικής μαζί με τους εν ενεργεία δασκάλους αποτελούν ένα κρίσιμο σύνολο όσον αφορά το μέλλον της γνώσης γενικά και της επιστημονικής γνώσης ειδικότερα. Τα δικά τους ελλείμματα και οι δικές τους παρανοήσεις αναπαράγονται και πολλαπλασιάζονται επί τον αριθμό των μαθητών τους οποίους διδάσκουν στη διάρκεια της εκπαιδευτικής τους καριέρας. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα σύνολο που δεν είναι μεν αντιπροσωπευτικό του γενικού πληθυσμού, έχει όμως μεγάλο ειδικό βάρος Φαινόμενο του θερμοκηπίου και κλιματική αλλαγή Από μια πληθώρα πρόσφορων επιστημονικών θεμάτων επιλέξαμε το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής, γιατί αφενός έχει σημασία για το μέλλον της ανθρωπότητας και αφετέρου έχει, τα τελευταία χρόνια, προβληθεί έντονα στα ΜΜΕ και ενσωματωθεί στην παιδεία. Είναι χαρακτηριστικό ότι μεταξύ 7 πηγών ενημέρωσης (τηλεόραση, internet, σχολείο, τύπος, ραδιόφωνο, βιβλία, συζητήσεις) οι ερωτηθέντες απέδωσαν κατά μέσο όρο το 52,34% της ενημέρωσής τους σχετικά με το φαινόμενο θερμοκηπίου στο σχολείο (Εικόνα 4-6). Στην έρευνα, που πραγματοποιήθηκε κατά τα ακαδημαϊκά έτη και , συμμετείχαν 265 φοιτητές και φοιτήτριες του Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης. Από αυτούς, 26 ήταν άντρες, 230 γυναίκες, ενώ 9 δεν σημείωσαν το φύλο τους (τέτοια αναλογία φύλων δεν ξενίζει σε αυτό το Τμήμα). Όσον αφορά το έτος σπουδών, 85 ήταν πρωτοετείς, 81 δευτεροετείς, 20 τριτοετείς, 15 τεταρτοετείς, 4 είχαν υπερβεί την κανονική διάρκεια σπουδών και 60 δεν σημείωσαν το έτος σπουδών. Σημειώνεται ότι όλοι οι φοιτητές είχαν παρακολουθήσει το υποχρεωτικό 110

111 μάθημα «Μελέτη φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος», το οποίο προσφέρεται στο πρώτο εξάμηνο. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου περιλαμβάνεται στη διδακτέα ύλη αυτού του μαθήματος. Στον σχεδιασμό της έρευνας και στη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων συμμετείχαν ο καθηγητής Αστρονομίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ κ. Σταύρος Αυγολούπης, ο αναπληρωτής καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ κ. Δημήτρης Μελάς και ο διδάκτορας του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ κ. Δημήτρης Παπαναστασίου. Το ερωτηματολόγιο της έρευνας, που διαμορφώθηκε με βάση το διεθνώς δοκιμασμένο ερωτηματολόγιο των Boyes και Stanisstreet 194, δίνεται στο Παράρτημα 4.Ι. Στις εικόνες 4-4 έως 4-9, που ακολουθούν, δίνονται γραφικά τα αποτελέσματα. Το ερωτηματολόγιο μοιράστηκε στους φοιτητές χωρίς προηγούμενη προειδοποίηση, στην αρχή του μαθήματος, από τον διδάσκοντα. Ο διδάσκων διευκρίνισε ότι το ερωτηματολόγιο εξυπηρετεί ερευνητικούς σκοπούς και ότι δεν πρόκειται να παίξει κανένα ρόλο στην αξιολόγηση ή τη βαθμολογία των φοιτητών. Ζήτησε από τους φοιτητές να το συμπληρώσουν ανώνυμα. Τους εξήγησε ότι από τις απαντήσεις τους θα διαμορφωθούν ερευνητικά συμπεράσματα, γι αυτό όφειλαν να απαντήσουν σοβαρά και υπεύθυνα. Δεν έθεσε χρονικό όριο. Επέβλεπε τους φοιτητές όση ώρα εκείνοι συμπλήρωναν το ερωτηματολόγιο. Γνωρίζετε το Φ.Θ.; Μ πορείτε να το εξηγήσετε; Ερωτηθέντες Ικανοποιητική απάντηση 114 Μη ικανοποιητική απάντηση Εικόνα Boyes, E. & Stanisstreet, M. (1993). The 'Greenhouse Effect': children's perceptions of causes, consequences and cures. International Journal of Science Education, 15 (5),

112 Το Φ.Θ. είναι απαραίτητο για τη ζωή πάνω στη Γη; Ερωτηθέντες Ναι Όχι Δεν Γνωρίζω Εικόνα 4-5 Συνεισφορά 7 πηγών ενηµέρωσης στην ενηµέρωση των φοιτητών σχετικά µε το Φ.Θ. Ραδιόφωνο 1,39% Τύπος 8,70% Βιβλία 10,51% Συζητήσεις 7,17% Τηλεόραση 11,70% Internet 8,20% Σχολείο 52,34% Εικόνα 4-6 Οι εικόνες 4-7, 4-8 και 4-9 δείχνουν τις αποφάνσεις των ερωτηθέντων σχετικά με την αλήθεια μιας σειράς προτάσεων που αφορούν τις αιτίες (Εικόνα 4-7), τις συνέπειες (Εικόνα 4-8) και την αντιμετώπιση (Εικόνα 4-9) της παγκόσμιας υπερθέρμανσης, χρησιμοποιώντας την εξής κωδικοποίηση: ΑΑ Α είμαι σίγουρος/η ότι η πρόταση είναι αληθής νομίζω ότι η πρόταση είναι αληθής 112

113 δεν γνωρίζω Ψ νομίζω ότι η πρόταση είναι ψευδής ΨΨ είμαι σίγουρος/η ότι η πρόταση είναι ψευδής Οι επιστημονικά αποδεκτές προτάσεις είναι συγκεντρωμένες στο πάνω μέρος κάθε εικόνας κατά σειρά φθίνοντος ποσοστού των φοιτητών που έκριναν αληθή την πρόταση (συνδυασμός των απαντήσεων «σίγουρα αληθής» και «νομίζω αληθής»). Στο κάτω μέρος κάθε εικόνας είναι συγκεντρωμένες οι επιστημονικά μη αποδεκτές προτάσεις κατά σειρά αύξοντος ποσοστού των φοιτητών που έκριναν αληθή την πρόταση. Έτσι, οι πιο δημοφιλείς επιστημονικές προτάσεις είναι προς το πάνω μέρος της εικόνας, ενώ οι πιο κοινές παρανοήσεις είναι προς το κάτω μέρος της εικόνας. Τα ποσοστά που βαθμολογούν τον οριζόντιο άξονα εκφράζουν τη μερίδα των φοιτητών που έκριναν αληθή την πρόταση. Οι αποφάνσεις δίνονται με χρωματικό κώδικα, ως συμπληρωματικά ποσοστά του συνολικού δείγματος. Ας σταθούμε σε κάποια χαρακτηριστικά αποτελέσματα. Στην ερώτηση «Γνωρίζετε το φαινόμενο του θερμοκηπίου; Μπορείτε να το εξηγήσετε;» το 43% των ερωτηθέντων δεν έδωσε ικανοποιητική απάντηση. Παραδόξως, το 66% θεωρεί (σωστά) ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου (Φ.Θ.) είναι απαραίτητο για τη ζωή πάνω στη Γη, ενώ το 24% θεωρεί ότι δεν είναι απαραίτητο και το 10% «δεν γνωρίζει». Όσον αφορά τα αίτια του Φ.Θ., διαπιστώνονται κι εδώ αρκετές παρανοήσεις: Ένα 59% του δείγματος ενοχοποιεί για το Φ.Θ. τα πυρηνικά απόβλητα από σταθμούς πυρηνικής ενέργειας, ένα 55% τις «υπερβολικά πολλές ακτίνες του Ήλιου που φτάνουν στη Γη», ένα 53% την αλόγιστη χρήση εντομοκτόνων στη γεωργία και ένα 52% τις τρύπες στο στρώμα του όζοντος. Επίσης, το 78% δεν γνωρίζει ότι η υπερβολική ποσότητα όζοντος κοντά στο έδαφος εντείνει το Φ.Θ. Ως προς τις συνέπειες του Φ.Θ., η πιο χαρακτηριστική παρανόηση είναι ότι αν το Φ.Θ. ενταθεί, τότε περισσότεροι άνθρωποι θα παθαίνουν καρκίνο του δέρματος. 113

114 Ιδέες σχετικά με τις αιτίες της παγκόσμιας υπερθέρμανσης Διοξείδιο του Άνθρακα Καύση Ορυκτών Καυσίμων Εγκλωβισμένη Ακτινοβολία CFCs Χημικά Λιπάσματα Σήψη Απορριμμάτων Όζον Κοντά στο Έδαφος Σκουπίδια στους Δρόμους Σκουπίδια στα Ποτάμια Όξινη Βροχή Τρύπες στο Όζον Εντομοκτόνα Ηλιακή Ακτινοβολία Ραδιενέργεια ΑΑ Α - Ψ ΨΨ 0% 20% 40% 60% 80% 100% Εικόνα 4-7 Η Γη Θερμότερη Λιώσιμο Πάγων Αλλαγές στον Καιρό Ερημοποίηση Μετακίνηση Πληθυσμών Πλημμύρες Περισσότερα Έντομα Σεισμοί Τροφική Δηλητηρίαση Καρδιακές Προσβολές Ψάρια Δηλητηριασμένα Νερό Βρύσης Ακατάλληλο Μόλυνση Αέρα Καρκίνος Δέρματος Ιδέες σχετικά με τις συνέπειες της παγκόσμιας υπερθέρμανσης ΑΑ Α - Ψ ΨΨ 0% 20% 40% 60% 80% 100% Εικόνα 4-8 Μείωση Χρήσης Αυτοκινήτου Περισσότερα Δένδρα Ανανεώσιμη Ενέργεια Οικονομία Στο Ρεύμα Ανακύκλωση Χαρτιού Μείωση Καταναλωτισμού Χρήση Πυρηνικής Ενέργειας Καταπολέμση Πείνας Υγιεινή Διατροφή Κατάργηση Θερμοκηπίων Προστασία Σπάνιων Ειδών Καθαριότητα Ακτών Χρήση Αμόλυβδης Βανζίνης Λιγότερες Ατομικές Βόμβες Ιδέες σχετικά με την αντιμετώπιση της παγκόσμιας υπερθέρμανσης 0% 20% 40% 60% 80% 100% ΑΑ Α - Ψ ΨΨ Εικόνα

115 Αυτό πιστεύει το 76% των ερωτηθέντων. Επίσης, ένα 63% πιστεύει (εσφαλμένα) ότι, αν το Φ.Θ. ενταθεί, ο αέρας θα είναι πιο μολυσμένος, και ένα 45% ότι σε κάποιες περιοχές το νερό της βρύσης θα είναι ακατάλληλο για πόση. Ένα 13,5% πιστεύει ότι θα γίνονται περισσότεροι σεισμοί. Τέλος, όσον αφορά τους τρόπους μετριασμού του Φ.Θ., βλέπουμε ότι μεταξύ των δράσεων που πράγματι μπορούν να μετριάσουν το Φ.Θ. κάποιες δράσεις πήραν σχετικά χαμηλή ψήφο εμπιστοσύνης: ένα 65% δεν συμφωνεί ότι η χρήση πυρηνικής ενέργειας βοηθάει στην αντιμετώπιση του Φ.Θ. Ένα 41% δεν πιστεύει ότι η μείωση του καταναλωτισμού θα βοηθούσε, ένα 38% δεν πιστεύει ότι η ανακύκλωση του χαρτιού θα βοηθούσε και ένα άλλο 38% δεν πιστεύει ότι η οικονομία στο ρεύμα θα βοηθούσε στην αντιμετώπιση του Φ.Θ. Από την άλλη μεριά, δράσεις που δεν μπορούν να βοηθήσουν στον μετριασμό του Φ.Θ. πήραν ανέλπιστα ποσοστά εμπιστοσύνης ότι μπορούν. Είναι ενδιαφέρον να δούμε όλες τις προτεινόμενες άσχετες δράσεις και το ποσοστό του δείγματος που πιστεύει ότι αυτές μπορούν να βοηθήσουν (πίνακας 4.1). Πίνακας 4.1. Άσχετες δράσεις και ποσοστά που τις θεωρούν λύσεις Δράση Ποσοστό του δείγματος που πιστεύει ότι η δράση βοηθάει στον μετριασμό του Φ.Θ. Καταπολέμηση πείνας 3,4% Υγιεινή διατροφή 9% Προστασία σπάνιων ειδών 31% Καθαριότητα ακτών 31% Χρήση αμόλυβδης βενζίνης 55% Λιγότερες ατομικές βόμβες 62% Κατάργηση θερμοκηπίων 18% 115

116 Περίπου ένας στους πέντε ερωτηθέντες φοιτητές πιστεύει ότι, αν καταργηθούν τα θερμοκήπια σε όλο τον κόσμο και επιστρέψουμε στις φυσικές εποχικές καλλιέργειες, το φαινόμενο του θερμοκηπίου θα μετριαστεί. Όλα τα παραπάνω αποτελέσματα μαρτυρούν, για ένα σημαντικό ποσοστό των φοιτητών, έλλειψη κατανόησης του μηχανισμού του Φ.Θ., αλλά και, το χειρότερο, έλλειψη κριτικής σκέψης. Παραγοντική Ανάλυση (Factor Analysis). Η Παραγοντική Ανάλυση (ΠΑ) είναι μια στατιστική μέθοδος πολλών μεταβλητών, η οποία έχει εφαρμοστεί σε περιβαλλοντικές, ιατρικές και κοινωνικές μελέτες. Ο σκοπός της είναι να αναγάγει ένα σύνολο αλληλοεξαρτώμενων μεταβλητών σε έναν μικρότερο αριθμό νέων μεταβλητών. Στα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου εφαρμόστηκε διερευνητική παραγοντική ανάλυση (exploratory Factor Analysis), με σκοπό να αποκαλυφθούν θέματα που προσδιόρισαν τις απαντήσεις των φοιτητών. Η ΠΑ εφαρμόστηκε με το πρόγραμμα SPSS (Statistical Package for the Social Sciences). Στο πλαίσιο αυτής της στατιστικής μεθόδου, ένα σύνολο αλληλοσχετιζόμενων μεταβλητών (σε αυτή την έρευνα τον ρόλο των μεταβλητών παίζουν οι προτάσεις) αντικαθίσταται από έναν μικρότερο αριθμό μεταβλητών που είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους και ονομάζονται παράγοντες (factors). Κάθε παράγοντας είναι γραμμικός συνδυασμός των αρχικών μεταβλητών και άσχετος με τους άλλους παράγοντες. Οι συντελεστές των γραμμικών συνδυασμών ονομάζονται παραγοντικά φορτία (loadings) και εκφράζουν τον βαθμό συσχέτισης μεταξύ του παράγοντα και των μεταβλητών. Η καλύτερη τιμή φορτίου για έναν παράγοντα είναι 1 (ή -1) και σημαίνει τέλεια συσχέτιση (ή αντι-συσχέτιση) ανάμεσα στη μεταβλητή και τον παράγοντα, ενώ τιμή μηδέν σημαίνει απουσία συσχέτισης. Για την εξαγωγή των παραγόντων εφαρμόστηκε ανάλυση κύριων συνιστωσών (pincipal components analysis), ενώ η μέθοδος περιστροφής (rotation) που εφαρμόστηκε ήταν η varimax με κανονικοποίηση κατά Kaiser. Η περιστροφή των παραγόντων 116

117 συνεισφέρει στη μεγιστοποίηση ή την ελαχιστοποίηση των παραγοντικών φορτίων, ώστε να γίνεται καλύτερη ερμηνεία των αποτελεσμάτων, διατηρώντας τους παράγοντες ασυσχέτιστους. Τελικά, κρατήσαμε μόνο όσους παράγοντες είχαν χαρακτηριστική ρίζα (eigenvalue) μεγαλύτερη από 1. Τα αποτελέσματα που λαμβάνονται από την εφαρμογή τεχνικών πολλών μεταβλητών θεωρούνται αξιόπιστα, όταν χρησιμοποιείται μεγάλος αριθμός δειγμάτων. Αυτή η συνθήκη ικανοποιείται σε αυτήν την έρευνα, αφού χρησιμοποιήθηκαν 265 ερωτηματολόγια. Εφαρμογή της ΠΑ. Η ΠΑ εφαρμόστηκε τρεις φορές, μία φορά για καθεμία από τις ερωτήσεις 4, 5 και 6, με στόχο να προσδιοριστούν οι παράγοντες που κρύβονται πίσω από τις απαντήσεις των φοιτητών σε κάθε ερώτηση. Τα παραγοντικά φορτία μεγαλύτερα από 0.20 παρουσιάζονται στους πίνακες 4.2, 4.3 και 4.4, που αντιστοιχούν στις ερωτήσεις 4, 5 και 6. Οι προτάσεις που πήραν τα μεγαλύτερα παραγοντικά φορτία σε κάθε παράγοντα έχουν ομαδοποιηθεί, ούτως ώστε να αναδεικνύονται οι κοινές θεματικές ιδέες. Αυτές οι ομάδες επισημαίνονται με σκίαση στους πίνακες Επιπλέον, στους πίνακες δίνονται και οι συμμετοχικότητες (communalities), οι οποίες αντιπροσωπεύουν τον βαθμό διακύμανσης (variance) κάθε πρότασης που εξηγείται με την ΠΑ. Ερώτηση 4: Αιτίες του φαινομένου του θερμοκηπίου Η εφαρμογή της ΠΑ στις προτάσεις που αποτελούν πιθανές απαντήσεις στην ερώτηση 4 έδωσε πέντε παράγοντες, οι οποίοι εξηγούν το 59% της συνολικής διακύμανσης (Πίνακας 4.2). Οι παράγοντες 1-5 εξηγούν το 15%, 14%, 12%, 10% και 8% αντίστοιχα της συνολικής διακύμανσης. Ο παράγοντας 1 περιλαμβάνει πέντε προτάσεις που σχετίζονται με περιβαλλοντικά προβλήματα: ραδιενέργεια, χημικά λιπάσματα, όξινη βροχή, όζον κοντά στο έδαφος και διοξείδιο του άνθρακα. Σημειώνεται ότι δύο από αυτά (ραδιενέργεια και όξινη βροχή) δεν θεωρούνται από τους επιστήμονες αιτίες του φαινομένου του θερμοκηπίου. Το διοξείδιο του άνθρακα πήρε το χαμηλότερο παραγοντικό φορτίο σε αυτόν τον παράγοντα, 117

