Κωνσταντίνος Σαργέντης: Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης. Αθήνα: Νήσος 2012, 157 σ., 13.

Transcript

1 1/ Σαργέντης: Ελεύθερη βούληση Κωνσταντίνος Σαργέντης: Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης. Αθήνα: Νήσος 2012, 157 σ., 13. Κρίνει η Ντένη Κωνσταντινίδη (Υπ. ρ Φιλοσοφίας) Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης έχει τις ρίζες του, σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές, στη μεσαιωνική φιλοσοφία, ενώ στη νεότερη σκέψη συστηματοποιείται με έναν τρόπο που το καθιστά βασικό θεωρητικό αντικείμενο των πιο σημαντικών φιλοσόφων του 17ου και 18ου αιώνα. Σήμερα αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα ζητήματα της σύγχρονης ηθικής φιλοσοφίας και δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι βρίσκεται στο επίκεντρο της παγκόσμιας ακαδημαϊκής έρευνας. Ωστόσο, στην Ελλάδα η φιλοσοφική παραγωγή αναφορικά με την ελεύθερη βούληση είναι πενιχρή και το δεδομένο αυτό αρκεί, εν πρώτοις, για να θεωρήσει κανείς χρήσιμη τη συμβολή του Σαργέντη στην ελληνική συζήτηση με το βιβλίο του Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης. Τη φιλοσοφική ένδεια που παρατηρείται στη χώρα μας αναφορικά με το εν λόγω αντικείμενο της ηθικής φιλοσοφίας επισημαίνει και ο ίδιος ο συγγραφέας στον σύντομο Πρόλογο. Όπως δηλώνει προγραμματικά, στόχος του βιβλίου είναι να λειτουργήσει προπαρασκευαστικά για «μια νέα θεωρία, η οποία από τη μία πλευρά θα εντάσσεται σε έναν συγκεκριμένο χώρο, στον χώρο της ελευθεροκρατίας, από την άλλη πλευρά όμως θα αξιοποιεί τη συμβολή όλων των θεωριών, σχολών και κατευθύνσεων στην κοινή και μακραίωνη συζήτηση για το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης». Συγχρόνως, το βιβλίο φιλοδοξεί να βοηθήσει «τον φοιτητή της φιλοσοφίας, αλλά και κάθε ενδιαφερόμενο αναγνώστη να κατανοήσει ποιο είναι το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης, ποιες οι διαστάσεις του και ποιες οι λύσεις που έχουν προταθεί». Το βιβλίο αποτελείται από επτά κεφάλαια. Το πρώτο έχει χαρακτήρα εισαγωγής, το δεύτερο και το τρίτο περιγράφουν το πολύκροτο δίπολο ελευθερία-ντετερμινισμός, ενώ τα τρία επόμενα κεφάλαια συνοψίζουν τις βασικές πτυχές των θεωριών που έχουν προταθεί είτε προς την υπεράσπιση είτε προς την απόρριψη της ανθρώπινης ελευθερίας. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου παρατίθενται οι άλλοτε σύντομες και άλλοτε εκτενείς σημειώσεις, χρήσιμες πάντοτε είτε για την παραπομπή σε έργα φιλοσόφων και μελετητών είτε για τη διεύρυνση των φιλοσοφικών ερωτημάτων. Στο έβδομο και τελευταίο

