ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑI ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑ ΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΙΣ Β ΡΑΒΕΙΟΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ

Transcript

1 / < ' / τί ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑI ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑ ΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΙΣ Β ΡΑΒΕΙΟΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΛΑΤΩΝ. ΜΕΝΕΛΑΟΣ Γ. ΠΑΡΛΑΜΑΣ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΣΙ ΘΙ ΩΤΑΚΗΣ. ΙΩΝ ΠΑΙΙΑΙΩΑΝΝΟΥ. ;/ ΕΚΔΟΤΗΣ ΑΝΔΡΕ ΑΣ Γ. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ ΚΡΗΤΗΣ ΕΤΟΣ Γ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1956 ΤΕΥΧΟΣ 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΥ Α' ΤΕΥΧΟΥΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ: Ιερόν παρά τό Καβοΰσι Ίεραπέτρας... σ. 7 Κ. Δ. ΜΕΡΤΖΙΟΥ : Ονομαστικός Κατάλογος των έν Σούδα Κρητών τοϋ '.... ο. 20 Κ. Δ. ΜΕΡΤΖΙΟΥ : Σούδα καί Σπιναλόγκα, πότε καί πώς ηλώθησαν ΰπό τών Τούρκων...α 26 ΕΜΜ. ΠΕΤΡΑΚΙ: Ό "Αγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης ('ιστορία μιας Μονής)... σ. 29 ΛΕΥΤΕΡΗ ΑΛΕΞΙΟΥ : Ριμάδα για τή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοΰ 'Αγίου Μηνά...σ. 101 ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑΙ ΠΙΠ I Ν Λ Κ Ε Σ ΕΚΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΕΚΤΥΠΩΣΙΣ ΥΙΩΝ ΓΠΥΡ. Δ. ΑΛΕΞΙΟΥ

3

4 ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΟΜΟΣ ΔΕΚΑΤΟΣ

5 ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΜΑΝΟΛΗ ΧΑΤΖΗΛΑΚΗ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΑΙ THE ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΏ ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΕΤΡΑΜΗΝ1ΑΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΙΣ Β Ρ A Β Ε 1 Ο Ν ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ Α θ Η Ν 2 Ν ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΛΑΤΩΝ. ΜΕΝΕΛΑΟΣ Γ. ΠΑΡΛΑΜΑΣ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΣί- ΘΙΩΤΑΚΗΣ. ΙΩΝ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ. ΕΚΔΟΤΗΣ ΑΝΑΡΕΑΣ Γ. ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ ΚΡΗΤΗΣ ΕΤΟΣ I' ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1956 ΤΕΥΧΟΣ 1

6 ΟΡΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ Εις τά'«κρητικά Χρονικά» γίνονται δεκταϊ προς δήμοσίενσιν μελέται, κείμενα και βιβλιοκρισίας έφ3 δσον άνταποκρίνονται προς τους σκοπούς τον περιοδικού, ώς εκτίθενται ουτοι εις το προλογικόν σημείωμα του πρώτου τόμον. Πάντα τά δημοσιεύματα νπόκεινται εις την κρίσιν της Συντακτικής 3Επιτροπής, ή όποια καθορίζει τον χρόνον τής δημοσιεύσεως άναλόγως του διαθεσίμου έκάστοτε χώρου και αναλαμβάνει την ευθύνην τής επιμελούς έκδόσεως αυτών. *0 συγγραφενς δύναται αυτοπροσώπως νά επιμελήθή μιας των διορθώσεων των τυπογραφικών δοκιμίων, έφ3 όσον εξασφαλίζεται ή ταχεία επιστροφή των. Εις περίπτωσιν καθυατερήσεως ή 3Επιτροπή επιφυλάσσει εις εαντήν το δικαίωμα τής άμεσου έκτυπώσεως. Δικαιούται επίσης ό συγγραφευς νά ζητήση την εκδοσιν μέχρι τριάκοντα, κατ3 άνώτατον όριον, ανατύπων εκάστης εργασίας αυτού. *Η παράδοσις τών ανατύπων συντελειται μετά παρελευσιν διμήνον από τής ημέρας τής κυκλοφορίας τού αντιστοίχου τεύχους τού περιοδικού. At συνεργασίαι δημοσιεύονται κατά σειράν λήψεως. Ίά δημοσιευόμενα χειρόγραφα δεν επιστρέφονται. Χειρόγραφα και επιστολαι άφορώσαι την σύνταξιν τού περιοδικού δέον ν3 άποστέλλωνται προς τον κ. Ν. Πλάτωνα, Μουσεΐον Ηρακλείου. 3Εμβάσματα και έπιστολαϊ άφορώσαι την εκδοσιν (διορθώσεις δοκιμίων κλπ.) προς χ ον κ. 3 Α νδ ρέαν Γ. Καλοκαιρινόν, *Ηράκλειον Κρήτης.

7 ΙΕΡΟΝ ΠΑΡΑ ΤΟ ΚΑΒΟΥΣΙ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ I. ΤΟ ΙΕΡΟΝ Τό χωρίον Καβοΰσι κειται πλησίον ιής βόρεια; ακτής τοΰ ίσθμοΰ τής Ίεραπέτρας εν Κρήτη, καί δεσπόζει ευφόρου κοιλάδας χωριζομένης διά σειρά; χαμηλών λόφων από τοΰ κόλπου τοΰ Μεραμπέλλου. Βορειοανατολικώς και άνατολικώς τοΰ χωρίου εκτείνεται τραχεία, βραχώδης περιοχή σχηματίζουσα κΰκλφ περίπου τάς αποτόμους κορυψάς Καψάς, Αζιλαχιάς, Μεοορράχη, Κλήρος, Μεοωνας καί Πλάι τοΰ Κάατρου. Διά τοΰ οΰτω οριζόμενου χώρου διέρχεται χαράδρα χειμάρρου καλούμενη ή Μάκελλος. Παρ αυτήν, εις θέσιν Παχλπζάνη Αγριάδα, έργάται ασχολούμενοι κατά τον Αύγουστον 1950 με την όρυξιν τάφρου προς τοποθέτησιν σωλήνων υδραγωγείου άνεΰρον αρχαία ειδώλια πήλινα. Μεταβάς Ιξ 'Ηρακλείου προς εξακρίβωσιν τοΰ γεγονότος και περισυλλογήν των άνευρεθέντων, επεχείρησα μικράν σκαφήν, ή οποία συνεπληρώθη διά συστηματικής έρεύνης τον Φεβρουάριον 1951, γενομένης διά πιστώσεως τοΰ 'Υπουργείου Παιδείας. Διά τής ερεΰνης ταύτης διεπιστώθη, οτι έπρόκειτο περί άρχαϊκα)- τάτου ίεροΰ, άποτελουμένου άρχικώς εξ ενός ορθογωνίου μικροΰ δωματίου, μέ είσοδον από νότου, έχοντος συνεχές χαμηλόν βάθρον κατά μήκος τοΰ άνατολικοΰ τοίχου (Είκ. 1, Εικ. 2. Διά στιγμών δηλοΰται τό νΰν ύπαρχον τμήμα). Μέγα μέρος τοΰ κτίσματος είχεν άποκαλυφθή και καταστροφή κατά τάς εργασίας τών χωρικών προς δρυξιν τής τάφρου, άλλ έσώζετο ίκανοποιητικώς ή μάλλον ενδιαφέρουσα πλευρά μετά μεγάλου τμήματος τοΰ βάθρου, ήτις και άνεκαλύφθη τό πρώτον κατά τήν άνασκαφήν, ως καί ή ΝΑ γωνία μετά τής παραστάδος τής θύρας. 'Η φυσική διαμόρφωσις τοΰ χοίρου, σχηματίζοντος έξαρμα γής έκ «στερεού» μαλακού βράχου (κούσκουρα) κατά τήν βορείαν καί τήν ανατολικήν πλευράν τοΰ κτίσματος, καί απότομον κατωφέρειαν προς τήν χαράδραν κατά τήν δυτικήν πλευράν, επιτρέπει τήν ασφαλή όλοκλήρωσιν τοΰ σχεδίου τοΰ ίεροΰ. 'Η ΰπαρξις τοΰ δυτικού τοίχου εξακριβοΰται άλλως καί εκ τών πληροφοριών τών χωρικών. Προφανώς τό ιερόν είχε κτισθή επί μικράς ϊσοπεδωθείσης έκτάσεως επί τής δυτικής κλιτύος τοΰ μνημονευθέντος εξάρματος τοΰ εδάφους, ολίγον υψηλότερου τής χαράδρας ή δέ βορεία καί έτι μάλλον ή ανατολική πλευρά τοΰ κτίσματος ήρείδετο επί τοΰ λόφου. Ό τοίχος, πάχους περίπου 0.60 μ., εχει κατά τήν ανατολικήν πλευ-

8 8 2τυλιανοί Αλεξίου ράν μήκος 3.50 μ. κα'ι ΰψος κατά τό μέσον τής πλευράς ταύτης 0.85 μ. Τό βάθρον, ως σώζεται, έ'χει μήκος 1.95 μ., πλάτος μ., καί ύψος 0 30 μ. περίπου. Ο νότιος τοίχος τέλος έχει μήκος 1.40 μ., και πάχος 0.60 μ. περίπου. Διά την κατασκευήν έχρησιμοποιήθησαν «σιδερόπετρες» μέτριου μεγέθους, αί δποΐαι εϊχον δι ατελούς επεξεργασίας καταστή περίπου παραλληλεπίπεδοι. Τό βάθρον είναι εκ μεγαλύτερων λίθων κατά τον αυτόν τρόπον έπεξειργασμένων. Ή τοιχοδόμησις είναι εν γένει δμοιοτάτη προς την των λοιπών κτισμάτων τοϋ Καβουσίου, τά δποΐα άνέσκαψεν ή Boyd *. Έπΐ τοϋ βάθρου καί μάλλον προς τό βόρειον άκρον αυτοϋ ήτο τοποθετημένον, ως διεπιστώθη, τό κατώτερον τμήμα μεγάλου είδώλου, τό όποιον άνευρέθη υπό των χωρικών κατά τον Αύγουστον, (είκ. 1, άριθ. 1, πίν. Γ', είκ. 1). Ύπ αυτό υπήρχε πλάξ σχιστόλιθου, εύρεθεΐσα κατά την άνασκαφήν. Δεξιά τούτου επί τοϋ βάθρου έκειτο είδώλιον γυνσικός (είκ. 1, άριθ. 2, πίν. Β' είκ. 1), δεξιώτερα δέ άγγεΐον άνεστραμμένον, φέρον προεξοχάς κατά τά χείλη (είκ. 1, άριθ. 3, πίν. ) Excavations at Kavousi Crete in 1900, American Journal of Archaeology, V, 1901, σελ. 125 εξ.

9 Ιερόν παρά to Καβοΰσι Ίεραπέτρας Δ', εικ. 4). Ταίτα εΰρέθησαν κατά τήν άνασκαφήν. Τά λοιπά ειδώλια και αντικείμενα αποτελούν τυχαιον εύρημα τού Αύγουστου, και ή θέσις των δεν είναι δυνατόν να καθορισθή μετά βεβαιότητος3. Φαίνεται δ'τι τά πλεΐστα προέρχονται εκ τοϋ εσωτερικοί τοΐ δωματίου, πλήν τής έγκυου γυναικός (πίν. Α', είκ. 2), ήτις ευρέθη έξω παρά την είσοδον. Είναι πιθανόν δτι τό επί τοϋ βάθρου Ιδρυμένον μέγα εϊδωλον άπετέλει τό λατρευτικόν άγαλμα τοϋ ιεροί. Τά λοιπά ειδώλια ασφαλώς ήσαν αναθηματικά *. Προφανής είναι ή όμοιότης του ιεροί τουτου προς σειράν υστερομινωικών, ύπομινωικών καί πρωτοελληνικών ιερών, τά οποία έχουν σχήμα ορθογωνίου δωματίου μετά βάθρου κατά μίαν ή περισσοτέρας τών πλευρών, φέροντος συνηθέστατα είδωλα καί αγγεία. Τοιαϊτα ιερά εν Κρήτη, ίδρυθέντα ή χρησιμο- Είκ. 2. Ό ανατολικός τοίχος τοΰ ίεροΰ μετά τοΰ βάθρου καί ή είσοδος. ποιηθέντα κατά τους τελευταίους μινωικούς χρόνους, είναι τό «τών Διπλών Πελέκεων» καί τό «τοϋ Μικροί Ανακτόρου» εν Κνωσφ4, 5τό ιερόν τής Αγίας Τριάδος6,* τό ιερόν τών Γουρνιών0 καί τό ιερόν του Καρφιού'. Ο τύπος άπαντφ παραλλήλως καί έξω τής Κρήτης8. Έκ τών πρωτοελληνικών ίερών τής Κρήτης ό'μοιον βάθρον έχει τό χρονο- 3) Ή θέσις ιοϋ μεγάλου ειδώλου επί τοΰ βάθρου έξηκριβώθη άπό τάς πληροφορίας τών άνευρόντων. Ή τάφρος, κατά τάς εργασίας τοΰ υδραγωγείου, διήλθεν διά της ΒΑ καί της ΝΔ γωνίας τοϋ ίεροϋ καί άπεκάλυψε τό παρά τήν διαγώνιον εϊδωλον, κατσστρέψασα τό τμήμα αυτό τοΰ βάθρου. *) Ώς θά δειχθή κατωτέρω, τά ειδώλια αύτά καλύπτουν αρκετόν χρονικόν διάστημα καί παρέχουν οΰτω τά όρια ζωής τοΰ ίεροΰ. 4) Evans, Ρ. of Μ. II, σ. 335 έξ. καί 519 έξ. 5) Annuario, , L. Banti, I culti minoici e greci diag. Triada, είκ. 16. Διεξοδική άνάλυσις τών γνωστών δειγμάτων τοΰ τύπου σ. 40 εξ. *) Boyd, Gournia, σ. 47. ') Β. S. A., XXXVII, σ. 198, B.S.A. XXXVIII, σελ. 75. *) Πβ. τά ιερόν τής Άσίνης (YE III), τό τής Αγίας Ειρήνης τής Κύπρου (Ύστεροκυπριακόν III), καί τά πρωτοελληνικά τής Σπάρτης, Ρόδου, Δήλου, Λήμνου, Banti, ένθ άν., σ. 47 έξ.