118 μολονότι οι απαντήσεις των φοιτητών στο ερωτηματολόγιο δείχνουν ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό αυτών γνωρίζει τον ρόλο διοξειδίου του άνθρακα στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι κάποιοι από τους φοιτητές έχουν ακούσει ότι άλλα θερμοκηπικά αέρια, όπως το μεθάνιο, είναι πολύ πιο δραστικά. Επιπλέον, οι περισσότεροι φοιτητές γνωρίζουν ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι απαραίτητο για τη ζωή στη Γη, επομένως ίσως να σκέφτηκαν ότι μια αύξηση της συγκέντρωσης του διοξειδίου του άνθρακα και η συνεπαγόμενη όξυνση του φαινομένου του θερμοκηπίου δεν είναι απαραιτήτως περιβαλλοντικό πρόβλημα. Έτσι, προκύπτει η ανάγκη να διακρίνουν οι φοιτητές το φυσικό από το ανθρωπογενές φαινόμενο του θερμοκηπίου, καθώς το πρώτο δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη ζωή στη Γη, ενώ το δεύτερο προκαλεί παγκόσμια υπερθέρμανση. Ο παράγοντας 2 σχετίζεται στενά με την αραίωση του στρώματος του όζοντος, που θεωρείται ένα από τα μεγάλα περιβαλλοντικά προβλήματα, μαζί με την παγκόσμια υπερθέρμανση. Οι φοιτητές γνωρίζουν τη συνεισφορά των CFCs και των εντομοκτόνων στην αραίωση του στρώματος του όζοντος. Ωστόσο, φαίνεται επίσης ότι στη σκέψη των φοιτητών οι CFCs (χλωροφθοράνθρακες) συνδέονται με τις τρύπες του όζοντος και όχι με το φαινόμενο το θερμοκηπίου. Ο επόμενος παράγοντας, 3, περιέχει δύο προτάσεις που σχετίζονται με απορρίμματα. Η σήψη απορριμμάτων θα μπορούσε να συμπεριληφθεί σε αυτόν τον παράγοντα, αλλά και στον παράγοντα 1, αφού τα αντίστοιχα φορτία είναι ισοδύναμα. Ο παράγοντας 4 περιλαμβάνει δύο προτάσεις που αναφέρονται στην ηλιακή ακτινοβολία, κάτι που σημαίνει ότι ίσως οι φοιτητές δεν γνωρίζουν τον μηχανισμό του φαινομένου του θερμοκηπίου. Ο τελευταίος παράγοντας περιλαμβάνει μόνο μία πρόταση, την καύση ορυκτών καυσίμων. Αυτή η πρόταση πήρε πολύ υψηλό φορτίο, κάτι που σημαίνει ότι οι φοιτητές έχουν δεχτεί ότι η καύση ορυκτών καυσίμων συνεισφέρει σημαντικά στην όξυνση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την αντίληψη των φοιτητών σχετικά με την επίδραση των ορυκτών καυσίμων, η οποία αποκαλύφθηκε από τις απαντήσεις που έδωσαν στο ερωτηματολόγιο. Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι φοιτητές ενδεχομένως να μην έχουν ξεκάθαρη αντίληψη των αιτιών του φαινομένου του θερμοκηπίου, με εξαίρεση την καύση ορυκτών καυσίμων. 118

119 Πίνακας 4.2: Παράγοντες που προέκυψαν από περιστροφή varimax και αφορούν τις απαντήσεις των φοιτητών σχετικά με τις αιτίες του φαινομένου του θερμοκηπίου. Για την πλήρη διατύπωση των προτάσεων συμβουλευτείτε το Παράρτημα 4.Ι. Συντομογραφία πρότασης Παράγοντας Συμμετοχικότητα Ραδιενέργεια Χημικά λιπάσματα Όξινη βροχή Όζον κοντά στο έδαφος Διοξείδιο του άνθρακα Σήψη απορριμμάτων CFCs Τρύπες όζοντος Εντομοκτόνα Σκουπίδια στους δρόμους Σκουπίδια στα ποτάμια Εγκλωβισμένη ακτινοβολία Ηλιακή ακτινοβολία Καύση ορυκτών καυσίμων Ερώτηση 5: Συνέπειες του φαινομένου του θερμοκηπίου Η εφαρμογή της ΠΑ στις προτάσεις που αποτελούν πιθανές απαντήσεις στην ερώτηση 5 έδωσε τέσσερις παράγοντες, οι οποίοι εξηγούν το 48% της συνολικής διακύμανσης (Πίνακας 4.3). Οι παράγοντες 1-4 εξηγούν το 16%, το 13%, το 10% και το 9% αντίστοιχα της συνολικής διακύμανσης. Ο παράγοντας 1 περιλαμβάνει 5 από τις 7 μη επιστημονικές προτάσεις που αφορούν τις συνέπειες του φαινομένου του θερμοκηπίου (τροφική δηλητηρίαση, ψάρια δηλητηριασμένα, μόλυνση αέρα, ακατάλληλο νερό βρύσης, καρδιακές προσβολές). Οι σεισμοί, που επίσης δεν προκαλούνται από το φαινόμενο του θερμοκηπίου, πήραν σχετικά υψηλό φορτίο σε αυτόν τον παράγοντα. Η συμπερίληψη μιας επιστημονικής πρότασης (περισσότερα έντομα) σε αυτόν τον παράγοντα μπορεί να επιτραπεί, γιατί το γεγονός ότι η παγκόσμια υπερθέρμανση αυξάνει τον αριθμό των εντόμων και των παρασίτων είναι με διαφορά η λιγότερο γνωστή επιστημονική πρόταση από τις 119

120 επτά που απαντούν στην ερώτηση 5. Επιπλέον, όλες οι προτάσεις που ομαδοποιούνται στον παράγοντα 1 (συμπεριλαμβανομένης της αύξησης των εντόμων) αφορούν απειλές για την ανθρώπινη υγεία, καθώς σχετίζονται με δηλητηρίαση ή ασθένειες. Ο επόμενος παράγοντας περιλαμβάνει τις πιο γνωστές και πιο προβεβλημένες συνέπειες της παγκόσμιας υπερθέρμανσης (λιώσιμο πάγων, θερμότερη Γη, αλλαγές στον καιρό). Αυτό το γεγονός επιβεβαιώνει τις αντιλήψεις των φοιτητών σχετικά με τις μείζονες συνέπειες της παγκόσμιας υπερθέρμανσης, όπως αυτές αποκαλύφτηκαν από τις απαντήσεις τους στο ερωτηματολόγιο. Η ερημοποίηση περιλαμβάνεται στους παράγοντες 2 και 3. Αν και στον παράγοντα 3 το φορτίο της είναι λίγο μεγαλύτερο, ποιοτικά ταιριάζει περισσότερο στον παράγοντα 2. Ο παράγοντας 3 σχετίζεται με καταστάσεις που θέτουν την ανθρώπινη ζωή σε σοβαρό κίνδυνο, όπως ο καρκίνος του δέρματος και οι σεισμοί. Πίνακας 4.3: Παράγοντες που προέκυψαν από περιστροφή varimax και αφορούν τις απαντήσεις των φοιτητών σχετικά με τις συνέπειες του φαινομένου του θερμοκηπίου. Για την πλήρη διατύπωση των προτάσεων συμβουλευτείτε το Παράρτημα 4.Ι. Συντομογραφία πρότασης Παράγοντας Συμμετοχικότητα Τροφική δηλητηρίαση Ψάρια δηλητηριασμένα Περισσότερα έντομα Μόλυνση αέρα Νερό βρύσης ακατάλληλο Καρδιακές προσβολές Λιώσιμο πάγων Η Γη θερμότερη Αλλαγές στον καιρό Καρκίνος δέρματος Σεισμοί Ερημοποίηση Πλημμύρες Μετακίνηση πληθυσμών

121 Οι καρδιακές προσβολές έχουν μέτριο φορτίο σε αυτόν τον παράγοντα, καθώς είναι μια συχνή αιτία θανάτου σε όλο τον κόσμο. Ο τελευταίος παράγοντας περιλαμβάνει δύο επιστημονικά αποδεκτές συνέπειες της παγκόσμιας υπερθέρμανσης, τις πλημμύρες και τη μετακίνηση πληθυσμών. Φαίνεται ότι οι φοιτητές τις θεώρησαν πιο σχετικές μεταξύ τους, παρά με άλλες συνέπειες της παγκόσμιας υπερθέρμανσης, όπως π.χ. οι αλλαγές στον καιρό. Ένα γενικό συμπέρασμα που μπορεί να συναχθεί είναι ότι οι φοιτητές φαίνεται να αντιλαμβάνονται τις ιδέες και τις παρανοήσεις που αφορούν τις συνέπειες του φαινομένου του θερμοκηπίου. Ερώτηση 6: Τρόποι μετριασμού του φαινομένου του θερμοκηπίου Η εφαρμογή της ΠΑ στις προτάσεις που αποτελούν πιθανές απαντήσεις στην ερώτηση 6 έδωσε τέσσερις παράγοντες, οι οποίοι εξηγούν το 49% της συνολικής διακύμανσης (Πίνακας 4.4). Οι παράγοντες 1-4 εξηγούν το 19%, το 11%, το 10% και το 9% αντίστοιχα της συνολικής διακύμανσης. Ο παράγοντας 1 περιλαμβάνει 5 από τις 7 μη επιστημονικές προτάσεις που αφορούν τους τρόπους μετριασμού του φαινομένου του θερμοκηπίου (υγιεινή διατροφή, καταπολέμηση πείνας, καθαριότητα ακτών, προστασία σπάνιων ειδών, κατάργηση θερμοκηπίων) και αποκαλύπτει ότι οι φοιτητές γνωρίζουν ποιες δράσεις δεν θα έχουν αποτέλεσμα στον μετριασμό της παγκόσμιας υπερθέρμανσης. Τέσσερις επιστημονικές προτάσεις ομαδοποιούνται στον παράγοντα 2. Αυτός ο παράγοντας μπορεί να συνδεθεί με τη βιώσιμη ανάπτυξη και με την ανάγκη να προστατευθούν οι φυσικοί πόροι. Οι φοιτητές αντιλαμβάνονται ότι περισσότερα δέντρα, περισσότερη ανακύκλωση χαρτιού, λιγότερη χρήση αυτοκινήτου και λιγότερη κατανάλωση θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στον μετριασμό των συνεπειών του φαινόμενου του θερμοκηπίου. Αξίζει να αναφερθεί ότι αυτός ο παράγοντας περιλαμβάνει δράσεις τις οποίες μπορεί ο καθένας προσωπικά να αναλάβει, παραπέμποντας στην έννοια της ατομικής ευθύνης: οι πρωτοβουλίες του καθενός μπορούν να έχουν αποτέλεσμα στην αναχαίτιση της παγκόσμιας υπερθέρμανσης. Ο παράγοντας 3 επίσης σχετίζεται στενά με τη βιώσιμη ανάπτυξη, καθώς τονίζει την ανάγκη μείωσης της κατανάλωσης ενέργειας και την ανάγκη εκμετάλλευσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Ο τελευταίος παράγοντας σχετίζεται με την πυρηνική ενέργεια και φαίνεται ότι οι φοιτητές δεν δέχονται τη χρήση πυρηνικής ενέργειας ως μέσο 121

122 μετριασμού της παγκόσμιας υπερθέρμανσης. Σε αυτόν τον παράγοντα περιλαμβάνονται η μείωση των ατομικών βομβών και η χρήση αμόλυβδης βενζίνης. Ενδεχομένως η χρήση αμόλυβδης βενζίνης να ανήκει οριακά σε αυτόν τον παράγοντα, όπως υποδηλώνει η χαμηλή τιμή της συμμετοχικότητας. Πίνακας 4.4: Παράγοντες που προέκυψαν από περιστροφή varimax και αφορούν τις απαντήσεις των φοιτητών σχετικά με τις θεραπείες του φαινομένου του θερμοκηπίου. Για την πλήρη διατύπωση των προτάσεων συμβουλευτείτε το Παράρτημα 4.Ι. Συντομογραφία πρότασης Παράγοντας Συμμετοχικότητα Υγιεινή διατροφή Καταπολέμηση πείνας Καθαριότητα ακτών Προστασία σπάνιων ειδών Κατάργηση θερμοκηπίων Περισσότερα δέντρα Ανακύκλωση χαρτιού Μείωση χρήσης αυτοκινήτου Μείωση καταναλωτισμού Ανανεώσιμη ενέργεια Οικονομία στο ρεύμα Χρήση πυρηνικής ενέργειας Λιγότερες ατομικές βόμβες Χρήση αμόλυβδης βενζίνης Μελέτη της κατανόησης βασικών εννοιών και φαινομένων Αστρονομίας από δασκάλους 195 Στην έρευνα (2009), συμμετείχαν 16 μετεκπαιδευόμενοι δάσκαλοι και 25 μετεκπαιδευόμενες δασκάλες, που βρίσκονταν στο δεύτερο έτος των σπουδών τους στο Διδασκαλείο Θεσσαλονίκης και είχαν ήδη παρακολουθήσει για ένα εξάμηνο το 195 Οικονομίδης Σ., Καλαμπούκας Η., Τσουμέτης Α., Τσέτσιλας Γ., Αυγολούπης Σ., Μελέτη της κατανόησης βασικών εννοιών και φαινομένων Αστρονομίας από δασκάλους, Έρευνα & Πράξη, τομ. 2011, αρ

123 επιλεγόμενο μάθημα «Αστρονομία στην Εκπαίδευση Ι», ενώ εκκρεμούσε ο δεύτερος κύκλος της εκπαίδευσής τους στην Αστρονομία, στο πλαίσιο του μαθήματος «Αστρονομία στην Εκπαίδευση ΙΙ». Ο μέσος όρος των ετών υπηρεσίας τους στα σχολεία ως δάσκαλοι είναι 14,37. Στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση της έρευνας συμμετείχαν τρεις εν ενεργεία δάσκαλοι, οι κ.κ. Ηλίας Καλαμπούκας, Άγγελος Τσουμέτης και Ιωάννης Τσέτσιλας, οι οποίοι είχαν ήδη ολοκληρώσει τη διετή μετεκπαίδευση στο Διδασκαλείο Θεσσαλονίκης. Με την έρευνα αυτή έγινε μια προσπάθεια καταγραφής ιδεών και αντιλήψεων που έχουν οι εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης σχετικά με φαινόμενα και έννοιες Αστρονομίας. Για το σκοπό αυτό δημιουργήθηκε ένα ερωτηματολόγιο το οποίο χωρίστηκε σε τρεις θεματικές ενότητες, με συνολικά 21 ερωτήσεις. Οι ενότητες αυτές είναι: Α. Περί εποχών (7 ερωτήσεις) Β. Περί των φάσεων της Σελήνης (8 ερωτήσεις) Γ. Περί του ηλιακού συστήματος (6 ερωτήσεις) Οι ερωτήσεις προήλθαν από δύο πηγές: α) από ερωτηματολόγιο που έχει ήδη χρησιμοποιηθεί για παρόμοιο σκοπό σε άλλη εργασία 196 και β) από ένα ειδικά διαμορφωμένο για εκπαιδευτικούς ερωτηματολόγιο αμερικανικού πλανητάριου (Clark Planetarium, 2005) 197. Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα δίνεται στο Παράρτημα 4.ΙΙ. Μοιράστηκε στους φοιτητές χωρίς προηγούμενη προειδοποίηση, στην αρχή του μαθήματος, από τον διδάσκοντα. Ο διδάσκων διευκρίνισε ότι το ερωτηματολόγιο εξυπηρετεί ερευνητικούς σκοπούς και ότι δεν πρόκειται να παίξει κανένα ρόλο στην αξιολόγηση ή τη βαθμολογία των φοιτητών. Ζήτησε από τους φοιτητές να το 196 Trumper, R. A., «University Students Conceptions of Basic Astronomy Concepts», Physics Education, 35(1), 9-15,

124 συμπληρώσουν ανώνυμα. Τους εξήγησε ότι από τις απαντήσεις τους θα διαμορφωθούν ερευνητικά συμπεράσματα, γι αυτό όφειλαν να απαντήσουν σοβαρά και υπεύθυνα. Δεν έθεσε χρονικό όριο. Επέβλεπε τους φοιτητές όση ώρα εκείνοι συμπλήρωναν το ερωτηματολόγιο. Τα αποτελέσματα συνοψίζονται στις εικόνες 4.10 έως ΠΕΡΙ ΕΠΟΧΩΝ Ποσοστιαία κατανοµή απαντήσεων ανά ερώτηση Ποσοστό απαντήσεων (%) Σωστό Μερικώς σωστό Λάθος Ερωτήσεις 59 Εικόνα 4-10 ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΗΛΙΑΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Ποσοστιαία κατανοµή απαντήσεων ανά ερώτηση Σωστό Μερικώς σωστό Λάθος Ποσοστό απαντήσεων (%) Ερωτήσεις Εικόνα

125 ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΦΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΣΕΛΗΝΗΣ Ποσοστιαία κατανοµή απαντήσεων ανά ερώτηση Σωστό Μερικώς σωστό Λάθος 100 Ποσοστό απαντήσεων (%) Ερωτήσεις Εικόνα 4-12 Ποσοστιαία κατανοµή απαντήσεων ανά ερωτηµατολόγιο Ποσοστό απαντήσεων (%) Σωστό Μερικώς σωστό Λάθος Ερωτηµατολόγιο Εικόνα 4-13 Ποσοστιαία κατανοµή απαντήσεων στα 3 ερωτηµατολόγια (συγκεντρωτικό, 861 απαντήσεις) Σωστό Μερικώς σωστό Λάθος 100 Ποσοστό απαντήσεων (%) ,37 7,53 47,09 0 Εικόνα

126 Διαπιστώνουμε ότι δόθηκαν περισσότερες εσφαλμένες απαντήσεις από ό,τι σωστές. Το πρόβλημα δεν είναι μόνο ποσοτικό. Κάποιες από τις ερωτήσεις είναι πολύ χαμηλής δυσκολίας και αφορούν στοιχειώδεις γνώσεις για τον κόσμο που μας περιβάλλει και για πολυσυζητημένους φυσικούς μηχανισμούς. Για παράδειγμα σε ερώτημα της ενότητας Α, σχετικά με την αιτία ύπαρξης των εποχών του έτους μόνο μία απάντηση δόθηκε ολοκληρωμένη και ακριβής. Οι υπόλοιπες είτε απέδιδαν το φαινόμενο σε άλλη αιτία (αυξομείωση της απόστασης Γης-Ήλιου) είτε ήταν πολύ ασαφώς διατυπωμένες (π.χ. «Λόγω της κλίσης του άξονα»). Στην ενότητα Β το 24 τοις εκατό των ερωτηθέντων δεν ήταν σε θέση να απαντήσουν ότι η Σελήνη ανατέλλει πάντα από τα ανατολικά. Αυτό το ποσοστό λάθους είναι μεγάλο για μια τόσο απλή ερώτηση. Στην ενότητα Γ μόνο το 71 τοις εκατό των ερωτηθέντων απάντησε σωστά ότι το ηλιακό μας σύστημα έχει μόνο ένα άστρο, τον Ήλιο. Οι υπόλοιποι, δηλαδή περίπου ένας στους τρεις εν ενεργεία δασκάλους, είτε δεν απάντησαν (5 τοις εκατό) είτε απάντησαν ότι στο ηλιακό μας σύστημα υπάρχουν 100 εκατομμύρια άστρα (24 τοις εκατό). Τα γενικά συμπεράσματα από την έρευνα, όπως συνοψίστηκαν στην περίληψη της σχετικής εργασίας είναι: «Οι απαντήσεις έδειξαν έλλειμμα κατανόησης βασικών εννοιών και φαινομένων αστρονομίας (ποσοστό σωστών απαντήσεων: 45%), αδυναμία χρήσης της λογικής ως εργαλείου εξεύρεσης απαντήσεων, έλλειμμα παρατηρησιακών βιωμάτων και ασάφεια στη διατύπωση των απαντήσεων. Φαίνεται, επίσης, ότι όσο πιο μαθηματικός είναι ο τρόπος περιγραφής ενός φαινομένου, τόσο πιο μεγάλη η δυσκολία κατανόησής του. Επιβεβαιώνονται «κλασικές» παρανοήσεις, όπως η απόδοση των εποχών του έτους στη μεταβολή της απόστασης Γης-Ήλιου. Κρίνεται απαραίτητη η καλύτερη κατάρτιση των εκπαιδευτικών σε θέματα Αστρονομίας.» 126