2 2/7 κεφάλαιο ο Σαργέντης θέτει τις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση μιας πειστικής ελευθεροκρατικής θεωρίας, η οποία θα είναι σε θέση να υποστηρίζει επαρκώς την ελευθερία της βούλησης. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με έναν ευσύνοπτο κατάλογο βιβλιογραφίας στον οποίο καταγράφονται με ακρίβεια τα έργα και οι μελέτες που υπομνηματίζονται στις σημειώσεις. Η εισαγωγή μάς συστήνει το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης μέσα από ερωτήματα που μπορούν να διατυπωθούν αναφορικά με την ελευθερία, τη βούληση και τη σχέση των δύο με την ανθρώπινη πράξη, την ηθική ευθύνη και τον ντετερμινισμό. Ο συγγραφέας ονομάζει «εννοιολογικό πρόβλημα» αυτό που έγκειται στη διαμάχη των εννοιών της ελευθερίας και του ντετερμινισμού ως προς το αν αυτές είναι μεταξύ τους συμβατές. Η απάντηση δίνεται μέσα από τις αντίπαλες σχολές της συμβατοκρατίας και της ασυμβατοκρατίας. 1 Το «οντολογικό πρόβλημα», αφετέρου, εγείρει το ερώτημα αν όλα τα συμβάντα είναι αιτιακά προκαθορισμένα και στην περίπτωση αυτή πώς μπορούν οι ανθρώπινες πράξεις να είναι ελεύθερες. Η απάντηση εδώ προκύπτει μέσα από τις θεωρίες της ελευθεροκρατίας, του σκληρού ντετερμινισμού και του ήπιου ντετερμινισμού. Οι δύο πρώτες ανήκουν στο ρεύμα της ασυμβατοκρατίας, ενώ η τρίτη σε αυτό της συμβατοκρατίας. Ο Σαργέντης παρουσιάζει συνοπτικά τις θέσεις των τριών αυτών στάσεων και τα προβληματικά τους σημεία. Η ελευθεροκρατία, καθώς αρνείται τον ντετερμινισμό, δημιουργεί ένα αιτιακό κενό που μπορεί να καλυφθεί μόνο αν η ίδια η ελευθερία προσδιοριστεί θετικά ως αιτιότητα. Ο σκληρός ντετερμινισμός, με τη σειρά του, καθώς αρνείται την ελευθερία του πράττειν, οφείλει να αντιμετωπίσει την απειλή της κατάρρευσης του ηθικού αξιακού συστήματος της κοινωνίας, η οποία στηρίζει τις πρακτικές της επιβράβευσης και της τιμωρίας στην ιδέα ότι οι άνθρωποι ενεργούν ελεύθερα και είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους. Τέλος, ο ήπιος ντετερμινισμός εισηγείται τη συμβατότητα της ελευθερίας και του ντετερμινισμού, αλλά καλείται να εξηγήσει τι είδους ελευθερία διασώζει. Το τελευταίο σημείο υπαινίσσεται ότι η ελευθερία αποκτά διαφορετικές σημασίες κατά τη διαδρομή της από τη μία ηθική θεωρία στην άλλη και το περιεχόμενό της δεν είναι ποτέ δεδομένο ή αυτονόητο. Η ελευθερία της πράξης εμφανίζεται στο δεύτερο κεφάλαιο και κατανοείται υπό το πρίσμα των τριών προϋποθέσεών της: α) της «αρχής των εναλλακτικών δυνατοτήτων», δηλαδή της προϋπάρχουσας δυνατότητας να πράξει κανείς διαφορετικά, β) του εντοπισμού της προέλευσης της πράξης στον ίδιο τον πράττοντα, και γ) της απουσίας βίας και εξωτερικού καταναγκασμού. Ο συγγραφέας επισημαίνει αμέσως τη σπουδαιότητα της ελευθερίας και την ανάγκη του ανθρώπου να αισθάνεται ότι καθορίζει ο ίδιος τη ζωή του. Από τον Καντ έως την Έκστρομ (L.W. Ekstrom), η ελευθερία παρουσιάζεται 1 Για να μεταφράσει τους όρους compatibilism και incompatibilism, ο Σαργέντης ε- πιλέγει τις λέξεις συμβατοκρατία και ασυμβατοκρατία αντί για τις μάλλον συνηθέστερες συμβατισμό και ασυμβατισμό.