10 10 Στυλιανού 'Αλεξίου λογούμενον κατά τον 8ον αιώνα «Δελφίνιον» τής Δρήρου, ό κατά τι νεοότερος ναός Α τοΰ Πρινια, εν ελληνιστική δέ διασκευή to ιερόν τής Άξοΰ καί τό μεταξύ 'Αγίου Νικολάου καί Όλοϋντος9. Εϊδικώς πλάγιον βάθρον, ως εις την παρούσαν περίπτωσιν, ήτοι ούχί κατά την έναντι τής εισόδου πλευράν, άπαντα εις τα μνημονευθέντα 'ιερά των Γουρνιών, τοΰ Πρινια και τής 'Αξοϋ. Ενδείξεις λατρείας άναλόγου και περίπου συγχρόνου προς την ενταύθα εξεταζομένην ΰφίστανται καί αλλαχού έν τή ανατολική Κρήτη, περί των ιερών όμως προς τά όποια συνήπτετο αΰτη, ατελείς μόνον πληροφορίαι υπάρχουν. 'Αβέβαια είναι ή υπαρξις ίεροΰ διά την πρώτην τουλάχιστον περίοδον τής χρήσεως τοΰ άνασκαφεντος υπό τοΰ Halbherr αποθέτου τοΰ Altar Hill τής Πραισοϋ Ι0. Άορίστως όμιλει επίσης ό Forster περί ιών θεμελίων μικροϋ ναοΰ αφιερωμένου κατ' αυτόν εις θεότητα πηγής παρά την Μεσαβρύσην τής αυτής περιοχής". 'Αποθέτης ίεροΰ μόνον καί οϋχί ίερόν είναι τό παρά τό χωρίον Βαβέλοι εύρημα τοΰ Halbherr, όπερ απέδωσε πλήθος ειδωλίων προερχόμενων κατά τον άνασκαφέα εκ γειτονικού τίνος ίεροΰ Περί τής όμάδος ειδωλίων τοΰ Άναυλόχου πιστεύει 6 δημοσιειίσας Ρ. Demargne οτι προέρχεται «ασφαλώς εκ τίνος μικροΰ ίεροΰ» 18. Ανάλογοι σειραί ειδωλίων προέρχονται έκ Κρουσώνος, δπου δεν έγινε συστηματική έρευνα, καί κυρίως έκ τοΰ πλουσιωτάτου αποθέτου αρχαϊκού ίεροΰ τής άκροπόλεως τής Γόρτυνος άνασκαφέντος τελευταίως υπό τής 'Ιταλικής Σχολής. Έξ ίεροΰ τίνος παρά την Λατώ Έτέραν κειμένου προέρχεται επίσης, ύπ αγνώστους συνθήκας εΰρεθεϊσα, ή δημοσιευθεϊσα είς B.C Η. 1929, σ σειρά. Έκ πάντων τών ανωτέρω χώρων προέρχονται ειδώλια λίαν δμοια προς τά δημοσιευόμενα ενταύθα. Πι_ στεΰω οτι τό παρόν ίερόν, δπερ ήρευνήθη συστηματικώς, καθιστά πιθανόν ότι τοιαΰτα ήσαν καί τά ίερά, εξ ών προήλθον αί ανωτέρω ομάδες. II. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ 1, Π ιν. Α', είκ. 1: Χαλκοΰν είδώλιον όρθιας ανθρώπινης μορφής, ύψους 0,091 μ., μέ ελαφρώς άποχωριζόμενα τοΰ κορμού άνω καί κάτω άκρα καί κυλινδρικόν κορμόν, δστις συνεχίζεται είς τον λίαν μακρόν λαιμόν. Τό 8 8) Αυτόθι, σ , είκ ) Β. S. A. VIII, σ Περί τού αποθέτου τούτου βλ. καί A. J. Α. 1901, σ. 378, Β. C. Η. 1902, σ. 579.») Β. S. A. VIII, σ < ) A. J. Α., 1901, σ **) Β. C. Η. BTV, 1930, σ. 195 καί Β, C. Η. 1929, σ. 382, σημ. 4.

11 Ιερόν παρά τό Καβοΰσι Ίεραπέτράς ίΐ πρόσωπον καταλήγει είς λίαν οξύ πηγούνιον, ή ρίς στρέφεται ολίγον προς τά άνω, οΐ δέ οφθαλμοί είναι Ιξωγκωμένοι. Τό στόμα δηλοΰται δτ ελαφρώς καμπύλης γραμμής. Ή κεφαλή φέρει κατά τό έμπροσθεν άνω τοΰ μετώπου τμήμα κάλυμμα προεξέχον ελαφρώς εκατέρωθεν καί σχηματίζον άνω τοΰ προσώπου μικρόν γείσον. Τά ώτα δηλοϋνται διά προεξοχών. Έπί ολοκλήρου τοΰ αΰχένος καί τοΰ ανώτερου τμήματος τής ράχεως κατέρχεται κόμη εις τρεις παραλλή. λους ευθείς πλοκάμους. ΟΙ γλουτοί δηλοϋνται σαφώς σχηματίζοντες ορθήν γωνίαν πρός τούς μηρούς. Σαφώς έπίσης δηλοϋνται οί μαστοί, δθεν συνάγω διι πρόκειται περί γυναικός. ΑΙ άκραι χεΐρες καί οί άκροι πόδες δηλοϋνται μόνον διά τοΰ πεπιεσμένου σχήματος. Τό είδώλιον φαίνεται χυτόν κατασκευα* σθέν διά μήτρας, βάσει ξύλινου αρχετύπου. Διά τόν πίλον τοϋ ειδωλίου τούτου πβ. τό κάλυμμα ειδωλίου είς Β. C. Η., 1929, σ. 411, είκ Π ί ν. Α', είκ. 2: Είδώλιον πήλινον ϋψους 0,15 μ. γυναικός εγκύου, ύποβασταζούσης διά τών χειρών τούς μαστούς καί έχούσης σαφεστάτην δήλωσιν τοΰ αιδοίου καί τής κλειτορίδος. Ελλείπει ή κεφαλή καί οί πόδες, οί ο ποίοι ήσαν ατροφικοί, ως αί χεΐρες, καί προσεκολλώντο είς τάς ΰπολειφθείσας κοιλότητας εκατέρωθεν τοΰ αιδοίου, είς στάσιν πιθανώτατα καθημένης. "Οπισθεν δηλοϋνται οί ώμοπλάται, ή σπονδυλική στήλη κσί οί γλουτοί, ών ό δεξιός συνεπληρώθη. Συνεπληρώθη ομοίως ό δεξιός μαστός καί ό δεξιός βραχίων. 3. Π ί ν. Β', ε ί κ. 1: Τό άνω τμήμα ειδωλίου πήλινου γυναικείας μορ φής, ϋψους μ., έχοντος πεπιεσμένον σχήμα, άλλ οΰχί διά μήτρας κατε. σκευασμένου. Σαφώς δηλοϋνται οί ώμοι καί οί μαστοί, ό δέ λαιμός είναι πλατύς καί μάκρος καί σώζει τήν έναρξιν τοϋ άνω έστραμμένου προσώπου. Κατά τήν άριστεράν πλευράν τοΰ λαιμοϋ είναι προσκεκολλημένος πλόκαμος έξ ιδιαιτέρου πήλινου φύματος, δμοιος δέ υπήρχε καί δεξιά, άλλ άπεκολλήθη. Συνεπληρώθη 6 αριστερός ώμος καί ό μαστός καί μέρος τοΰ προσώπου. 4. Π ί ν. Β', ε ί κ. 2, π ί ν. Δ', ε ί κ. 2, αριστερά: Κεφαλή πήλινου ειδωλίου ύψους μ. κοίλη έσωτερικώς, ίσχυρώς έστραμμένη πρός τά άνω έχουσα έξωγκωμένους οφθαλμούς, όξύ πηγούνιον καί πλαστικήν δήλωσιν τών όφρύων καί τής ρινός, ής οί ρώθωνες έδηλοΰντο δι οπών. Τό στόμα δηλοΰται διά μικρός κοιλότητος ελλειψοειδούς, ή δέ κόμη κατέπιπτεν εκατέρωθεν καί έκοσμεΐτο όπισθεν χαμηλά διά σειράς μικρών κοιλοτήτων. 5. Πίν. Δ', ε ί κ. 1, αριστερά, καί είκ. 2, δεξιά: Κεφαλή σφαιρική πήλινου ειδωλίου ϋψους μ. έχουσα όξύ πηγούνιον, έξωγκωμένους οφθαλμούς καί πλαστικήν δήλωσιν τοΰ άριστεροΰ ώτός. Τά περί τήν ρίνα καί τό στόμα, οπερ δηλοΰται δι' άβαθοΰς κοιλότητος προέχουσι ίσχυρώς. 6. Ή ί ν. Γ', είκ. 1 : Κυλινδρική βάσις διαμέτρου 0.35 μ. καί ϋψους μ. διά τροχοΰ κατασκευασθεϊσα. Κοσμείται διά πλοχμοΰ διατρήτου, δστις, ως φαίνεται έσωθεν, έσχημαιίσθη διά τής διανοίξεως κυκλικών καί τριγωνικών οπών, πιεσθέντος καταλλήλου οργάνου έπί τής έπιφανείας τοϋ νωποΰ πηλού, έφ ου έν συνεχείς έδηλώθησαν διά χαράξεως αί λεπτομέρειαι τοΰ θέματος. "Ανω καί κάτω τοΰ πλοχμοΰ ταινίαι. Έπί τής βάσεως ταύτης βαίνουν οί άκροι πόδες ανθρώπινης μορφής, ών έκαστος μήκους 0.24 μ., μέ υποδήματα, τών οποίων αί μΰται κυρτοΰνται πρός τά άνω. Ευθύς άνωθεν τών ποδών σώζεται τό κατώτατον τμήμα τελείως κυλινδρικού ενδύματος άνοιγομένου κωδωνοειδούς. Τό δλον έχει ϋψος 0.28 μ. Πηλός χονδρός κοκκινωπός. 7. Πίν. Δ', είκ. 1, δεξιά: Ό λαιμός ανθρωπόμορφου ειδωλίου ύψους μ. σώζων καί τήν έναρξιν τοΰ προσώπου, τό δεξιόν οίς καί δπι-