127 Γνώση και κατανόηση θεμάτων Αστρονομίας από φοιτητές του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Την περίοδο διεξαγάγαμε στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ έρευνα με σκοπό τη διαπίστωση του επιπέδου γνώσεων και της κριτικής ικανότητας των φοιτητών σε θέματα Αστρονομίας. Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος του ερωτηματολογίου. Συμμετείχαν 281 φοιτητές και φοιτήτριες του Τμήματος. Το 85 τοις εκατό ήταν γυναίκες και το 15 τοις εκατό άντρες. Το 22 τοις εκατό ήταν πρωτοετείς, το 70 τοις εκατό δευτεροετείς και από 4 τοις εκατό τριτοετείς και τεταρτοετείς. Το ερωτηματολόγιο μοιράστηκε στους φοιτητές χωρίς προηγούμενη προειδοποίηση, στην αρχή του μαθήματος, από τον διδάσκοντα. Ο διδάσκων διευκρίνισε ότι το ερωτηματολόγιο εξυπηρετεί ερευνητικούς σκοπούς και ότι δεν πρόκειται να παίξει κανένα ρόλο στην αξιολόγηση ή τη βαθμολογία των φοιτητών. Ζήτησε από τους φοιτητές να το συμπληρώσουν ανώνυμα. Τους εξήγησε ότι από τις απαντήσεις τους θα διαμορφωθούν ερευνητικά συμπεράσματα, γι αυτό όφειλαν να απαντήσουν σοβαρά και υπεύθυνα. Δεν έθεσε χρονικό όριο. Επέβλεπε τους φοιτητές όση ώρα εκείνοι συμπλήρωναν το ερωτηματολόγιο. Στο πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου δόθηκε στους φοιτητές μια λίστα με ουράνια σώματα και ζητήθηκε να σημειώσουν ποια από αυτά είναι αστέρες, ποια πλανήτες και ποια δορυφόροι. Σε αυτό το μέρος ελέγχεται η γνώση των φοιτητών. Στο δεύτερο μέρος δόθηκαν τρεις φυσικοί νόμοι (ο 1 ος και ο 2 ος νόμος του Κέπλερ για την κίνηση των πλανητών και ο Νόμος της Παγκόσμιας Έλξης, του Νεύτωνα) και ζητήθηκε να κρίνουν με βάση αυτούς τους νόμους αν μια σειρά από προτάσεις είναι σωστές ή λαθεμένες. Για τις απαντήσεις τους σε αυτό το μέρος δεν απαιτούνταν πρότερες γνώσεις οι απαντήσεις μπορούσαν να συναχθούν με ανάγνωση των νόμων που τους δόθηκαν και με απλούς λογικούς συλλογισμούς. Οι ερωτήσεις του δεύτερου μέρους είναι, λοιπόν, ερωτήσεις του τύπου των ερευνών PISA. Το ερωτηματολόγιο παρατίθεται στο Παράρτημα 4.III. Στους πίνακες 4.5, 4.6 και 4.7, που ακολουθούν, γίνεται μια σύνοψη των αποτελεσμάτων συγκεκριμένα, δίνεται το ποσοστό αστοχίας σε κάθε ερώτηση. 127

128 Πίνακας 4.5. Αναγνώριση ουράνιων σωμάτων 198 Ουράνιο σώμα Αστέρας Πλανήτης Δορυφόρος Αστοχία % % % % Γη Άρης Αφροδίτη Δίας Κρόνος Ερμής Πολικός αστέρας Κομήτης Halley Ποσειδώνας Νεφέλωμα Καρκίνου Σελήνη Ουρανός Γαλαξίας Ανδρομέδας Ήλιος Γανυμήδης Ιώ Τιτάνας Σείριος Αρκτούρος Πλειάδες Υδροχόος Κριός Λέων Διάττων αστέρας Ωρίωνας Μεγάλη Άρκτος Η σωστή απάντηση (στις περιπτώσεις που είναι μία από τις 3 δοσμένες επιλογές) επισημαίνεται με σκίαση. 128

129 Παρατηρούμε ότι τα μικρότερα ποσοστά αστοχίας αφορούν πλανήτες. Αυτό είναι αναμενόμενο, γιατί αφενός οι πλανήτες είναι λίγοι (οκτώ), άρα είναι εύκολο να τους θυμάται κανείς, και αφετέρου βρίσκονται συχνά στο επίκεντρο της δημοσιότητας, χάρη στις πολλές διαστημικές αποστολές εξερεύνησής τους που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια. Στο άλλο άκρο της λίστας βλέπουμε ότι τα μεγαλύτερα ποσοστά αστοχίας αφορούν αστερισμούς. Μάλιστα, όλοι οι αστερισμοί του ερωτηματολογίου χαρακτηρίζονται αστέρες από ποσοστό φοιτητών μεγαλύτερο από 50 τοις εκατό. Είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει σύγχυση μεταξύ των εννοιών αστέρας και αστερισμός. Το μεγάλο ποσοστό αστοχίας (65%) που σημειώνεται στην αναγνώριση του διάττοντα αστέρα οφείλεται, κατά πάσα πιθανότητα, στο όνομά του, που παραπέμπει σε αστέρα. Έτσι, 64% των φοιτητών τον χαρακτήρισαν αστέρα, ενώ 1% τον χαρακτήρισαν δορυφόρο. Διαπιστώνεται κι εδώ πρόβλημα με τις έννοιες: είτε δεν γνωρίζουν οι φοιτητές ότι διάττων αστέρας (ή πεφταστέρι) είναι το μετέωρο, δηλαδή ένα σώμα που εισέρχεται και αναφλέγεται στην ατμόσφαιρα της Γης, είτε δεν γνωρίζουν τι είναι αστέρας. Διότι, αν τα γνώριζαν και τα δύο, θα απέκλειαν την περίπτωση ένας αστέρας να εισέρθει στην ατμόσφαιρα της Γης. Ομοίως (αν και με χαμηλότερα ποσοστά αστοχίας), πρόβλημα με τις έννοιες διαπιστώνεται και όσον αφορά τον Κομήτη Halley, το Νεφέλωμα του Καρκίνου και τον Γαλαξία της Ανδρομέδας. Ένας κομήτης, ένα νεφέλωμα ή ένας γαλαξίας δεν μπορεί να είναι αστέρας ούτε δορυφόρος, όπως απάντησαν το 7%, το 11% και το 17% των φοιτητών αντίστοιχα. Αξιοσημείωτα είναι τα αποτελέσματα που αφορούν τον Ήλιο και τη Σελήνη. Περίπου ένας στους πέντε φοιτητές (19%) δεν γνωρίζει ότι ο Ήλιος είναι αστέρας. Και περίπου ένας στους δέκα φοιτητές (11%) δεν γνωρίζει ότι η Σελήνη είναι δορυφόρος, ο ένας και μοναδικός δορυφόρος του πλανήτη μας, της Γης. 129

130 Όσον αφορά το δεύτερο μέρος της έρευνας, οι πίνακες 4.6 και 4.7 είναι κατατοπιστικοί. Στις ερωτήσεις που αφορούν τους νόμους του Κέπλερ σημειώθηκε κατά μέσο όρο αστοχία 43%, ενώ στις ερωτήσεις που αφορούν τον Νόμο της Παγκόσμιας Έλξης σημειώθηκε κατά μέσο όρο αστοχία 18%. Στο σύνολο των παραπάνω νόμων (νόμοι Κέπλερ + Νόμος Παγκόσμιας Έλξης) ο μέσος όρος αστοχίας είναι 29%. Δηλαδή, σχεδόν τρεις στους δέκα φοιτητές απέτυχαν να χρησιμοποιήσουν τα δεδομένα που τους δόθηκαν, για να φτάσουν στο σωστό συμπέρασμα. Πίνακας 4.6. Νόμοι Κέπλερ Ερώτηση Αστοχία (%) Πίνακας 4.7. Νόμος Παγκόσμιας Έλξης Ερώτηση Αστοχία (%) Γενικά, όπως και στις δύο άλλες έρευνές μας, διαπιστώνεται, σε ποσοστό μη αποδεκτό, εκτός από άγνοια κάποιων τετριμμένων πληροφοριών (π.χ. ότι ο Ήλιος είναι αστέρας), σύγχυση εννοιών και αδυναμία κατανόησης δεδομένων (νόμοι Κέπλερ και Νεύτωνα) και εξαγωγής λογικών συμπερασμάτων Ψευδοεπιστήμη Γενικά Ένας κοινωνικός δείκτης της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών είναι ο βαθμός άνθησης της ψευδοεπιστήμης. Προφανώς, όσο ανθεί η ψευδοεπιστήμη τόσο πάσχει η κατανόηση των Φυσικών Επιστημών. Δεν είναι εύκολο να διαπιστωθεί ποιο είναι το αίτιο και ποιο το αιτιατό. Πιθανόν οι ρόλοι εναλλάσσονται, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο. 130

131 Σε μια ομιλία του που προβλήθηκε στην τηλεόραση το 1996 ο Richard Dawkins από τη θέση του Καθηγητή της Δημόσιας Κατανόησης των Φυσικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης επεσήμανε ότι η ενασχόληση των ΜΜΕ με την «ψευδοεπιστήμη» απειλεί τη σωστή αντίληψη των Φυσικών Επιστημών και μειώνει «την όρεξη για δέος», την οποία οι Φυσικές Επιστήμες μπορούν να ικανοποιήσουν. Τα τηλεοπτικά κανάλια, προειδοποίησε ο Dawkins, εξαπολύουν μια «επιδημική προπαγάνδα υπέρ του παραφυσικού», η οποία απειλεί να μας πάει πίσω «σε έναν μεσαίωνα προκατάληψης και παραλογισμού, σε έναν κόσμο όπου, κάθε φορά που θα χάνεις τα κλειδιά σου, θα σκέφτεσαι μήπως τα πήραν φαντάσματα, δαίμονες ή εξωγήινοι.» 199 Τα πλοκάμια της ψευδοεπιστήμης είναι αναρίθμητα. Σε βιβλία, περιοδικά και τηλεοπτικές εκπομπές άπειρες οι αναφορές στην αστρολογία, σε Αγνώστου Ταυτότητας Ιπτάμενα Αντικείμενα (UFO), σε εξωγήινους, σε εξωτικά όντα (Νεφελίμ), στην «κούφια Γη», σε υπερφυσικές ικανότητες (π.χ. τηλεπάθεια, τηλεκίνηση, τηλεμεταφορά) κ.λπ. Καμία από αυτές τις θεωρίες δεν ικανοποιεί τα επιστημολογικά κριτήρια της διαψευσιμότητας, του διυποκειμενικού ελέγχου, της αποδοχής από την επιστημονική κοινότητα. Μπορεί να κυκλοφορούν αμέτρητα βιβλία στα οποία οι θεωρίες αυτές παρουσιάζονται ως επιστημονικές, αλλά οι υποστηρικτές και προπαγανδιστές αυτών των θεωριών φαίνεται να αγνοούν τη μία και μοναδική μέθοδο επικύρωσης της επιστημονικής ισχύος μιας ιδέας ή θεωρίας: τη δημοσίευση σε αναγνωρισμένο επιστημονικό περιοδικό με κριτές. Είτε δεν σκέφτηκαν ποτέ να υποβάλλουν τις εργασίες τους στην κρίση της επιστημονικής κοινότητας ή σκοπίμως το αποφεύγουν. Αντί γι αυτό, καταφεύγουν σε εκδότες λαϊκών περιοδικών και βιβλίων, οι οποίοι δεν ελέγχουν την επιστημονική βάση των υποβαλλόμενων έργων, παρά μόνο σταθμίζουν την εμπορική τους δυναμική. Με την έκδοσή τους τέτοια έργα αποκτούν το κύρος της τυπωμένης σελίδας: ο μέσος αναγνώστης, ο οποίος μάλλον αγνοεί τη διαδικασία δημοσίευσης σε επιστημονικά περιοδικά με κριτές, υποθέτει ότι, εφόσον μια θεωρία έχει τυπωθεί στο χαρτί, έχει 199 Jane Gregory & Steve Miller, Science in Public, Basic Books, 1998, σ

132 περάσει από διαδικασία επιστημονικής κρίσης. Βέβαια, αυτή η υπόθεση ουδέποτε είχε στέρεα βάση. Ίσως σε παλαιότερες εποχές, όταν οι εκδότες ήταν λίγοι και τα ήθη αυστηρότερα, αυτή η υπόθεση να ήταν πιο κοντά στην αλήθεια. Στην εποχή μας, όμως, μπορεί να εκδοθεί οτιδήποτε, χωρίς κανέναν έλεγχο εγκυρότητας και με ελάχιστες απαιτήσεις αισθητικής. Κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει την έκδοση και κυκλοφορία μιας οσοδήποτε ευφάνταστης και αβάσιμης θεωρίας. Ωστόσο, ίσως επειδή η έννοια της γνώσης είναι συνυφασμένη με την έννοια του βιβλίου, το κύρος της τυπωμένης σελίδας παραμένει αλώβητο. Αυτή η άκριτη εμπιστοσύνη του αναγνώστη στην τυπωμένη σελίδα είναι η κερκόπορτα της ενημέρωσής του. Πάνω στην ευπιστία του κοινού δημιούργησαν καριέρα και πλούτο διάσημοι καιροσκόποι, όπως ο Έριχ Φον Ντένικεν. Διεθνείς και εγχώριοι συγγραφείς και τηλεαστέρες συνεχίζουν αυτήν την πρακτική έως σήμερα. Τα δικά τους κίνητρα είναι προφανή, αλλά οι λόγοι για τους οποίους το κοινό είναι τόσο έτοιμο να δεχθεί οτιδήποτε του σερβίρουν χρήζουν διερεύνησης. Η άγνοια είναι σίγουρα ένας λόγος, όμως συνεργούν και κάποιες εσωτερικές ανάγκες που εμπίπτουν μάλλον στα πεδία έρευνας της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας. Στη διάδοση των μύθων συνεισφέρει και η τέχνη. Υπάρχουν πολλές κινηματογραφικές ταινίες και πολλά βιβλία επιστημονικής φαντασίας που υποθάλπουν τον μύθο (εξωγήινοι, υπερφυσικές ικανότητες ανθρώπων) ή τον δημιουργούν (π.χ. υπερβάλλοντας τις συμπεριφορές κάποιων ζώων, όπως οι καρχαρίες και οι αράχνες). Εκεί όπου απουσιάζει η γνώση, ο μύθος μπορεί να υποκαταστήσει την επιστημονική αλήθεια. Μια τέτοια υποκατάσταση διευκολύνεται από την ιδέα ότι οι Φυσικές Επιστήμες δεν είναι παρά άλλη μία αφήγηση, τίποτα περισσότερο από έναν «χρήσιμο μύθο» αυτό υποστηρίζουν οι κήρυκες της μετανεωτερικότητας, όπως η φιλόσοφος Mary Hesse και ο κοινωνιολόγος Bruno Latour. 200 Αν η αντιπαράθεση μεταξύ επιστήμης και ψευδοεπιστήμης δεν είναι παρά αντιπαράθεση μεταξύ δύο μύθων, τότε είναι 200 ο.π., σ

133 εύλογο να κερδίζει ο πιο ελκυστικός από τους δύο και αυτός συχνά είναι η ψευδοεπιστήμη. Στη συνέχεια θα προχωρήσουμε στη μελέτη (κριτική εξέταση) μιας περίπτωσης ψευδοεπιστήμης: της αστρολογίας. Επιλέχθηκε η αστρολογία, επειδή είναι τυπικό παράδειγμα ψευδοεπιστήμης, έχει μεγάλες διαστάσεις ως κοινωνικό και οικονομικό φαινόμενο και πλαστογραφεί την Αστρονομία, η οποία μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα σε αυτή τη διατριβή Αστρολογία Σύμφωνα με μια έρευνα που έγινε το 1990, περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού στον δυτικό κόσμο πιστεύει στην αστρολογία. 201 Εννέα χρόνια αργότερα, το 1999, μια άλλη έρευνα επιβεβαιώνει το ποσοστό: Το ένα τρίτο των Αμερικανών πιστεύουν στην αστρολογία. 202 Εξάλλου, μια δημοσκόπηση του 1984 έδειξε ότι το 55 τοις εκατό των Αμερικανών εφήβων πιστεύει στην αστρολογία. 203 Τον Δεκέμβριο του 1999 μια έρευνα της εταιρίας IFOP (Institut Français d' Opinion Publique) για το υπουργείο Νέας Γενιάς και Αθλητισμού αποκάλυψε ότι το 45 τοις εκατό των νέων από 16 έως 25 ετών θεωρούν την αστρολογία επιστήμη. 204 Με άλλα λόγια, στο τέλος του 20 ου αιώνα το ένα τρίτο του γενικού πληθυσμού και οι μισοί νέοι στις δυτικές κοινωνίες πίστευαν στην αστρολογία. Αν κρίνει κανείς από την πληθώρα βιβλίων, περιοδικών και τηλεοπτικών εκπομπών που έχουν ως θέμα την αστρολογία ή την περιλαμβάνουν στη θεματολογία τους, αυτά τα ποσοστά δεν φαίνεται να έχουν υποχωρήσει. Τι είναι η αστρολογία; Είναι επιστήμη ή ψευδοεπιστήμη; Το 2001 ο κορυφαίος φορέας για την ανώτατη εκπαίδευση στην Ινδία, η Επιτροπή Χορηγιών Πανεπιστημίων, ανακήρυξε την αστρολογία επιστήμη και προσέφερε κονδύλια για 201 John H. McGrew & Richard M. McFall, A Scientific Inquiry Into the Validity of Astrology, Journal of Scientific Exploration, Vol. 4, No. I, pp , Jenny Carey, Twenty facts about astrology, The Telegraph, 12 Feb Philip Plait, Bad astronomy: misconceptions and misuses revealed, from astrology to the moon landing "hoax", Wiley, New York, 2002, σ Natacha Polony, Τα χαμένα παιδιά μας, 2007, σ

