Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ: ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ. Θεσσαλονίκη Δέσποινα-Ελένη Κωνσταντινίδη

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ: ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Δέσποινα-Ελένη Κωνσταντινίδη ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Επιβλέπων Καθηγητής: Γιώργος Ζωγραφίδης Θεσσαλονίκη 2013 European Union European Social Fund This research has been co-financed by the European Union (European Social Fund ESF) and Greek national funds through the Operational Program "Education and Lifelong Learning" of the National Strategic Reference Framework (NSRF) - Research Funding Program: Heracleitus II. Investing in knowledge society through the European Social Fund. Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο H παρούσα έρευνα έχει συγχρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο - ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: Ηράκλειτος ΙΙ. Επένδυση στην κοινωνία της γνώσης μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου.

2 Στη μνήμη του Νώντα

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΠΛΑΤΩΝ: ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΑΡΕΤΗ, ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΗ: Η ΕΛΛΟΓΗ ΚΑΙ ΑΓΑΘΗ ΒΟΥΛΗΣΗ Α. Αρετή και γνώση Β. Αγαθό και αιτιότητα. Αναγκαιότητα και τελεολογία Γ. Τελικές παρατηρήσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΑΚΡΑΣΙΑ Ή ΑΓΝΟΙΑ; Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ Η ΗΘΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ Α. Πρωταγόρας και Ορθολογικότητα B. Η μετάβαση του Γοργία Γ. Η δειλή καινοτομία της Πολιτείας Δ. Τίμαιος: Πρόοδος και συντήρηση Ε. Η διστακτική απάντηση των Νόμων ΣΤ. Τελικές παρατηρήσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΑΚΡΑΣΙΑ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ: Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ Η ΗΘΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΥΘΟΥΣ Α. Η σύνθετη ψυχή και η ελευθερία της Β. Η μεταθανάτια απόδοση δικαιοσύνης και η ηθική ευθύνη Γ. Ελεύθερη επιλογή του μελλοντικού βίου και αιτιοκρατία

4 Δ. Τελικές παρατηρήσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ: ΜΙΑ ΕΞΗΓΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΚΡΑΣΙΑΣ Α. Επίθεση στην τραγωδία: Τι λέει ο φιλόσοφος Β. Επίθεση στην τραγωδία: Τι κάνει ο φιλόσοφος Γ. Ο ανταγωνισμός της πλατωνικής φιλοσοφίας με την ποίηση και η μοίρα της ακρασίας ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: ΑΡΕΤΗ, ΚΑΚΙΑ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: Ο ΥΨΙΣΤΟΣ ΑΓΑΘΟΣ ΣΚΟΠΟΣ. ΣΧΕΣΕΙΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Α. Ευδαιμονία. Ο ανθρώπινος αγαθός σκοπός Β. Αρετή και φρόνηση Γ. Τελεολογία, μηχανισμός και ενδεχομενικότητα. Προϋποθέσεις για την ανθρώπινη παρέμβαση ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΡΑΞΗ Α. Εκούσιο και ἐφ' ἡμῖν. Πρώτες μορφές ελευθερίας και ηθική ευθύνη Β. Βούλευση και Προαίρεση. Η εξέλιξη της ελευθερίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΜΟΡΦΕΣ ΑΔΙΚΙΑΣ. Η ΑΚΡΑΣΙΑ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ Α. Η ακρασία ως κακία πως Β. Αιτίες της ακρασίας. Αντικρουόμενες προσεγγίσεις Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ Η ΒΟΥΛΗΣΗ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ: ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΧΟΛΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

5

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μπροστά του [ο Ιαβέρης] διέκρινε δύο δρόμους που ήταν εξίσου ευθείς αλλά ήταν δύο και αυτό τον τρόμαζε. Αυτός που δεν είχε γνωρίσει στη ζωή του τίποτε άλλο από μία ευθεία γραμμή. Και, επώδυνη αγωνία, οι δρόμοι ήταν αντίθετοι μεταξύ τους. Η μία ευθεία απέκλειε την άλλη. Ποια από τις δύο ήταν η σωστή; Βίκτωρ Ουγκώ, Οι Άθλιοι Αφετηρία αυτής της εργασίας ήταν η επιθυμία μου να ασχοληθώ περισσότερο με τη φιλοσοφία και ειδικότερα με ένα θέμα που θα μπορούσε να με πείσει ότι αφορά τους ανθρώπους και τα πραγματικά τους προβλήματα ενδεχομένως περισσότερο από άλλα φιλοσοφικά ερωτήματα. Έτσι, οι μελέτες μου με σταμάτησαν μπροστά στο πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης. Το πρόβλημα αυτό, σε αντίθεση προς τα περισσότερα φιλοσοφικά προβλήματα, η απαρχή των οποίων αποδίδεται συνήθως στην αρχαία σκέψη, τίθεται ως τέτοιο για πρώτη φορά αιώνες μετά την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Από την ιδρυτική του στιγμή έως σήμερα αποτελεί βασικό θεωρητικό αντικείμενο πολλών σημαντικών φιλοσόφων και μελετητών. Η απουσία του, ωστόσο, από την αρχαία σκέψη είχε συχνά το αποτέλεσμα να εγκαταλείπεται με ευκολία η οποιασδήποτε μορφής σύνδεσή του με αυτήν. Σε αντίθεση προς μια τόσο απόλυτη ερμηνευτική στάση, πεποίθησή μου είναι ότι νομιμοποιούμαστε να θέσουμε το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης στην αρχαία φιλοσοφία οπωσδήποτε με τον τρόπο που αυτό μπορεί να τεθεί. Στόχος μου είναι, λοιπόν, να μελετήσω τους φιλοσοφικούς όρους υπό τους οποίους η έννοια της ελεύθερης βούλησης απουσιάζει ειδικά στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και να αναζητήσω άλλες έννοιες που κατά κάποιον τρόπο μπορούν να την υποκαθιστούν. Η ελευθερία της επιλογής και η ηθική ευθύνη είναι δύο τέτοιες έννοιες. Συγχρόνως, πιστεύω πως η έρευνα αυτή θα αναδείξει τη θεωρία των δύο φιλοσόφων για την ανθρώπινη πράξη, που ακόμα κι αν δεν παρουσιάζεται σε συγκροτημένο λόγο, μπορεί να αναδειχθεί μέσα από συγκεκριμένα φιλοσοφικά συμφραζόμενα. Παρόλο που το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης κατέχει σημαντική θέση στη διεθνή ακαδημαϊκή έρευνα, η αντίστοιχη φιλοσοφική παραγωγή στην Ελλάδα είναι πενιχρή. Είναι αναμενόμενο πως ακόμα φτωχότερη είναι η έρευνα που αφορά αυτό το φιλοσοφικό ερώτημα στον 1

7 αρχαιοελληνικό στοχασμό. Με τα δεδομένα αυτά, ελπίζω πως η εργασία μου θα είναι άξια να αποτελέσει μια ελάχιστη συμβολή στην έρευνα και να παρακινήσει κάποιους φοιτητές να ασχοληθούν με αυτό το θέμα. Το τέλος αυτής της εργασίας με βρίσκει στην υπεύθυνη θέση να αποδώσω τα οφειλόμενα σε ανθρώπους και φορείς. Ευχαριστώ πολύ το Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης που χρηματοδότησε ένα μέρος της διδακτορικής διατριβής μου ( ) και με βοήθησε οικονομικά στους πρώτους κρίσιμους μήνες της έρευνας. Ευχαριστώ θερμά το Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: Ηράκλειτος ΙΙ. Επένδυση στην Κοινωνία της Γνώσης μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου, το οποίο στήριξε οικονομικά τη διατριβή μου ( ) με την ευγενή συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος ''Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση'' του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ). Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω τον κ. Γιώργο Ζωγραφίδη για τη βοήθειά του στον προσδιορισμό του θέματος της διατριβής και τη βιβλιογραφική ενημέρωση, καθώς και για τη συμβολή του στη δυνατότητα που είχα να αφοσιωθώ απρόσκοπτα στην έρευνά μου. Την ευγνωμοσύνη μου εκφράζω στον κ. Βασίλη Κάλφα για τη χρήσιμη επιστημονική καθοδήγηση και την αμέριστη ηθική συμπαράστασή του. Στις συζητήσεις μας οφείλω τις αρετές αυτής της εργασίας, αλλά και τα προσωπικά μου κίνητρα για να συνεχίσω ως το τέλος. Τις βαθιές μου ευχαριστίες απευθύνω στον κ. Γεράσιμο Βώκο, στον οποίο χρωστώ, εδώ και πολλά χρόνια, την αγάπη μου για τη φιλοσοφία. Τον ευχαριστώ ιδιαίτερα για το ενδιαφέρον και την πίστη του. Δεν μπορώ να μην ευχαριστήσω τους γονείς μου για την υπομονή τους και την πολύτιμη αδελφή μου, Σόνια, η οποία συνεχώς μου υπενθύμιζε τη σημασία της συγκέντρωσής μου στην έρευνα. Συγχρόνως, ευχαριστώ τους αγαπημένους μου φίλους Γιάννη, Έλλη και Μαρία που κατάφερναν χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία- να με αποσπούν από αυτήν. Οι αδυναμίες της εργασίας είναι στη δική μου ευθύνη. 2