12 12 Στυλιανού 'Αλεξίου σθεν τούτου βόστρυχον καταπίπτοντα καί άπολήγοντα εις ιρίλοβον. Ό λαιμός κοσμείται διά περιδέραιου εκ φακοειδών ψήφων, μετά μηνοειδούς εξαρτήματος. 8. -Εικ. 3: Ό κορμός πήλινου ανθρωπόμορφου ειδωλίου ΰψους 0.17 μ, φέρων κατά την ράχιν χαρακτήν δήλωσιν κόμης καταπιπτούσης όπισθεν. "Ασαφής πλαστική δήλωσις των γλουτών. 9. Π ί ν. Γ', ε ί κ. 2, άριστερά: Πλακίδιον πήλινον υψους 0.17 μ. καί πλάτους 0.07 μ., ελαφρώς κοϊλον όπισθεν, μετά παραστάσεως γυμνής γυναικός όρθιας, γενομένης διά μήτρας. Ή γυνή έχει την δεξιάν χεϊρα επί τής κοιλίας, τήν δέ άριστεράν εύθυιενή πλαγίως, φέρει δέ πόλον πλατυνόμενον άνω. Ή κόμη βοστρυχουμένη επί τοϋ μετοόπου καταπίπτει εκατέρωθεν έπί τών ώμων, χαρασσομένη δι οριζοντίων γραμμών. Έπί τοϋ αριστερού ώμου διακρίνεται άκρα χειρ άριστερά, αναπαυόμενη έπ αϋτοϋ. Τό πλακίδιον έχει θραυσθή κατά τήν πλευράν τής ευθυτενούς χειρός, διατηρείται δέ πλήρες κατά τήν αντίθετον πλευράν. 10. Π ί ν. Γ', ε ΐ κ. 2, δεξιά: Όμοιον πλακίδιον δψους 0.13 μ. μετά παραστάσεως γυναικός γυμνής όρθιας σωζομένης άπό τής κοιλίας και άνω. Εχει τήν δεξιάν κεκαμμένην, ής ή άκρα χειρ εύρίσκεται υπό τούς μαστούς, τήν δέ άριστεράν έπί τής κοιλίας. Φέρει ΰψηλότατον πόλον. Ή κόμη καταπίπτει έπί τών ώμων. Όπισθεν κυρτόν. 11. Π ί ν. I, ε ί κ. 3. Κεφαλή άνθρωπίνη υψους 0,08 μ. κοίλη έσωτερικώς, κατασκευασθεϊσα διά μήτρας, ελλιπής τόν άριστερόν κρόταφον καί τά παρ αυτόν, μέ ώραίαν πλαστικήν δήλωσιν τών λεπτομερειών τού προσώπου κυρίως δέ τού ύπομειδιώντος στόματος. Ή κόμη σχηματίζει δύο σειράς βοστρύχων άνωθεν τοϋ μετιόπου. 12. II ί ν. Δ', ε ί κ. 3, β : Κεφαλή γυναικός ΰψους 0.07 μ. μέ κόμην χωριζομένην έπί τοϋ μετώπου καί έπ αύτής στεφάνην Π ί ν. Δ', ε ί κ. 3, γ, δ : Τμήμα ειδωλίου πήλινου μεγίστου μήκους 0.11 μ. παριστών τό άριστερόν άνω άκρον ανθρώπινης μορφής, κεκαμμένον καί κεκαλυμμένον κατά τό ήμισυ ΰπό πτυχουμένου έπιβλήματος. Έκάθητο ποτέ έπί θρόνου, ώς φαίνεται έξ οπής υπαρχούσης κατά τόν άγκώνα, ή οποία έχρησίμευε διά τήν έπί τοϋ θρόνου προσήλωσιν. Τό παρ αυτό κυλινδρικόν τεμάχιον (γ) άποτελεί έ'να τών ποδών τού θρόνου. 15. Πίν. Δ', ε ί κ. 3, α: Χειρ ειδωλίου πήλινου φέρουσα πινάκιον, έν τφ όποίφ τρεις πλακούντες. Μέγιστον μήκος τού όλου μ. 16. Πίν. Δ, ε ί κ. 4: Λοπάς πηλίνη ΰψους 0.09 μ. διαμέτρου άνοιγματος μ. έχουσα τρεις προεξοχάς κατά τά χείλη καί χαρακτάς γραμμάς ο λίγον κατωτέρω τούτων. III. ΠΛΑΣΤΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ - ΧΡΟΝΟΛΟΙΉΣΙΣ Η σειρά είδωλίοιν τοΰ ιερού τού Καβουσίου είναι αξιόλογος διά τήν μελέτην τής καταγωγής και διαμορφώοεως τής πρωτοελληνικής τέχνης Ιν Κρήτη. Τό ύπ άριθ. 1 χαλκούν ειδώλιον, μέ τήν χαλαράν διάπλασιν τού σώματος, τήν άντίληψιν αυτού ως πυρήνος, έκ τού οποίου εκτινάσσονται τά μικρά μέλη, μέ τόν μακράν, προεκτείνοντα τό σώμα λαιμόν, και τό δυσμορφον πρόσωπον κατατάσσεται ευκόλως εις τήν αναθηματικήν κα'ι κτερισματικήν, πρωτόγονον, άρρυθμον, «παιδικήν»

13 Ιερόν παρά to Καβοΰσι Ίεραπέτρας 13 πλαστικήν, ή οποία προηγείται τοϋ πρώτου «γνησίως ελληνικού» ρυθμού, τού γεωμετρικού. Άναπτυχθείσά παραλλήλως προς την πρωτογεωμετρικήν κεραμεικήν ή π?.αστική αυτή επεβίωσεν εις καθυστερημένος περιοχάς επί μακράν **. Ό τύπος των προσώπων τού ειδωλίου άριθ. 1, καί τών ειδωλίων άριθ. 4 καί 5, συνδέεται ασφαλώς προς επιβιώσεις τής ΥΜ III καί ΰπομινωϊκής πλαστικής. Ανάλογα είναι τά πρόσωπα τών ειδώλων τού Γάζη, Καρφί, ΙΙρινιά, καί τών μικρών είδάθ,ων τής 'Αγίας Τριάδος, εκ τών οποίων πολλά παρουσιάζουν καί την χιιλαράν, παιδικήν διάπλασιν τού σώματος αντιθέτους προς τήν τεκτονικήν διαμόρφωσιν τών μεγάλα)ν ειδώλων. Κύρια χαρακτηριστικά τού τύπου είναι ή δυσμορφία, οι εξωγκωμε- Είκ. 3. Κορμός πήλινου ειδωλίου, νοι οφθαλμοί, ή δήλωσις τού στόματος διά κοιλότητος καί τών ρωθώνων δι οπών, τό μυτερόν πηγούνι, αί έξέχουσαι ενίοτε όφρύες, ή ενίοτε ισχυρά τάσις προς τά ά'νω 1δ.,4) Fr. Matz, Geschichte der griech. Kunst, I οελ. 74, G. Lippold, Die griechische Plastik, Handbuch der Arcbaologie, 5 lieferung, σελ. 7. Δείγμαια, πήλινα ή χάλκινα τής πλαστικής αυτής έχομεν καί από άλλα πρωτοελληνικά στρώματα καί εξω τής Κρήτης. Γνωστοί είναι αί σειραί τών βαθύτερων στρωμάτων τής 'Ολυμπίας χρονολογούμενα! κατά τάς άρχάς τής πριότης χιλιετηρίδος. (Matz, ένθ άνωτ.). Ή χαλαρά διάπλασις του σώματος ευρίσκεται έν Κρήτη καί εις χαλκά ειδώλια έκ τοΰ σπηλαίου Πατσοΰ, Η a 1 b- herr - Ο rsi: Antichita dell Antro di Zeus Ideo e altre localita in Creta, Mon. Ant 11, tav. XIV, καί Φανερωμένης, Archaologischer Anzeiger, 1937, 1-2, σελ. 222 εξ. είκ. 3. ΓΙβ καί δείγμα έξ Ιθάκης, B.S.A., XLVIII, 1953, ιιίν. 64, κάτω δεξιά. ) Annuario, III - V (n. serie), , σελ. 50 εξ. Ή κεφαλή τοο

14 14 Στυλιανού Αλεξίου Ωρισμένα δείγματα συνδυάζοντα τον πλαστικόν αυτόν τύπον με στοιχεία κεραμεικά 1β πείθουν οτι δ τύπος έπεβίωσε μέχρι του τέλους τών γεωμετρικών καί τής αρχής τών άνατολιζόντων χρόνων, καί τούτο καθιστά δυσκολον την άκριβεστέραν χρονολόγησιν τών ειδωλίων άριθ. 4, 5, τών οποίων έ'χομεν μόνον τάς κεφαλάς. 'Η χαμηλή χρονολογία δεν δυναται να αποκλεισθή δι= αυτά έκ μόνου τού λόγου τών ύπομινωικών αναμνήσεων. Είδικώς ή κεφαλή άριθ. 4 με τήν ένταξιν τού οξέος προσώπου εντός τού πλαισίου τής κόμης φαίνεται να δεικνυη ήδη τήν εξέλιξιν, τήν οποίαν έπρόκειτο νά άκολουθήση ή δαιδαλική τέχνη. Ίσχυράς ύπομινωικάς αναμνήσεις δεικνύει καί δ κορμός άριθ. 3. Προς τήν άνατολίζουσαν εποχήν μάς φέρει δ πλοχμός τής βάσεως τού μεγάλου κυλινδρικού ειδώλου άριθ. 6. Τό κυλινδρικόν σχήμα τού κατωτέρου τμήματος αυτού ενθυμίζει τάς ΥΜ III καί ύπομινωικάς θεάς, άλλά δεν άρκεΐ διά τήν υψηλήν χρονολόγησιν, διότι, ως φαίνεται, έπεβίωσεν επί μακρόν εϊς τήν άνατολικήν Κρήτην (βλ. κατωτέρω). Δαιδαλικά είναι τά ύπ= άριθ. 9, 10 πήλινα πλακίδια τής «γυμνής θεάς», αν καί ή λίαν κακή διατήρησις τού προσώπου δεν επιτρέπει άκριβεστέρας συγκρίσεις προς τούς άβεβαίους άλλως τόπους τών Dae- dalica τού Jenkins. Οι άρχαϊκοί χρόνοι άντιπροσωπευονται μέ τήν ώραίαν κεφαλήν άριθ. 11, ή όποια παρουσιάζει άναλογίας μέ τήν κεφαλήν κουρου έκ Θάσου, κατά τήν δρθογωνίαν διάπλασιν τού προσώπου καί τήν παείδωλίου άριθ. 1 ομοιάζει μέ τήν εξ Άγ. Τριάδος, αϋτ., είκ. 47. Διά τόν μακρόν λαιμόν πβ. αύτ.. είκ. 50. Ή κεφαλή άριθ. 5 ομοιάζει με τήν κεφαλήν τής είκ. 61. *0 μακρός προεκτείνων τό σώμα λαιμός εύρίσκεται καί εις τό ύπ 1783 πήλινον είδώλιον έκ Φαιστού (Μουσεϊον Ηρακλείου). Ή κεφαλή 4 τοΰ Καβουσίου έχει άναλογίας μέ τήν κεφαλήν Β. C. Η., 1929, σελ. 409, είκ. 22, μέσον. Διά τόν ΥΜ III καί ύπομινωικόν τύπον εις τήν μεγάλην πλαστικήν βλ Μ α ρ ι ν ά τ ο ν, Άρχ. Έφ, 1937, Α', σελ. 278 έξ., Pendlebury, B.S.A., XXXVIII, πίν. ΧΧΧΤ.,β) Τό άνθρωπόμορφον άγγεϊον τής Κνωσού μέ τήν δύσμορφον άνεστραμμενην κεφαλήν, Levi, Arkades, σελ. 620, είκ. 652, έχει προωδευμένην γεωμετρικήν διακόσμησιν, ένώ ό τύπος τής άνθρωπίνης μορφής άποτελεϊ σαφή μινωικήν έπιβίωσιν, πβ. αύτ. σελ Σημειωτέον δτι εύρέθη ένιός έξειλιγμένης γεωμετρικής κάλπης A, J. Α., 1897, σελ. 262, είκ. 4. "Εν άνθρωπόμορφον άγγεϊον εις Σάμον, B.S.A., XLVI, 1951, πίν. 8, πολύ άνάλογον μέ τό έκ Κνωσού, χρονολογείται κατά τάς πρώτας δεκαετηρίδας τού Ζ' αίώνος, αύτ. σελ. 41. Ό επίσης τών άρχών τού ίδιου αίώνος άνθρωπόμορφος άρύβαλλος τοΰ Erlan gen αύτ. σελ. 34, πίν. 9 d, ομοιάζει μέ τήν σφαιρικήν κεφαλήν άριθ. 5 τοΰ Καβουσίου. ) Buschor, Frubgriech. Jiinglinge, είκ. 81.