3 3/7 ως η αξία που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα, τον προσδιορίζει ως εαυτό και υπεύθυνο δημιουργό των αξιών και των σκοπών του. Ωστόσο, δεν νομίζω πως σε αυτήν την αξιολογική άποψη θα συναινούσαν όλοι οι φιλόσοφοι. Για ορισμένους (παραδείγματος χάριν, για κάποιους ντετερμινιστές), η ελευθερία δεν αναβαθμίζει οπωσδήποτε την αξία της ανθρώπινης ζωής, ή διαφορετικά, η απουσία της δεν την υποβαθμίζει. Η επιλογή του Σαργέντη να ξεκινήσει την πραγμάτευση του προβλήματος από τη σπουδαιότητα της ελευθερίας είναι μάλλον σκοπίμως μεροληπτική, αφού, όπως έχει δηλώσει ο ίδιος στον πρόλογο του βιβλίου, τάσσεται με την πλευρά της ελευθεροκρατίας και επιχειρεί να προετοιμάσει το έδαφος για μια δική του ελευθεροκρατική πρόταση. Η ελευθερία, λοιπόν, παρουσιάζεται ως βασικό ζητούμενο που κινδυνεύει από τις επιθέσεις και τα εμπόδια αντίπαλων θεωριών. Από το βαθύ παρελθόν της έως σήμερα, η ελευθερία απειλείται από τον ντετερμινισμό και τη βασική αρχή του ότι κάθε γεγονός είναι αναγκαίο αποτέλεσμα της αιτίας του, έτσι ώστε με βάση ορισμένες δεδομένες συνθήκες, είναι δυνατόν μόνο ένα και μοναδικό μέλλον. Ο ντετερμινισμός έχει ως σύμμαχό του την αρχή της προβλεψιμότητας. Αν μπορεί να αποδειχθεί ότι ένα γεγονός είναι εκ των προτέρων προβλέψιμο, αυτό σημαίνει πως είναι αιτιοκρατικά καθορισμένο. Ωστόσο, η βοήθεια που ο ντετερμινισμός λαμβάνει από την προβλεψιμότητα είναι μικρότερη από τη βλάβη που δέχεται από την κβαντική φυσική. Η τελευταία εμφανίστηκε τον 20ό αιώνα και προέβαλε την κυριαρχία της τυχαιότητας στον φυσικό κόσμο, ανατρέποντας τη θεωρία του αναγκαίου και τακτικού σύμπαντος. Παρόλο που η κβαντική φυσική προωθεί τον ιντετερμινισμό, δεν φαίνεται να υποστηρίζει την ελευθερία της βούλησης. Αν η τυχαιότητα αναγόταν σε βασική αρχή του κόσμου, τότε η ελεύθερη βούληση δεν θα μπορούσε να εκπληρωθεί και η ηθική ευθύνη θα έχανε τη σημασία της. 2 Ο Σαργέντης βλέπει σωστά στον ντετερμινισμό και στην τύχη τους δύο εχθρούς της ελευθερίας και, με βάση αυτό το σκεπτικό, υποδιαιρεί το τρίτο κεφάλαιο στα υποκεφάλαια «Η απειλή του ντετερμινισμού» και «Η απειλή της τύχης». Η τυχαιότητα που ανέδειξε η κβαντική φυσική ανέστειλε σε μεγάλο βαθμό την αυτοπεποίθηση των σκληρών ντετερμινιστικών θεωριών. Ο σκληρός νετερμινισμός έχει πλέον περιοριστεί σημαντικά και έχει δώσει τη θέση του στη σκληρή ασυμβατοκρατία, που υποστηρίζει ότι μια υποθετική αλήθεια του ντετερμινισμού είναι εντελώς ασύμβατη με την ελευθερία της βούλησης. Στο σημείο αυτό, ο συγγραφέας ξεκινά την παρουσίαση 2 Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι ο συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί την έκφραση η- θική ευθύνη, αλλά κάνει λόγο για ηθική υπευθυνότητα. εν μπορούμε να γνωρίζουμε αν θεωρεί τις εκφράσεις συνώνυμες (και επομένως την επιλογή του άνευ μεγάλης σημασίας) ή αν διακρίνει τους όρους και προτιμά την ηθική υπευθυνότητα για συγκεκριμένους λόγους. Η γνώμη μου είναι ότι η ηθική ευθύνη αναφέρεται στη σχέση του υποκειμένου με ένα εξωτερικό αντικείμενο, μια πράξη κ.τ.ο. Συγχρόνως, η ηθική υπευθυνότητα φαίνεται πως δηλώνει την ιδιότητα του υποκειμένου να έχει αυτήν τη σχέση, δηλαδή να φέρει ηθική ευθύνη. Για το αν η διαφοροποίηση αυτή ή οποιαδήποτε άλλη διαφοροποίηση έχει κάποια φιλοσοφική σημασία θα ήταν καλό να υπήρχε σχετική α- ναφορά.