134 την καθιέρωση της διδασκαλίας της στα πανεπιστήμια. Μετά από διαμαρτυρίες των επιστημόνων η Επιτροπή απέσυρε τον ισχυρισμό της ότι η αστρολογία είναι επιστήμη και την ενέταξε στις ανθρωπιστικές σπουδές. Σε σχετική εγκύκλιο η Επιτροπή υποστήριξε ότι η αστρολογία προσφέρει κατανόηση του χρόνου και ότι είναι χρήσιμη στην επιχειρηματικότητα, καθώς και σε άλλα πεδία. 205 Ας δούμε, όμως, τι πιστεύουν οι Ευρωπαίοι πολίτες σχετικά με αυτό το ερώτημα. Το 1992 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε συνεργασία με το Ευρωβαρόμετρο διεξήγαγε μια έρευνα δημοσκοπικού χαρακτήρα με τίτλο Europeans, Science and Technology - Public Understanding and Attitudes. 206 Ένα δείγμα πολιτών της ΕΕ, αντιπροσωπευτικό του συνολικού πληθυσμού των Κρατών-Μελών, που τότε ήταν δώδεκα (Βέλγιο, Δανία, Γερμανία, Ελλάδα, Ισπανία, Γαλλία, Ιρλανδία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Πορτογαλία και Ηνωμένο Βασίλειο), απάντησε σε ερωτήσεις σχετικά με την επιστήμη και την πολιτική για την επιστήμη. Ένα από τα ερωτήματα που απαντήθηκαν ήταν το εξής: «Οι άνθρωποι μπορεί να έχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το τι είναι επιστημονικό και τι όχι. Θα σας διαβάσω μια λίστα γνωστικών αντικειμένων. Για καθένα από αυτά πείτε μου πόσο επιστημονικό νομίζετε ότι είναι, επιλέγοντας ένα νούμερο από 1 έως 5, όπου το 5 σημαίνει «πολύ επιστημονικό», το 1 σημαίνει «καθόλου επιστημονικό» και τα υπόλοιπα νούμερα καλύπτουν το ενδιάμεσο διάστημα. Απλά πείτε μου για κάθε γνωστικό αντικείμενο ποιο νούμερο νομίζετε ότι περιγράφει καλύτερα το πόσο επιστημονικό είναι αυτό το αντικείμενο. Αν δεν έχετε ξανακούσει αυτό το γνωστικό αντικείμενο, μη διστάσετε να το πείτε.» Στη συνέχεια ο δημοσκόπος διάβαζε τα γνωστικά αντικείμενα και σημείωνε τις απαντήσεις. Για το συγκεκριμένο ερώτημα χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της εναλλακτικής διατύπωσης (split ballot): στους μισούς ερωτώμενους σε κάθε χώρα δινόταν μόνο το όνομα του γνωστικού αντικειμένου (π.χ. «Φυσική»), ενώ στους 205 Jay M. Pasachoff & John R. Percy, Teaching and Learning Astronomy: Effective strategies for educators worldwide, Cambridge University Press, 2005, σ Europeans, Science and Technology - Public Understanding and Attitudes (Eurobarometer 76), Commission of the European Communities, June

135 άλλους μισούς δινόταν και μια σύντομη επεξήγηση μαζί με το όνομα (π.χ. «Φυσική, η μελέτη των ιδιοτήτων και των αλληλεπιδράσεων της ύλης και της ενέργειας»). Η μέθοδος αυτή ελέγχει σε ποιο βαθμό οι ερωτώμενοι γνωρίζουν το περιεχόμενο του κάθε γνωστικού αντικειμένου και μπορεί να αναδείξει τυχόν παρερμηνείες. Για παράδειγμα, με απλή αναφορά των αντικειμένων Αστρονομία και Αστρολογία ενδέχεται να δημιουργηθεί σύγχυση ανάμεσα στα δύο αντικείμενα, ενώ όταν δίνονται οι σχετικές επεξηγήσεις («Αστρονομία, η μελέτη των ουράνιων σωμάτων», «Αστρολογία, η μελέτη της μυστικιστικής επιρροής των πλανητών, των αστέρων κ.λπ. στη ζωή των ανθρώπων»), αυτό το ενδεχόμενο καθίσταται λιγότερο πιθανό. Η μέση βαθμολογία των γνωστικών αντικειμένων, με επεξήγηση και χωρίς επεξήγηση, για την ΕΕ των 12 Κρατών-Μελών δίνεται στον Πίνακα 4.8. Πίνακας 4.8. Μέση βαθμολογία επιστημονικότητας επιλεγμένων γνωστικών αντικειμένων, σε κλίμακα από 1-5, στην ΕΕ12 (Ευρωβαρόμετρο 1992) Γνωστικό Αντικείμενο ΕΕ12 (1992) με επεξήγηση ΕΕ12 (1992) χωρίς επεξήγηση Φυσική 4,57 4,51 Ιατρική 4,55 4,52 Βιολογία 4,29 4,24 Αστρονομία 4,16 4,09 Ψυχολογία 3,57 3,40 Αστρολογία 2,99 2,96 Οικονομικά 2,86 2,78 Ιστορία 2,83 2,59 Δεκατρία χρόνια αργότερα, το 2005, το Ευρωβαρόμετρο διεξήγαγε άλλη μια έρευνα με τον ίδιο τίτλο 207, η οποία έθεσε το ίδιο ερώτημα τώρα, όμως, σε δείγμα πολιτών της ΕΕ των 25 Κρατών-Μελών. Αυτή τη φορά δεν υπήρχε εναλλακτική διατύπωση με επεξήγηση των γνωστικών αντικειμένων. Υπήρχε, όμως, εναλλακτική διατύπωση του αντικειμένου Αστρολογία: στα μισά ερωτηματολόγια η Αστρολογία αντικαθίσταται από τον όρο Ωροσκόπια. Επίσης, στην έρευνα του 2005 έχουν 207 Europeans, Science and Technology (Eurobarometer 224), European Commission,

136 προστεθεί άλλα δύο γνωστικά αντικείμενα (Μαθηματικά, Ομοιοπαθητική). Τα αποτελέσματα της έρευνας του 2005 δίνονται στον Πίνακα 4.9. Πίνακας 4.9. Μέση βαθμολογία επιστημονικότητας επιλεγμένων γνωστικών αντικειμένων, σε κλίμακα από 1-5, στην ΕΕ25 (Ευρωβαρόμετρο 2005) Γνωστικό Αντικείμενο ΕΕ25 (2005) Ιατρική 4,6 Φυσική 4,4 Βιολογία 4,2 Αστρονομία 4,1 Μαθηματικά 4,1 Ψυχολογία 3,6 Οικονομικά 3,2 Αστρολογία 3,1 Ομοιοπαθητική 3,1 Ιστορία 3,0 Ωροσκόπια 1,9 Βλέπουμε στον Πίνακα 4.8 ότι το 1992 η Αστρολογία θεωρείται από τους πολίτες πιο επιστημονική από τα Οικονομικά και την Ιστορία. Με βαθμό 3, τοποθετείται ακριβώς στο μέσο της κλίμακας επιστημονικότητας. Το 2005 η Αστρολογία έχει κερδίσει έδαφος σε επιστημονικότητα είναι τώρα στο 3,1 (Πίνακας 4.9). Αλλά περισσότερο έδαφος έχουν κερδίσει τα Οικονομικά και βρίσκονται τώρα λίγο πιο ψηλά από την Αστρολογία. Στη λίστα του 2005 η Αστρολογία περνάει σε επιστημονικότητα την Ιστορία και την Ομοιοπαθητική. Αξιοσημείωτο είναι ότι το 41 τοις εκατό των ερωτηθέντων βαθμολόγησε την Αστρολογία με 4 ή 5, δηλαδή θεωρεί την Αστρολογία επιστημονικό πεδίο. Βλέπουμε, δηλαδή ότι το ποσοστό των ανθρώπων που πιστεύουν στην αστρολογία δεν έχει αλλάξει σημαντικά σε σχέση με τα αντίστοιχα ποσοστά που διαπίστωσαν οι έρευνες στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, που αναφέρθηκαν στην αρχή αυτής της ενότητας. 136

137 Η εναλλακτική διατύπωση της Αστρολογίας ως «Ωροσκόπια» θεωρούμε ότι είναι σκοπίμως; άνιση. Είναι σαν να αντικαθιστούμε την Ομοιοπαθητική με τον όρο «Μαντζούνια» ή τα Οικονομικά με τον όρο «Χρηματιστηριακές προβλέψεις» ή τον όρο Ψυχολογία με τον όρο «Online ψυχολογικό τεστ». Τα ωροσκόπια είναι η πιο τετριμμένη, ανεξέλεγκτη και αμφιλεγόμενη εφαρμογή της αστρολογικής θεωρίας και η απόρριψή τους δεν απορρίπτει το σύνολο της Αστρολογίας. Η θεωρία ότι οι πλανήτες καθορίζουν την ανθρώπινη προσωπικότητα τη στιγμή της γέννησης δεν πλήττεται από την απόρριψη των ωροσκοπίων. Απεναντίας, το γεγονός ότι τα Ωροσκόπια πήραν τον μικρότερο βαθμό επιστημονικότητας μπορεί να οδηγήσει σε εφησυχασμό, αποσπώντας την προσοχή από δύο ανησυχητικά δεδομένα: 1) Ο βαθμός 1,9 στην κλίμακα της επιστημονικότητας είναι πολύ μεγάλος για μια φαιδρή πρακτική σαν τα ωροσκόπια και 2) Το σύνολο της Αστρολογίας εξακολουθεί να θεωρείται από το μέσο πολίτη της ΕΕ αρκετά επιστημονικό αντικείμενο και μάλιστα περισσότερο το 2005 από ό,τι το Στο ερώτημα αν η αστρολογία είναι επιστήμη ή ψευδοεπιστήμη δόθηκε μια ηχηρή απάντηση το 1975 με μια δήλωση που υπέγραψαν 186 επιφανείς επιστήμονες, μεταξύ των οποίων 18 νομπελίστες, η οποία δημοσιεύθηκε με τον τίτλο Objections to Astrology («Αντιρρήσεις στην Αστρολογία») στο περιοδικό The Humanist. Το ίδιο έτος η δήλωση συμπεριλήφθηκε μαζί με σχετικά άρθρα των δύο από τους 186 επιστήμονες (Bart J. Bok, Lawrence E. Jerome) σε ομότιτλο βιβλίο. Στο βιβλίο την υπογράφουν 192 επιστήμονες, μεταξύ των οποίων 19 νομπελίστες. Η δήλωση έχει ως εξής: «Επιστήμονες από πολλά γνωστικά πεδία θορυβήθηκαν από την αυξανόμενη αποδοχή που απολαμβάνει η αστρολογία σε πολλά μέρη του κόσμου. Εμείς, οι υπογράφοντες αστρονόμοι, αστροφυσικοί και επιστήμονες σε άλλα πεδία επιθυμούμε να επισημάνουμε στο κοινό να μην αποδέχεται αβασάνιστα τις προβλέψεις και τις συμβουλές που δίνουν κατ ιδίαν ή δημόσια οι αστρολόγοι. Εκείνοι που επιθυμούν να πιστεύουν στην αστρολογία πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι δεν υπάρχει καμία επιστημονική βάση στους ισχυρισμούς της. 137

138 Στα αρχαία χρόνια οι άνθρωποι πίστευαν τις προβλέψεις και τις συμβουλές των αστρολόγων, γιατί η αστρολογία ήταν αναπόσπαστο τμήμα της μαγικής κοσμοθεωρίας τους. Έβλεπαν τα ουράνια αντικείμενα ως οίκους ή οιωνούς των θεών και, έτσι, στενά συνδεδεμένα με τα γεγονότα που συνέβαιναν εδώ στη Γη δεν είχαν ιδέα για τις τεράστιες αποστάσεις που χωρίζουν τη Γη από τους πλανήτες και τους αστέρες. Σήμερα, που αυτές οι αποστάσεις μπορούν να υπολογιστούν και έχουν υπολογιστεί, μπορούμε πια να δούμε πόσο απειροελάχιστες είναι οι βαρυτικές και οι άλλες επιδράσεις από τους μακρινούς πλανήτες και τους ακόμα πιο μακρινούς αστέρες. Είναι απλά λάθος να φανταζόμαστε ότι οι δυνάμεις που ασκούν οι πλανήτες και οι αστέρες κατά τη στιγμή της γέννησής μας μπορούν καθ οιονδήποτε τρόπο να διαμορφώσουν το μέλλον μας. Είναι επίσης αναληθές ότι η θέση μακρινών ουράνιων αντικειμένων κάνει ορισμένες μέρες ή περιόδους πιο ευνοϊκές για συγκεκριμένες ενέργειες ή ότι το ζώδιο κάτω από το οποίο γεννήθηκε κάποιος προσδιορίζει τη συμβατότητα ή την ασυμβατότητά του με άλλους ανθρώπους. Γιατί πιστεύουν οι άνθρωποι στην αστρολογία; Σε αυτούς τους καιρούς της αβεβαιότητας πολλοί είναι εκείνοι που έχουν ανάγκη την ασφάλεια της καθοδήγησης στη λήψη αποφάσεων. Τους βολεύει να πιστεύουν σε ένα προκαθορισμένο από τις αστρικές δυνάμεις πεπρωμένο, που δεν είναι σε θέση να το ελέγξουν. Ωστόσο, πρέπει όλοι να αντιμετωπίσουμε τον πραγματικό κόσμο και να αντιληφθούμε ότι το μέλλον μας βρίσκεται μέσα μας και όχι στα άστρα. Θα νόμιζε κάποιος ότι, σε αυτήν την εποχή της εκτεταμένης διαφώτισης και εκπαίδευσης, δεν είναι απαραίτητο να καταδειχθεί η αβασιμότητα των δοξασιών που εδράζονται στη μαγεία και στην προκατάληψη. Κι όμως, η αποδοχή της αστρολογίας είναι διάχυτη στη σύγχρονη κοινωνία. Μας ενοχλεί ιδιαίτερα η επιπόλαια διάδοση αστρολογικών χαρτών, προβλέψεων και ωροσκοπίων από τα ΜΜΕ και από κατά τ άλλα έγκριτες εφημερίδες, περιοδικά και εκδότες βιβλίων. Το φαινόμενο αυτό θα συνεισφέρει 138

139 αναμφίβολα στην εξάπλωση του ανορθολογισμού και του σκοταδισμού. Πιστεύουμε ότι έχει έρθει η ώρα να αντικρούσουμε ευθέως και αποφασιστικά τους ανυπόστατους ισχυρισμούς των απατεώνων αστρολόγων. Πρέπει να γίνει ξεκάθαρο ότι όσοι εξακολουθούν να πιστεύουν στην αστρολογία το κάνουν παρά το γεγονός ότι αυτά που πιστεύουν δεν έχουν καμία επιστημονική βάση.» 208 Αν ως κριτήριο οριοθέτησης (του επιστημονικού από το μη επιστημονικό) δεχτούμε την αποδοχή μιας πρότασης ή θεωρίας από την επιστημονική κοινότητα, τότε η δήλωση αυτή του 1975 σημαίνει ότι η αστρολογία απέτυχε παταγωδώς να ικανοποιήσει αυτό το κριτήριο. Η αστρολογία οφείλει τη μακροβιότητά της στην αδυναμία της ανθρωπότητας να εξαλείψει την άγνοια. Η άγνοια επιτρέπει τη χειραγώγηση. Μια ευφάνταστη δοξασία ενδύεται επιστημονικούς όρους και αποκτά πιστούς οπαδούς ανάμεσα στους αδαείς. Αν η αστρολογία εμφανιζόταν ως μεταφυσική πρόταση, θα ήταν δύσκολο να επιχειρηματολογήσει κανείς εναντίον της. Αλλά ίσως τότε θα είχε μικρότερες πιθανότητες ευρείας αποδοχής, γιατί θα προσέκρουε στους ογκόλιθους των καθιερωμένων θρησκειών. Επιλέγει, λοιπόν, να εμφανιστεί ως επιστήμη. Καπηλεύεται τους όρους της επιστήμης. Μιλάει για «δυνάμεις» και «ενέργειες». Ποιες δυνάμεις και ποιες ενέργειες; Υπάρχουν στο Σύμπαν, σύμφωνα με τη γνωστή Φυσική, συγκεκριμένα είδη δυνάμεων και ενεργειών. Γνωρίζουμε τέσσερα είδη δυνάμεων στη φύση: τη βαρύτητα, την ηλεκτρομαγνητική δύναμη, την ισχυρή πυρηνική και την ασθενή πυρηνική δύναμη. Από αυτές, μόνο οι δύο πρώτες έχουν παρουσία στον μακρόσκοσμο. Είναι ενδιαφέρον να εξετάσουμε το μέγεθος των δυνάμεων που ασκούν σε έναν άνθρωπο οι πλανήτες και οι αστέρες, για να δούμε αν είναι πιθανό να ισχύουν οι ισχυρισμοί των αστρολόγων ότι οι θέσεις των πλανητών και των αστέρων 208 Bart J. Bok, Lawrence E. Jerome & Paul Kurtz, Objections to Astrology, Prometheus Books, 1975, σ

140 επηρεάζουν τη ζωή μας. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την πιο κοινή δύναμη, τη βαρύτητα. Με βάση τη μάζα του κάθε πλανήτη και την ελάχιστη απόστασή του από τη Γη, υπολογίζουμε, χρησιμοποιώντας τον Νόμο της Παγκόσμιας Έλξης 209, τη βαρυτική δύναμη που ασκεί σε ένα ανθρώπινο σώμα, έστω 100kg. Τα αποτελέσματα για όλους τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος δίνονται στον πίνακα Πίνακας Βαρυτική δύναμη που ασκούν οι πλανήτες στο ανθρώπινο σώμα Πλανήτης Μάζα Ελάχιστη απόσταση από τη Γη Δύναμη σε ένα σώμα 100 kg ( kg) ( 10 6 km) στην επιφάνεια της Γης ( 10-5 N) Ερμής 0, ,037 Αφροδίτη 4, Άρης 0, ,136 Δίας ,1 Κρόνος 569, ,264 Ουρανός 86, ,0088 Ποσειδώνας 102, ,0037 Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης, η βαρυτική δύναμη που ασκεί ένα φορτηγό ή λεωφορείο 3 τόνων σε ένα ανθρώπινο σώμα 100 kg σε απόσταση ενός μέτρου από αυτό είναι: F Φορτηγού N, δηλαδή ακριβώς ίση με τη δύναμη που ασκεί στο ίδιο σώμα ο πλανήτης Αφροδίτη. Τόση είναι και η δύναμη που ασκεί σε ένα ανθρώπινο σώμα ένα άλλο ανθρώπινο σώμα (100 kg) που έρχεται σε απόσταση 18 cm από το πρώτο. Τόση περίπου είναι η 209 F G M m G 2 r =, όπου F G η δύναμη βαρύτητας, Μ η μάζα του πλανήτη, m η μάζα του ανθρώπινου σώματος, r η απόσταση ανάμεσα στον πλανήτη και τη Γη και G=6, N m 2 kg -2 η σταθερά της παγκόσμιας έλξης. 140