15 'Ιερόν παρά τό Καβοΰσι ϊεραπέτρας 15 χεΐαν ρίνα. Αρχαϊκός φαίνεται καϊ ό κορμός 8 18, πιθανώς δέ τοϋ Ε' αίώνος, ή κεφαλή αριθ. 12. Περί τοϋ ειδωλίου τής εγκύου αριθ. 2 γίνεται ευρύτερος λόγος ευθύς κατώτερο). 'Ως προς την χρονολόγησιν και τον τύπον ας λεχθή μόνον ενταύθα δτι ιό λίαν συγγενές ρυτόν των Άδρομύλων εύρέθη όμοϋ με αγγεία πρωτο/εωμετρικά καί γεωμετρικά (0λ. παραπομπήν κατωτέρω). Ή κεραμεική αντιπροσωπεύεται μόνον μέ τήν λοπάδα αριθ- 16 Ή τάξις αυτή αγγείων μέ προεξοχάς εις τα χείλη έχει και δείγματα ΥΜ III καί ύπομινωικών χρόνων19. IV. Η ΛΑΤΡΕΙΑ Έκ των ως άνω αντικειμένων διαφωτίζει τό ζήτημα τής έν τφ ίερφ άσκηθείσης λατρείας ή μορφή τής εγκύου γυναικός. Μεταξύ των εύρεθέντων αντικειμένων ήτο καί έτερον είδώλιον γυναικός εγκύου, άλλα τύπου περισσότερον φυσιοκρατικοϋ, κάκιστα διατηρούμενου. Υ πάρχουν καί άλλα περίπου σύγχρονα δείγματα καί των δύο τύπων έκ Κρήτης. Οϋτω μεταξύ πρωτογεωμετρικών καί γεωμετρικών αγγείων προερχυμένων έκ τίνος τάφου παρά τό χωρίον Άδρόμυλοι Σητείκς είναι και ρυτόν είς σχήμα εγκύου γυναικός λίαν δμοιον προς τό ήμέτερον, καίτοι τό δεύτερον είναι συμπαγές είδοόλιον καί δχι ρυτόν20. Είδώλιον εγκύου έξ Αρκάδων φυσιοκρατικοϋ τύπου έδημοσιεύθη υπό τού Doro Levi21. *0 Levi άναδημοσιεύων τό ρυτόν τών Άδρομύλων22, 23 παρατηρεί δη ενθυμίζει τό ΥΜ III ρυτόν τών Γουρνιών28, συνάπτει δέ αυτό προς «μύθον τινά σχετικόν μέ τήν γονιμότητα». Πράγματι ή έγκυος τών Γουρνιών μετά τών ατροφικών χειρών καί ποδών, τοΰ εξαιγκωμένου σώματος καί τής σαφούς δηλώσεως τού αιδοίου καί τής κλειτορί- 18) Ιΐβ. αύτ., είκ, 98, όπισθία δ ψις κούρου Μεγάρων. * ) Άρχαιολ. Έφημερίς, 1937, Α, σελ. 285, εΐκ. 7.,0) B.S.A., XII, ιρός - 6, J. Ρ. Droop, Geotn. pottery from Crete, εΐκ. 23, σ ) Annuario, X - XII, είκ. 58lc Ή ύ-εσίς τών χειρών φαίνεται περίπου οΐα ή τ)ϋ αγγείου ιών Άδρομύλων. Ή δεξιά ήιο προοκεκολλημένη είς τό πλευράν, ή δέ άρισιερά ανυψωμένη (σ. 438). Είναι καί ιό δείγμα τούτο συμπαγές ειδώλων ώς τό τοϋ Καβουσίου, άποδεικνυομένου ουιω δτι κατά τούς γεωμετρικούς χρόνους κατεσκευάζοντο καί ρυτά καί ειδώλια τοΰ σχήματος τού του. ") ΑϋτόΙΗ, είκ. 597 καί σ ) Gournia, πίν. X, 11 καί σ. 46.

16 16 Στυλιανού Αλεξίου δος ανήκει εις τον αυτόν τύπον παραστάσεως εγκύου γυναικός, εχούσης όίλλοτε μεν τάς χεΐρας υπό τά στήθη, ως τό παρόν εκ Καβουσίου είδώλιον, άλλοτε δε φερούσης την μίαν χεΐρα έπι τής κοιλίας καί την ετέραν παρά την κεφαλήν, ως τό ρυτόν των Γουρνιών, των Άδρομύλων, και πιθανώς τό είδώλιον των Αρκάδων. Τό ρυτόν τών Γουρνιών χρονολογείται υπό τής Boyd κατά την περίοδον τής «άνακαταλήψεως», αποτελεί δέ άνευ αμφιβολίας πρόδρομον τών αναλογών πρωτοελληνικών. Αλλά δυνάμεθα νά παρακολουθήσωμεν τον τύπον καί εις παλαιοτέρους χρόνους καί ό'χι μόνον επί τής Κρήτης. Οδτω εκ τής περιοχής τοΰ επινείου τής Κνωσοΰ προέρχεται αλαβάστρινου ρυτόν εις σχήμα εγκύου γυναικός ", λίαν δμοιον προς τό τών Άδρομύλων κατά την λαβήν, ήν φέρει όπισθεν, τό επί τής κεφαλής άγγεΐον καί τά πλαδαρά στήθη. Ό Evans 85 θεωρεί τό αντικείμενου τοΰτο ανατολικόν καί ανάγει τον τύπον είς αιγυπτιακήν τάξιν αντικείμενων χρονολογουμένην κατά τό δεύτερον ήμισυ τής 18ης καί κατά την 19ην δυναστείαν, λέγει δέ ότι ό τύπος επέζησεν έν Συρίρ μέχρι τοΰ 800 π. X. Συγγενής είναι καί μία πολύ παλαιοτέρα σειρά ρυτών, τής οποίας ΠΜ II δείγματα έχομεν έκ Μεσαράς καί ΠΜ III εκ Μόχλου καί Μαλλιών". Είς ταϋτα ή Μεγάλη Μήιηρ είκονεεται έν προτομή περιλαμβανούση καί τήν εξωγκωμένην κοιλίαν (σαφώς κυοφορεί ή τοΰ Μόχλου), έχει δέ όπισθεν λαβήν. Αί χεΐρες, ταινιοειδείς είς τά ΠΜ II δείγματα (διότι δέν πρόκειται περί δφεων), καί πλαστικαί ή χαρακταί εις τά ΠΜ III, εύρίσκονται υπό τά στήθη. Ό χαρακτήρ τής μή πλήρους διαπλάσεως ολοκλήρου σώματος διατηρείται καί είς τά νεώτερα δείγματα τοΰ τύπου, ως τό τών Γουρνιών καί τό έξ Άδρομύλων, όπου οί ατροφικοί πόδες παρέχουν τήν εντύπωσιν τής εκ τών υστέρων προσθήκης εις προτομήν. Τό είδώλιον τοΰ Καβουσίου, τοΰ οποίου οί πόδες έχουν άποκολληθή, έπιβεβαιοΐ τήν εντύπωσιν αυτήν. Αλλά δυνάμεθα νά εΐμεθα απολύτως βέβαιοι οτι έχομεν προ ημών παράσιασιν εγκύου θεάς καί όχι εγκύου γυναικός λατρευούσης 'Ο Evans συμφωνών προς τον Seagei έθεώρησε τήν γυναίκα τοΰ Μό- **) **) Evans, Ρ. Μ. II, σ. 255 έξ, είκ *) Αΰτόθι, σ. 256 έξ. Πβ. καί τό έξ Άγκυρας, Β. S. A., XL/VI, 1951, πίν. 12. se)xanthudides, Vaulted Tombs, πίν. 11,4137. Έκ Κουμάσας προέρχονται πλείονα δείγματα τοϋ τύπου. S eager, Explorations in the island of Mochlos, a. 64, XIII, g, είκ. 34, καί Melanges Glotz, I, σ. 305 έξ., ένθα καί περί ανατολικής προελεύσειος τών τύπων τής θεάς τής γονιμότητος/σ * ) Εγκυοι λατρεύτριαι Πεταοφδ, Β. S. A. IX, πίν. XI, 22.

17 Π1Ν. A. Ei<. 1. fagioiegu) Χαλκοΰν είδώλιον. ΕΙκ. 2. (Δεξιά) Πήλινον είδώλιον εγκύου.

18 ΠΙΝ. Β EU. 1. Πήλινον είδίόλιον γυναικός. Είκ. 2. Πηλίνη κεφαλή.

19 πιν. r. Είκ. 1. Βάσις μεγάλου κυλινδρικού ειδώλου.

20 ΠΙΝ. Δ', 3 Q> Ο 8 ο* 'Ο "w JJLT ω > 60 «3 << 3 8 θ* ω» < * Li> Οϋ << Ώ 0. 3 I *ο Λ C > 8 Ξ Ε Είκ. Β. (Κάτω αριστερά) * Τεμάχια ειδωλίων κσΐ ο μοιώματος θρόνου.

21 Ίερδν παρά τδ ΚαβοΟσι Ίεραπέτρας 17 χλου εικόνα τής Μεγάλης Μητρός28, ό δέ Demargne επίσης θεωρεί βέβαιον παρά τάς αντιρρήσεις τού Nilsson, δτι τά ρυτά ταΰτα απεικονίζουν την μινωικήν θεάν 29. Κλίνω προς την άποψιν αυτήν προκειμένου περί τοΰ δημοσιευόμενου ειδωλίου, διότι ή έπί αιώνας επανάληψις τοΰ αΰτοϋ τόπου μέ μικράς μεταβολάς αρμόζει μάλλον εις παράστασιν θεότητος. Ό μητρικός χαρακτήρ τής κυρίας μινωικής καί πρωτοελληνικής θεότητος δόναται να έξηγήση και την παράστασιν αυτής ως κυοφοροΰσης. Άλλα και αν πρόκειται περί όμοιωμάιων γυναικών, αί όποΐαι επικαλούνται την βοήθειαν τής θεότητος διά τον επικείμενον τοκετόν, και τούτο διαφωτίζει την φόσιν τής εν τφ ίερφ λατρείας. 'Η Είλείθυια, ήτις δυνατόν άρχικώς νά είναι απλώς μία των εκφάνσεων τής Μεγάλης Μητρός, αποτελεί κατά τούς ελληνικούς χρόνους σημαντικήν θεότητα έπ'ι ολοκλήρου τής Κρήτης. Οΰτω λατρεία αυτής άναφέρεται είς τάς πόλεις Ίνατον, Άπτέραν, Έλευθερναν, αυτή δέ ήτο ή κυρία θεότης ακόμη τής ελληνιστικής Λατούς a. Τό διπλούν δείγμα παραστάσεως τής εγκύου εις τό Καβούσι και τά τών Άδρομύλων και Γουρνιών έπιβεβαιούν τήν διάδοσιν τής λατρείας τής θεότητος τών τοκετών εν τή ανατολική Κρήτη. Θεωρώ πιθανώτατον δτι και τό λατρευτικόν άγαλμα τού ιερού, τού οποίου έσώθη ή βάσις μετά τού κατωτέρου τμήματος τής κυλινδρικής έσθήτος και τών ποδών, παριστμ γυναίκα, τήν ίδιαν Μεγάλην Μητέρα. 'Ολόκληρον πρέπει, νομίζω, νά τό φαντασθώμεν περίπου ως τό εΐδωλον τού Ashmolean Museum, δπερ λέγεται δτι προέρχεται έκ τής Δυτικής Κρήτης**. Ό τύπος οΰιος τών κυλινδρικών ειδώλων είναι συνήθης έν Πραισφ 92. Περί τής στάσεως ούδέν δύναται νά λεχθή. (Είς τό εΐδωλον τού Ashmolean Museum ut χεΐρες ελείπουν, θεωρώ δμως πιθανόν δτι ήσαν άνυψωμέναι, ως φαίνεται έκ τών σωζομένων ενάρξεων τών βραχιόνων). Ενδιαφέροντα είναι τά πλακίδια τής γυμνής θεάς. Ό τύπος, συνηθέστατος έν Κρήτη κατά τον 7ον αιώνα, άπαντά διά πρώτην φοράν επί άσπίδος τής "Ιδης, είναι δέ κσθαρώς ανατολικός, αφού έν Συρία, Παλαιστίνη καί Άσσυρίμ κατεσκευάζοντο ανάλογα και διά τής αυτής τεχνικής, ήτοι διά μητρών, πλακίδια από τής χαλκής εποχής, ενώ καί *) Ρ. Μ. I, σ. 115, II, σ ) Mel. Glotz, I, σ ' ) Nilsson, Min. Myc. Rel., 1950, o. 519 εξ. Sl) A. J. A., 1901, a. 382, είκ. 9. ) A. J. A., 1901, σ. 381, B S A. YIII, a. 276, σ **) Ό P. Demargne, Crete dedal., a. 275 σημ. 3, ευρίσκει δίκαιο ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1. 7