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ελευθερία της βούλησης υπήρξε πάντα έννοια αμφιλεγόμενη και έγινε αντικείμενο διαφορετικών ερμηνευτικών προσλήψεων μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας. Η σημασία της έχει μεταβληθεί πολλές φορές, αλλά διαμορφώνεται πάντα στη βάση της συμπλοκής των δύο συστατικών της στοιχείων: της ελευθερίας και της βούλησης. Τα ερωτήματα που γεννά εδώ η έννοια της ελευθερίας αφορούν τη φύση των ανθρώπινων πράξεων. Ποια είναι προέλευση των πράξεών μας; Γεννιούνται από εμάς τους ίδιους ή προκαλούνται από παράγοντες που είναι εκτός του ελέγχου μας; Είμαστε εμείς, ως πρόσωπα, ως υποκείμενα, οι αιτίες των πράξεών μας; Το πρόβλημα της αφετηρίας της πράξης οδηγεί αναπόφευκτα από το ερώτημα για την ελευθερία στο ερώτημα για τη βούληση. Αν είμαστε εμείς οι αιτίες των πράξεών μας, τότε είμαστε φορείς μια βούλησης, η οποία -με τον έναν ή τον άλλον τρόπο- επιθυμεί, αποφασίζει και επιλέγει το πρακτό. Όμως, ποια είναι η φύση της βούλησης και πώς λειτουργεί; Ποια είναι η σχέση της με τον λόγο και με ποιον τρόπο είναι πραγματικά δική μας; Η ελευθερία της πράξης δεν ταυτίζεται με την ελευθερία της βούλησης. Οι προϋποθέσεις για να είναι οι ανθρώπινες πράξεις ελεύθερες δεν θεωρούνται συνήθως επαρκείς για να αναγνωριστεί μια ελεύθερη βούληση. Οι φιλόσοφοι νοηματοδότησαν την ηθική ελευθερία, από την απαρχή της ως σήμερα, με διαφορετικούς τρόπους. Θα λέγαμε, ωστόσο, ότι σε γενικές γραμμές συμπίπτουν ως προς τις βασικές προϋποθέσεις της. Πρώτη βασική προϋπόθεση της ελευθερίας είναι η αφετηρία των πράξεων να εντοπίζεται στο εσωτερικό του υποκειμένου. Αν δηλαδή οι επιλογές και οι πράξεις μου απορρέουν από μένα τον ίδιο, τότε εξαρτώνται από μένα και ανήκουν σε μένα. Δεύτερη προϋπόθεση είναι οι πράξεις να μην παρεμποδίζονται από εξωτερικές αιτίες και να μην υπόκεινται σε κανενός είδους καταναγκασμό. Εκτός από τις δύο αυτές συνθήκες, είναι απαραίτητο να προστεθεί και μια τρίτη, η οποία συνήθως συνδέεται με την ελευθερία της βούλησης. Πρόκειται για τη συνθήκη που ονομάζεται ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων'' (Principle of Alternate Possibilities), δηλαδή την εκ των προτέρων δεδομένη ελευθερία του πράττοντος να διαλέξει ανάμεσα σε ποικίλες εναλλακτικές, ώστε να θεωρείται ότι έχει τη δυνατότητα να πράξει διαφορετικά από αυτό που τελικά θα πράξει 1. Οι δύο πρώτοι όροι της ελεύθερης πράξης εγκυμονούν τον κίνδυνο του αμφίσημου ρόλου των επιθυμιών. Όταν αναπτύσσουμε αλληλοσυγκρουόμενες επιθυμίες, αρκεί να ικανοποιήσουμε την επικρατέστερη, για 1 Ο όρος ''Principle of Alternate Possibilities'' καθιερώνεται από τον Frankfurt, παρόλο που η συνθήκη της δυνατότητας να πράξει κανείς διαφορετικά έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως πριν από αυτόν. Βλ. Frankfurt, H. G. (1969), ''Alternate Possibilities and Moral Responsibility'', The Journal of Philosophy, Vol. 66, No 23, σ και ειδικά σ

9 να είναι η πράξη μας ελεύθερη ή, ακόμα περισσότερο, για να πούμε ότι δράσαμε με ελεύθερη βούληση; Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να ισχύει. Πολλές φορές έχουμε επιθυμίες που δεν εκφράζουν αυτό που πραγματικά είμαστε ή που θα θέλαμε να είμαστε, επιθυμίες που διαμορφώνονται από ασήμαντα δεδομένα της στιγμής ή εκφράζουν πρόσκαιρα πάθη. Ενδέχεται, λοιπόν, οι επιθυμίες αυτές να λειτουργούν καταναγκαστικά και να ''βιάζουν'' τις πράξεις μας προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, ενώ, συγχρόνως, εμείς θα θέλαμε να είχαμε ενεργήσει σύμφωνα με άλλες, καλύτερες επιθυμίες 2. Ο τρίτος όρος της ελεύθερης πράξης, η ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων'', μπορεί να ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως. Το να μπορεί κανείς να πράττει διαφορετικά ενδέχεται να σημαίνει πολλά πράγματα, όπως, παραδείγματος χάριν, ότι το επιτρέπουν οι φυσικοί νόμοι, ότι ο πράττων έχει την ικανότητα, τη δεξιότητα να πράξει διαφορετικά και ότι οι εξωτερικές συνθήκες προσφέρουν αυτή τη δυνατότητα 3. Επίσης, ακόμα κι αν δεχθούμε ότι πράγματι θα μπορούσε κάποιος να πράξει διαφορετικά σε μια δεδομένη περίσταση, αν το είχε επιλέξει, ίσως πρέπει να ρωτήσουμε: ''θα μπορούσε να το είχε επιλέξει''; Έτσι, για να γίνει ακόμα ισχυρότερη η μετάβαση από την ελευθερία της πράξης στην ελευθερία της βούλησης, η δυνατότητα να πράττουμε διαφορετικά μπορεί να μετατραπεί σε δυνατότητα να επιλέγουμε διαφορετικά 4. Η ηθική ελευθερία δεν έχει σημασία μόνο ως θεωρητικό πρόβλημα. Η αντίληψή μας για το αν είμαστε ελεύθερα όντα που ορίζουν τις επιλογές τους έχει τεράστιο αντίκτυπο στην καθημερινή μας ζωή. Η ελευθερία (της πράξης ή της βούλησης) είναι στενά συνδεδεμένη με την ηθική ευθύνη. Ο ηθικός καταλογισμός, ο έπαινος και ο ψόγος, φαίνεται να έχουν νόημα μόνο, εφόσον θεωρούμε ότι οι άνθρωποι δρουν ελεύθερα και είναι υπεύθυνοι για τις επιλογές τους 5. Αν πιστεύουμε ότι η πράξη του διπλανού μας προέρχεται από τον ίδιο, γίνεται χωρίς βία ή εξαναγκασμό και είναι αποτέλεσμα μιας επιλογής ανάμεσα σε άλλες εναλλακτικές, τότε μπορούμε να τον επιδοκιμάσουμε ή να τον επικρίνουμε. Ο ηθικός μας κώδικας στηρίζεται ακριβώς σε αυτήν την προκείμενη της ανθρώπινης ελευθερίας. Το ίδιο ισχύει και για το ποινικό μας σύστημα. Τι νόημα θα είχε η επιβολή της ποινής, ως ανταπόδοση και τιμωρία, αν ο πράττων δεν ήταν ο ίδιος η ποιητική αιτία της πράξης του ή αν δεν μπορούσε να πράξει διαφορετικά; Η αξία της ελεύθερης βούλησης έχει, επίσης, συνδεθεί με τον άνθρωπο ως αυτοσκοπό (Κant) 6, με τον αυτοκαθορισμό του ''εαυτού'' (Kane) 7, με 2 Το ζήτημα αν θέλουμε να έχουμε τις επιθυμίες που έχουμε εξετάζει ο Frankfurt, εντάσσοντας στη θεωρία του τις ''επιθυμίες δευτέρου επιπέδου'' (second-order desires). Βλ. Frankfurt, H. G. (1982), ''Freedom of the Will and the Concept of Person'', στο G. Watson (επιμ.), Free Will, New York: Oxford University Press, σ και ειδικά σ Για τις τρεις σημασίες του can act otherwise βλ. Kenny, A. (1978), Freewill and Responsibility, London/Henley/Boston: Routledge & Kegan Paul, σ. 30. Πρβ. Honderich, T. (1973), ''One determinism'', στο T. Honderich (επιμ.), Essays on Freedom of Action, London/Boston: Routledge and Kegan Paul, σ και ειδικά σ Η επέκταση της προβληματικής προς αυτήν την κατεύθυνση οφείλεται στον Moore, G. E. (1912), Ethics, New York: Henry Holt and Company, London: Williams and Norgate, σ. 218 κ.ε. 5 Για τον ηθικό καταλογισμό βλ. Timpe, K. (2006), ''Free Will'', The Internet Encyclopedia of Philosophy, category: Metaphysics, < (πρόσβαση 20/10/2010). 6 Βλ. Kant, E. (1870), Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, J. H. von Kirchmann (επιμ.), Berlin: Verlg von L. Heimann, σ Βλ. Kane, R. (1996), The Significance of Free Will, New York/Oxford: Oxford University Press, σ