141 απόσταση των κέντρων βάρους δύο σωμάτων που βρίσκονται σε επαφή. Άρα, σε ένα λεωφορείο όπου οι επιβάτες συνωστίζονται ασκούν μεταξύ τους βαρυτικές επιδράσεις αυτής της τάξεως. Πολύ μικρότερες, λόγω των πολύ μεγαλύτερων αποστάσεων που μεσολαβούν, είναι οι δυνάμεις που ασκούν οι αστέρες. Ο πιο κοντινός στη Γη αστέρας (αν εξαιρέσουμε τον Ήλιο), ο Άλφα του Κενταύρου, ασκεί σε ένα ανθρώπινο σώμα δύναμη περίπου N, δηλαδή δύο εκατομμύρια φορές μικρότερη από τη δύναμη που ασκεί ο Δίας ή ένα λεωφορείο. Ο αστέρας με τη μεγαλύτερη μάζα που γνωρίζουμε είναι ο R136a1, ένας κυανός υπεργίγαντας που απέχει από μας έτη φωτός. Αν βρισκόταν στην απόσταση του κοντινότερου αστέρα (του Άλφα του Κενταύρου), δηλαδή στα 4,37 έτη φωτός, η δύναμη που θα ασκούσε σε ένα ανθρώπινο σώμα θα ήταν περίπου N, περίπου φορές μικρότερη από τη δύναμη του Δία ή ενός λεωφορείου. Ανάλογα συμπεράσματα βγαίνουν, αν εξετάσουμε την ηλεκτρομαγνητική επίδραση των πλανητών. Εξάλλου, ηλεκτρομαγνητική επίδραση του Ήλιου είναι εκατομμύρια φορές ισχυρότερη από την αντίστοιχη επίδραση οποιουδήποτε ουράνιου αντικειμένου. 210 Η επίδραση αυτή οφείλεται αφενός στο ισχυρό μαγνητικό πεδίο του Ήλιου και αφετέρου στον ηλιακό άνεμο (φορτισμένα σωματίδια που ρέουν στον διαπλανητικό χώρο). Η ηλεκτρομαγνητική επίδραση του Ήλιου είναι αρκετά ισχυρή ώστε να προκαλεί φαινόμενα αισθητά πάνω στη Γη, κάτι που δεν καταφέρνει κανένα άλλο ουράνιο σώμα. Για παράδειγμα, ο ηλιακός άνεμος προκαλεί το σέλας, ενώ ηλεκτρομαγνητικές ριπές (απότομες αυξήσεις του μαγνητικού πεδίου) από τον Ήλιο προκαλούν διαταραχές στη γήινη ιονόσφαιρα, προβλήματα στις τηλεπικοινωνίες, διακοπές ρεύματος, ακόμα και ζημιές σε δορυφόρους. Αν θεωρηθεί ότι η ηλεκτρομαγνητική επίδραση των πλανητών, κατά πολύ μικρότερη αυτής του Ήλιου, παίζει κάποιο ρόλο στη ζωή μας, τότε θα έπρεπε να ληφθεί υπόψη, πρώτα και κύρια, η ηλεκτρομαγνητική επίδραση του Ήλιου. 210 Philip Plait, Bad astronomy: misconceptions and misuses revealed, from astrology to the moon landing "hoax", Wiley, New York, 2002, σ

142 Εξάλλου, η βαρυτική επίδραση του Ήλιου πάνω σε ένα σώμα στην επιφάνεια της Γης είναι επίσης πολύ μεγαλύτερη από τη συνισταμένη των βαρυτικών δυνάμεων όλων των πλανητών πάνω στο ίδιο σώμα. Για ένα σώμα 100 kg πάνω στην επιφάνεια της Γης η βαρυτική δύναμη του Ήλιου είναι περίπου 0,596 Ν. 211 Παρ όλα αυτά, ο Ήλιος δεν λαμβάνεται υπόψη στα ωροσκόπια. Για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό; Ενδεχομένως γιατί δεν είναι εμπορεύσιμος. Ένα ωροσκόπιο με βάση τη θέση του Ήλιου στον ουρανό θα ήταν πάγιο για το έτος, αφού το έτος είναι η περίοδος της (σχετικής) κίνησης του Ήλιου, που σημαίνει ότι σε δεδομένη ημερομηνία ο Ήλιος βρίσκεται κάθε χρόνο στην ίδια θέση. Συνεπώς, το ηλιακό ωροσκόπιο θα ήταν ένα και μοναδικό τεύχος για όλη μας τη ζωή, το οποίο θα μας πληροφορούσε ότι ο τάδε μήνας ή η ν-οστή εβδομάδα του έτους είναι ευμενής ή δυσμενής για τούτο ή για το άλλο. Έτσι, θα το αγοράζαμε άπαξ και δεν θα είχαμε ανάγκη τη διαρκή παρουσία και συνδρομή των αστρολόγων οι αστρολόγοι θα έμεναν χωρίς δουλειά. Αντίθετα, οι περίοδοι επανεμφάνισης των πλανητών στο ίδιο ζώδιο δεν συμπίπτουν με το έτος, διαφέρουν μεταξύ τους, κάποιες είναι πολύ μεγάλες (πολλά έτη) και, βέβαια, ο υπολογισμός της περιόδου επανεμφάνισης όλων μαζί των πλανητών στις ίδιες θέσεις δεν είναι ένα έργο που μπορεί να εκτελεστεί από τον μέσο άνθρωπο. Είναι αμφίβολο και αν το κάνουν οι αστρολόγοι. Έτσι, αν θέλουμε να μάθουμε τι κρύβουν οι ουράνιοι συνδυασμοί, πρέπει να καταφεύγουμε καθημερινά στον αστρολόγο, ο οποίος (υποτίθεται) είναι σε θέση να αποκωδικοποιεί τον εκάστοτε συσχετισμό των θέσεων που παρατηρεί στον ουρανό. Συσχετισμός που άγνωστο πότε θα επαναληφθεί, επομένως η όποια πρόβλεψη έχει ισχύ μόνο για τη συγκεκριμένη μέρα (ή έστω εβδομάδα). Ο Ήλιος, πάντως, λαμβάνεται υπόψη στον καθορισμό των ζωδίων. Για την ακρίβεια, η θέση του Ήλιου τη στιγμή της γέννησης ενός ανθρώπου είναι μέσα στα όρια ενός ζωδιακού αστερισμού. Από αυτόν τον ζωδιακό αστερισμό προκύπτει το ζώδιο του ανθρώπου. Μήπως, λοιπόν, οι αστρολόγοι έχουν κάποιο δίκιο να συνδέουν το 211 Υπολογισμένη με βάση τη μέση απόσταση Γης-Ήλιου. 142

143 ζώδιο με την προσωπικότητα, μια που ο Ήλιος έχει τόσο ισχυρό βαρυτικό και ηλεκτρομαγνητικό πεδίο; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι η εξής: Έστω και αν δεχόμασταν τις υποτιθέμενες επιδράσεις του Ήλιου και των πλανητών στην ανθρώπινη ζωή και τις αποδίδαμε στις γνωστές φυσικές δυνάμεις, τότε η κρίσιμη μεταβλητή που θα ρύθμιζε αυτές τις επιδράσεις είναι η απόσταση του Ήλιου και των πλανητών από τη Γη και όχι ο ζωδιακός αστερισμός στον οποίο ο Ήλιος ή ο κάθε πλανήτης προβάλλεται στον ουρανό. Ο λόγος είναι ότι και οι δύο μακροσκοπικές φυσικές δυνάμεις (βαρυτική και ηλεκτρομαγνητική) ακολουθούν τον νόμο του αντίστροφου τετραγώνου της απόστασης. Αυτό σημαίνει δύο πράγματα: Πρώτον, ότι το μέτρο τους μεταβάλλεται εκθετικά με την απόσταση, π.χ. διπλασιασμός της απόστασης σημαίνει υποτετραπλασιασμό της δύναμης. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι οι αποστάσεις των πλανητών από τη Γη μεταβάλλονται πάρα πολύ, αφού μπορεί η Γη και ένας πλανήτης να βρίσκονται πάνω στην ίδια ακτίνα με κέντρο τον Ήλιο (τότε ή απόσταση Γης-πλανήτη είναι η ελάχιστη) ή σε αντικείμενες ακτίνες (τότε η απόσταση Γης-πλανήτη είναι η μέγιστη) ή, φυσικά, σε οποιαδήποτε ενδιάμεση σχέση. Έτσι, ενώ η ελάχιστη απόσταση του Άρη, για παράδειγμα, από τη Γη είναι 56 εκατομμύρια χιλιόμετρα (βλ. Πίνακα 4.10), η μέγιστη είναι περίπου 400 εκατομμύρια χιλιόμετρα. Με απλούς υπολογισμούς συνάγεται ότι η βαρυτική δύναμη που ασκεί ο Άρης στη Γη ή σε οποιοδήποτε σώμα πάνω στην επιφάνεια της Γης κυμαίνεται έντονα: η μέγιστη τιμή της είναι περίπου 50 φορές μεγαλύτερη από την ελάχιστη. Δεύτερον, το μέτρο αυτών των δυνάμεων (που ακολουθούν τον νόμο του αντίστροφου τετραγώνου της απόστασης) υπακούει σε σφαιρική συμμετρία, που σημαίνει ότι δεν εξαρτάται από τη θέση του Ήλιου ή του πλανήτη στην ουράνια σφαίρα, συνεπώς ούτε από τον ζωδιακό αστερισμό στον οποίο αυτός προβάλλεται. Επομένως, κάθε αναφορά του τύπου «ο Ήλιος είναι στον Κριό» ή «ο Άρης βρίσκεται στον Υδροχόο» ή «ο Ερμής είναι ανάδρομος» δεν έχει απολύτως κανένα φυσικό περιεχόμενο που να δικαιολογεί κάποια επίδραση στη Γη ή στη ζωή πάνω στη Γη. Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι οι αναφορές των αστρολόγων σε «δυνάμεις» και «ενέργειες» των πλανητών, που επιδρούν στον άνθρωπο, δεν έχουν φυσική 143

144 θεμελίωση. Πρόκειται, ξεκάθαρα, για καπήλευση επιστημονικών όρων, με σκοπό την απόδοση κύρους στα μυθεύματα της αστρολογίας. Υπάρχει, ωστόσο, η άποψη ότι έλλειψη φυσικής θεμελίωσης δεν καθιστά μια θεωρία μη επιστημονική. Ο Paul R. Thagard φέρνει παραδείγματα θεωριών που, όταν εμφανίστηκαν, δεν μπορούσαν να στηριχτούν σε κανέναν τότε γνωστό φυσικό μηχανισμό: Όταν ο Wegener εισηγήθηκε τη μετατόπιση των λιθοσφαιρικών πλακών, δεν ήταν γνωστός κανένας μηχανισμός για να τη στηρίξει επίσης, όταν η σχέση ανάμεσα στο κάπνισμα και τον καρκίνο καταδείχτηκε στατιστικά, ο ακριβής μηχανισμός της καρκινογένεσης ήταν άγνωστος. 212 Αλλά αν δεχτούμε την άποψη του Thagard, τότε ανοίγουμε τον δρόμο στην αποδοχή οποιασδήποτε θεωρίας, υπόθεσης, εικασίας. Συντασσόμαστε με τον μεθοδολογικό αναρχισμό του Paul Feyerabend, που συνοψίζεται στο μότο του: «όλα επιτρέπονται» ( anything goes ). Αν, από την άλλη μεριά, επιλέξουμε να μην ενδώσουμε στον μεθοδολογικό αναρχισμό, τότε μπορούμε να δούμε ότι κάθε θεωρία πριν βρει φυσική θεμελίωση και γίνει αποδεκτή από την επιστημονική κοινότητα δεν είναι τίποτα παραπάνω από θεωρία, ανοικτή στη διάψευση. Η μετατόπιση των λιθοσφαιρικών πλακών και η σχέση καπνίσματος-καρκίνου ήταν και ίσως είναι ακόμα ακριβώς αυτό: θεωρίες ανοικτές στη διάψευση, ανοχύρωτες απέναντι στην απόρριψη. Για καθεμία τέτοια θεωρία που στην πορεία έγινε αποδεκτή υπάρχουν πολλές που απορρίφθηκαν χαρακτηριστικό παράδειγμα η θεωρία του αιθέρα (ρευστό που υποτίθεται ότι γεμίζει το Σύμπαν γύρω από τη σφαίρα της Γης). Η a posteriori φυσική θεμελίωση κάποιων θεωριών δεν νομιμοποιεί την a priori «επιστημονικοποίηση» όλων των θεωριών που δεν έχουν θεμελιωθεί, με το επιχείρημα ότι ίσως και αυτές κάποτε να θεμελιωθούν. Το τελευταίο επιχείρημα είναι μια εικασία και είναι λογικά άκυρο να υποστηρίζεται μια εικασία με μια άλλη εικασία. 212 Paul R. Thagard, Why Astrology is a Pseudoscience, PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1978, Volume One: Contributed Papers. (1978), pp

145 Βέβαια, η στατιστική, ακόμα και όταν δεν έχει οδηγήσει σε φυσική θεμελίωση, είναι μια ισχυρή ένδειξη που δεν μπορεί να αγνοηθεί. Τέτοιο παράδειγμα είναι η συσχέτιση καπνίσματος-καρκίνου. Αλλά στην περίπτωση της αστρολογίας δεν είναι γνωστή ούτε κάποια στατιστική επαλήθευση των προτάσεων και προβλέψεών της. Αντιθέτως, υπάρχουν πειράματα που αποδεικνύουν το ανυπόστατο των ισχυρισμών της. 213 Επιπλέον στην περίπτωση της συσχέτισης του καπνίσματος με τον καρκίνο, γνωρίζουμε τουλάχιστον με βεβαιότητα ότι το τσιγάρο περιέχει τοξικές για τον άνθρωπο ουσίες, οπότε είναι εύλογο, σε συνδυασμό με τα στατιστικά ευρήματα, να ενοχοποιηθεί το κάπνισμα για καρκινογένεση, ακόμα και αν ο ακριβής μηχανισμός της δεν είναι γνωστός. Υπάρχει δηλαδή, στην υπόθεση που κάνουμε, μια φυσική βάση πάνω στην οποία μπορούμε να εργαστούμε. Ενώ στην περίπτωση της αστρολογίας απουσιάζει κάθε τέτοια βάση. Η φυσική θεμελίωση είναι απαραίτητη ως λυδία λίθος πάνω στην οποία δοκιμάζεται η αλήθεια ανταγωνιστικών θεωριών. Ακόμα και αν η αστρολογία είχε να επιδείξει ισχυρή στατιστική επιβεβαίωση των ισχυρισμών της, θα εξακολουθούσε να τελεί υπό αμφισβήτηση. Διότι η στατιστική το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να καταδείξει μια σχέση, δεν είναι σε θέση και να την ερμηνεύσει. Αν, για παράδειγμα, εμφανιστεί κάποτε μια μελέτη που θα δείχνει ισχυρή στατιστική σχέση ανάμεσα στον μήνα γέννησης ενός ανθρώπου και στη συμπεριφορά του ή στον χαρακτήρα του ή στις κλίσεις του ή σε οποιαδήποτε ιδιότητά του, θα σημάνει κάτι τέτοιο την επαλήθευση της αστρολογίας; Θα σημάνει την αναγόρευσή της σε επιστήμη; Όχι. Γιατί υπάρχουν και ανταγωνιστικές θεωρίες. Ας πούμε, η εποχολογία λέει ότι ο μήνας γέννησης επηρεάζει την προσωπικότητα του ανθρώπου, λόγω του ότι οι εμπειρίες και τα ερεθίσματα των πρώτων εβδομάδων της ζωής, όταν ακόμα αναπτύσσονται οι εγκεφαλικές συνάψεις, είναι καθοριστικά. Έτσι, ένα βρέφος που 213 βλέπε: Jayant V. Narlikar, Sudhakar Kunte, Narendra Dabholkar and Prakash Ghatpande, A statistical test of astrology, Current Science, vol. 96, No. 5, 10 March 2009 Manoj Komath, Testing astrology, Current Science, vol. 96, No. 12, 25 June 2009 John H. McGrew & Richard M. McFall, A Scientific Inquiry Into the Validity of Astrology, Journal of Scientific Exploration, Vol. 4, No. I, pp ,

146 γεννιέται τον Ιανουάριο και περνά τις πρώτες εβδομάδες μέσα στο σπίτι, τυλιγμένο σε κουβέρτες και με φτωχά ερεθίσματα θα αναπτύξει διαφορετική προσωπικότητα από ένα βρέφος που γεννιέται τον Ιούνιο και απολαμβάνει συχνές βόλτες και επαφή με πολλούς ανθρώπους, με τον αέρα και το φως, με εναλλασσόμενες εικόνες, ήχους αρώματα. Εξάλλου, το μητρικό γάλα έχει διαφορετική σύσταση ανάλογα με την εποχή, διότι με την εποχή διαφοροποιείται και η διατροφή της μητέρας. Αυτά λέει η εποχολογία και, μάλιστα, τα λέει με πιο πειστικό φυσικό υπόβαθρο σε σχέση με την αστρολογία. Ας θεωρήσουμε, όμως, ότι ούτε η εποχολογία έχει επαρκή φυσική θεμελίωση. Παρ όλα αυτά, αν έχουμε δεχτεί ότι «όλα επιτρέπονται», την αναγνωρίζουμε και αυτήν ως επιστημονική θεωρία. Μα τότε, έχουμε δύο επιστημονικές θεωρίες, την αστρολογία και την εποχολογία, που εξηγούν με διαφορετικό τρόπο το ίδιο φαινόμενο: τη στατιστική σχέση του μήνα γέννησης με τον χαρακτήρα. Μπορεί να αληθεύουν και οι δύο ταυτόχρονα; Ποια από τις δύο ή, ενδεχομένως, τις τρεις, τις τέσσερις, τις Ν πρέπει να αποδεχτούμε; Η κυνική απάντηση είναι: αυτήν που αποφέρει τα περισσότερα κέρδη στους επαγγελματίες της «πρόβλεψης». Δηλαδή την αστρολογία, αφού η εποχολογία είναι μια σταθερή σχέση που δίνεται άπαξ δεν έχει μεταβλητούς συσχετισμούς (όπως οι θέσεις των πλανητών), για την αποκωδικοποίηση των οποίων απαιτείται η μεσολάβηση ειδικών «γκουρού». Σημείωση: Ενάντια στην αστρολογία διατυπώνονται αναρίθμητα ευσταθή επιχειρήματα, που στοχεύουν σε προβλήματα της αστρολογικής θεωρίας. Κλασικά παραδείγματα τέτοιων προβλημάτων είναι: Το «λάθος των ζωδίων». Στην ημερομηνία της γέννησής μας η αστρολογία αντιστοιχίζει λάθος ζώδιο, διότι εφαρμόζει ακόμα σήμερα τον ζωδιακό κύκλο όπως εκείνος έχει οριστεί πριν από δύο χιλιετίες. Αλλά, στο μεταξύ, η μετάπτωση των ισημεριών της Γης έχει μετατοπίσει τον ζωδιακό κύκλο κατά περίπου ένα ζώδιο. Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι αν πριν από δύο χιλιάδες χρόνια σε ορισμένη ημερομηνία, ας πούμε στις 30 Μαρτίου, ο Ήλιος ήταν στον Κριό, στην εποχή μας στην ίδια ημερομηνία ο Ήλιος βρίσκεται στους Ιχθύες. Κι όμως, η 146