22 18 Στυλιανού 'Αλεξίου δ τύπος καί ή τεχνική, διά τά ειδώλια, είναι άγνωστα εϊς τον μινωικόν κύκλον. Τό πλακίδιον άριθ. 9 εχει μίαν χεΐρα προσκολλημένην επί τού ώ μου, πιθανώς διότι κατεσκευάσθη διά μήτρας διπλών θεοτήτων, ως τά αρχαϊκά ζεύγη καί αί τριάδες μορφών άπτομένων άλλήλων. Δείγματα τών συνδυασμών αυτών εχομεν εις μεν την μεγάλην πλαστικήν την πωρίνην τριάδα τής ΓόρτυνΟς34, εις δέ την μικράν τά ζεύγη εκ τού τεμένους τής Όρθιας εν Σπάρτη 8δ, καί τά εκ τής Πραισοΰ και τοϋ Άναυλόχου εν Κρήτη 86. Ζεύγος θεών μέ τάς χεϊρας επί τών ώμων άλλήλων εχομεν καί από τό Κίτιον τής Κύπρου8. Δείγμα μεμονωμένης μορφής κατασκευασθέν διά διπλής μήτρας καί σώζον έπίσης χεΐρα επί τοΰ ώμου υπάρχει καί άλλο εκ Κρήτης, τό ύπ άριθ τοϋ Μουσείου 'Ηρακλείου εκ Πραισοΰ88. Ό Ρ. Demargne παρατηρών χήν τάσιν προς διπλασιασμόν ωρισμένων θηλειών θεοτήτων κατά τούς αρχαϊκούς χρόνους89, διά τής οποίας έγεννήθησαν μεταξύ άλλων τά ζεύγη τών Δαματέρων τής Λακωνίας, τών Παρθένων τής Δήλου, τών Είλειθυιών τής Κρήτης καί τών Μεγάρων, προτείνει τό όνομα Εϊλείθυιαι καί διά τά ζεύγη τοϋ Άναυλόχου καί τής Πραισοΰ, καί θεωρεί την ουτω διπλασιαζομένην μορφήν «θεότητα τής γονιμότητος, κληρονόμον τής Μεγάλης Μητρός τών μινωϊτών»10. Τήν επί τοϋ στήθους καί τοΰ αιδοίου θέσιν τών * λογημένον τόν παλαιόν χαρακτηρισμόν τής θεάς τών ελληνικών πλακιδίων, ώς Άστάρτης, λόγφ τής ανατολικής προελεύσεως τοΰ τύπου. β4) Annuario, , (Ν. S. I II), οελ. 235, fig ίο, Boll, d Arte, IV, Ott. Die. 1951, σελ. 22, είκ. 50.,5) Art. Orth. πίν. 125, I καί σ. 222, ένθα δύο μορφαί έχουν τάς χεϊρας έπί τών ώμων άλλήλων, πίν. 96, I, ένθα υποθέτω δτι πρόκειται περί άδεξίας παραστάσεως μορφών έχομένων από τών ώμων καί ούχί άπτομένων τοΰ στήθους άλλήλων, ώς λέγεται έν σ. 208 Θά ήδύνατο τις νά ένθυμηθή τό έκ Μυκηνών ζεΰγος γυναικών, αί όποΐαι έχουν τάς χεϊρας έπί τών ώμων άλλήλων, Β. C Η., LXm, 1939, πίν. LVII. Συνηθέστατα είναι επίσης τά δείγματα ζευγών έχομένων από τών χειρών, τά όποια όμως δέν έχουν άμεσον σχέσιν πρός τό θέμα ημών. ") Β. C. Η., LTV, 1930, σ. 196, πίν. X. ) Αυτόθι, σ Σχετική βιβλιογραφία Ρ. Demargne, Crete dedalique, σ. 299 έξ. *8) Εις άλλας περιπτιόσεις, ώς Art. Orth. πίν. XCVIII, 2 καί σ ή θεά έχει έπί τοϋ ώμου πτηνόν. Άλλ εις τό πλακίδιον τοΰ Καβουσίου οΰδεμία αμφιβολία υπάρχει ότι πρόκειται περί χειρός δηλουμένης ώς πάσαι αί χεϊρες τών άνυλόγων ειδωλίων. Τό 6241 δημοσιεύεται B.S.A., XI, σ *8) Β. C. Η., 1930, σ. 201 έξ. >) Β. C. Η., 1931, σ. 400.

23 *Isq0v παρά τό Καβοΰσι Ίεραπέτρας 19 χειρών τής Γυμνής Θεάς θεωρεί κοινόν νεϋμα πασών τών θεοτήτων τής γονιμότητος 4. Είναι όίξιον προσοχής δτι ούδεμία άποδεδειγμένως ανδρική μορφή εύρίσκεται μεταξύ τών ειδωλίων τοϋ ίεροϋ τοΰ Καβουσίου Αί δύσμορφοι κεφαλαι άριθ. 4, 5 δεν υπάρχει λόγος νά θεωρηθούν άναγκαστικώς κεφαλαι άρρένων, διότι ή συχνά εκλαμβανόμενη ώς γενειάς οξεία άπόληξις τού πηγουνιού, πρόδρομος τής δαιδαλικής διαπλάσεως, άπαντοί καί εις τήν έγκυον τών Άδρομύλων 4\ Τό τεμάχιον τής καθημένης και δ πούς τοΰ θρόνου, άριθ. 13, 14, δεικνύουν δτι και δ τύπος τής ενθρόνου θεάς ήτο γνωστός εις τήν λατρείαν τού ιερού τού Καβουσίου. Πιθανώς είναι ή ιδία θήλεια θεότης, ή δποία παρουσιάζεται άλλοτε μέ πόλον, όρθια, γυμνή, και άλλοτε ώς έγκυος. Δείγματα ενθρόνου θεάς εχομεν καί άλλα εκ Κρήτης * * * Χαρακτηριστικόν είναι καί τό τεμάχιον τού λαιμού μέ περιδέραιου καί ενώτια, άνήκον πιθανώς εις άλλον τύπον παραστάσεως τής θεάς, εκτός αν πρόκειται περί ειδωλίου λάτρεως. Ειδώλια μέ περιδέραια καί εξαρτήματα γνωρίζομεν καί άλλα άπό τήν άνατολικήν Κρήτην άπό τήν Πραισόν46. Τό ε ιδώλιον άριθ. 12 παριστά τήν θεάν εστεμμένην. "Αξιόλογος διά τήν λατρείαν, ή δποία έτελειτο εις τό ιερόν είναι τέλος ή χειρ ειδωλίου άριθ. 15 μέ πινάκιον περιέχον γλυκίσματα ή μικρούς άρτους **. ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ 4Ι) Β. C. Η., 1929, σ Ό Demargue έξέφρασεν αμφιβολίαν περί τής έπιβιώσεως καί μινωιχών μορφών παρά τη έπιβιώσει της παλαιός πίστεω? εις τήν Μεγάλην Μητέρα, Β. C. Η., 1929, σ Αλλά πιστεύω δτι τό ειδώλων τής εγκύου δύναται νά άναχθή εις μινωικάς επιβιώσεις. 41) 'Ομοίως απουσιάζουν αί παραστάσεις ζώων. *') Β. S. A., XII, σ. 57. Έκ μόνης τής φυσιογνωμίας έξ άλλου είναι αδύνατον νά διακρίνη τις τό φΰλον τών ανθρωπόμορφων ειδωλίων τής εποχής ταύτης. ) Καθημένη μέ πόλον εις τόν πρωτογεωμετρικόν ναΐσκον τής Συλλογής Γιαμαλάκη, «Κρητικά Χρονικά», Δ', σελ. 441 έξ. πβ. καί σελ. 454 καί σημ. 28. Έτέρα καθημένη πηλίνη γυναικε.α αρχαϊκή μορφή επί θρόνου ή ύπ άριθ τοΰ Μουσείου "Ηρακλείου. 45) Β. S. A., VIII, σελ. 279 είκ. 5. 4β) Πβ. τά στρογγυλά ψωμία τής θεάς (;) τοΰ οικισμού τής Περαχώρας, Perachora, σελ Διά τήν προσφοράν κουλουριών βλ. «Κρητικά Χρονικά»» Δ', σελ. 455, σημ. 34.

24 ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΝ ΣΟΥΔΑ, ΚΡΗΤΩΝ ΤΟΥ 1713 Μετά την πτώσιν τοΰ 'Ηρακλείου (1669) οί Ενετοί έξησφάλισαν διά τής γενομένης συνθηκολογήσεως την κατοχήν τών φρουρίων Σούδας και Σπιναλόγκας. Εις την Σουδάν είχον καταφΰγει μετά την πτώσιν τοΰ Ηρακλείου άρκεταί οίκογένειαι, ά'λλαι δε διέφυγον βραδύτερον, πιεζόμεναι ίσως από τούς Τούρκους καί έλπίζουσαι βίον καλύτερον υπό τούς Ενετούς, πλήν ήπατήθησαν, διότι μόλις καί μετά βίας εχορηγεΐτο εις τινας μόνον οικογένειας ποσότης 20 μέχρι 40 λίτρων διπυρΐτου άρτου μηνιαίως, εν φ άλλαι επένοντο καί αί χήραι άνδρών φονευθέντων κατά την πολιορκίαν περιέφερον τον δίσκον τής επαιτείας. Καί εχομεν τώρα ακριβή άπογραφήν τών εκεί καταφυγόντων Κρητών, συνταχθεΐσαν τον Δεκέμβριον τοΰ 1713 υπό τοϋ εκτάκτου Προβλεπτοΰ τής Σούδας Άλβίζε Μάνιο. Πλήν τό μαρτύριαν τών ατυχών τούτων δεν παρετάθη επί πολύ, διότι μετά δύο έτη καί ή Σούδα καί ή Σπιναλόγκα, παρ δλην τήν προβληθείσαν άντίστασιν περιήλθον εις χεΐρας τών Τούρκων. Ιδού τώρα δ ονομαστικός κατάλογος : Φάκελλος άρ. 958 Γενικός κατά θάλασσαν ΓΙροβλεπτής Κρατικόν Άρχείον Βενετίας. Ό Άλοΰσιος Μάνιο, έκτακτος Προβλεπτής τοΰ φρουρίου τής Σούδας, έγραφε τήν 24 Δ)βρίου 1713 πρός τον Αυγουστίνον Σαγρέδο, Γενικόν κατά θάλασσαν Προβλεπτήν : «Με είχε διατάξει ή Ύμετ. Έξοχότης από τής 16 παρελθόντος 'Οκτωβρίου νά καταρτίσω Κατάλογον τών άτυχων τοντοιν κατοίκων, άλλα δέν είχον ακόμη άναλάβει τά καθήκοντα μου είς τό έδώ Φροΰ- ριον. Καί αν καθυστέρησα κατά τι, τούτο οφείλεται είς τό ότι προέβην είς νέαν έπιίλεώρησιν και ακριβή άπογραφήν και τών παρ ήμών τροφοδοτουμένων και τών μή λαμβανόντων τρόφιμόν τι. Ώς προς τους τροφοδοτουμένους ούτοι είναι 84 ώς έμφαίνονται εγγεγραμμένοι είς τό φύλλον άρ. 1. Μερικοί άπδ αυτούς, έπειδή ηύξή- ϋη δ άρι&μδς τών μελών τής οικογένειας των, ζητούν ανξηαιν τοΰ συσσιτίου. Όμοίοτς καί ό μοναχός Gio Lenzi, Λόγουστινιανός, έφημέριος τοϋ Φρουρίου υποβάλλει θερμήν ϊκκλησιν όπως τού γίνη κάποια αύξη- σις, διότι σήμερα τοΰ δίδονται μόνον 30 λίτρες τμωμί τον μήνα καί δέν