10 τη ''δημιουργική αξία'' του ανθρώπου (Nozick) 8 και με την αξία της ζωής (Ekstrom) 9. Όλοι αισθανόμαστε πολλές φορές ότι ενεργούμε ελεύθερα και είμαστε υπεύθυνοι για τις επιλογές μας. Άλλες φορές πάλι αντιλαμβανόμαστε πως ό,τι συμβαίνει δεν προκύπτει από κάποια δική μας ελευθερία, αλλά είναι αναγκαίο προϊόν μίας αιτίας ή μιας αλυσίδας από αιτίες. Η ένταση ανάμεσα στις δυο αυτές περιγραφές αποτυπώνει την άλυτη διαμάχη ανάμεσα στην ελευθερία και τον ντετερμινισμό. Σύμφωνα με τον ντετερμινισμό, το σύμπαν έχει κάθε στιγμή μόνο ένα δυνατό μέλλον που καθορίζεται αιτιακά από το δεδομένο παρελθόν και τους φυσικούς νόμους 10. Η θεωρία αυτή εκφράζει τον αιτιακό προκαθορισμό όλων των συμβάντων, συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπινων πράξεων. Έτσι, τίθεται ως η μεγάλη απειλή της ελευθερίας. Αν ισχύει ο ντετερμινισμός, οι επιλογές μας αποτελούν προκαθορισμένα αποτελέσματα συγκεκριμένων αιτίων που δεν καταλογίζονται στο υποκείμενο της πράξης. Αίρεται η ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων'', αφού η ανθρώπινη πράξη είναι εν προκειμένω μονόδρομος. Ο ντετερμινισμός επιβάλλει μια αναγκαιότητα, καθώς ένα αποτέλεσμα θα υπάρξει οπωσδήποτε, αν υπάρξουν οι αιτίες που το προκαθορίζουν 11. Ωστόσο η ντετερμινιστική αρχή δεν πρέπει να συγχέεται με την αρχή της αιτιότητας. Αν κάθε γεγονός έχει μια αιτία, αυτό δεν συνεπάγεται ότι είναι εκ των προτέρων καθορισμένο από αυτήν. Υπάρχουν αιτίες που παράγουν τα αποτελέσματά τους, αλλά όχι εξ ανάγκης. Ο ντετερμινισμός υπάρχει, μόνο εφόσον η αιτία είναι επαρκής και το αποτέλεσμα αναγκαίο 12. Ένα βασικό ερώτημα για τη σύγχρονη προβληματική της ελεύθερης βούλησης είναι αν είναι δυνατόν ο άνθρωπος να έχει ελεύθερη βούληση μέσα σε ένα ντετερμινιστικό σύμπαν. Εδώ προκύπτει το λεγόμενο πρόβλημα της συμβατότητας 13. Ως προς αυτό, θα δοκιμάσω να πω δύο λόγια, ώστε να παρουσιάσω έστω συνοπτικά- τη μάχη που δίνουν έως σήμερα για την ελευθερία οι αντίπαλες θεωρίες. Ο συμβατισμός (compatibilism) θεωρεί ότι η ελευθερία συνυπάρχει με τον ντετερμινισμό. Πρώτοι εκφραστές αυτής της τάσης είναι οι λεγόμενοι κλασικοί συμβατιστές. Σε αυτούς ανήκουν ο Hobbes και ο Hume, για τους οποίους ο ντετερμινιστικά καθορισμένος κόσμος αφήνει χώρο για την ανθρώπινη ελευθερία. Η ελευθερία εδώ κατανοείται ως ανεμπόδιστη, εκούσια δράση που ικανοποιεί τις επιθυμίες του υποκειμένου. Ελεύθερη κίνηση είναι η μη καταναγκαστική κίνηση, η οποία μπορεί κάλλιστα να είναι αναγκαίο αποτέλεσμα μιας αιτίας. Σύμφωνα με τα λόγια του Hobbes: ''Ελευθερία σημαίνει (για να κυριολεκτήσουμε) απουσία αντίστασης (και εννοώ την 8 Βλ. Nozick, R. (1981), Philosophical Explanations, Cambridge, MA: Harvard University Press, σ. 311 κ.ε. 9 Βλ. Ekstrom, L. W. (2000), Free Will: A Philosophical Study, Focus Series, Boulder: Westview Press, σ. 8 κ.ε. 10 Ο ντετερμινισμός ορίζεται από τον Van Inwagen, P. (1983), An Essay on Free Will, Oxford: Clarendon Press, σ Έχουν καταγραφεί διάφορα είδη ντετερμινισμού ανάλογα με το αν τα γεγονότα υπακούουν στους νόμους της φύσης (φυσικός ντετερμινισμός), στους νόμους του Θεού (θεολογικός ντετερμινισμός), στους νόμους της λογικής (λογικός ντετερμινισμός), στην ψυχοσύνθεση και την κληρονομικότητα (ψυχολογικός ντετερμινισμός) ή στις κοινωνικές συνθήκες (κοινωνικός ντετερμινισμός). Για τα είδη του ντετερμινισμού πρβ. Kenny (1978), σ Την επισήμανση αυτή κάνει ο Kenny, A. (1973), ''Freedom, Spontaneity and Indifference'', στο Honderich (επιμ.), σ και ειδικά σ Για τις κυρίαρχες τάσεις του συμβατισμού και του ασυμβατισμού βλ. Αudi, R. (επιμ.) (1995), The Cambridge Dictionary of Philosophy, Cambridge, λήμμα Free Will, σ

11 απουσία εξωτερικών εμποδίων στην κίνηση) και αναφέρεται τόσο στα έλλογα όσο στα άλογα και άψυχα πλάσματα. [...] Σύμφωνα με την ορθή και γενικά αποδεκτή σημασία της λέξης, ελεύθερος είναι όποιος δεν εμποδίζεται να κάνει ό,τι θέλει από τα όσα πράγματα είναι ικανός να κάνει χάρη στη δύναμη και τον νου του. [...] Η ελευθερία συμβιβάζεται με την αναγκαιότητα, όπως το νερό του ποταμού ακολουθεί την κοίτη του όχι μόνο λόγω της ελευθερίας του, αλλά και της αναγκαιότητας'' 14. Ομοίως ο Hume αναγνωρίζει μια ελευθερία που είναι αντίθετη στη βία και τον εξαναγκασμό, αλλά δεν αρνείται την αναγκαιότητα 15. Πρόκειται για τη δύναμη του ανθρώπου να δρα ή να μην δρα, ανάλογα με τη θέλησή του 16. O κλασικός συμβατισμός δεν προβλέπει κάποιο ''εγώ'' έξω από τις επιθυμίες και τα πάθη, το οποίο να αποφασίζει για την πράξη στην οποία θα προβεί. Το υποκείμενο που πράττει δεν εντοπίζεται στη συγκρότηση κάποιου εαυτού εκτός των επιθυμιών που βιώνει, αλλά ταυτίζεται με την εμπειρία αυτών των επιθυμιών. Η βούληση, μάλιστα, είναι η επιθυμία που επικρατεί στο τέλος και οδηγεί στην εκτέλεση μιας πράξης ή στην αποχή από τη δράση 17. Έτσι, η ελευθερία ως απρόσκοπτη ικανοποίηση των επιθυμιών είναι μια ελευθερία της πράξης και όχι μια ελευθερία της βούλησης. Το πράττω ελεύθερα δεν ανάγεται σε αποφασίζω ελεύθερα τι θα πράξω και αυτό γίνεται σαφές από τα λόγια του Hobbes: ''Τέλος, από τη χρήση της λέξης ελεύθερη βούληση δεν μπορεί να συναχθεί η ελευθερία της βούλησης, της επιθυμίας ή της ροπής, αλλά η ελευθερία του ανθρώπου, η οποία συνίσταται στην ανεμπόδιστη πραγμάτωση της βούλησης, της επιθυμίας ή της ροπής του'' 18. Ο κλασικός συμβατισμός καταφέρνει να διασώσει την ελευθερία ως εκούσια πράξη, το αντίθετο της οποίας δεν είναι ο ντετερμινισμός, αλλά ο καταναγκασμός και το εμπόδιο. Ακόμα κι αν οι επιθυμίες μου είναι προκαθορισμένες, τίποτε δεν με εμποδίζει και δεν με εξαναγκάζει να τις πραγματώσω. Με αυτόν τον τρόπο είμαι ελεύθερος και ηθικά υπεύθυνος. Η θεωρία αυτή όμως παραβλέπει την πιθανότητα κάποιες από τις επιθυμίες του υποκειμένου να λειτουργούν καταναγκαστικά. Πώς θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η ικανοποίηση νευρώσεων, παθών και ψυχαναγκασμών συνιστά την ελευθερία του ανθρώπινου πράττειν; Φθάνοντας από τον 17ο και τον 18ο αιώνα στον 20ό, ο νεότερος συμβατισμός είναι αυτός που θα τροποποιήσει τον κλασικό, θέτοντας διαφορετικές προκείμενες για να αποδείξει τη συνύπαρξη της ελευθερίας με τον ντετερμινισμό Βλ. Hobbes, T. (2006), Λεβιάθαν ή Ύλη, Μορφή και Εξουσία μιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, εισ. Α. Μεταξόπουλος, μτφ. Γ. Πασχαλίδης και Α. Μεταξόπουλος, Αθήνα: Γνώση, σ Βλ. Hume, D. (1896), A Treatise on Human Nature, Oxford: Clarendon Press, σ. 275 κ.ε. 16 Βλ. Hume, D, (2007), An Enquiry Concerning Human Understanding, P. Millican (επιμ.), New York: Oxford University Press, σ Βλ. Hobbes (2006), σ Βλ. ό.π., σ Μια καλή ανάλυση της χομπσιανής ελευθερίας της πράξης σε αντιδιαστολή προς την ελευθερία της βούλησης γίνεται από τον Pink, T. (2004), Free Will. A Very Short Introduction, New York: Oxford University Press, σ. 55 κ.ε. 19 Για το ιστορικό πλαίσιο των φιλοσοφικών ζυμώσεων ως προς τα ζητήματα της ελευθερίας και της ηθικής ευθύνης που έλαβαν χώρα ανάμεσα στον 18ο και τον 20ο αιώνα, βλ. Σαργέντης, Κ. (2012), Το Πρόβλημα της Ελεύθερης Βούλησης, Αθήνα: Νήσος, σ