147 αστρολογία εξακολουθεί να αποδίδει το ζώδιο του Κριού σε όποιον γεννιέται στις 30 Μαρτίου. Η παράλειψη του Οφιούχου. Ενώ οι ζωδιακοί αστερισμοί (δηλαδή οι αστερισμοί από τους οποίους διέρχεται ο Ήλιος κατά τη διάρκεια του έτους) είναι δεκατρείς, οι αστρολόγοι χρησιμοποιούν τους δώδεκα. Ο αστερισμός που δεν λαμβάνουν υπόψη είναι ο Οφιούχος. Η διάρκεια παραμονής του Ήλιου μέσα στα όρια ενός αστερισμού, όπως αυτά έχουν οριστεί από τη Διεθνή Αστρονομική Ένωση (IAU) το 1930 δεν είναι ίδια για όλους τους αστερισμούς και ίση με έναν μήνα, όπως διατείνονται ή αφήνουν να εννοηθεί οι αστρολόγοι. Αντιθέτως, είναι διαφορετική για κάθε αστερισμό και παίρνει τιμές από 8,4 ημέρες (στον Σκορπιό) έως 44,5 ημέρες (στην Παρθένο). 214 Αυτά μα και πολλά άλλα τέτοια προβλήματα είναι ουσιώδη και ζητούν λύση, ωστόσο θεωρούμε ότι δεν έχει νόημα να στηρίξουμε την πολεμική μας κατά της αστρολογίας σε τέτοιου είδους προβλήματα. Ο λόγος είναι ότι αυτά δεν αρκούν για τον αποκλεισμό της αστρολογίας από τον χώρο της επιστήμης. Πράγματι, ακόμα και οι πιο κλασικές επιστήμες, όπως η Φυσική, η Βιολογία ή η Ιατρική έχουν κάποτε αστοχήσει, έχουν κάνει λάθη ή παραλείψεις και, αναμφίβολα, δεν θα πάψουν ποτέ να κάνουν. Στο μέλλον δεν αποκλείεται η αστρολογία να επικαλεστεί, ευφυώς, το δικαίωμα του λάθους, να ομολογήσει τις αμαρτίες της, να αναθεωρήσει, να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα και να απαιτήσει, υπό το φως των νέων παραδοχών της, την αναγνώρισή της ως επιστήμη. Και αν έχουμε στηρίξει την επιχειρηματολογία της απόρριψής της σε αυτά τα προβλήματα, τότε, όταν η αστρολογία τα λύσει, θα είμαστε αναγκασμένοι να την αποδεχτούμε. Όμως, προβλήματα της αστρολογικής θεωρίας σαν τα τρία που αναφέρθηκαν παραπάνω είναι περιφερειακά, όχι κεντρικά. Θα ήταν πιο αποτελεσματικό και συνετό να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στα κεντρικά προβλήματα και όχι στα περιφερειακά. Αυτό επιχειρήσαμε να κάνουμε εδώ

148 Μια δική μας έρευνα σχετικά με την Αστρολογία Σκοπός αυτής της έρευνας ήταν να εξετάσει τις αντιλήψεις φοιτητών όσον αφορά την αστρολογία. Η ιδιότητα του φοιτητή σημαίνει, ή θα έπρεπε να σημαίνει, κάποια γενική μόρφωση και κάποια ικανότητα κριτικής σκέψης. Δεν μας ενδιέφεραν φοιτητές με εξειδικευμένη γνώση (π.χ. φοιτητές του τμήματος Φυσικής, που έχουν παρακολουθήσει μαθήματα Αστρονομίας), θέλαμε να δούμε σε ποιον βαθμό οξύνει τη σκέψη και ενισχύει τον ρόλο της λογικής στις αποφάσεις η γενική παιδεία. Έτσι, εξετάσαμε τις αντιλήψεις φοιτητών και φοιτητριών από το Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (27) και από το Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής (68). Σε αυτά τα τμήματα δεν διδάσκεται κανένα μάθημα Αστρονομίας, υποχρεωτικό ή κατ επιλογή. Το 88% του δείγματος είναι γυναίκες και το 12% άντρες. Το 52% τριτοετείς, το 21% δευτεροετείς, το 9% πρωτοετείς, το 7% τεταρτοετείς και το 11% στο 5ο έτος ή σε μεγαλύτερο. Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος του ερωτηματολογίου. Το ερωτηματολόγιο δίνεται στο Παράρτημα 4.IV. Το ερωτηματολόγιο μοιράστηκε στους φοιτητές χωρίς προηγούμενη προειδοποίηση, στην αρχή του μαθήματος, από τον διδάσκοντα. Ο διδάσκων διευκρίνισε ότι το ερωτηματολόγιο εξυπηρετεί ερευνητικούς σκοπούς και ότι δεν πρόκειται να παίξει κανένα ρόλο στην αξιολόγηση ή τη βαθμολογία των φοιτητών. Ζήτησε από τους φοιτητές να το συμπληρώσουν ανώνυμα. Τους εξήγησε ότι από τις απαντήσεις τους θα διαμορφωθούν ερευνητικά συμπεράσματα, γι αυτό όφειλαν να απαντήσουν σοβαρά και υπεύθυνα. Δεν έθεσε χρονικό όριο. Επέβλεπε τους φοιτητές όση ώρα εκείνοι συμπλήρωναν το ερωτηματολόγιο. Τα αποτελέσματα αποδίδονται γραφικά στις εικόνες 4.15 έως 4.19, που ακολουθούν. 148

149 Γνωρίζετε το ζώδιό σας; Ποσοστό απαντήσεων (%) ΝΑΙ 1 ΌΧΙ Εικόνα 4-15 Ποσοστό απαντήσεων (%) Γνωρίζετε τον ωροσκόπο σας; ΝΑΙ ΌΧΙ Εικόνα 4-16 Ποιος χαρακτηρισµός περιγράφει καλύτερα την αστρολογία; Ποσοστό απαντήσων (%) Επιστήµη Μύθος Ευχάριστη απασχόληση Απάτη Εικόνα

150 Προτάσεις που ελέγχονται επιστηµονικά Υπάρχει διαφορά αστρονοµίας-αστρολογίας Θέσεις πλανητών επηρεάζουν τη ζωή µας εν έχουν σηµασία οι φυσικοί νόµοι, αλλά αυτά που βλέπω Άνθρωποι ταιριάζουν ανάλογα µε το ζώδιό τους Αστρολογία αληθεύει για τις προσωπικότητες των ανθρώπων Σίγουρα ΝΑΙ Νοµίζω ΝΑΙ εν γνωρίζω Νοµίζω ΟΧΙ Σίγουρα ΟΧΙ 0% 20% 40% 60% 80% 100% Εικόνα 4-18 Προτάσεις ψυχολογικές Έχω κάνει κρατήσεις - θα τις ακύρωνα εν έχω κάνει κρατήσεις - θα ανέβαλλα το ταξίδι Βιβλία δίνουν κύρος στην αστρολογία Κάποιοι αστρολόγοι εµπνέουν εµπιστοσύνη Σίγουρα ΝΑΙ Νοµίζω ΝΑΙ εν γνωρίζω Νοµίζω ΟΧΙ Σίγουρα ΟΧΙ 0% 20% 40% 60% 80% 100% Εικόνα 4-19 Διαπιστώνουμε ότι σχεδόν όλοι οι φοιτητές γνωρίζουν το ζώδιό τους (Εικόνα 4-15). Αυτό, βέβαια, είναι απόλυτα αναμενόμενο. Όμως, περισσότεροι από τους μισούς γνωρίζουν και τον ωροσκόπο 215 τους (Εικόνα 4-16). Εξάλλου, το 9% θεωρεί την αστρολογία επιστήμη. Το 21% τη θεωρεί μύθο, το 14% τη θεωρεί απάτη, ενώ η πλειονότητα του δείγματος (56%) τη θεωρεί ευχάριστη απασχόληση (Εικόνα 4-17). Πολύ σωστά το 82 τοις εκατό του δείγματος θεωρεί ότι υπάρχει ουσιαστική διαφορά περιεχομένου ανάμεσα στην Αστρονομία και την αστρολογία (Εικόνα 4-18). Όμως, μεγάλα ποσοστά του δείγματος θεωρούν ότι: οι θέσεις των πλανητών επηρεάζουν τη ζωή μας (36%) 215 Ωροσκόπος ενός ατόμου είναι το ζώδιο που ανέτελλε την ώρα της γέννησης στον τόπο της γέννησης αυτού του ατόμου. 150

151 δεν έχει σημασία αν οι ισχυρισμοί της αστρολογίας στηρίζονται ή όχι σε φυσικούς νόμους, σημασία έχει ότι τους βλέπω να επαληθεύονται στην καθημερινή ζωή (36%) κάποιοι άνθρωποι ταιριάζουν ή δεν ταιριάζουν μεταξύ τους, ανάλογα με το ζώδιό τους (60%) κάποιοι από τους ισχυρισμούς της αστρολογίας σχετικά με τις προσωπικότητες των ανθρώπων επιβεβαιώνονται τόσο συχνά που, δεν μπορεί, κάποια αλήθεια θα υπάρχει σ αυτούς (64%) Εξάλλου, το 51% δέχεται ότι κάποιοι αστρολόγοι εμπνέουν εμπιστοσύνη (Εικόνα 4-19). Το 45% θεωρεί ότι η ύπαρξη βιβλίων αστρολογίας προσδίδει κύρος στην αστρολογία (Εικόνα 4-19). Σε περίπτωση που το ωροσκόπιο συμβούλευε αναβολή ενός ταξιδιού, γιατί «είναι πιθανό να συμβεί κάτι δυσάρεστο», το 13% θα σκεφτόταν να αναβάλει το ταξίδι εφόσον δεν έχει κάνει κρατήσεις, ενώ, αν έχουν ήδη γίνει κρατήσεις, το 4% ενδεχομένως θα τις ακύρωνε (Εικόνα 4-19). Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι μεγάλο ποσοστό του δείγματος αποδίδει αξιοπιστία στους ισχυρισμούς της αστρολογίας. Το γεγονός ότι ένας στους δέκα φοιτητές θεωρεί την αστρολογία επιστήμη είναι απογοητευτικό. Το γεγονός ότι το 56% του δείγματος θεωρεί την αστρολογία ευχάριστη απασχόληση είναι κρίσιμο. Η αστρολογία είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο με σοβαρές προεκτάσεις. Η προβολή της ως ευχάριστη απασχόληση, ως παιγνιώδης γρίφος, ως αφετηρία επικοινωνίας, ως τάση της μόδας, ως απαραίτητο αξεσουάρ του σύγχρονου life style, έχει ως αποτέλεσμα τη χαλάρωση των αντιστάσεων, τη μερική ή ολική συγκατάβαση, την απενοχοποίηση, την αποδοχή. Διασκεδάζοντας τις εντυπώσεις, η αστρολογία καταφέρνει να επιβιώνει και να ανθεί, παραδόξως, σε μια εποχή όπου η επιστήμη και η τεχνολογία καλπάζουν. Επιβεβαιώνεται, λοιπόν, η ανθεκτικότητα της πλάνης και η δυσκινησία της γνώσης, ιδιότητες που αποτελούν το σκληρό υπόστρωμα της σύγχρονης αμάθειας (βλ. 2.1). 151

152 5. ΧΑΜΗΛΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΜΑΣ: ΠΙΘΑΝΕΣ ΑΙΤΙΕΣ & ΠΙΘΑΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ «Κάθε πρόβλημα εμπεριέχει τους σπόρους της λύσης του.» Stanley Arnold Από τις έρευνες του Ευρωβαρόμετρου και τους διεθνείς διαγωνισμούς της PISA που παρουσιάστηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο προκύπτει μια εικόνα της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών στη χώρα μας όχι καλή. Τόσο σε επίπεδο γενικού πληθυσμού (Ευρωβαρόμετρο 2005) όσο και σε επίπεδο μαθητών (PISA) η Ελλάδα καταλαμβάνει τις τελευταίες θέσεις. Εξάλλου, οι δικές μας έρευνες στον χώρο του ΑΠΘ (με φοιτητές και μετεκπαιδευόμενους δασκάλους) έδειξαν σοβαρές ελλείψεις και παρανοήσεις. Σε αυτό το κεφάλαιο αναζητούμε αιτίες και λύσεις του χαμηλού (συγκριτικά, τουλάχιστον) επιπέδου δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών στη χώρα μας Πιθανές Αιτίες 1. Εκτιμάται ότι σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού είναι λειτουργικά αναλφάβητο. Σε άρθρο της εφημερίδας Το Βήμα με τίτλο «Ο νέος αναλφαβητισμός» 216 (11/8/2011) διαβάζουμε: «Σοκ προκάλεσαν τα αποτελέσματα μιας πεντάχρονης έρευνας που έγινε στις ΗΠΑ, τα οποία αποκαλύπτουν ότι 40 εκατομμύρια Αμερικανοί είναι αναλφάβητοι. Το ίδιο σοκ είχε προκαλέσει και στη Γαλλία πριν από λίγα χρόνια η ανακάλυψη ότι το 20% των ενηλίκων αλλά και των νέων παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες στον χειρισμό της γραπτής γλώσσας

153 Και στην Ελλάδα; Ενώ ήδη, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή (2001), οι πτυχιούχοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (ΑΕΙ-ΤΕΙ) έφτασαν στον αριθμόρεκόρ , περίπου 4 εκατομμύρια κάτοικοι ηλικίας 16 ετών και άνω, κοντολογίς ο ένας στους δύο, δεν έχουν ολοκληρώσει το υποχρεωτικό 9χρονο σχολείο (Δημοτικό- Γυμνάσιο). Ωστόσο τα τελευταία χρόνια μια «άλλη» μορφή αναλφαβητισμού έρχεται να πυκνώσει τις παλιές στρατιές των οργανικά αναλφάβητων με νέο αίμα. Σε χιλιάδες μαθητές, οι οποίοι ολοκληρώνουν τις γυμνασιακές και λυκειακές σπουδές τους, παρατηρούνται σοβαρά προβλήματα κατανόησης ενός κειμένου, αδυναμία να εκφραστούν για κάποιο ζήτημα, να συντάξουν μια ολοκληρωμένη πρόταση στο χαρτί, να συνδυάσουν τις γνώσεις που έχουν λάβει προκειμένου να εξηγήσουν ένα απλό φυσικό φαινόμενο ή ένα κοινωνικό ή ιστορικό γεγονός.» Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός είναι διεθνές φαινόμενο. Έρευνα που έγινε στις ΗΠΑ και δημοσιεύτηκε τον Οκτώβριο του 2006 διαπίστωσε ότι οι νέοι δεν είναι καλά προετοιμασμένοι για τον εργασιακό στίβο. 217 Για τους σκοπούς της έρευνας καταγράφηκαν οι απόψεις 400 εργοδοτών από διάφορα σημεία των ΗΠΑ σχετικά με την καταλληλότητα προσληφθέντων που πρόσφατα είχαν ξεκινήσει τον εργασιακό τους βίο. Οι εργοδότες κλήθηκαν να ορίσουν τα προσόντα που θεωρούν απαραίτητα για τρεις κατηγορίες υπαλλήλων: 1) αποφοίτους λυκείου, 2) αποφοίτους τεχνικών ή πανεπιστημιακών σχολών διετούς φοίτησης και 3) αποφοίτους πανεπιστημιακών σχολών τετραετούς φοίτησης. Τα πιο σημαντικά προσόντα που ανέφεραν οι εργοδότες είναι: Επαγγελματισμός/Εργασιακή ηθική Προφορική και γραπτή επικοινωνία Ομαδικότητα/Συνεργασιμότητα Κριτική σκέψη/ικανότητα λύσης προβλημάτων 217 Are They Really Ready To Work? Employers Perspectives on the Basic Knowledge and Applied Skills of New Entrants to the 21st Century U.S. Workforce,

154 Οι εργοδότες αξιολόγησαν τους υπαλλήλους τους που πρόσφατα είχαν ξεκινήσει τον εργασιακό τους βίο ως εξής: Οι απόφοιτοι Λυκείου είναι: «Ανεπαρκείς» στις βασικές γνώσεις και ικανότητες της Γραφής στην Αγγλική, των Μαθηματικών και της Κατανόησης Κειμένου «Ανεπαρκείς» στη Γραπτή Επικοινωνία και στην Κριτική σκέψη/ικανότητα λύσης προβλημάτων, οι οποίες αμφότερες εξαρτώνται ενδεχομένως από βασικές γνώσεις και ικανότητες «Ανεπαρκείς» σε Επαγγελματισμό/Εργασιακή ηθική «Επαρκείς» σε τρεις «πολύ σημαντικές» εφαρμοσμένες ικανότητες: Εφαρμογές Πληροφορικής, Ευελιξία και Ομαδικότητα/Συνεργασιμότητα Οι απόφοιτοι σχολών τριτοβάθμιας εκπαίδευσης διετούς και τετραετούς φοίτησης είναι: Καλύτερα προετοιμασμένοι από τους αποφοίτους Λυκείου για τις θέσεις εργασίας που δεν απαιτούν προϋπηρεσία «Ανεπαρκείς» στη Γραφή στην Αγγλική και στη Γραπτή Επικοινωνία «Ανεπαρκείς» στην Ηγεσία Κρατάμε εδώ ότι σε όλες τις κατηγορίες νεοπροσληφθέντων οι εργοδότες διαπίστωσαν ανεπάρκεια στη Γραφή και στη Γραπτή Επικοινωνία. Σε παρόμοια έρευνα που έγινε στη Γαλλία, η οποία όμως εστιάστηκε σε εργασιακές θέσεις που δεν απαιτούν πανεπιστημιακή μόρφωση (θέσεις τεχνίτη, επιπλοποιού, γραμματέως, ανθοπώλισσας, μάγειρα κ.α.) το γενικό συμπέρασμα είναι ότι οι νέοι δεν κατέχουν τις γνώσεις και τους απαραίτητους κανόνες, ώστε να αναλάβουν τα καθήκοντα για τα οποία προορίζονται. 218 Αλλά ούτε στα πανεπιστήμια είναι καλύτερη η κατάσταση, επισημαίνει η Γαλλίδα δημοσιογράφος Natacha Polony: «Όλο και περισσότεροι καθηγητές στα αμφιθέατρα των πανεπιστημίων έρχονται 218 Natacha Polony, Τα χαμένα παιδιά μας, 2007, σ

155 αντιμέτωποι με φοιτητές που δεν έχουν τις βάσεις για τον κλάδο που ακολουθούν. Φοιτητές συχνά ανίκανους να αναπτύξουν επιχειρήματα και να προβούν σε συλλογισμούς, φοιτητές χωρίς κανένα ενδιαφέρον για ό,τι δεν έχει άμεση χρησιμότητα.» 219 Σε τέτοιο σημείο διαπιστώνεται έλλειψη γενικής παιδείας, ώστε το 2004 η υψηλού κύρους Σχολή του Λούβρου αναγκάστηκε να ανακοινώσει την οργάνωση μαθημάτων γενικής παιδείας για τους πρωτοετείς φοιτητές της. 220 Η Σχολή του Λούβρου δεν είναι η μοναδική που εφαρμόζει αυτήν την πρακτική. Εκτιμάται ότι έως και το 41 τοις εκατό των πρωτοετών φοιτητών στα πανεπιστήμια των ΗΠΑ εγγράφεται σε προγράμματα επανορθωτικών μαθημάτων (remedial coursework) που προσφέρουν τα πανεπιστήμια. Τέτοια προγράμματα έχουν αρχίσει να εμφανίζονται και σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. 221 Τα παραπάνω στοιχεία μάς λένε ότι στην Ελλάδα, όπως επίσης στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, διαπιστώνεται λειτουργικός αναλφαβητισμός σε σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού. Προφανώς, λοιπόν, όσον αφορά το ποσοστό του πληθυσμού που εκτιμάται ότι είναι λειτουργικά αναλφάβητο δεν έχει νόημα να συζητάμε για δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών. Η γνώση είναι οικοδόμημα και, όταν απουσιάζουν τα θεμέλια, είναι μάταιο να αναζητούμε τους ανώτερους ορόφους. 2. Δεν έχει γίνει επαρκώς αντιληπτή η σημασία της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών. Συγκεκριμένα, δεν συζητιέται, και σίγουρα δεν έχει εμπεδωθεί, η ιδέα ότι η κατανόηση των Φυσικών Επιστημών σε έναν κόσμο τεχνολογικό είναι, όπως έχει αναλυθεί παραπάνω, εργαλείο επιβίωσης. Το συμπέρασμα της έρευνας του Ευρωβαρόμετρου (2010), η οποία παρουσιάστηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, είναι ενδεικτικό: Οι Έλληνες πιστεύουν κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από το συνολικό δείγμα ότι δεν είναι απαραίτητο για την καθημερινή τους ζωή να έχουν επιστημονικές γνώσεις. Αν αυτό πιστεύουν οι Έλληνες, ειδικά δε αν το πιστεύουν 219 ο.π., σ ο.π., σ