25 Ονομαστικός κατάλογος iwv εν Σούδςι Κρητδν τοΰ έχει κανέν άλλο έοοδον ούτε μισθοδοσίαν τινά. Το δέ ύπ' άρ. 2 ψύλλον περιλαμβάνει 52 οίκογενειάρχας, οί όποιοι δέν ζητούν τροφοδοσίαν τινά οϋτε άλλο τι βοήθημα, αλλά και αυτοί οί άτυχεϊς παραμένουν άεργοι, δέν μπορούν rd έμπορευθούν καί περνούν ά&λίαν ζωήν, μολονότι μερικοί προσπαθούν μέ βαρκούλες νά κάμουν κάποιαν άνταλλαγήν μεταξύ τοΰ Βασιλείου (τής Κρήτης) καί τοΰ Φρουρίου ή καί τάνάπαλιν καί άλλοι ψαρεύουν, αλλά καί αυτοί μικρά πράγματα κάμνουν καί υποφέρουν. Υστερα υπάρχουν μερικαί οΐκογένειαι που έχασαν τον αρχηγόν καί τώρα αί δυστυχείς χήραι αναγκάζονται νά έπαιτοϋν, ΐνα διαθρέφουν τα παιδιά των. Μία από αύτάς είναι καί ή Κατερίνα χήρα Νικολοΰ Σκλάβου, που ήτο λογμας των βομβαρδιατών εις τό Φρούριον τούτο. *Η χήρα ανιη παρονοιάσθη ενώπιον μου καί μέ δάκρυα εις τους οφθαλμούς μου έδωκε την έκκλησιν που υποβάλλω εις την ' Υμετέραν Εξοχότητα. Νομίζων δτι έξεπλήρωσα την άνατεθεΐσάν μοι εντολήν, με πάσαν ταπεινοφροσύνην φιλώ τάς χεϊρας Της». Φύλλον άρ. 1. Κατάλογος πασών τών οικογενειών που κατοικούν εις τό Φρούριον τής Σούδας καί αί δποΐαι λαμβάνουν κατά μήνα τάς κάτωθι σημειουμένας λίτρας διπυρίτου. Τάς εν λόγω οικογένειας έπε- θεώρησα καί τάς εύρηκα ηύξημένας κατά τον αριθμόν τών μελών ώς κατωτέρω έμφαίνεται καί ήλθον μετά την παράδοσιν : 1) Οικογένεια τού ποτέ Antonio Gavrilli de Candid έκ τεσσάρων μελών, λαμβάνει μηνιαίως λίτρας 150 2) όμοια τού ποτέ Luca Demoris de Candia 4 μέλη» 50 3)»»» Marco Massarco de Candia 9 μέλη» 50 4) Virgia μέ την μητέρα της καί κόρην, γεννηθεϊσαι εν Σούδα, ήλθον εδώ μετά την παράδοσιν τοΰ Χάνδακος 5 μέλη» 30 5) οικογένεια Costantin Comissd de Candia 5 μέλη» 40 6)» τού ποτέ Νικολό Vusiica, εκ Σούδας έλθοναα εκ Χάνδακος μέλη 2» 40 7) οικογένεια τού ποτέ Μιχάλη Καλούδη εκ Σούδας, ελεούσα έκ Χάνδακος μέλη 3 τ> 20 8) οικογένεια τού Μιχαήλ Cognastd Cazzi, εξ 'Ηρακλείου έλθοΰσα μετά την παράδοσιν μέλη?» 100 9) οικογένεια τού Σταμάτη Παπαδάκη έκ Σούδας μ. 3» 20 10)» * de Zorzi Conderato, έλθοΰσα έκ Κρήτης, μέλη 4» 40 11) οικογένεια Anesina Babala, έλθοΰσα έκ Κρήτης, μέλη 4» 40

26 22 Κ. Δ, Μέρτζιου 12) Κωνστάτσα Κινοκοπούλα χαί Βαρβάρα Γαβαλλά έκ λίτρας 40 Χάνδαχος έλθοΰααι είς Σούδαν μαζύ με άλλην γυναίκα μέλη 3» 40 13) 'Ανεζίνα Λίθινου εκ Χάνδαχος μέλη 2» 20 14) Ελιά Πρεδιοπούλα μετά δύο υιών της, ήλθεν άπδ το Ηράκλειον εις την Σούδαν, μέλη 3» 15 15) Κατερίνα Πεδιωτοπούλα μετά δύο υιών της, μέλη 3» 20 16) Μαρία Σαραντοπούλα με τδ παιδί της, έκ Χάνδαχος μέλη 2» 15 17) Έλισοάβετ Κοκοπούλα εκ Χάνδαχος μέλη 5» 20 18) Ανεζίνα τοϋ ποτέ Γεώργη έκ Χάνδαχος μέ τους ανεψιούς της Γεώργην και Νικολέταν μέλη 3» 20 19) η ούζυγος καί δύο τέκνα τοΰ ποτέ Magnd Ciclachi, ηλθον έκ Κρήτης μέλη 3» 20 20) Ανεζίνα Μουάτσον άπδ τά Χανιά, κατοικεί άπδ 22 έ- τών είς την Σούδαν, μέλη 5 '» 20 21) Παπαγιώργης Zancarello (le Candia μέ τρεις υιούς, τδ δλον 4 μέλη» 40 22) Μαρία Κονδερατοπούλα, γεννηθείσα έν Σούδα, προέρχεται έκ Κρήτης, μέλη 3» 20 23) 27 R. Ρ.' Gio Lenzi parroco della Fortezza di Suda» 30 24) σύζυγος καί τέκνα τοϋ ποτέ Μανούσου Ηαπαδοπούλου έκ Κρήτης, κατοικεί άπδ 22 έτών έν Σούδα, μέλη 5» 50 25) οικογένεια Μιχαήλ Γαργαράκη έκ Κρήτης, κατοικεί ά πδ 22 έτών ένταϋθα, μέλη 7» 20 26) Μανώλ.ης Τουτουλάκης έκ Κρήτης, έλθω» μετά τής οικογένειας είς Σούδαν μετά την παράδοσιν μέ 3 μέλη» 20 27) Γεώργης Λαρεζάκης έκ Χάνδακος, μέ 7 άτομα» 20 28) Βάρδας Cattachi άπδ τά Σφακιά, μέ 3 άτομα» 20 29) Κωνσταντίνος Ξυδυζούμης άπδ την Κρήτην, κάτοικος Σούδας άπδ 22 έτών, μέ 2 άτομα» 20 30) Μάρκος Μεταξάρης, γεννηθείς έν Σούδα, έλθών έκ Κρήτης μέ 8 άτομα» 20 31) Βασίλης Σκλάβος, γεννηθείς έν Χάνδακι, μέ 7 άτομα» 20 32) Μιχαήλ Γραμματικάκης έκ Κρήτης, μέ την κόρην του καί τρεις άνεψιούς, μέλη 5» 20 33) Πέτρος Κυριάκης έκ Χάνδακος κάτοικος Σούδας μέ ι) Reverendo Padre ήτοι αΐδέσιμος πατήρ, έφημέριος τσϋ Φρουρίου τής Σούδας.

27 Ονομαστικός κατάλογός τών Ιν Σούδς» Κρητών τοϋ ατομον λίτοας 20 34) Δημήτρης Μονσονρος εκ Σούδας, έλϋών έκ Κρήτης μέ όνο ατομα» 20 35) Γεωργός Κατσαρόλης εκ Κρήτν,]ς, μέ 8 άτομα 20 36) Μανώλης Κατελάνος εκ Χάνδακος, μέ 8 ατομα 20 37) Magnb Petrachi έκ Σούδας, προερχόμενος έκ Κρήτης, μέ 9 ατομα» 20 38) Χριστόδουλος Chicalicachi εκ Κρήτης, μέ 4 άτομα 20 39) Άνδρονλής Παετάκης έκ Χάνδακος μέ 4 άτομα» 20 40) Μάρκος Καπαδόκας εκ Κρήτης, μέ 4 άτομα 20 41) Giacomo Messald τού ποτέ Μιχάλη, από 18 ετών είς Σούδαν μέ σύζυγον και τρία τέκνα, 4 άτομα» 20 42) Μανώλης Μουσοϋρος έτών 45 μέ 4 άτομα = 5» 50 43) Γεωργός Κοντός Κατελάνος 20 44) Θοδωρής Κοντελάκης» 9» = 10» 20 45) Γεωργός Μαρουδάκης» 4» = 5» 20 46) Γιάννης Βαϊλάκης» 20 47) Magn0 Βρανάκης» 6» = 7» 20 48) Νικολέττος Κλαπατσαρας» 6» = 7» 40 49) Σταμάτης Δρονδάκης» 7» == 8» 20 50) Άνδρέας Άνδρονλιδάκης» 2» == 3» 20 51) Κυριάκος Ανδρόνικος έτών 3L > έκ Χάνδακος, μέ 3 4» 30 52) Μανώλης Καλούδης, μέ 3 άτομα = 4» 30 53) Πέτρος Γραμματικάκης 28 έτών μέ 2 άτομα ήτοι 3» 20 54) Γιάννης Κουρουπάκης 40»» 10»» 20 55) Ιερομόναχος Κατελάκης, γεννήσεις εν Σούδα, ήλοεν εκ *ύ Κρήτης, ετών 38, μέ 7 άτομα ήτοι 8» 20 56) Πέτρος νίός Μάρκον Μπαρμπαρίγον έτών 25 μέ2=3 άτ.» 20 57) Tagliapietra Nicold Cuzzurachi, μέ 10 άτ. τό ολον 11» 42 58) Manoli Parigovi, μέ 7 άτομα τό ολον ) οικογένεια Γρνπάρη, έλϋονσα από 22 έτών εις την Σούδαν, μέ μίαν υπηρέτριαν άτομα 4» 20 60) Erginia Orsoni de Candia, μόνη» 20 61) Anzola Roca»»» 20 62) Anesina Missemegni μέ την κόρην της, άτομα 2» 20 63) Νικολός Πιτακάκης μόνος» 20 64) Μανώλης Catiano»» 20 65) Πέτρος Βαϊλάκης, κτίστης έτών 40, μόνος 20 66) Γεωργός Pocari, έτών 25, μόνος» 30 67) Νικολός Κομινός νίός Αλεξάνδρου ετών 15, μόνος» 20 Ο} Q> ν II II

28 24 Κ. Λ. Μερτζιου 68) Ιάκωβος Κονκάκης έτών 28, μόνος λίτρας 20 69) Έλισσάβετ Da Moron μόνη» 20 70) Ελένη Plutina μόνη» 20 71) Μαρία κόρη τον ποτέ 'Άντζολο Κορνέρ μόνη 20 72) Nicold Cominb proto5 delle Fabriche dicandia μόνος» 20 73) Μιχαήλ Νικολετάκης μόνος» 30 74) Άνδρέας Σκλάβος»» 30 75) Αημήτρης Bassalachi» 20 76) 'Αντώνιος Σκλάβος»» 20 77) Μανώλης Γιαλιδάκης»» 20 78) Μανώλης Βλαστός»» 20 79) Άνδρέας Λίθινος, έτών 23, μόνος» 30 80) Λομένικος Navanzo»» 20 81) Μανώλης Λιγδεράκης»» 20 82) Γιάννη; Σκορδίλης» 20 83) Αορένταο di Tomaso»» 20 84) Νικολό Καπαδόκας μέ 4 άτομα» 20 Φυλλον άρ. 2. Κατάλογος οικογενειών διαμενοναών είς το Φρού- ριον Σούδας και μη λαμβανουοών, άπό πολλοΰ χρόνον, ονοοίτιον. 1) Γεώργης Κούμουλος του πού Γιάννη με την σύζυγον καί εξ τέκνα. 2) 'Ιωάννης Κούμουλος υιός τον Γεωργίου μέ την σύζυγον. 3) Γιάννης Σανοΰδος τοΰ ποτέ Γεώργη μέ γυναίκα καί 2 παιδιά. 4) 'Αντώνιος Mussard τοΰ ποτέ Νικολέττου άπό ιό χωριό Cisterne μέ γυναίκα και δύο παιδιά. 5) Μάρκος Dabatachi του ποτέ Κων)τίνου. ετών 25 μέ την σύζυγον. 6) Μανώλης Condurata τοΰ ποτέ Γεώργη, ετών 30 μέ σύζυγον καί εν τέκνον. 7) Γεώργη Condurata τον ποτέ Βασίλη, έτών 50 μέ την γυναίκα τον. 8) Κωνσταντίνος Κλαπατσαρας τοΰ ποτέ Μανώλη μέ την μητέρα, την σύζυγον καί οκτώ παιδιά. 9) Πέτρος Σάβας τοΰ ποτέ Μανώλη ετών 33 μέ την γυναίκα τον, την πεν&εράν καί εν τέκνον. 10) Παναγιώτης Γεωργαράκης τον ποτέ Γεώργη άπό την Άνάφην, ξερονήσι τοΰ Αρχιπελάγους, μέ τήν σύζυγόν τον. 11) Βενέδικτος Καλούδης τοΰ ποτέ Νικολάκη, έτών 30, μετά τής συζύγου καί δύο τέκνων. 12) Γεώργης Γιπαράκης τον ποτέ Γιάννη μέ σύζυγον καί τέκνον. ) Ήτοι πρωτομάστορας των κτιρίων τοΰ Χάνδακος.