12 Ο νεότερος συμβατισμός εγκαινιάζεται με τον Peter Strawson και τη θεωρία του περί ''στάσεων αντίδρασης''. Οι ''στάσεις αντίδρασης'' είναι οι συναισθηματικές αντιδράσεις των ανθρώπων, όπως η αγάπη, η οργή, η δυσαρέσκεια, η ευγνωμοσύνη κ.τ.ο. Πρόκειται για τις πρωτογενείς ανθρώπινες συμπεριφορές, μέσα από τις οποίες κατανοείται η ηθική ευθύνη του υποκειμένου. Η ελευθερία, με τη σειρά της, διασώζεται χάρις στην ακλόνητη φύση των ''στάσεων αντίδρασης'' που ποτέ δεν γίνεται να αμφισβητηθούν, ακόμα κι αν ο ντετερμινισμός είναι αληθής 20. Στο ίδιο ρεύμα ανήκει ο Frankfurt, ο οποίος αποσυνδέει την ευθύνη από την ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων''. Το να μπορούμε να πράττουμε διαφορετικά δεν είναι αναγκαίος όρος για να ενεργούμε εκούσια και να είμαστε υπεύθυνοι. Είναι, όμως, απαραίτητη προϋπόθεση για την ελεύθερη βούληση. Έτσι, διακρίνονται ρητά εδώ τα δύο είδη ελευθερίας: η ελευθερία της εκούσιας πράξης με την ηθική ευθύνη που τη συνοδεύει και η ελευθερία της βούλησης που προϋποθέτει την ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων'' 21. Το δεύτερο είδος ελευθερίας είναι το πιο απαιτητικό και συγκροτείται σε αναφορά προς ένα πρόσωπο που διαθέτει ''επιθυμίες δευτέρου επιπέδου'' (secondorder desires). Με μια τέτοια επιθυμία το πρόσωπο εκφράζει ότι θέλει να έχει την χ ή την ψ επιθυμία, αλλά και την χ ή την ψ βούληση. Ελεύθερη βούληση διαθέτει, λοιπόν, όποιος έχει τη βούληση που θέλει να έχει 22. Με τον ντετερμινισμό δεν συμβαδίζει πλέον μόνο η ελευθερία της πράξης, αλλά και η ελευθερία της βούλησης. Όπως λέει ο Frankfurt, ''θα μπορούσε να είναι αιτιακά καθορισμένο το ότι ένα πρόσωπο απολαμβάνει μια ελεύθερη βούληση'' 23. Στη βάση των θεωριών του Strawson και του Frankfurt ο νεότερος συμβατισμός εκφράζεται και μέσα από τις προτάσεις των Dennet,Watson, Wolf, Wallace, Fischer κ.α.. Απέναντι στον συμβατισμό βρίσκεται ο ασυμβατισμός που υπαστηρίζει ότι η ελεύθερη βούληση δεν μπορεί να συνυπάρχει με τον ντετερμινισμό. Το πιο γνωστό ασυμβατικό επιχείρημα είναι ''Το Επιχείρημα της Συνέπειας'' (The Consequence Argument), κύριος εκφραστής του οποίου είναι ο Van Inwagen. Σύμφωνα με τη θέση αυτή, αν ισχύει ο ντετερμινισμός, τότε οι πράξεις μας είναι συνέπειες των φυσικών νόμων και των συμβάντων που ανάγονται στο παρελθόν και για τον λόγο αυτό δεν εξαρτώνται από μας 24. Αν, δηλαδή, ο ντετερμινισμός είναι αληθής, τότε δεν μπορεί να ισχύει η δυνατότητα να πράττουμε διαφορετικά, αφού κάθε πράξη μας είναι εκ προοιμίου καθορισμένη από αιτίες εκτός του δικού μας ελέγχου. Το επιχείρημα αυτό προσπαθεί να καταρρίψει τη μετριοπαθή συμβατική θέση ότι ο ντετερμινισμός δεν αναιρεί την ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων''. Στην τάση του ασυμβατισμού διακρίνονται οι σκληροί ντετερμινιστές και οι 20 Βλ. Strawson, P. (1982), ''Freedom and Resentment'', στο Watson (επιμ.), σ και ειδικά σ. 62 κ.ε. 21 Βλ. Frankfurt (1969), σ Την αποσύνδεση της ηθικής ευθύνης από την ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων'' επιχειρεί με παρόμοιο τρόπο ο Dennett, D. (1984), Elbow Room: The Varieties of Free Will Worth Wanting, Oxford: Clarendon Press, σ. 132 κ.ε. 22 Βλ. Frankfurt (1982), σ Βλ. ό.π., σ Βλ. Van Inwagen (1983), σ

13 ελευθεροκράτες. Στους πρώτους ανήκουν ο Spinoza, ο Holbach (17ο και 18ο αι. αντίστοιχα) και σήμερα οι Galen Strawson, Honderich, Pereboom, Smilansky κ.α. Σύμφωνα με το ''Βασικό Επιχείρημα'' (Basic Argument) του Galen Strawson, η ελεύθερη βούληση και η ηθική ευθύνη είναι αδύνατες, διότι ο άνθρωπος δεν είναι causa sui, δηλαδή αιτία του εαυτού του. Δεν έχει δημιουργήσει ο ίδιος την ανθρώπινη φύση του και άρα δεν μπορεί να είναι υπεύθυνος γι' αυτήν. Έτσι, ο αυτοκαθορισμός του ανθρώπου είναι μια απάτη 25. Ο Honderich βρίσκει στη νευροφυσιολογία τον ισχυρό σύμμαχο του ντετερμινισμού. Η σύμπραξη της ηθικής φιλοσοφίας με τη νευροεπιστήμη οδηγεί στην κατάφαση της αιτιοκρατικής εξήγησης της πραγματικότητας 26. Η ελεύθερη βούληση, αντίθετα, μόνο μεταφυσικά μπορεί να στηριχθεί και ως εκ τούτου δεν έχει σοβαρό έρεισμα 27. Ο Honderich προσπαθεί να υπερβεί την έριδα ανάμεσα στον συμβατισμό και τον ασυμβατισμό 28, προτείνοντας μια νέα αιτιοκρατία μέσω μιας προσαρμοστικής στάσης που ονομάζεται ''στάση επιβεβαίωσης'' 29. Ο Pereboom δηλώνει ότι έλκεται από τον σκληρό ντετερμινισμό του Spinoza, αν και ο ίδιος είναι τελικά αγνωστικιστής ως προς την αλήθεια του ντετερμινισμού. Υιοθετεί, ωστόσο, την τάση του σκληρού ασυμβατισμού που ο ίδιος εισηγείται, για να υποστηρίξει ότι, αν ο ντετερμινισμός είναι αληθής, οι άνθρωποι δεν μπορούν να έχουν ελεύθερη βούληση ούτε να είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους 30. Οι ελευθεροκράτες επωμίζονται το δύσκολο έργο να αποδείξουν την ισχύ της ελεύθερης βούλησης και, μάλιστα, στην ασυμβατότητά της με τον ντετερμινισμό. Η κατάρριψη του ντετερμινισμού δεν αρκεί για περάσουμε στον αυτοκαθορισμό και την ελευθερία του ανθρώπου. Όταν ο ελευθεροκράτης αρνείται τον προκαθορισμό των πράξεων από τους φυσικούς νόμους και άλλες αιτίες, έρχεται αντιμέτωπος με ένα αιτιακό κενό, το οποίο καλείται να καλύψει. Οφείλει δηλαδή να προσδιορίσει επακριβώς την ποιητική αιτία των ανθρώπινων πράξεων, προκειμένου να διασώσει την ελευθερία από την τυχαιότητα 31. Ανάμεσα στους ελευθεροκράτες αναγνωρίζουμε πρώτα τον Descartes, ο οποίος με τον οντολογικό χωρισμό του σώματος από την ψυχή έθεσε την τελευταία εκτός φυσικών νόμων. Η αυτόνομη καρτεσιανή ψυχή είναι ο φορέας της άπειρης βούλησης και πραγματώνει την ελεύθερη επιλογή του ανθρώπου. Η βούληση αποδέχεται ή απορρίπτει αυτά που προτείνει ο νους και αν δεν συνεργαστεί σωστά μαζί του, ενδέχεται να σφάλλει. Η ευθύνη της πλάνης χρεώνεται στον άνθρωπο και όχι στον Θεό. Η δυνατότητα που έχει ο άνθρωπος να σφάλλει εκφράζει την ελευθερία του. 25 Βλ. Strawson, G. (1994), ''The Impossibility of Moral Responsibility'', Philosophical Studies 75, σ και ειδικά σ Βλ. Honderich, Τ. (2007), Πόσο Ελεύθερος είσαι; Το Ζήτημα της Αιτιοκρατίας, μτφ. Ε. Τσίτσα, Αθήνα: Ιωλκός, σ. 47 και Βλ. ό.π., σ Για την υπέρβαση αυτή πρβ. Honderich, Τ. (1988), Α Theory of Determinism: The Mind, Neuroscience, and Life- Hopes, Oxford: Oxford University Press. 29 Βλ. Honderich (2007), σ Βλ. Pereboom, D. (2007), ''Hard Incompatibilism'', στο J. M. Fischer, R. Kane, D. Pereboom and M. Vargas (επιμ.), Four Views on Free Will, Blackwell Publishing, σ και ειδικά σ Για την ανάγκη να καλυφθεί το κενό της αιτιότητας μετά την άρση του ντετερμινισμού βλ. Σαργέντης (2012), σ