156 αυτό από τη μαθητική τους ηλικία, τότε δεν έχουν κανέναν λόγο να προσπαθούν να κατανοήσουν ένα γνωστικό πεδίο που, αν μη τι άλλο, είναι απαιτητικό στην κατανόησή του. Εξαιρούνται όσοι έχουν φυσική κλίση, έμφυτη αγάπη, προς τις Φυσικές Επιστήμες: για εκείνους η κατανόηση των Φυσικών Επιστημών είναι εσωτερική ανάγκη. Αλλά τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν μικρό ποσοστό του γενικού συνόλου. 3. Κακές επιδόσεις σε Γλώσσα και Μαθηματικά Ποιοι είναι και σε ποιο βαθμό επιτυγχάνονται οι στόχοι της εκπαίδευσης; Αν ο βασικός στόχος της εκπαίδευσης είναι η παραγωγή σκεπτόμενων πολιτών, τότε η Γλώσσα, τα Μαθηματικά και η Ιστορία είναι σημαντικά μαθήματα. Η Γλώσσα αναπτύσσει τη σκέψη, τα Μαθηματικά τη λογική 222, η Ιστορία την κρίση. Από την άλλη μεριά, αν ο βασικός στόχος της εκπαίδευσης είναι η παραγωγή παγκοσμιοποιημένου εργατικού δυναμικού, το βάρος πέφτει περισσότερο στις ξένες γλώσσες και στην Πληροφορική. Ακόμα και αν επιλεχθεί ο δεύτερος στόχος, η μητρική Γλώσσα και τα Μαθηματικά είναι προαπαιτούμενα για τη σωστή μάθηση ξένων γλωσσών και Πληροφορικής. Με λίγα λόγια, σε κάθε περίπτωση τα μαθήματα της Γλώσσας και των Μαθηματικών είναι η βάση για τη λειτουργία κριτικής σκέψης και για μια σωστή παιδεία. Ποιες είναι οι επιδόσεις των Ελλήνων μαθητών στη Γλώσσα (Reading) και στα Μαθηματικά (Mathematics) στους διαγωνισμούς του PISA; Η κατάταξη της Ελλάδας δίνεται στον Πίνακα 5.1. Βλέπουμε ότι κατάταξη της Ελλάδας στους δύο διαγωνισμούς δεν είναι καλή ούτε στη Γλώσσα ούτε στα Μαθηματικά. Η κατάταξη της Ελλάδας στις Φυσικές Επιστήμες (βλ. Πίνακα 5.1) είναι παραπλήσια με τις κατατάξεις στη Γλώσσα και στα Μαθηματικά. Στο μέλλον, όταν θα υπάρχουν διαθέσιμα τα αποτελέσματα από περισσότερους διαγωνισμούς PISA, θα είναι δυνατόν να γίνει αξιόπιστη στατιστική συσχέτιση ανάμεσα στα αποτελέσματα στις Φυσικές Επιστήμες και στα αποτελέσματα σε Γλώσσα/Μαθηματικά. Προς το παρόν, ο αριθμός των 222 Η λογική δεν είναι έμφυτη στο παιδί, υποστήριξε ο Piaget (Ζαν Πιαζέ, Το μέλλον της Εκπαίδευσης, Εκδόσεις Υποδομή, 1979, σ. 43). 156

157 διαγωνισμών που έχουν γίνει είναι πολύ μικρός για κάτι τέτοιο. Ωστόσο, δεδομένου ότι η Γλώσσα και τα Μαθηματικά είναι απαραίτητα εργαλεία για την κατανόηση των Φυσικών Επιστημών, δεν θα ήταν άστοχο να συμπεράνει κανείς ότι η παραπλήσια κατάταξη στα τρία αντικείμενα στους δύο διαγωνισμούς δεν είναι τυχαία. Πίνακας 5.1: Κατάταξη της Ελλάδας στη Γλώσσα, στα Μαθηματικά και στις Φυσικές Επιστήμες στα PISA 2003 & 2006 Διαγωνισμός PISA Αντικείμενο Αξιολόγησης Γλώσσα Μαθηματικά Φυσικές Επιστήμες Γλώσσα Μαθηματικά Φυσικές Επιστήμες Ομάδα Σύγκρισης Κατάταξη 223 Σύνολο 56 συμμετεχουσών χωρών συμμετέχουσες χώρες του ΟΟΣΑ Σύνολο 57 συμμετεχουσών χωρών συμμετέχουσες χώρες του ΟΟΣΑ Σύνολο 57 συμμετεχουσών χωρών συμμετέχουσες χώρες του ΟΟΣΑ Σύνολο 41 συμμετεχουσών χωρών συμμετέχουσες χώρες του ΟΟΣΑ Σύνολο 41 συμμετεχουσών χωρών συμμετέχουσες χώρες του ΟΟΣΑ 27 Σύνολο 41 συμμετεχουσών χωρών συμμετέχουσες χώρες του ΟΟΣΑ Υποβάθμιση του μαθήματος της Αστρονομίας Παλαιότερα το μάθημα της Αστρονομίας ήταν υποχρεωτικό στη Γ Λυκείου, αργότερα έγινε υποχρεωτικό στη Β Λυκείου, μέχρι που υποβαθμίστηκε σε μάθημα επιλογής της Β Λυκείου. Σήμερα συζητείται ο εξοβελισμός του από το Λύκειο. 223 Επειδή τα αποτελέσματα βασίζονται σε δείγματα μαθητών και όχι στο σύνολο, δεν είναι δυνατόν να δοθεί η ακριβής κατάταξη. Γι αυτό, για κάθε χώρα δίνεται διάστημα εμπιστοσύνης, μέσα στο οποίο βρίσκεται η κατάταξη της χώρας κατά πιθανότητα 95%. Πηγή: ΟΟΣΑ. 157

158 Εξάλλου, στις άλλες τάξεις και βαθμίδες της εκπαίδευσης σποραδικά μόνο περιλαμβάνονται κάποια αστρονομικά θέματα. Αλλά οι πρώτες αστρονομικές έννοιες (π.χ. ηλιακό σύστημα) διδάσκονται στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Πόσο έτοιμοι είναι οι δάσκαλοι για τη διδασκαλία αυτών των εννοιών; Στην εργασία «Μελέτη της κατανόησης βασικών εννοιών και φαινομένων Αστρονομίας από δασκάλους» που παρουσιάσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο διαπιστώσαμε τα εξής: Το 97,6 τοις εκατό των δασκάλων που έλαβαν μέρος στην έρευνα θεωρούν πως κάποιες αστρονομικές γνώσεις πρέπει να περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα εκπαίδευσης των παιδιών. Ωστόσο, στην ερώτηση (κλειστού τύπου) «Πώς χαρακτηρίζετε τη σχέση σας με την Αστρονομία;» οι αποκρίσεις κατανεμήθηκαν στις τέσσερις διαθέσιμες απαντήσεις ως εξής: Πολύ καλή: 7,3% Καλή: 24,4%, Αδύναμη: 48,8%, Μακρινή: 19,5% Παρ όλα αυτά, στην ερώτηση «Πιστεύετε πως μπορείτε να διδάξετε θέματα που σχετίζονται με κάποιες από τις ερωτήσεις στις οποίες απαντήσατε;» το 66 τοις εκατό απάντησε ναι. Σημειώνουμε ένα ενδιαφέρον στοιχείο (αν όχι μια αντίφαση) όσον αφορά τις απαντήσεις στα δύο προηγούμενα ερωτήματα. Δηλαδή, ενώ μόνο ένας στους τρεις δασκάλους χαρακτηρίζει τη σχέση του με την Αστρονομία καλή ή πολύ καλή, δύο στους τρεις δασκάλους πιστεύουν ότι μπορούν να διδάξουν κάποια θέματα Αστρονομίας. Τέλος στην ερώτηση «Γνωρίζετε ποια σχέση (αν) υπάρχει ανάμεσα στην αστρολογία και την αστρονομία;» οι απαντήσεις έδειξαν ότι το 73 τοις εκατό γνωρίζει. Από τους 158

159 υπόλοιπους δασκάλους (27%) κάποιοι (10%) απάντησαν «Δεν γνωρίζω», άλλοι (7%) έδωσαν αβέβαια/ασαφή απάντηση και κάποιοι (10%) δεν απάντησαν Πιθανές Λύσεις Ο εντοπισμός των πιθανών αιτιών ενός προβλήματος προσανατολίζει στις πιθανές λύσεις. Έτσι, για τη βελτίωση της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών μπορούν να προταθούν ως λύσεις μέτρα αντιμετώπισης των πιθανών αιτιών της υστέρησης που παρατηρείται. Συγκεκριμένα: 1. Καταπολέμηση του λειτουργικού αναλφαβητισμού. Βέβαια, αυτή είναι μια γενική πρόταση που εύκολα διατυπώνεται, πιο δύσκολα αναλύεται σε καθορισμένες δράσεις και ακόμα πιο δύσκολα υλοποιείται. Ωστόσο, είναι ένας στόχος που πρέπει να τεθεί. Το ακριβές σχέδιο δράσης είναι ένα σύνθετο παιδαγωγικό ζήτημα και ξεφεύγει από το πλαίσιο αυτής της διατριβής. Αν θεωρήσουμε τη γνώση ως οικοδόμημα, η όποια αναθεώρηση αναλυτικών προγραμμάτων και διδακτικών προσεγγίσεων/παρεμβάσεων είναι λογικό να ξεκινήσει από το θεμέλιο, δηλαδή από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Τα κενά που δημιουργούνται σε αυτή την εκπαιδευτική βαθμίδα είναι δύσκολο να αναπληρωθούν στη συνέχεια. Στην καταπολέμηση του λειτουργικού αναλφαβητισμού μπορούν να βοηθήσουν και τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας. Μια πολιτική καταπολέμησης του λειτουργικού αναλφαβητισμού θα προέβλεπε διαρκή ενίσχυση και αναβάθμιση των Σ.Δ.Ε. 2. Να γίνει αντιληπτή η σημασία της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών. Ένας τρόπος για να ενδιαφερθεί ο μαθητής και ο φοιτητής για την εκπαίδευσή του στο σύνολο και για επί μέρους γνωστικά αντικείμενα είναι να τον βοηθήσουμε να κατανοήσει τα οφέλη που η γνώση, και δη η επιστημονική γνώση, μπορεί να του 159

160 προσφέρει. Να αντιληφθεί τον επιστημονικό γραμματισμό σαν εργαλείο επιβίωσης αλλά και σαν μέσο για τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής του. Με κενές ρητορείες και ασπόνδυλες δεοντολογίες δεν πείθεται κανένας, πόσο μάλλον οι νέοι, που έχουν την αμφισβήτηση στο αίμα τους. Το «πρέπει να μάθεις αυτό» δεν βοηθάει καθόλου ως επιχείρημα. Το κίνητρο είναι μια εσωτερική υπόθεση και γεννιέται όταν το υποκείμενο εντοπίζει κάπου την ομορφιά ή τη χρησιμότητα. Κάθε δεοντολογία και ηθικολογία επιβάλλεται έξωθεν, η ανάγκη όμως γεννιέται έσω. Σκοπός του εκπαιδευτικού συστήματος είναι να προκαλέσει μέσα στον μαθητή τη γέννηση της ανάγκης για μάθηση. Διαφορετικά ο μαθητής και ο φοιτητής θα προσέρχονται στον χώρο της εκπαίδευσης για να συλλέγουν πληροφορίες μιας χρήσεως, με αποκλειστικό σκοπό να περάσουν το μάθημα, να πάρουν το απολυτήριο ή το πτυχίο και να βρουν μια δουλειά. 3. Ενίσχυση της Γλώσσας και των Μαθηματικών «Η σκέψη είναι γλώσσα μείον ο ήχος» έχει υποστηρίξει στο παρελθόν η ψυχολογική γλωσσολογία, ενώ και σε μεταγενέστερες φάσεις της η ψυχολογία υπέθετε την ταύτιση νόησης και γλώσσας. 224 «Το βιβλίο της φύσης είναι γραμμένο στη γλώσσα των Μαθηματικών», υποστήριζε ο Γαλιλαίος. 225 Σκεπτόμαστε, διατυπώνουμε, κατανοούμε και επικοινωνούμε με γλώσσες, είτε λεκτικές είτε συμβολικές. Οποιαδήποτε προσπάθεια υποστύλωσης της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών δεν μπορεί παρά να ξεκινήσει από τους θεμέλιους λίθους της νόησης και της επικοινωνίας: τη γλώσσα και τη λογική. Μια πολιτική που θα στόχευε στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης και στην κατανόηση των Φυσικών Επιστημών θα έδινε ιδιαίτερη έμφαση στα μαθήματα της Γλώσσας και των Μαθηματικών 226 στα αναλυτικά προγράμματα της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και στη μετεκπαίδευση των εκπαιδευτικών που τα διδάσκουν. 224 Λεβ Βυγκότσκι, Σκέψη και Γλώσσα, Εκδόσεις Γνώση, 2008, σ John Losee, Φιλοσοφία της Επιστήμης Μια ιστορική εισαγωγή, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992, σ Τα Μαθηματικά, με τον προτασιακό λογισμό, ασκούν τη λογική. 160

161 Για τους πολίτες που έχουν ολοκληρώσει τις εγκύκλιες σπουδές τους, η ενίσχυση της Γλώσσας και των Μαθηματικών μπορεί να γίνει μέσα από προγράμματα Δια Βίου Μάθησης. 4. Εκλαΐκευση της επιστήμης Η πρωτοβάθμια και η δευτεροβάθμια εκπαίδευση φέρνουν τον μαθητή σε μια πρώτη επαφή με τον κόσμο της επιστήμης. Η πρώτη αυτή επαφή θα ήταν και η τελευταία για όσους δεν συνεχίζουν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση με κάποια επιστημονική εξειδίκευση, αν δεν υπήρχε η εκλαΐκευση της επιστήμης. Στον βαθμό που γίνεται σωστά, η εκλαΐκευση της επιστήμης προσφέρει σημαντικές υπηρεσίες στη δημόσια κατανόησή της. Από την άλλη μεριά, όταν δεν γίνεται σωστά, συμβάλλει στη διάδοση παρανοήσεων. Γενικά, η εκλαΐκευση της επιστήμης γίνεται μέσα από: Άρθρα στις εφημερίδες Εκπομπές στην τηλεόραση Το διαδίκτυο Διαλέξεις (σε συλλόγους, σωματεία, προγράμματα Δια Βίου Μάθησης) Εκλαϊκευμένα βιβλία Ταινίες Εκπαιδευτικά CDs Ειδικότερα, η εκλαΐκευση της Αστρονομίας προάγεται επιπλέον μέσα από: Δράσεις ερασιτεχνών αστρονόμων Βραδιές κοινού στα αστεροσκοπεία Προβολές, ομιλίες, εκδηλώσεις σε πλανητάρια Η εκλαΐκευση της επιστήμης είναι ένα ισχυρό μέσο προαγωγής της κατανόησης, αφενός διότι απλοποιεί τη γνώση και αφετέρου διότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, τη συνδυάζει με την ψυχαγωγία. Έτσι, διευκολύνεται η πρόσληψη της γνώσης και η 161

162 κατανόηση. Μια πολιτική που θα στόχευε στην προαγωγή της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών, θα έδινε βάρος στην ενίσχυση των συνιστωσών της εκλαΐκευσης της επιστήμης. 5. Αναβάθμιση του μαθήματος της Αστρονομίας Για τους λόγους που έχουμε αναλύσει στο Κεφάλαιο 3 θεωρούμε ότι είναι ιδιαίτερα χρήσιμο το μάθημα της Αστρονομίας και προτείνουμε την αναβάθμισή του σε υποχρεωτικό στη Β Λυκείου, καθώς και την εισαγωγή πιο εκτεταμένων αστρονομικών ενοτήτων στο αναλυτικό πρόγραμμα των χαμηλότερων εκπαιδευτικών βαθμιδών. Η διδασκαλία της Αστρονομίας δεν είναι σημαντική μόνο λόγω της σπουδαιότητας της Αστρονομίας ως γνωστικό αντικείμενο. Αλλά και ως όχημα για την ανάπτυξη κριτικής σκέψης, που είναι μια από τις ικανότητες-κλειδιά των οποίων η ανάπτυξη αποτελεί στόχο της εκπαίδευσης. 227 Η αντιδιαστολή Αστρονομίας-αστρολογίας αποτελεί πρώτης τάξεως παράδειγμα για την κατάδειξη των διαφορών μεταξύ επιστήμης και ψευδοεπιστήμης και για την καλλιέργεια της κριτικής εγρήγορσης. 228 Έτσι, μια διδασκαλία που θα απέβλεπε στην ανάδειξη των επιχειρημάτων εκείνων που κατατάσσουν την Αστρονομία στις επιστήμες και την αστρολογία στις ψευδοεπιστήμες θα πετύχαινε δύο στόχους: αφενός ένα βαρύ πλήγμα στη μάστιγα της αστρολογίας και αφετέρου το ξύπνημα της κριτικής σκέψης στο πνεύμα των μαθητών. Αν η εκπαίδευση πετύχαινε αυτόν τον διπλό στόχο, θα έδινε πολύτιμο εφόδιο στον μαθητή για το υπόλοιπο της ζωής του. Το όφελος για μια κοινωνία που εκπαιδεύει από νωρίς τους μαθητές να σκέπτονται κριτικά και να επιλέγουν με ορθολογικά κριτήρια είναι ευνόητο. Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, καθώς και των 227 Κουμαράς Παναγιώτης & Χαραλάμπους Μάριος, Διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών στην Κατεύθυνση «Γνώσεις και Ικανότητες για τη Ζωή», Εκδόσεις Επίκεντρο, υπό έκδοση. 228 Jay M. Pasachoff & John R. Percy, Teaching and Learning Astronomy: Effective strategies for educators worldwide, Cambridge University Press, 2005, σ

163 άλλων ικανοτήτων-κλειδιών, στοχεύει, μεταξύ άλλων, και στην καλλιέργεια της ιδιότητας του πολίτη. 229 Για μια αποτελεσματική διδασκαλία της Αστρονομίας και την αποσαφήνιση βασικών εννοιών και φαινομένων, προτείνεται η εφαρμογή μεθόδων ενεργητικής μάθησης, όπως η κατασκευή από τους μαθητές μοντέλου του ηλιακού συστήματος, η χρήση συστήματος σφαιρών και φωτεινής πηγής για την αναπαράσταση ημέραςνύχτας και των εκλείψεων κ.ο.κ. Στο πλαίσιο της ενεργητικής μάθησης ο μαθητής θα μπορούσε να αποκτήσει τις δικές του παραστάσεις, παρατηρώντας τον ουρανό με το σχολικό τηλεσκόπιο. Το κόστος του εξοπλισμού για την οργάνωση τέτοιων δραστηριοτήτων είναι πολύ χαμηλό. Συμπληρωματικά, είναι χρήσιμες οι επισκέψεις της σχολικής τάξης σε αστεροσκοπεία και πλανητάρια, όπου ο μαθητής έρχεται σε επαφή με τον κόσμο της Αστρονομίας σε ανώτερο επίπεδο (μεγαλύτερα τηλεσκόπια, εντυπωσιακές προβολές, εξειδικευμένοι ομιλητές κ.λπ.). Σημαντικός παράγοντας είναι η κατάρτιση των διδασκόντων και η ετοιμότητά τους να διδάξουν αστρονομικά θέματα. Οι μεν καθηγητές Φυσικής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση έχουν διδαχτεί Αστρονομία ως υποχρεωτικό μάθημα στη διάρκεια των σπουδών τους. Όσον δε αφορά την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, για τους φοιτητές Παιδαγωγικών Τμημάτων η λύση είναι η ένταξη μαθήματος Αστρονομίας στο πρόγραμμα σπουδών των Τμημάτων (σε όσα δεν υπάρχει ήδη), ενώ για τους εν ενεργεία δασκάλους η λύση είναι η μετεκπαίδευσή τους στο Διδασκαλείο. 229 Κουμαράς Παναγιώτης & Χαραλάμπους Μάριος, Διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών στην Κατεύθυνση «Γνώσεις και Ικανότητες για τη Ζωή», Εκδόσεις Επίκεντρο, υπό έκδοση 163