29 Όνομαατικός κατάλογος των ev 35ούδ«; Κρητών τοΰ ) Γεώργης Ψαρομίλιος τον ποτέ Δημήτρη, ετών 20, με την σύζυγον. 14) Μάρκος Μαοχέλλο του noxh Νικόλα εκ Κυθήρων μέ την σύζυγον καί έπτά παιδιά. 1δ) Μανώλης Φούμης του noth Μιχ., ετών 35, μέ σύζυγον καί 4 παιδιά. 16) U Rev. Papazorzi Padopulo τοΰ ποτέ Μανούσον από 24 χρόνια στην Σούδαν, μέ τήν σύζυγον, πενθεράν καί 4 τέκνα. 17) Μιχελης Azarado τοΰ ποτέ Σταμάτη, μόνος. 18) Γεώργης Πλατυγιαννάκης τοΰ ποτέ Γιάννη, ετών 40, μέ σύζυγον καί έπτά παιδιά. 19) Παΰλος Μοσχόπουλος τοΰ ποτέ Γιάννη από τά Χανιά ετών 34 άπό οκτώ χρόνια είς Σούδαν με σύζυγον καί παιδί. 20) 'Αλέξανδρος Comind, protto del murari, τοΰ ποτέ Νικολό έκ Χάνδακος, άπό 43 ετών είς Σούδαν, μέ σύζυγον καί έπτά παιδιά. 21) Γιάννης - Φραγκίσκος Λίθινος τοΰ ποτέ Βερνάρδον, έτών 40, γεννηθείς έν Σούδα, μέ σύζυγον καί 5 παιδιά. 22) 'Ιωάννης - Βαπτιστής Λιόνι τοΰ ποτέ Χαριλάου άπό 40 ετών έν Σούδα, μέ μίαν κόρην. 23) 'Αλονσιος Povari τοΰ ποτέ Νικολον μέ σύζυγον καί τρεις άδελφούς. 24) Γεώργης Μουσοΰρος, επιλεγόμενος Catiano, τοΰ ποτέ Μανώλη μέ γυναίκα καί δύο παιδιά. 25) Magnd Popogianachi τοΰ ποτέ Γιάννη μέ σύζυγον καί τέκνον. 26) Μανώλης Mocodruchi τοΰ ποτένικολον, ετών 60, μέ σύζυγον καί τέκνον. 27) Σιμών Λίθινος τοΰ ποτέ Μανώλη μέ σύζυγον καί 4 παιδιά. 28) Elena Cortaci τοΰ ποτέ Ιωάννη, έκ Χάνδακος διαμένονσα άπό 45 έτών έν Σούδα, μέ τρία παιδιά. 29) Μανώλης Καποραλάκης τοΰ ποτέ Άντων. μέ σύζυγον καί 8 παιδιά. 30) 'Εμμανουήλ Πλάβας τοΰ ποτέ Κωνσταντή μέ σύζυγον καί δύο τέκνα 31) Φραγκίσκος Παπαδόπουλος μέ σύζυγον καί δύο τέκνα. 32) Παρασκευας Μελισσονργός τοΰ ποτέ Παύλου, μέ την μητέρα του άπό 14 έτών έν τφ Φρουρίω. 33) 'Ιωάννης Λουράνδο τοΰ ποτέ Μιχαήλ, έτών 38, μέ την σύζυγον καί 2 παιδιά. 34) Καλή Λαλάκαινα τοΰ ποτέ Μανώλη, που ήτο άρχηγός τών βομ βαρδιστών τοΰ Χάνδακος μέ 6 παιδιά. 35) Ιάκωβος Κλαπατζαράς τοΰ ποτέ Μιχαήλ, άπό 22 έτών έν Σούδα, μέ την σύζυγον καί δύο παιδιά. 36) 'Ιάκωβος Καριλάκης τοΰ ποτέ Γιάννη άπό 22 έτών έν Σούδα, μόνος. 37) Παπαγιάννης Ποπογιαννάκης τοΰ ποτέ Magnd έκ Χάνδακος άπό 22 έτών έν Σούδα,, μέ σύζυγον καί δύο τέκνα.

30 26 Κ. Δ, ΜέρτζιΟυ 38) Γιάννης Παπαδάκης τον ποτέ Zagnd μέ σύζυγον καί 4 παιδιά. 39) Γιάννης Σολάκης τον ποτέ Μιχαήλ μέ την μητέρα του καί 6 αδέλφια. 40) Κατερίνα Σκλάβου τον ποτέ Νικολδ Σκλάβο έκ Χάνδακος μέ 5 παιδιά. 41) Γιάννης Κατελανος τοΰ ποτέ Μανώλη ετών 24 μέ την γυναίκα του. 42) Μιχαήλ Μουοοΰρος τοΰ ποτέ Μανώλη μέ την σύζυγον, 2 παιδιά και ανεψιάν. 43) Δέων Καλούδης τον ποτέ Νικολό, μέ την μητέρα καί 3 αδελφούς. 44) Νικολό Μεταξάρης τοΰ ποτέ Μιχαήλ ετών 35 μέ σύζυγον καί 4 τέκνα. 45) Μιχαήλ Κονδεράτος τ ον ποτέ Ίοοάννου, ετών 40, μέ σύζυγον και 7 τέκνα. 46) Μαρίν Κλάδος τοΰ ποτέ Ιωάννη έκ Χανιών μέ σύζυγον 5 παι διά και ανεψιάν. 47) Άθανάσης Καστροφύλακας τοΰ ποτέ Φραγκίσκου έκ Χάνδακος, μέ σύζυγον και 4 παιδιά. 48) Ιωάννης Κατελανος τοΰ ποτέ πρωτοπαπά Νικόλα Κατελάνον έκ Χανιών μέ τήν μητέρα, τήν σύζυγον και δύο παιδιά. 49) Μιχαήλ Κοτσιφαλάκης τοΰ ποτέ Γιάννη μέ τήν σύζυγον και τρία παιδιά. 50) Κωνσταντής και Αθανάσιος Λιγεράκης, υΐοϊ τοΰ ποτέ Μανώλη, δ πρώτος έτών 12 και ό δεύτερος 9, γεννηθέντες έν τφ φρουρίω. 51) Κωνσταντής Γραμματικάκης τοΰ ποτέ Μιχαήλ μέ τήν σύζυγον καί πέντε παιδιά. 52) Γιάννης Τολαΐτης τοΰ ποτέ Γεώργη έτών 37 μέ τήν σύζυγον καί 7 παιδιά. Κ. Δ. ΜΕΡΤΖΙΟΣ ΣΟΥΔΑ ΚΑΙ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΠΩΣ ΗΛΩΘΗΣΑΝ ΥΠΟ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ Είς τον τόμον άρ. 960 τοΰ Αρχείου τοΰ Γενικού κατά θάλασσαν Προβλεπτοϋ άνεύρομεν τάς εκθέσεις τών Διοικητών τής Σούδας και Σπιναλόγκας αί όποΐαι περιγράφουν τά τής άλώσεως τούτων υπό τών Τούρκων. *0 έκτακτος Προβλεπτής τής Σούδας Άλοΰσιος Μάνιο είς εκθεσίν του τής (ν. ή.) ΰποβληθεΐσαν εν Κερκύρρ είς τον Γενικόν κατά θάλασσαν Προβλεπτήν Δανιήλ Δολφίν γράφει μετάξι» άλλων : «Ή πολιορκία τής Σούδας διήρκεσεν έπ'ι 72 ημέρας... οΐ 'Ελληνες κάτοικοι δέν ήθέλησαν νά άντιστοΰν περισσότερον, κατόπιν τών ειδήσεων που εϊχον λάβει περί τής απώλειας τοΰ Μωρέ ως... έχασαν τό θάρρος των καί δέν φυλάττονν πλέον τά σημεία είς & εϊχον δρισθή ώς

31 Σούδα καί Σπινολόγκα, πότε κα'ι πώς ήλώθ ησαν \ πό των Τούρκων 27 φρουροί... Συνεκάλεσα το πολεμικήν Συμβούλων... ή γνώμη τών προκρίτων 'Ελλήνων ήτο δτι καθίστατο αδύνατος ή περαιτέρω άμυνα... οί Τούρκοι είοήλθον με τά πολεμικά των την Τετάρτην, 18ην Σεπτεμβρίου παρελθόντος και ήρχιααν να προετοιμάζουν κλίμακας κ.λ.π. διά την έκπόρθησιν τυϋ φρουρίου. Την έπομένην 19ην Σεπτεμβρίου οί πρόκριτοι "Ελληνες παρουσιάσθησαν έξω από την κατοικίαν μου, ζητοΰντες άκρόαοιν... όταν τους έδέχθην άρχισαν νά εκφράζουν τον φόβον των, λέγοντες 5it πάαα άντίσταοις ήτο άνοτφελής καί δέν &ά εΐχεν άλλο αποτέλεσμα από την έξόντωσιν τών οικογενειών των... τους ήπείληοα δτι θά έπέβαλλον αυστηρόν τιμωρίαν... άλλα δεν έδωκαν σημασίαν διότι τό βράδυ τής Ιδίας ημέρας, πέντε από αυτούς έπήδησαν τά τείχη καί διέφυγον είς τό στρατόπεδον τοΰ Καπουδάν Πασά εις τά Χανιά ΐνα διαπραγματευτούν τήν παράδοσιν του φρουρίου... Τήν Παρασκευήν λίαν πρωϊ διάφοροι στρατιώται ένεφανίσθησαν εξ απροόπτου προ τής κατοικίας μου καί μοΰ Ιδήλωσαν δτι εφόσον οί Ελληνες φρουροί εγκατέλειψαν τάς θέσεις, ήτο είς αυτούς άδυνατον να ίξακολουθήσουν τήν άμυναν, διότι έφοβοϋντο μήπως τούς χτυπήσουν εκ τών όπισθεν, είς περίπτωσιν καθ ήν οί Τούρκοι ήθελον άρχίσει τήν έφοδον. Τούς καθησύχασα... αυνεκάλεσα καί πάλιν τό πολεμικόν Συμβούλων καί τέλος με δάκρυα είς τούς οφθαλμούς έλήφθη άπόφασις να ύφώαωμεν λευκήν αηααίαν... εστάλη δ κόμης Καπιτάν Γκουΐδι είς τον Καπουδάν Ιΐασάν ϊνα διαπραγματευθή τήν παράδοσιν... δ Καπουδάν Πασάς ήξίωσε νά γίνη αϋτη τήν Κυριακήν (22 7/βρίου) καί τήν έπομένην Τρίτην έζήτησε τά κλειδιά τοΰ φρουρίου, ύποσχεθείς δτι θά έξηαφάλιζε τήν επιβίβασιν τών στρατιωτών καί οίουδήποτε άλλου κατοίκου πού θά ήκολούθει τούς Βενετούς, ϊνα τούς μεταφέρη... Έν τώ μεταξύ πολλοί Τούρκοι είσχωρήααντες διά τών πυλών, ή ύπερπηδήσαντες τα τείχη, είχον αρχίσει νά διαρπάζουν τά σπίτια... Τήν Τρίτην παρεδόθησαν αί κλείδες τοΰ φρουρίου καί επιβιβάαθηααν οί άνδρες...». Πλήν τοΰ Άλοϋσίου Μάνιο εκτάκτου Προβλεπτοΰ, εύρίσκετο εκεί και δ Πάουλο Πασκουάλι, τακτικός Προβλεπτής. Και ταϋτα μέν ως προς τήν παράδοσιν τής Σούδας. Δεν άνευρεθη ή εκθεσις τοΰ Προβλεπτοϋ τής Σπιναλόγκας. Μόνον δ Γεν. Προβλεπτής Δολφίν είς τήν ΰπ άρ. 95 τής 26 Νοεμβρίου 1715 εκθεσίν του είς τον Δόγην αναφέρει δτι τόσον οί Προβλεπταί τής Σούδας οσον καί δ τής Σπιναλόγκας Φραγκίσκος Γιουστινιάν έκαμαν τό καθήκον των καί άντέστησαν δσον ή μπόρεσαν περισσότερον. Αλλά εχομεν διά τήν παράδοσιν τής Σπιναλόγκας τήν προκήρυξιν τοΰ Καπουδάν Πασά γραμμένην ελληνιστί καί ημερομηνίας 4 Οκτώ-