4 4/7 των αντικρουόμενων θεωριών πάνω στο επίμαχο ζήτημα. εν επιλέγει να κάνει μια στείρα αναπαραγωγή των απόψεων που έχουν διατυπωθεί, αλλά μια κριτική επισκόπηση εμπλουτισμένη με προσωπικές επισημάνσεις και ενστάσεις που φωτίζουν το περιεχόμενο των αντίπαλων θεωριών και κινητοποιούν τον δημιουργικό διάλογο ανάμεσά τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι, μετά από την έκθεση των διαφόρων συμβατοκρατικών και ασυμβατοκρατικών θεωριών, ο Σαργέντης παραθέτει συνήθως ένα υποκεφάλαιο με τον τίτλο «Κριτική», όπου εντοπίζει τις αδυναμίες και τα προβληματικά σημεία των διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων. Η σκληρή ασυμβατοκρατία δομείται πάνω στο «Βασικό Επιχείρημα» (Basic Argument) του Γ. Στρώσον (G. Strawson), σύμφωνα με το οποίο η ελεύθερη βούληση είναι αδύνατη γιατί ο άνθρωπος δεν είναι causa sui, δηλαδή αιτία του εαυτού του. Εφόσον δεν είναι δημιουργός της φύσης του, δεν είναι υπεύθυνος γι αυτήν. Έτσι, δεν υπάρχει πραγματικός αυτοκαθορισμός ούτε πραγματική ηθική ευθύνη. Ο Σαργέντης αναφέρεται συνοπτικά στις θεωρίες του σκληρού ντετερμινιστή Χόντεριχ (T. Honderich) και των σκληρών ασυμβατοκρατών Πέιρμπουμ (D. Pereboom) και Σμιλάνσκυ (S. Smilansky). Ενδιαφέρουσες είναι οι θεωρίες των δύο πρώτων που επιχειρούν να επιλύσουν το πρόβλημα της ποινής στη βάση της μη ευθύνης και να δείξουν ότι η απώλεια της ελευθερίας της βούλησης δεν αφαιρεί από τη ζωή το νόημά της. Ο συγγραφέας περνάει στις εκδοχές της συμβατοκρατίας, η οποία επιθυμεί να συμβιβάσει μια περιορισμένη έννοια ελευθερίας με έναν ήπιο ντετερμινισμό. Εκπρόσωποι της κλασικής συμβατοκρατίας είναι ο Χομπς και ο Χιούμ, οι οποίοι κατανοούν την ελευθερία ως απρόσκοπτη εκπλήρωση των επιθυμιών μας, χωρίς αυτές να προσκρούουν σε εμπόδια ή να υπόκεινται σε εξωτερικούς καταναγκασμούς. εν πρόκειται εδώ για την ελευθερία της βούλησης, αλλά για την ελευθερία της πράξης, δηλαδή για την εκούσια δράση που πραγματώνεται χωρίς αντίσταση. Για τους κλασικούς συμβατοκράτες, η ε- λεύθερη πράξη υπακούει στην «αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων», αλλά συγχρόνως μπορεί να είναι αναγκαίο αποτέλεσμα της αιτίας της. Η βασική αδυναμία της κλασικής συμβατοκρατίας, όπως εύστοχα την εντοπίζει ο Σαργέντης, είναι ότι αγνοεί την περίπτωση του εσωτερικού καταναγκασμού. Αν υπάρχουν ψυχολογικά γεγονότα καταναγκαστικού χαρακτήρα, αυτά δεν μπορούν να συγκροτούν τον εαυτό ούτε να εκπληρώνουν την ελευθερία του. Η μετάβαση από την κλασική στη νεότερη συμβατοκρατία περιγράφεται ωραία μέσα από το ιστορικό πλαίσιο των φιλοσοφικών αντιπαραθέσεων και των επιστημονικών ε- ξελίξεων. Οι νεότεροι συμβατοκράτες επιχειρούν να αποδεσμεύσουν την ελευθερία και την ηθική ευθύνη από την «αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων». Ο Π. Στρώσον (P. Strawson) ισχυρίζεται ότι η ελευθερία και η ηθική ευθύνη συγκροτούνται μέσα από τις λεγόμενες «στάσεις αντίδρασης», δηλαδή τις προθέσεις και τα συναισθήματα που εκφράζουν οι άνθρωποι μεταξύ τους. Ο Φράνκφουρτ (H. Frankfurt), στο ίδιο πλαίσιο, παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα θεωρία, στην οποία η ελεύθερη βούληση οικοδομείται πάνω στις «επιθυμίες δεύτερου επιπέδου» (second-order desires), δηλαδή στο να έχει