164 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Επιστήμη Κάθε ανθρώπινη γνώση είναι αβέβαια, ανακριβής και μερική. Η επιστημονική γνώση δεν είναι απόλυτη αλήθεια είναι η κατά γενική ομολογία καλύτερη διαθέσιμη προσέγγιση της φυσικής πραγματικότητας. Η Αστρονομία είναι η αρχαιότερη επιστήμη. Τα αστρονομικά φαινόμενα υπογραμμίζουν τη μεταβολή ως αναπόδραστη φυσική πραγματικότητα. Η Αστρονομία αλλάζει τη σκέψη της ανθρωπότητας. Χρησιμότητα της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών Ο επιστημονικός γραμματισμός είναι εργαλείο επιβίωσης και φως αποκαλυπτικό του κάλλους που υπάρχει στον κόσμο. Η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών κομίζει οφέλη σε πολλούς τομείς και σε πολλά επίπεδα: 1. Όφελος για την ίδια την Επιστήμη 2. Όφελος για τις Εθνικές Οικονομίες 3. Όφελος για την Εθνική Ισχύ και Επιρροή 4. Όφελος για τους Πολίτες 5. Όφελος για τη Δημοκρατική Διακυβέρνηση 6. Όφελος για την Κοινωνία ως Σύνολο 7. Όφελος για το Πνεύμα 8. Αισθητικό Όφελος 9. Ηθικό Όφελος 164

165 Ειδικότερα, η δημόσια κατανόηση της Αστρονομίας βοηθάει τον άνθρωπο: 1. Να αντιληφθεί τη θέση του στον χώρο και στον χρόνο 2. Να αποκομίσει τα αισθητικά οφέλη που έχει να προσφέρει αυτή η επιστήμη 3. Δια της αντιδιαστολής με την αστρολογία, να αναπτύξει κριτική σκέψη 4. Να απελευθερωθεί από την πλάνη της αστρολογίας και από άλλες δεισιδαιμονίες 5. Με βάση τα ευρήματα της συγκριτικής πλανητολογίας, να αποκτήσει μια εικόνα σχετικά με το τι είδους μέλλον περιμένει τον πλανήτη μας, αν χαθεί η ευαίσθητη ισορροπία που διατηρεί τη ζωή στη Γη. Επίπεδο της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών στην Ελλάδα σήμερα Σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο (2010), οι Έλληνες πιστεύουν κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από το συνολικό δείγμα ότι δεν είναι απαραίτητο για την καθημερινή τους ζωή να έχουν επιστημονικές γνώσεις. Σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο (2010), κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό από ό,τι το συνολικό δείγμα των ερωτηθέντων (EU27), οι Έλληνες πιστεύουν ότι οι αποφάσεις σχετικά με τις Φυσικές Επιστήμες και την τεχνολογία πρέπει να λαμβάνονται από επιστήμονες, μηχανικούς και πολιτικούς, χωρίς τη συμμετοχή του κοινού το κοινό πρέπει απλά να πληροφορείται αυτές τις αποφάσεις. Στο Ευρωβαρόμετρο 2005 περιλαμβάνεται έρευνα για τη στάθμιση του επιπέδου επιστημονικών γνώσεων των πολιτών της ΕΕ. Μεταξύ των 25 μελών που είχε τότε η ΕΕ η Ελλάδα κατατάχτηκε στην 20η θέση. Στους διαγωνισμούς του PISA οι Έλληνες μαθητές καταλαμβάνουν χαμηλή θέση τόσο στη γενική κατάταξη όσο και στην κατάταξη των χωρών του ΟΟΣΑ. 165

166 Έρευνες που διεξαγάγαμε στο ΑΠΘ έδειξαν σημαντικές παρανοήσεις, έλλειψη κατανόησης των φυσικών μηχανισμών, έλλειψη κριτικής σκέψης και, σε μεγάλο ποσοστό, αποδοχή ισχυρισμών της αστρολογίας. Συγκεκριμένα: 1. Φαινόμενο του Θερμοκηπίου και Κλιματική αλλαγή: Η έρευνα έδειξε σημαντική έλλειψη κατανόησης του μηχανισμού του φαινομένου του θερμοκηπίου και έλλειψη κριτικής σκέψης. 2. Μελέτη της κατανόησης βασικών εννοιών και φαινομένων Αστρονομίας από δασκάλους: Η έρευνα έδειξε έλλειμμα κατανόησης βασικών εννοιών και φαινομένων αστρονομίας, αδυναμία χρήσης της λογικής ως εργαλείου εξεύρεσης απαντήσεων, έλλειμμα παρατηρησιακών βιωμάτων και ασάφεια στη διατύπωση των απαντήσεων. 3. Γνώση και κατανόηση θεμάτων Αστρονομίας από φοιτητές του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης: διαπιστώνεται, σε ποσοστό μη αποδεκτό, εκτός από άγνοια κάποιων τετριμμένων πληροφοριών (π.χ. ότι ο Ήλιος είναι αστέρας), σύγχυση εννοιών και αδυναμία κατανόησης δεδομένων (νόμοι Κέπλερ και Νεύτωνα) και εξαγωγής λογικών συμπερασμάτων. 4. Αντιλήψεις φοιτητών σχετικά με την Αστρολογία: Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι μεγάλο ποσοστό του δείγματος αποδίδει αξιοπιστία στους ισχυρισμούς της αστρολογίας. Με βάση τα παραπάνω, κρίνεται ότι το επίπεδο της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών (και της Αστρονομίας ειδικότερα) στην Ελλάδα σήμερα είναι χαμηλό. Πιθανές αιτίες Λειτουργικός αναλφαβητισμός Δεν έχει γίνει επαρκώς αντιληπτή η αξία της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών Κακές επιδόσεις σε Γλώσσα και Μαθηματικά Υποβάθμιση του μαθήματος της Αστρονομίας 166

167 Πιθανές λύσεις Καταπολέμηση του λειτουργικού αναλφαβητισμού Να γίνει αντιληπτή η σημασία της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών Ενίσχυση της Γλώσσας και των Μαθηματικών Εκλαΐκευση των Φυσικών Επιστημών Βάρος στη διδασκαλία της Αστρονομίας Γενικό συμπέρασμα Αν και οι Φυσικές Επιστήμες δεν εκφράζουν την απόλυτη αλήθεια, η σημασία τους για τον σύγχρονο άνθρωπο είναι μεγάλη. Η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών γενικά και της Αστρονομίας ειδικότερα είναι απαραίτητη στο πλαίσιο της νεωτερικότητας, το οποίο επιτείνει την ανάγκη εγρήγορσης, ενημερότητας, προσωπικής ευθύνης και ώριμων συλλογικών αποφάσεων. Ωστόσο, η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών γενικά και της Αστρονομίας ειδικότερα βρίσκεται σε χαμηλό επίπεδο στην Ελλάδα σήμερα. Εντοπίζονται πιθανές αιτίες του προβλήματος και πιθανοί τρόποι αναβάθμισης της δημόσιας κατανόησης των Φυσικών Επιστημών. Προκύπτει ότι η δημόσια κατανόηση των Φυσικών Επιστημών είναι συνάρτηση κοινωνικών στοχεύσεων και πολιτικού σχεδιασμού. 167

168 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ (ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ) 168

169 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4.Ι ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ 169

170 ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Συμπληρώστε: Φύλο: Έτος φοίτησης: 1. Γνωρίζετε το «φαινόμενο του θερμοκηπίου»; Μπορείτε να το εξηγήσετε με λίγες προτάσεις; Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι απαραίτητο για τη ζωή πάνω στη Γη;... (απαντήστε Ναι ή Όχι ή Δεν γνωρίζω) 3. Οι γνώσεις σας για το φαινόμενο του θερμοκηπίου προέρχονται, σύμφωνα με την εκτίμησή σας, σε ποσοστό..% από την τηλεόραση..% από το ίντερνετ.. % από το σχολείο.. % από εφημερίδες και περιοδικά.. % από το ραδιόφωνο..% από βιβλία..% από συζητήσεις με άτομα του κύκλου σας Στις προτάσεις που ακολουθούν τις ερωτήσεις 4, 5 και 6 συμπληρώστε το κενό μπροστά από κάθε πρόταση με ένα από τα παρακάτω σύμβολα: ΑΑ αν είστε σίγουροι ότι η πρόταση είναι αληθής Α αν νομίζετε ότι η πρόταση είναι αληθής αν δεν γνωρίζετε Ψ αν νομίζετε ότι η πρόταση είναι ψευδής ΨΨ αν είστε σίγουροι ότι η πρόταση είναι ψευδής 4. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου εντείνεται.. από σκουπίδια που ρίπτονται σε ποτάμια και ρυάκια.. επειδή υπερβολικά πολλές ακτίνες του Ήλιου φτάνουν στη Γη.. λόγω υπερβολικής ποσότητας διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα.. λόγω υπερβολικής ποσότητας όζοντος κοντά στο έδαφος.. λόγω μεγάλης ποσότητας σκουπιδιών στους δρόμους.. λόγω αερίων που προέρχονται από τη σήψη απορριμμάτων 170

171 .. λόγω πυρηνικών αποβλήτων από σταθμούς πυρηνικής ενέργειας.. λόγω παρουσίας οξέων στη βροχή.. εξαιτίας των αέριων CFCs (χλωροφθορανθράκων) που περιέχονται στα σπρέι.. εξαιτίας αερίων που προέρχονται από χημικά λιπάσματα.. εξαιτίας τρυπών στο στρώμα του όζοντος.. επειδή μεγάλο μέρος της ακτινοβολίας που εκπέμπει το έδαφος της Γης εγκλωβίζεται στην ατμόσφαιρά της.. λόγω της αλόγιστης χρήσης εντομοκτόνων στη γεωργία.. λόγω της καύσης ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας 5. Αν το φαινόμενο του θερμοκηπίου ενταθεί.. η Γη θα γίνει θερμότερη.. περισσότεροι άνθρωποι θα παθαίνουν τροφική δηλητηρίαση.. θα γίνονται περισσότερες πλημμύρες.. περισσότερα ψάρια θα δηλητηριάζονται στα ποτάμια.. περισσότεροι άνθρωποι θα παθαίνουν καρκίνο του δέρματος.. σε κάποιες περιοχές το νερό της βρύσης θα είναι ακατάλληλο για πόση.. θα εμφανιστούν περισσότερα έντομα και παράσιτα στις καλλιέργειες.. θα αλλάξει ο καιρός στον κόσμο.. περισσότεροι άνθρωποι θα πεθαίνουν από καρδιακή προσβολή.. κάποιες περιοχές της Γης θα μετατραπούν σε ερήμους.. μέρος των πάγων του Βόρειου και του Νότιου Πόλου θα λιώσει.. θα γίνονται περισσότεροι σεισμοί.. μεγάλοι πληθυσμοί θα αναγκαστούν να μετακινηθούν για να επιβιώσουν.. ο αέρας θα είναι πιο μολυσμένος 6. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου μπορεί να μετριαστεί.. με την αντικατάσταση των σταθμών παραγωγής ενέργειας μέσω καύσης άνθρακα με σταθμούς πυρηνικής ενέργειας.. με την υγιεινή διατροφή.. με την καθαριότητα των ακτών.. με τη χρήση αμόλυβδης βενζίνης.. με τη μείωση του αριθμού των ατομικών βομβών στον κόσμο.. με τη φύτευση περισσότερων δέντρων στον κόσμο.. με παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από τον άνεμο, τα κύματα και τις παλίρροιες.. με πιο ευρεία χρήση ανακυκλωμένου χαρτιού.. με την προστασία σπάνιων φυτών και ζώων.. με την περιστολή της σπατάλης ηλεκτρικού ρεύματος.. με την καταπολέμηση της πείνας στον κόσμο.. με τη μείωση της χρήσης του αυτοκινήτου.. με μείωση του καταναλωτισμού παράταση της κτήσης/χρήσης αντικειμένων/υλικών.. με τη σταδιακή κατάργηση των θερμοκηπίων σε όλο τον κόσμο και επιστροφή στις φυσικές εποχικές καλλιέργειες 171

172 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4.ΙΙ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΙ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑΣ ΑΠΟ ΔΑΣΚΑΛΟΥΣ 172

173 1. Περί εποχών 1. Κατά τη διάρκεια της μέρας ή της νύχτας, τι μπορείς να παρατηρήσεις στον ουρανό το οποίο φανερώνει την περιστροφή της Γης γύρω από τον άξονά της; 2. Οι εποχές αλλάζουν εξαιτίας της μεταβολής της απόστασης Ήλιου-Γης, ναι ή όχι; Δικαιολογήστε την απάντησή σας. 3. Πότε συμβαίνει, μια κατακόρυφη ράβδος, τοποθετημένη στη Θεσσαλονίκη, να μην εμφανίζει σκιά; Α. Κάθε μεσημέρι Β. Μόνο την πρώτη μέρα του καλοκαιριού Γ. Μόνο την πρώτη μέρα του Χειμώνα Δ. Μόνο τις πρώτες μέρες της Άνοιξης και του Φθινοπώρου Ε. Ποτέ 4. Αν η τροχιά της Γης γύρω από τον Ήλιο γινόταν κυκλική, οπότε η απόσταση Ήλιου-Γης θα ήταν πάντα η ίδια, πώς θα επηρεάζονταν οι εποχές: Α. Θα καταργούνταν οι εποχές (θα είχαμε μία εποχή) Β. Θα εξακολουθούσαν να υπάρχουν εποχές αλλά με πολύ μικρότερες διαφορές μεταξύ τους Γ. Θα εξακολουθούσαν να υπάρχουν εποχές αλλά με πολύ μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ τους Δ. Θα επηρεάζονταν ελάχιστα οι εποχές (θα διατηρούνταν σχεδόν ως έχουν) 5. Ένας παρατηρητής στην Ξάνθη σημειώνει στις 2 Οκτωβρίου το σημείο μεσουράνησης του Ήλιου (σημείο μεσουράνησης: το πιο ψηλό σημείο της φαινόμενης τροχιάς ουράνιου σώματος). Ένα μήνα αργότερα, ο Ήλιος θα μεσουρανεί Α. Ψηλότερα Β. Στο ίδιο σημείο Γ. Χαμηλότερα 6. Στις 22 Σεπτεμβρίου ο Ήλιος δύει ακριβώς στη γεωγραφική Δύση του τόπου του παρατηρητή, όπως φαίνεται στο πιο κάτω διάγραμμα: Η 22/9 Ορίζοντας Ν (Νότος) Δ (Δύση) Β (Βορράς) Προς τα πού θα φαίνεται ότι δύει ο Ήλιος δυο βδομάδες αργότερα; Α. Στο ίδιο σημείο Δ Β. Νοτιότερα του Δ Γ. Βορειότερα του Δ 173

174 7. Πόσες περίπου ώρες διαρκούν η μέρα και η νύχτα στη Ρώμη την 21 η Ιουνίου κάθε έτους; Α. 12 ώρες η μέρα και 12 η νύχτα Β. 15 ώρες η μέρα και 9 η νύχτα Γ. 13 ώρες η μέρα και 11 η νύχτα Δ. 12,5 ώρες η μέρα και 11,5 η νύχτα Ε. 10 ώρες η μέρα και 14 η νύχτα 2. Περί των φάσεων της Σελήνης 1. Από ποια περίπου κατεύθυνση του ορίζοντα ανατέλλει πάντα η Πανσέληνος; 2. Τι ποσοστό (περίπου) της επιφάνειας της Σελήνης φωτίζεται από τον Ήλιο σε δεδομένη χρονική στιγμή; 3. Τι ποσοστό (περίπου) της επιφάνειας της Γης φωτίζεται από τον Ήλιο αυτή τη στιγμή; 4. Όταν γίνεται μερική ή ολική έκλειψη του Ήλιου από τη Σελήνη, σε ποια φάση βρίσκεται η Σελήνη; α. Πανσέληνο β. Νέα Σελήνη γ. Πρώτο τέταρτο δ. Τελευταίο τέταρτο ε. Τυχαία φάση 5. Γιατί για μας, τους παρατηρητές πάνω στη Γη, υπάρχει αθέατη πλευρά της Σελήνης; 6. Γιατί δεν είναι δυνατό να δούμε τη Σελήνη στο ίδιο μέρος την ίδια ώρα κάθε βράδυ; 7. Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνεται η Γη καθώς και πέντε πιθανές θέσεις της Σελήνης γύρω από τη Γη σε σχέση με τον Ήλιο. Ποια από αυτές τις πέντε θέσεις της Σελήνης αντιστοιχεί στη φάση που εικονίζεται στην εικόνα 1; Εικόνα 1 β γ δ α ε Γη Ήλιος 174

175 8. Παρατηρείτε την Πανσέληνο στα ανατολικά αμέσως μετά τη δύση του Ήλιου. Πώς θα εμφανίζεται στον ουρανό μετά από έξι ώρες; α β γ δ 3. Περί του Ηλιακού συστήματος 1. Ο Δίας, αν εξαιρέσουμε τον Ήλιο, έχει το ισχυρότερο βαρυτικό πεδίο από όλα τα αντικείμενα του Ηλιακού μας συστήματος. Γιατί; 2. Στο ηλιακό μας σύστημα έχουμε έναν, οκτώ. και πάνω από εκατό.. οι οποίοι βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τους πλανήτες. 3. Ταξινομήστε τους πλανήτες με τη σειρά, από το κέντρο του ηλιακού συστήματος προς τα έξω. 4. Εάν η Γη ήταν μια μπάλα του μπάσκετ (διαμέτρου 30 εκ.) και η Σελήνη μια μπάλα του τένις (διαμέτρου 8 εκ.), σε ποια περίπου απόσταση της μίας από την άλλη θα τις τοποθετούσαμε, προκειμένου να κατασκευάσουμε ένα μοντέλο που να αναπαριστά υπό κλίμακα το σύστημα Γης-Σελήνης; Α. 11 εκ Β. 17 εκ Γ. 1 μ Δ. 10 μ Ε. 100 μ 5. Πόσα άστρα υπάρχουν στο ηλιακό μας σύστημα; Α. 0 Β. 1 Γ. 2 Δ. 9 Ε. 100 εκατομμύρια 6. Πόσα περίπου άστρα υπάρχουν στον Γαλαξία μας; 175