14 Ωστόσο, η σωστή χρήση αυτής της ελευθερίας είναι να τεθεί η βούληση υπό την ηγεσία του νου. Έτσι, όσο πιο κοντά βρίσκεται η βούληση στο αληθές και το αγαθό, τόσο πιο ελεύθερη είναι η ψυχή 32. Ο Kant, ενώ αποδέχεται έναν ντετερμινιστικό κόσμο φαινομένων, αναγνωρίζει την υπερβατολογική ελευθερία του ανθρώπου ως νοουμένου 33. Η ανθρώπινη βούληση εδώ είναι ελεύθερη και καθορίζει τον κόσμο ως αιτιότητα. Νομοθετεί η ίδια τον εαυτό της και η ελευθερία της είναι το άλλο όνομα της αυτονομίας 34. Στον 20ό αιώνα ο Chisholm ισχυρίζεται ότι η υπεράσπιση της ελεύθερης βούλησης πρέπει να γίνει μέσα από την κατάρριψη αφενός του ντετερμινισμού και αφετέρου του ιντετερμινισμού, δηλαδή της θεωρίας που αποσυνδέει τα γεγονότα και τις πράξεις από ποιητικές αιτίες, προάγοντας την τυχαιότητα. Πρέπει, λοιπόν, να αποδειχθεί ότι οι ανθρώπινες πράξεις έχουν κάποια αιτία, αλλά αυτή δεν είναι η συνισταμένη κάποιων συμβάντων που τις προκαθορίζουν. Ο άνθρωπος, ως πράττων, είναι η αιτία των πράξεών του 35. Ενώ προκαλεί αιτιακά τις πράξεις του, ο ίδιος δεν ανάγεται σε κάποια άλλη αιτία. Μοιάζει, λέει ο Chisholm, με ένα πρώτο κινούν ακίνητο 36. Στην προσπάθεια να απαλλαγεί η υπεράσπιση της ελεύθερης βούλησης από τις μεταφυσικές προκείμενες του ''εαυτού'', μια άλλη κατηγορία ελευθεροκρατών υιοθετεί τη θεωρία του αιτιακού ιντετερμινισμού, που επιχειρεί να δείξει ότι ο ιντετερμινισμός, δηλαδή ο μη αιτιακός καθορισμός, δεν προωθεί μια τυχαιότητα υπονομευτική για την ελεύθερη βούληση. Βασικός εκπρόσωπος αυτής της τάσης είναι ο Kane 37. Ως ασυμβατιστής ο Kane, ενώ παραδέχεται ότι υπάρχουν μορφές ελευθερίας συμβατές με τον ντετερμινισμό, όπως είναι η ελευθερία από τον καταναγκασμό, τον φυσικό περιορισμό κ.α., υποστηρίζει ότι υπάρχει, επιπλέον, μια ελευθερία που είναι ασύμβατη με αυτόν. Πρόκειται για την ελευθερία της βούλησης, δηλαδή την ''ικανότητα να είναι κανείς ο τελικός δημιουργός και υποστηρικτής των δικών του σκοπών και προθέσεων'' 38. Για την υπεράσπιση της ασύμβατης ελεύθερης βούλησης ο Kane προτείνει το επιχείρημα της ''τελικής υπευθυνότητας'' (ultimate responsibility): για να είναι κανείς ''τελικά υπεύθυνος'' για μια πράξη του, θα πρέπει να είναι υπεύθυνος για όλες τις αιτίες, τα κίνητρα και τις συνθήκες της πράξης αυτής 39. Η ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων'' είναι απαραίτητη συνθήκη για την ελεύθερη βούληση, αλλά όχι επαρκής. Μπορεί μια πράξη να προέκυψε μετά από πολλές εναλλακτικές δυνατότητες, αλλά να ήταν αποτέλεσμα τύχης και όχι της ανθρώπινης βούλησης. Για να υπάρχει ελεύθερη βούληση, θα 32 Βλ. Ντεκάρτ, Ρ. (2003), Στοχασμοί περί της Πρώτης Φιλοσοφίας, μτφ.-σχ. Ε. Βανταράκης, Αθήνα: Εκκρεμές, σ Βλ. Κant, I. (1998), Kritik der Reiner Vernunft, Hamburg: Felix Meiner Verlag, σ. 621 Α533/Β Βλ. Kant (1870), σ Βλ. Chisholm, R. (1982), ''Human Freedom and the Self'', στο Watson (επιμ.), σ και ειδικά σ Βλ. ό.π., σ Ο Kane δηλώνει ότι η θεωρία του εντάσσεται στην τάση του αιτιακού ιντετερμινισμού. Βλ. Kane, R. (2002), ''Free Will: New Directions for an Ancient Problem'', στο Kane (επιμ.), Free Will, Blackwell Publishers, σ και ειδικά σ Βλ. ό.π., σ Επίσης, Kane, R. (2007), ''Libertarianism'', στο Fischer, Kane, Pereboom and Vargas (επιμ.), σ και ειδικά σ Βλ. Kane (2002), σ Επίσης, Kane (2007), σ