5 5/7 κανείς τη βούληση που επιθυμεί να έχει. Η ελεύθερη βούληση εδώ υπάγεται στον ντετερμινισμό γιατί είναι αιτιοκρατικά καθορισμένο ο άνθρωπος να μπορεί να αποφασίζει για τη βούλησή του. Ο Σαργέντης διατυπώνει τις ενστάσεις του στις δύο θεωρίες και εκτενέστερα στην περίπτωση του Φράνκφουρτ. Θεωρεί προβληματικό το γεγονός ότι οι θεωρίες αυτές στηρίζουν την ελευθερία και την ευθύνη στο δεδομένο μιας συγκεκριμένης ψυχολογικής δομής του υποκειμένου, η διαμόρφωση της οποίας δεν εξηγείται με κανέναν τρόπο. Η συζήτηση συνεχίζεται και τον λόγο παίρνουν οι ελευθεροκράτες, δηλαδή οι ασυμβατοκράτες που δεν αρκούνται στη συμβατή με τον ντετερμινισμό ελευθερία πράξης, αλλά υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος διαθέτει μια ελεύθερη βούληση που δεν συμβιβάζεται με την αιτιοκρατία. Βασικοί εκπρόσωποι της κλασικής ελευθεροκρατίας είναι ο Ντεκάρτ και ο Καντ. Ο καρτεσιανός οντολογικός δυισμός της ψυχής και του σώματος επιτρέπει στην ψυχή να είναι αυτονόμη και να μπορεί να παρεμβαίνει στον φυσικό κόσμο, χωρίς να υπόκειται η ίδια στους νόμους του. Ο Καντ, έναν αιώνα αργότερα, αποδίδει την υ- περβατολογική ελευθερία στον άνθρωπο ως νοούμενο. Ο Σαργέντης δικαίως θεωρεί ότι οι μεταφυσικές προκείμενες της κλασικής ελευθεροκρατίας δημιουργούν προβλήματα και δεν μπορεί έτσι να υπάρξει πειστική θεμελίωση της ελεύθερης βούλησης και της ηθικής ευθύνης. Τον εικοστό αιώνα ο Τσίζολμ (R. Chisholm) προσπαθεί να μετριάσει τη μεταφυσική εξήγηση της ελευθερίας της βούλησης, αλλά όχι με μεγάλη επιτυχία, όπως ορθά επισημαίνει ο Σαργέντης. Η πρόταση του Τσίζολμ να αποδίδεται η πράξη στον πράττοντα, έτσι ώστε να είναι εκείνος η πρώτη αιτία της πράξης του, είναι ιδιαίτερα περιοριστική και δεν εξηγεί πώς μπορούν να υπάρχουν άλλοι λόγοι του πράττειν, όπως επιθυμίες, πεποιθήσεις και άλλα νοητικά ή ψυχολογικά συμβάντα. Η νεότερη ελευθεροκρατία θέλει να επιτύχει την εν μέρει τουλάχιστον απεμπλοκή του πράττειν από το υποκείμενο, ώστε η ελευθερία της βούλησης να απαλλαγεί από τις δυσχέρειες που προκαλεί ο μεταφυσικός εαυτός. Το σημαντικότερο εγχείρημα προς αυτήν την κατεύθυνση αναγνωρίζεται στον αιτιακό ιντετερμινισμό του Κέιν (R. Kane). Ο Κέιν βασίζει την ελευθερία της βούλησης στην «τελική υπευθυνότητα» (ultimate responsibility) του υποκειμένου, δηλαδή στην ιδιότητα του πράττοντος να είναι ο ίδιος ο τελικός υπεύθυνος όλων των αιτίων των πράξεών του. Η διαδοχική αναγωγή των αιτίων σε άλλα αίτια δημιουργεί τον κίνδυνο της άπειρης αναγωγής στο βαθύ παρελθόν του υποκειμένου. Για να αποφύγει το πρόβλημα, ο Κέιν ορίζει ως τέρμα της αιτιακής αναγωγής συγκεκριμένα παρελθοντικά σημεία της ζωής του πράττοντος, στα οποία αυτός διαμόρφωσε τον χαρακτήρα του, κάνοντας μια κρίσιμη επιλογή ανάμεσα σε δυνατές εναλλακτικές. Ο Σαργέντης αναγνωρίζει τη βασική αδυναμία αυτής της θεωρίας, στην αποσιώπηση του τρόπου με τον οποίο γίνονται αυτές οι κρίσιμες επιλογές που διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του πράττοντος. Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για μια δυσκολία που δεν φαίνεται να μπορεί να εξομαλυνθεί. Εδώ ακριβώς ελλοχεύει ο κίνδυνος να μετατραπεί ο ιντετερμινισμός σε τυχαιότητα, πράγμα που δεν θα βοηθούσε καθόλου την υπερά-