15 πρέπει να έχουμε τη δυνατότητα να πράττουμε διαφορετικά, αλλά εκούσια, συνειδητά και από πρόθεση 40. Στη θεωρία του Kane η ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων'' συναντά την ''τελική υπευθυνότητα'' στο ότι η ευθύνη του ανθρώπου για όλες τις αιτίες και τις συνθήκες της πράξης του σταματά σε μια στιγμή του παρελθόντος, όταν διαμορφώθηκε ο χαρακτήρας του μέσα από πράξεις που προϋπέθεταν ότι θα μπορούσε να είχε πράξει διαφορετικά 41. Στις πράξεις αυτές βρίσκεται ο αιτιακός ιντετερμινισμός. Πρόκειται, δηλαδή, για πράξεις που δεν είναι αιτιακά προκαθορισμένες, αλλά ούτε και τυχαίες. Προκύπτουν με δυσκολία, μετά από διλήμματα, σύγκρουση κινήτρων και την τελική απόφαση του πράττοντος 42. Άλλωστε, ο ιντετερμινισμός, για τον Kane, εμπεριέχει εν μέρει το τυχαίο, αλλά δεν αποκλείει την αιτιότητα 43. Ο αιτιακός ιντετερμινισμός είναι η τελευταία σύγχρονη ελευθεροκρατική πρόταση, αλλά δεν έχει καταφέρει να λύσει το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης. Η βασική αδυναμία της θεωρίας αυτής είναι ότι, ενώ στηρίζεται στην έννοια της καθοριστικής ανθρώπινης απόφασης, δεν εξηγεί πώς εκδηλώνεται η απόφαση αυτή και με ποια διαδικασία ο πράττων επιλέγει το ένα πράγμα αντί του άλλου. Η ελευθεροκρατία στο σύνολό της έρχεται αντιμέτωπη με την κριτική που λέει ότι η υπεράσπιση της ελεύθερης βούλησης γίνεται μέσα από τη μεταφυσική, συνήθως, συγκρότηση ενός ''εαυτού'', ο οποίος είναι σε κάθε περίπτωση απροσπέλαστος και δυσανάγνωστος ως προς την οντολογική του σύσταση. Ο ντετερμινισμός, από την άλλη πλευρά, επικρίνεται γιατί οι θέσεις του διακινδυνεύουν ολόκληρο το ηθικό αξιακό σύστημα, με βάση το οποίο λειτουργούν οι σύγχρονες κοινωνίες. Οι συμβατιστές, με τη σειρά τους, διασώζουν κυρίως την ελευθερία ως εκούσια και ανεμπόδιστη πράξη, αλλά όχι την ελευθερία της βούλησης (ίσως με την εξαίρεση του Frankfurt). Η συνοπτική αυτή επισκόπηση του προβλήματος της ελευθερίας της βούλησης στη νεότερη και σύγχρονη σκέψη δείχνει ότι αυτό παραμένει ως σήμερα αντικείμενο σφοδρών ερμηνευτικών συγκρούσεων, όχι μόνο ως προς τη λύση του, αλλά και ως προς τις θεωρητικές προκείμενές του. Η πηγή του ηθικού αυτού προβλήματος εντοπίζεται οπωσδήποτε πολύ νωρίτερα, αλλά ο ακριβής προσδιορισμός της αφετηρίας του είναι δύσκολη υπόθεση. Η καταγωγή της έννοιας της βούλησης είναι ένα δαιδαλώδες πρόβλημα που δεν μπορώ να αναλύσω εδώ. Οι πολλαπλές και πολύπλοκες διαστάσεις του το καθιστούν ένα αυτόνομο πρόβλημα που χρήζει μιας ξεχωριστής ανάλυσης. Εν προκειμένω, θα περιοριστώ να κάνω μόνο κάποιες βασικές επισημάνσεις. Μια από τις κυρίαρχες και σημαντικότερες σύγχρονες ερμηνείες, αυτή του Dihle, θέλει τον Αυγουστίνο να είναι ο πατέρας της ''μοντέρνας έννοιας της βούλησης'' 44. Ο Frede, όμως, ασκεί κριτική στη θεώρηση ότι υπάρχει 40 Βλ. Kane (2007), σ Βλ. Kane (2002), σ Βλ. ό.π., σ Βλ. Kane (2007), σ Βλ. Dihle, A. (1982), The Theory of Will in Classical Antiquity, London: University of California Press, σ. 123 κ.ε. Για τον Dihle, η αυγουστίνεια βούληση είναι αυτή που για πρώτη φορά συμμετέχει σε κάθε γνωστική πράξη και η ελευθερία της επιλογής ταυτίζεται με την ελευθερία της βούλησης. Για το πρόβλημα της ελευθερίας της βούλησης και την προέλευση του κακού στον Αυγουστίνο πρβ. Chappell, T. D. J. (1995), Aristotle and Augustin on Freedom. Two theories of Freedom, Voluntary Action and Akrasia, New York: St. Martin's Press, σ. 199 κ.ε. και Lössl, J. (2004), 10

16 μια και μοναδική νεωτερική έννοια της βούλησης. Υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει μια τέτοια έννοια που κάποτε επινοήθηκε και έκτοτε καθιερώθηκε αμετάβλητη μέσα στην ιστορία της φιλοσοφικής σκέψης. Ο Frede εντοπίζει στον Μεσαίωνα διάφορες έννοιες βούλησης, τόσο νοησιαρχικές όσο και βουλησιαρχικές 45. Την πρώτη μορφή της ελεύθερης βούλησης την αποδίδει στον ύστερο στωικισμό και συγκεκριμένα στον Επίκτητο 46. Η παραπάνω περιγραφή του προβλήματος της ελεύθερης βούλησης, με τους σύγχρονους όρους της, σκιαγραφεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται το ερώτημα για την ελεύθερη βούληση στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ωστόσο, όπως θα δειχθεί από τα όσα θα ακολουθήσουν, η βούληση που συναντούμε στους δύο αρχαίους κλασικούς φιλοσόφους απέχει πολύ από τη σημασία της σημερινής λέξης ''will'', αλλά και από τη λατινική ''voluntas''. Τόσο στον Πλάτωνα όσο και στον Αριστοτέλη η βούληση είναι έλλογη και αγαθή. Αποτελεί βασικό στοιχείο της τελεολογίας, καθώς ορίζει τους τελικούς σκοπούς των ανθρώπινων πράξεων. Ο Πλάτων δεν ενδιαφέρεται να ορίσει την έννοια της βούλησης ούτε να προσδιορίσει επακριβώς τη σημασία της. Φαίνεται πως τη χρησιμοποιεί με έναν τρόπο που είναι αποδεκτός στη σκέψη της εποχής του. Το ρήμα ''βούλομαι'' σημαίνει σχεδιάζω ή έχω την πρόθεση να πράξω κάτι που γνωρίζω πως είναι αγαθό 47. Η γνώση του αγαθού είναι πάντα το σημείο αναφοράς της βούλησης, έτσι ώστε η τελευταία υπάρχει μονίμως σε συνάρτηση με τον νου. Ενώ στον Πλάτωνα η βούληση δεν διαχωρίζεται ως λειτουργία από τον λόγο, ο Αριστοτέλης κάνει τη διάκριση αυτή, θεωρώντας τη βούληση είδος όρεξης. Πρόκειται, όμως, πάλι για μια έλλογη όρεξη που ορίζει τον αγαθό σκοπό, στον οποίο στοχεύουν οι επιμέρους πράξεις του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης μάς δίνει περισσότερη τροφή για την έννοια της βούλησης, καθώς τη χρησιμοποιεί ανάμεσα σε άλλες μέσα στο ειδικό τεχνικό λεξιλόγιο που συντάσσει για να συγκροτήσει την ηθική θεωρία του. Είναι αξιοσημείωτο ότι το έργο της βούλησης περιορίζεται στον καθορισμό του τελικού σκοπού και δεν αναλαμβάνει καθόλου χρέη επιλογής ή απόφασης για τα πρακτά. Δεν φαίνεται να έχει καμιά συγγένεια με το σημερινό ''will'' που συνδέεται με την ελευθερία, την ηθική ευθύνη, την απόφαση και τη δύναμη ή την αδυναμία επιβολής της. Η κυρίαρχη ερμηνεία θέλει τη σύγχρονη έννοια της βούλησης να είναι μια σύνθετη έννοια στην οποία εμπλέκονται όλοι οι παραπάνω όροι 48. Στην αριστοτελική ηθική, όμως, οι όροι αυτοί δεν είναι ''Intellect with a (divine) purpose: Augustine on the will'', στο T. Pink και M. W. F. Stone (επιμ.), The Will and Human Action. From Antiquity to the Present Day, London/New York: Routledge, σ Βλ. Frede, M. (2011), Α Free Will: Origins of the Notion in Ancient Thought, A. A. Long (επιμ.), Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, σ Βλ. ό.π., σ Πρβ. Leist, A. (2008), ''Auf der Suche nach dem Blick von Nirgendwo'', Deutsche Zeitschrift für Philosophie, Vol. 56, No. 4, σ , ειδικά σ. 627 : Βιβλιοκρισία των Seebass, G. (2006), Handlung und Freiheit. Philosophische Aufsätze, Tübingen: Mohr Siebeck Verlag και Seebass, G. (2007), Willensfreiheit und determinismus. Band 1: Die Bedeutung des Willensfreiheitsproblems, Berlin: Akademie Verlag. Εκεί ο Leist εντοπίζει την πρώτη πραγμάτευση του προβλήματος της ελευθερίας της βούλησης στον Λουκρήτιο. 47 Βλ. Dihle (1982), σ. 20 σ. 160, σημ. 5 και σ , σημ Βλ. Sorabji, R. (2004), ''The Concept of Free Will from Plato to Maximus the Confessor'' στο T. Pink και M. W. F. Stone (επιμ.), σ και ειδικά σ