6 6/7 σπιση της ελεύθερης βούλησης. Αν, λοιπόν, οφείλουμε κι εδώ να αναγάγουμε τις αιτίες αυτών των πράξεων σε άλλες αιτίες, τότε η άπειρη αναγωγή δεν σταματά και η «τελική υπευθυνότητα» αποδεικνύεται αθεμελίωτη. Έτσι, σε αντίθεση με τη θέση του Σαργέντη, δεν νομίζω πως ο Κέιν καταφέρνει να απαντήσει πειστικά στον Φράνκφουρτ και στις υπόλοιπες «δομικές» θεωρίες ως προς τη χειραγώγηση στην οποία υπόκειται η ανθρώπινη ελευθερία. Ο συγγραφέας επαναλαμβάνει τη θέση του υπέρ της ελευθεροκρατικής αντίληψης στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο «Μια νέα θεωρία;». Ενώ η ολοκλήρωση της παρουσίασης των συμβατοκρατικών και ασυμβατοκρατικών θεωριών τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η συζήτηση καταλήγει σε φαύλο κύκλο και δικαιώνει την απαισιόδοξη ρήση του Βαν Ινβάγκεν (P. van Inwagen) ότι «η ελεύθερη βούληση παραμένει ένα μυστήριο», ο ίδιος είναι πεπεισμένος για την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης. Ο Σαργέντης στηρίζει την ελευθεροκρατική θέση του στην ενστικτώδη ανθρώπινη πεποίθηση ότι οι πράξεις μας ανήκουν σε μας και είμαστε υπεύθυνοι για αυτές. Ωστόσο, ένα αίσθημα, μια φυσική ροπή ή μια υπόθεση δεν μπορούν να θεμελιώσουν επιχειρήματα. Ο συγγραφέας επιφυλάσσεται να εκθέσει ολοκληρωμένη τη θεωρία του σε επόμενο έργο. Εδώ θέτει απλώς τους όρους υπό τους οποίους αυτή μπορεί να αναπτυχθεί και τονίζει ότι η ελευθεροκρατία οφείλει να λάβει υπόψιν της τις αντιρρήσεις των αντίπαλων θεωριών, προκειμένου να θεραπεύσει τις αδυναμίες της. Η πρόταση του Σαργέντη για μια γόνιμη θεωρητική συζήτηση ανάμεσα στις διαφορετικές φιλοσοφικές προσεγγίσεις του προβλήματος της ελεύθερης βούλησης είναι ακριβώς η μέθοδος που ακολουθεί στο βιβλίο του. Πρόκειται για μια ακριβέστατη και ιδιαίτερα διαφωτιστική ανάδειξη των κυριότερων σημείων του ζητήματος μέσω φιλοσοφικών α- ντιπαραθέσεων και ετερόκλιτων προτάσεων. Αν και συνοπτική, η επισκόπηση του προβλήματος της ελεύθερης βούλησης στο βιβλίο αυτό είναι εμβριθής και για τα δεδομένα της πλήρης. Συνδυάζει την απλή εισαγωγή με την εμπεριστατωμένη έρευνα, διατυπωμένη σε λόγο κατανοητό και εύληπτο. Εκπληρώνει, έτσι, τον εξ αρχής σκοπό της να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο για τον φοιτητή, αλλά ακόμα και για τον άπειρο αναγνώστη. Εν τέλει, η προσφορά του Σαργέντη είναι πολύτιμη, όχι μόνο διότι ανοίγει τη μηδαμινή σχεδόν συζήτηση στην ελληνική φιλοσοφική σκηνή, αλλά κυρίως διότι το κάνει με τρόπο δημιουργικό. Πιστεύω πως κάθε ενδιαφερόμενος αναγνώστης θα δείξει για τον βιβλίο αυτό τη δέουσα προσοχή, προσμένοντας το επόμενο και πιο εμπλουτισμένο έργο που ο συγγραφέας του υπόσχεται. 3 3 Η παρούσα βιβλιοκρισία προέκυψε από τη διδακτορική μου διατριβή, η εκπόνηση της οποίας συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και ια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: «Ηράκλειτος ΙΙ. Επένδυση στην Κοινωνία της Γνώσης μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου».

7 7/7 ημοσιεύθηκε: Τρόπος παραπομπής στη βιβλιοκρισία: Κωνσταντινίδη, Ντ.: (Βιβλιοκρισία του:) Κωνσταντίνος Σαργέντης: Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης (Αθήνα: Νήσος 2012). Κριτικά , < philosophica.gr/critica/ html>.