17 ενοποιημένοι στην έννοια της βούλησης. Για την ακρίβεια, δεν είναι ενοποιημένοι σε καμία έννοια. Η ελευθερία της πράξης και η ευθύνη συνδέονται με το εκούσιο, το οποίο, όμως, δεν έχει καμία συνάφεια με τη βούληση. Η βούληση θέτει απλώς τον σκοπό και είναι αδιάφορη προς το εκούσιο και το ακούσιο των πράξεων. Με τον τρόπο αυτό, παραμένει αδιάφορη προς την ελευθερία. Αντίθετα, μετά τον Αριστοτέλη η βούληση μεταφράστηκε στα λατινικά ως voluntas για να συνδεθεί γλωσσικά και νοηματικά με το voluntarius (εκούσιο). Πρόκειται για μια αξιοπρόσεκτη μεταφραστική επιλογή, στη βάση της οποίας η έννοια της βούλησης θα μεταβληθεί σταδιακά με έναν τρόπο που δεν φαίνεται να είχε προβλέψει ο Αριστοτέλης. Εκτός από την αρχαία βούληση, είναι και η αρχαία έννοια της ελευθερίας που δημιουργεί προβληματισμούς. Η ελευθερία ως λέξη χρησιμοποιείται με μια πολιτική σημασία για να δηλώσει ότι ένας άνθρωπος δεν είναι δούλος, αλλά πολίτης μιας μη τυραννικής πόλης, στην οποία ο μόνος περιορισμός που υφίσταται είναι ο δημοκρατικά θεσμοθετημένος νόμος. Η ελευθερία, λοιπόν, δεν χρησιμοποιείται με άλλη σημασία πέραν της πολιτικής. Όμως, τόσο στον Πλάτωνα όσο και στον Αριστοτέλη, μπορούμε να διακρίνουμε μια ατομική ηθική ελευθερία που έχει την έννοια του μη καταναγκασμού και της δύναμης του ατόμου να ελέγχει τις πράξεις του 49. Ο Αριστοτέλης, μάλιστα, την αναδεικνύει ιδιαίτερα μέσα από το εκούσιο, το ἐφ' ἡμῖν και τη συμπλοκή τους με την ηθική ευθύνη. Στην εργασία αυτή, η ελευθερία που αναζητώ δεν είναι αυτή με την πολιτική σημασία, αλλά η ηθική ελευθερία του ατόμου, με όποια μορφή μπορεί να εμφανιστεί. Η ιδιαιτερότητα των αρχαίων εννοιών της βούλησης και της ελευθερίας δεν θα αποτελέσει το κεντρικό αντικείμενο αυτής της εργασίας. Θα τη θεωρώ κατά κάποιον τρόπο ως δεδομένη, αλλά συγχρόνως θα την αναδεικνύω, όπου αυτό είναι δυνατό. Έτσι, η μελέτη της ελευθερίας της βούλησης στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη θα γίνει, καταρχήν, με την επίγνωση αυτής της ιδιαιτερότητας και, συνεπώς, με την παραδοχή ότι δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε στους αρχαίους μια ελευθερία βούλησης, όπως την εννοούμε σήμερα. Η παραδοχή αυτή, ωστόσο, δεν θεωρώ ότι μας αναγκάζει να αρνηθούμε ή να παραμερίσουμε το πρόβλημα. Μας επιτρέπει, αντίθετα, να το μελετήσουμε, με τους δικούς του όρους, αλλά πάντοτε με πυρήνα την ανθρώπινη πράξη. Παρόλο που η αρχαία κλασική φιλοσοφία δεν θέλησε να θεματοποιήσει το πρόβλημα της ελευθερίας του ανθρώπινου πράττειν, βρίσκεται ενώπιόν του. Στον Πλάτωνα, η ηθική αναγκαιότητα αφενός και οι ψυχολογικές συγκρούσεις της σύνθετης ψυχής αφετέρου εγείρουν ζητήματα σχετικά με το πώς προκαλούνται οι ανθρώπινες πράξεις. Ο Πλάτων ποτέ δεν απαντά στο ερώτημα της αφετηρίας του πράττειν και της διαδικασίας που απαιτείται για να φτάσουμε σε αυτό. Ωστόσο, η λέξη ''αἵρεσις'' απαντάται σε πλατωνικά χωρία. Στον Αριστοτέλη, η αναγνώριση της ανθρώπινης παρέμβασης στα πράγματα, μέσα από την άρνηση της λογικής αναγκαιότητας των μελλοντικών προτάσεων στο Περί ερμηνείας, θέτει, επίσης, το ερώτημα πώς πραγματώνεται η 49 Για την πολιτική και την ατομική ελευθερία βλ. Pink (2004), σ. 3-4 και Frede (2011), σ Και οι δύο μελετητές υποστηρίζουν μια αναλογική σχέση ανάμεσα στις δύο ελευθερίες. 12

18 παρέμβαση αυτή. Η βούλευση και η προαίρεση θα δώσουν απαντήσεις -ίσως όχι καθ' όλα ικανοποιητικές. Η ένταση που διατρέχει, κατά τη γνώμη μου, τον πλατωνικό και αριστοτελικό στοχασμό οφείλεται στο γεγονός ότι, ενώ οι ηθικές θεωρίες των φιλοσόφων γεννούν την αναγκαιότητα μιας έννοιας ελευθερίας της επιλογής των ανθρώπινων πράξεων, οι ίδιοι φαίνεται πως αδιαφορούν να τη συγκροτήσουν και την παραγάγουν θεωρητικά. Έτσι, ενώ για τη νεωτερικότητα η ύπαρξη της ατομικής ηθικής ελευθερίας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τον σχηματισμό των ηθικών θεωριών, για την αρχαιοελληνική κλασική σκέψη φαίνεται πως είναι ένα δευτερεύον στοιχείο που απλώς μπορεί να ανιχνευθεί μέσα από συγκεκριμένα φιλοσοφικά συμφραζόμενα, όπως είναι ο ηθικός και φυσικός ντετερμισμός, η τελεολογία, η σχέση της γνώσης με την πράξη, ο διχασμός της ψυχής, ο αριστοτελικός πρακτικός λόγος, η αρετή, η κακία και η ακρασία. Αυτά τα φιλοσοφικά συμφραζόμενα σκοπεύω να μελετήσω, προκειμένου να εντοπίσω την παραγνωρισμένη ελευθερία της πράξης και την ηθική ευθύνη που τη συνοδεύει. Η ηθική ευθύνη, ωστόσο, λαμβάνει την προσοχή που της αξίζει, ειδικά στον Αριστοτέλη, και, ως εκ τούτου, θα αποτελέσει έναν καλό σύμμαχο για την ανάδειξη της ελεύθερης επιλογής των πράξεων. Με άλλα λόγια, το ερώτημα για την ελευθερία της βούλησης στους αρχαίους κλασικούς οφείλει να μετασχηματιστεί σε ερώτημα για την ελευθερία της πράξης. Άλλωστε, όπως φάνηκε από τη σύγχρονη πραγμάτευση του προβλήματος, τα δύο αυτά ερωτήματα συμπλέκονται μεταξύ τους. Έτσι, αν απουσιάζει η έννοια της ελευθερίας της βούλησης, νομιμοποιούμαστε να αναζητήσουμε την ελευθερία της πράξης. Με τον τρόπο αυτό, μπορούμε ενδεχομένως να κερδίσουμε ένα νοηματικό σύστοιχο ή υποκατάστατο της απούσας ελεύθερης βούλησης. Το φαινομενικά παράδοξο της έκφρασης ''η ελευθερία της βούλησης στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη'' έχει τελικά μια διττή σημασία. Ενώ μας υποχρεώνει να μελετήσουμε το πρόβλημα με τους δικούς του όρους, συγχρόνως, δεν μας απαγορεύει να το εντάξουμε μέσα στην ευρύτερη συζήτηση για την ελεύθερη βούληση. Για την ακρίβεια, η ιδιαιτερότητά του το καθιστά τόσο αντικείμενο αυτόνομης μελέτης όσο και μέρος της γενικής προβληματικής. Αυτό το δεύτερο σημείο δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε. Η λογική που άφηνε στην άκρη, ως ανύπαρκτο, το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη έχει υποχωρήσει μπροστά στη νέα τάση να στρέφονται οι σημερινές μελέτες στην αρχαία κλασική φιλοσοφία, στην οποία αποδίδουν την ιδρυτική στιγμή του φιλοσοφικού προβλήματος 50. Νομίζω πως η εργασία αυτή μπορεί να γραφεί με πολλούς τρόπους. Εφόσον, όμως, τα ζητήματα της ελευθερίας και της βούλησης δεν συγκροτούνται ως αυτόνομα θέματα προς εξέταση 50 Θα αναφέρω χαρακτηριστικά κάποια ενδεικτικά έργα σημαντικών μελετητών που αναζητούν την απαρχή του προβλήματος της ελευθερίας της βούλησης στην αρχαία σκέψη. Πρώτα, το έργο του Kenny, A. (1979), Aristotle s Theory of Will, New Haven: Yale University Press υπονοεί ήδη από τον τίτλο του την ύπαρξη μιας αριστοτελικής θεωρίας βούλησης. Βλ., επίσης, Irwin, T. (1992), ''Who discovered the Will?'', Philosophical Perspectives, 6, Ethics, σ Sorabji (2004) και Frede, ό.π. 13

19 στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, θα προτιμήσω να στηρίξω την εργασία μου σε μια δομή που θα παρακολουθεί επιμέρους πλατωνικά και αριστοτελικά ηθικά ζητήματα, μέσα από τα οποία τα προβλήματα της βούλησης, της ελευθερίας, της επιλογής και της πράξης γενικότερα ανακύπτουν, είτε εμμέσως και δειλά είτε άμεσα και πιο ρητά. Η διαδρομή εδώ θα έχει τον χαρακτήρα ανίχνευσης και ανάδειξης προβλημάτων και εννοιών που η αρχαία κλασική φιλοσοφία ίσως δεν εντόπισε καθόλου ή ενδεχομένως έλαβε υπ' όψιν της, αλλά δεν αξιοποίησε επαρκώς. Η μέθοδος που θα ακολουθήσω στηρίζεται στην επισταμένη ανάγνωση των πλατωνικών και αριστοτελικών κειμένων, καθώς και στην εύλογη υπόθεση ότι δεν υπάρχει συγκροτημένος θεωρητικός λόγος από τη μεριά των αρχαίων κλασικών (ιδίως του Πλάτωνα) αναφορικά με τα προβλήματα που θα δοκιμάσω να εξετάσω. Για τους σκοπούς αυτής της έρευνας, θα χωρίσω την εργασία σε δύο μέρη. Το πρώτο θα αναφέρεται στον Πλάτωνα και το δεύτερο στον Αριστοτέλη. Η διακριτή μελέτη των δύο φιλοσόφων δεν έχει ως στόχο να προτείνει την απομονωμένη ανάγνωση του ενός από τον άλλον, αλλά να δείξει με σαφήνεια ότι ο τρόπος με τον οποίο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης πραγματεύονται τα ηθικά ζητήματα είναι ορισμένες φορές καίρια διαφορετικός, παρόλο που ο Σταγειρίτης διατηρεί βασικές πλατωνικές προκείμενες στον πυρήνα της ηθικής φιλοσοφίας του. Μετά το δεύτερο μέρος θα ακολουθήσουν σύντομα επιλεγόμενα σχόλια που θα συνοψίζουν τα συμπεράσματα ως προς την ελευθερία και τη βούληση στους δύο φιλοσόφους. Το εγχείρημά μου να εντοπίσω μια ''κρυμμένη'' ηθική ελευθερία στην πλατωνική και την αριστοτελική σκέψη οφείλει να λάβει υπ' όψιν του το βασικό γνώρισμα της αρχαίας φιλοσοφίας που είναι η στενή σχέση της ηθικής κατάστασης του ανθρώπου με τη γνώση ή την άγνοιά του. Στην περίπτωση του Πλάτωνα, θα εξετάσω στο πρώτο κεφάλαιο την εν πολλοίς δυσανάγνωστη έννοια της αρετής, καθώς αυτή αποτελεί τον κεντρικό κορμό της ηθικής σκέψης του. Θα με απασχολήσει η εξάρτηση της πράξης από την ενάρετη ή μη ενάρετη ψυχή του ανθρώπου και η συνακόλουθη αναγωγή της τελευταίας στη γνώση. Η αρετή ως γνώση και η κακία ως άγνοια θα παραμείνουν ως το τέλος οι δύο βασικοί πρωταγωνιστές της πλατωνικής θεωρίας. Στο πλαίσιο αυτό, η αναζήτηση της ηθικής ελευθερίας θα προσκρούει πάντα στο (ακλόνητο;) εμπόδιο της ακούσιας κακίας. Η έννοια του αγαθού θα τεθεί, επίσης, μέσα στη σχετική συζήτηση, προκειμένου να εξηγηθεί ο σταθερά αγαθός προσανατολισμός της βούλησης. Η εξέταση της πλατωνικής τελεολογίας και ο νόμος της σκοπιμότητας, τόσο μέσα στον φυσικό όσο και μέσα στον ηθικό κόσμο, θα εξηγήσουν καλύτερα τη σχέση της βούλησης με το αγαθό. Η βούληση, εξαιτίας της αγαθής και έλλογης φύσης της, δεν επιτρέπει στον εαυτό της να συνδεθεί με την ελευθερία που αναζητώ. Συγχρόνως, όμως, το ακούσιο της κακίας και η εξάρτηση της πράξης από τη γνώση παράγουν μια ηθική αναγκαιότητα που θα μπορούσε δειλά και με έναν ιδιότυπο τρόπο να συνδεθεί με μία έννοια ελευθερίας. Τη δυνατότητα της ελευθερίας θα αναζητήσω κυρίως μέσα στα φαινόμενα του ψυχολογικού διχασμού και της ακρασίας. Αν οι άλογες επιθυμίες που γεννά η σύνθετη ανθρώπινη ψυχή οδηγούν ενίοτε σε φαύλες ενέργειες, κατά παράβαση των ορθών επιταγών του λογιστικού μέρους, τότε 14

20 εγείρεται το ερώτημα αν οι ενέργειες αυτές είναι εκούσιες. Η σύγχρονη έννοια της ακρασίας (weakness of will) συνδέεται άρρηκτα με τη βούληση και νοείται υπό τον όρο της αδυναμίας της τελευταίας να επιβληθεί στα πάθη και να επιλέξει μια πράξη, σύμφωνα με το αγαθό που γνωρίζει. Αντίθετα, στον Πλάτωνα η έλλογη βούληση δεν αποδεικνύεται ποτέ αδύναμη, ενώ στην περίπτωση του Αριστοτέλη, όπου η ακρασία γίνεται αποδεκτή, η αδυναμία της βούλησης θα μπορούσε να είναι μια από τις πολλές εκφάνσεις της ηθικής αδυναμίας του ακρατούς. Το ερώτημα για τη δυνατότητα της ακρασίας είναι συνώνυμο του ερωτήματος για τη δυνατότητα της εκούσιας κακίας. Σε ό,τι αφορά τον Πλάτωνα, σκοπός μου είναι να μελετήσω αυτές τις δυνατότητες και να διαπιστώσω αν μέσα από αυτές μπορούν να ανιχνευθούν -έστω στοιχειωδώς- η ελευθερία της επιλογής και η ευθύνη των πράξεων. Έχοντας υπ' όψιν μου αφενός ότι η σωκρατική επιχειρηματολογία δεν αφήνει πολλά περιθώρια απόδρασης από τον ηθικό μονόδρομο που χαράσσει η αναγωγή της πράξης στη γνώση και αφετέρου ότι η δημοφιλέστερη - και υπό την έννοια αυτή ίσως η βασικότερη- ανάδειξη της ηθικής ελευθερίας και ευθύνης πραγματοποιείται στον μύθο του Ηρός της Πολιτείας, προτείνω εν προκειμένω την εξέταση των ηθικών ερωτημάτων μέσα από την ξεχωριστή μελέτη του μυθολογικού μέρος των πλατωνικών διαλόγων και του μη μυθολογικού. Με την επιλογή αυτής της διάκρισης δεν συνιστώ την παγίωση μιας αποκοπής των πλατωνικών μύθων από τα κύρια σώματα των διαλόγων ή μιας αυτόνομης και απομονωμένης ανάγνωσής τους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όμως, και για τον σκοπό που έχω θέσει, θεωρώ ότι η διακριτή μελέτη τους ενδέχεται να αποκαλύψει μια διαφορετική εμφάνιση των ηθικών ζητημάτων στο εκάστοτε μέρος. Η υπόθεση που κάνω είναι ότι η μυθολογία, λόγω της ιδιαίτερης φύσης της και κυρίως της αμφίσημης γλώσσας που χρησιμοποιεί, μπορεί να αποδειχθεί πιο τολμηρή στην ανάδειξη εκείνων των στοιχείων της ηθικής φιλοσοφίας που η λογική επιχειρηματολογία αποκλείει ή μόνο υπαινίσσεται διστακτικά. Έτσι, στο δεύτερο κεφάλαιο θα εξετάσω τα προβλήματα της ακρασίας, της ελευθερίας και της ευθύνης, όπως αυτά εγείρονται από τα επιχειρήματα που διατυπώνουν οι συνομιλητές των διαλόγων, ενώ στο τρίτο κεφάλαιο θα με απασχολήσουν τα ίδια προβλήματα, αλλά στο πλαίσιο των πλατωνικών μύθων. Η μελέτη του επιχειρηματολογικού μέρους στο δεύτερο κεφάλαιο θα διατρέξει βασικούς διαλόγους από όλη τη συγγραφική περίοδο του Πλάτωνα (Πρωταγόρας, Γοργίας, Πολιτεία, Τίμαιος, Νόμοι). Το πόσο ακλόνητο θα παραμείνει το ακούσιο της κακίας από τον Πρωταγόρα ως τους Νόμους είναι ένας καλός δείκτης που θα ελέγξει τη συνέπεια της πλατωνικής ηθικής θεωρίας και θα μας επιτρέψει να παρατηρήσουμε αν σημειώνεται κάποια εξέλιξη στη σκέψη του Πλάτωνα από την πρώιμη ως την ύστερη περίοδό του. Αν η εξέλιξη προς μια λιγότερο νοησιαρχική αντίληψη της ηθικής είναι πραγματική, τότε θα έχει νόημα μια αντιπαραβολή ανάμεσα στον μέσο-ύστερο Πλάτωνα και τον πρώιμο Πλάτωνα που φαίνεται να απηχεί τη σωκρατική επιρροή 51. Ο Τίμαιος 51 Το εγχείρημα να ελέγξω μια ενδεχόμενη εξέλιξη της πλατωνικής ηθικής μέσα από τη σύγκριση διαλόγων προϋποθέτει την εκ μέρους μου υιοθέτηση μιας μεθόδου χρονολόγησης των διαλόγων. Για το θέμα αυτό βλ. σ