32 28 Κ. Δ. Μέρτζιου βρίου 1715 (ν. ή,), Ιξ ής προκύπτει δτι ή παρα'δοσις τής Σπιναλόγκας εγένετο δέκα ημέρας μετά την τής Σούδας. Ιδού ή προκήρυξις ως έχει εις τό πρωτότυπον: Κόπια : ζιτιματα του αφέντη πρεβεδονρον 1 σπιναλογγας τα οποία τάσι8 και διδη ο υψνλοτατος Καπεταν Παοας γιαναλαβη οχά χέρια τον τι φορτετζα * να ημπορη καδένας αποκινονς οπουνε μέσα οπιος και αν είναι φραγγος η ρομεος να μισεβγι με τααρματα του και με το πραμα του ολο ανεμπόδιστος ι και να πιενι οπού &ελη και να ημπορη νααπομηνη οπιος ϋελη να γενοι αραγιας4 του βασιλεύς διχος να μπορι να τον πι- ραξη κανίς εισεκαιρο κανένα. να είναι κρατιμενος 5 ο υψνλοτατος καπεταν πασας να ευρι πλεγαρια 8 φραντζεζηκα οαα κάνουν χρια γιαναβαλη μέσα τον αψέντι προβε- δορι να παση7 μαζί του και με το πραμα τονς και να τζι παγι εις τζι κορφονς διχος καμία εξοδω εδικο τους. να μπορούν οστε 8 να φταξονν στους κορφονς είς οπιον σιμονουση 9 γη10 στα νιαια γη 10 ατομορεα οντος χριαζετε τιποτας ζωοτροφία νατην πάρουν και κανίς να μην ημπορη να τους πιραξη ούτε εις την γην ούτε στο πέλαγος να έχουν τρις ήμερες μπονατζες τέρμινο 18 γιαναμπαρκαρουν το πράματος εκινοι οπού έχουν να μησεψονν εις τον οπιον καιρόν να μην μπορη να εμπη κανίς αλος εις τι φορτετζα και περνοντας εις τρις ήμερες να πιενονσι τα κλιδια της φορτετζας στα χέρια του νψνλοτατου καπεταν πασα και τότες να εμπουν μέσα οι αν(ορωπ)οι τον. να μπορούν η χριστιανη οπού ΰελονοι απομηνι να εχονν μιαν εκλι- σιαν για να προσκυνονοι ης την πίστην τους μέσα εις τι φορτετζα. να μπορούν οσοι απομινουν αραγιαδες του βασιλέας ο για τιν φτο- χια τονς ναμην πλεροσουν χαρατζη για τρις χρονους και να διαλαλιϋι φερμάνι ναμην μπορη κανίς εις εκερο κανένα να τζιπιραξη για πρα- ματα περασμένα οστε να μησεψονν απεδο αποτιν φορτετζα αν ιϋελε λα- γη κανένα πλεγαρι Βενετικό να ερ&η να μπορη και εκινω να μησεβγι ανεμπόδιστος. εδο&η στο πορτω19 της απιναλογγας 1715 Οκτωβρι 4 στονεο Κ. Δ. ΜΕΡΤΖΙΟΣ ά. μ. Ακαδημίας Αθηνών ') Προβλεπιοϋ, 8) τάσσει, *) φρούριον, 4) ραγιάς, υπήκοος, 5) υποχρεωμένος, β) πλοιάριο, Ί) νά πηγαίνουν, 8) έως διού, β) προσεγγίζουσι, ιο) ή, ή, ) Άν τοϊς, ) προθεσμίαν, **) λιμένα.

33 Ο ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ο ΑΠΑΝΩΣΗΦΗΣ * (ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΜΟΝΗΣ) Ή Ιερά Μονή τοϋ 'Αγίου Γεωργίου τοϋ Άπανωσήφη, ευρισκόμενη εΐς τδ κέντρον περίπου τοΰ Νομοϋ Ηρακλείου καί τής Κρήτης γενικώς και επί τής όδοΰ συγκοινωνίας, ή οποία συνέδεεν οίλλοτε τά δυτικά διαμερίσματα τής νοτιάς πλευράς τής Νήσου μέ τά ανατολικά τοιαΰτα, είναι σήμερον ή σπουδαιότερα εκ των Μονών τής Κρήτης από άπόψεως αριθμού μοναχών (περί τούς 37) καί κτηματικού πλούτου. 'Αλλά και ως εστία πνευματική καί ως κεντρον χριστιανικής λατρείας, άπολαΰον σεβασμού καί άπδ αυτούς τούς Τούρκους κατά την περίοδον τής τουρκοκρατίας, ή Μονή τοϋ Άπανωσήφη εγνώρισε λαμπράς ήμέ* ρας εις παλαιοτέρας εποχάς. Παρά τάς περιπετείας καί καταστροφάς, τάς οποίας ύπέστη κατά *) Αφορμήν πρός σύνταξιν τής παρούσης μελέτης άπετέλεσεν έπΐσκεψίς μας εΐς τήν μονήν Άπανωσήφη, κατά τό θέρος τοΰ 1943, επί τής Γερμανικής Κατοχής. Από εύλογον ενδιαφέρον έζητήσαμεν τότε νά μάς δοθή πρός άνάγνωσιν ή Ιστορία τής Μονής. Μάς έδόθη άπάντησις, ότι δέν υπάρχει τοιαύτη" ότι δέν έ'χει γραφή ακόμη. Ύπεσχέθημεν τότε, χωρίς νά μαντεύωμεν τάς δυσκολίας τοΰ πράγματος, ότι θά ήσχολοόμεθα μέ τήν πλήρωσιν τοΰ κενοΰ. Ήρχίσαμεν μάλιστα αμέσως εκεί τήν συλλογήν σχετικών πληροφοριών καί μετ εΰχαριστήσεως έδέχθημεν, προθύμως ποραδοθέντα εις ημάς υπό τοΰ φιλίστορος καί στοχαστικού γέροντος Ιερομονάχου Τίτου Βαρελτζάκι άπέθανε κατά τό 1945 χειρόγραφα σημειώματά του περί τής Ιστορίας τής Μονής, άποτελοΰντα σύντομον, άλλά πολύτιμον περίληψιν τής σχετικής παραδόσεως, πραγματικόν σκελετόν τής ιστορίας της. Ή έκπλήρωσις τής ιιποσχέσειός μας καθυστέρησε καί λόγφ τής γνωστής πολυταράχου κατοχικής καί μετακατοχικής περιόδου, άλλά καί λόγφ τής άπορροφήσεώς μας έν τφ μεταξύ εις τό εκπαιδευτικόν έργον μας. Καί τιύρα όμως, αν προβαίνωμεν εις τήν δημοσίευσιν τής παρούσης, τό πράττομεν όχι διότι νομίζομεν οτι δγ αυτής εξαντλείται τό θέμα, άλλά κυρίως διά νά ύπογραμμίσωμεν εις τήν προσοχήν νεωτέρων ημών καί άρμοδιωτέρων ερευνητών τήν ϋπαρξιν ανεκδότων πηγών, διά τήν μελέτην καί τούτου ώς καί οίουδήποιε άλλου θέματος σχειιξομένυυ μέ τήν νεωτέραν ιστορίαν τοϋ Έθνους μας, πρός τήν άνεύρεσιν καί άποκάλυψιν τών οποίων προ παντός άλλου πρέπει νά στρέφεται ή μέριμνά μας. Είς τήν προσπάθειάν μας αυτήν ό σοφός τουρκομαθής καί ακάματος ερευνητής τής νεωτέρας ιστορίας τής Νήσου μας Μεταφραστής τοϋ Τσυρκικοΰ Αρχείου Ηρακλείου κ. Νικόλαος Σταυρινίδης μάς διηυκόλυνε σπουδαίως, διό καί έκφράξομεν αύτφ καί από τής θέσεως τούτης θερμός ευχαριστίας.

34 30 Έμμ. Πετράκι καιρούς ή Μονή, διεσώθησαν, ευτυχώς, είς αυτήν, εκτός τών προφορικών παραδόσεων, και στοιχεία τινά χειρόγραφα παλαιό, επί τών ο ποίων δύναται νά βασισθή μετά βεβαιότητος ή ϊδρυσις αυτής καί εντινι μέτρφ καί ή περαιτέρω ιστορική σταδιοδρομία της. Την προύτην θέσιν μεταξύ τών χειρογράφων στοιχείων κατέχει άναμφισβητήτως ή «ΔΙΗΓΗΣΙΣ περί τοϋ πώς καί τινι τρόπιρ συνε" στήθη καί άνηγέρθη ή αγία αυτή Μονή εξ αρχής» \ Τό χειρόγραφον τοΰτο είναι χαρτφος κίοδιξ, συνήθους ογδόου σχήματος, παχέος, μάλλον στιλπνού χάρτου, μέ ωραία στρογγυλά ευανάγνωστα γράμματα ταχείας γραφής. Είναι δεμένον μέ σανιδένια έξω* φύλλα, πού περιβάλλονται διά συνεχομένου δέρματος. Είς τό τέλος φέρει τήν χρονολογίαν 1864 Ιανουάριου 26 καί τήν υπογραφήν τοϋ συν" τάκτου: Ιάκωβος 'Ιεροδιάκονος. Ουτος ήτο ασφαλώς αδελφός τής Μονής, όχι πολύ εγγράμματος, ώς μαρτυροϋσιν αί συχναί ανορθογραφία! καί τινες άσυνταξίαι, ώς καί τό αφελές τής διηγήσεώς του, αλλά φιλόκαλος καί φιλότιμος άνθρωπος. Τό βιβλίον διαιρείται είς δυο τμήματα, μεταξύ τών οποίων παρεμβάλλονται τρεις κεναί σελίδες. Τό πρώτον, έκ σελίδων 20, άναφέρε" ται είς τό ιστορικόν τής ίδρύσεως τής Μονής, είς τό όποιον προστίθενται καί τινα «έκ τών πολλών καί απείρων θαυμάτων τού 'Αγίου καί ενδόξου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου, έν τή ιερά *αί σεβασμίφ αυτού Μονή, επονομαζόμενη τοϋ Έπανωσήφη τελεσθέντα». Τό δευτερον μέρος έκ σελίδων 22 περιλαμβάνει: α) Παράκλησιν τοϋ 'Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοϋ Τροπαιοφόρου. β) Στιχηρά προσόμοια είς τον Μεγαλομάρτυρα Γεώργιον, ψαλλόμενα είς τήν Λιτήν έκάστου Σαββάτου εσπέρας εις τον τυχόντα ήχον. γ) Μεγαλυνάρια, ήτοι εγκώμια τοϋ Αγίου, ψαλλόμενα (σ. σ. κατά τό : Αί γενεαί πάσαι) είς τήν Λειτουργίαν αντί κοινωνικού, κατ άλφάβητον. Επειδή δλαι αί γνωσταί καί προφορικούς ή γραπτώς είς εφημερίδας καί περιοδικά κυκλοφοροϋσαι πληροφορίαι περί τής ίδρύσεως καί τής ραγδαίας άναπτύξεως τής Μονής, πηγήν έχουν τήν «Διήγησιν» τοϋ Ιακώβου, αυτή δέ πάλιν, κατά ρητήν ομολογίαν τοϋ συγγράφεως της, έστηρίχθη επί γραπτών πληροφοριών «τών παλαιών γερόντων καί ) Τό χειρόγραφον τοΰτο άνέγνωσεν ό Στέφ. Ξανθουδίδης καί δι ολίγων αναφέρει τό περιεχόμενόν του εις τά αρχαιολογικά του σημειώματα τοϋ 1915» τά ύπό τοϋ κ. Ν Πλάτωνος δημοσιευϋένχα. Βλ. «Κρητικά Χρονικά», τ. Β'1 σ. 628.

35 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 81 ηγουμένων» τής Μονής, αί όποΐαιδέν σώζονται είς τό Άρχεΐον αυτής, κρίνομεν σκόπιμον να περιλάβωμεν ενταύθα ο.υτοΰσιον τό πρώτον μέρος αυτής, άποκαθιστώντες μόνον την ορθογραφίαν τοΰ κειμένου. ΔΙΗΓΗΣΙΣ, εκ των πολλών και απείρων θαυμάτων τον 'Αγίου ι ενδόξου μεγαλομάρτνρος ΓΕΩΡΓΙΟΥ, εν τή 'Ιερά καί σεβασμία αυτόν Movfj, επονομαζόμενε/ τον Έπανωσήφη, τελεσθέντα, άτινα ρέουσιν αενάως ώς ποταμός εν πόση τή Νήσω τής Κρήτης. Είς όσους μετ εϋ- λαβείας καί πίστεως επικαλεστούν τό άγιον αυτόν όνομα, ταχέως προ- φθάνει, έκπληρών τα αίτήματα αυτών ου μόνον είς τους ευσεβείς, άλλα καί είς αυτούς τους ασεβείς θαυματουργεί ό ένδοξος καί μέγας Γεώργιος, ΐνα έν πάσι καί υπό πάντων δοξάζηται ό ϋψιστος καί παντοδύναμος Θεός. Άρξόμεθα ονν διηγήσασθαι πώς καί τίνι τρόπφ ήθέλησεν ό "Αγιος να σνστηθή καί άνεγερθή ή αγία αυτή μονή έξ άρχής, καθώς εύρέθη- σαν γεγραμμένα παρά των παλαιών γερόντων καί ηγουμένων. Πρώτη αρχή καί αιτία. Κάποιον χωρίον, ονομαζόμενου Κακόν Χωρίον 1 πλησίον τής μονής, ένας χριστιανός, τό γένος Ααγγουβάρδος, εϊχεν έκει μικρόν οίκίαν καί τήν ποίμνην του ήθέλησε νά κτίση εκεί μικρόν έκ- κλησίαν δια να έκκληαιάζωνται οΐ έκείαε ευρισκόμενοι χριστιανοί. Κατά τύχην δέ έγινε διχόνοια καί έχθρα μεταξύ τίνος μοναχού μετά τίνος διακόνου είς τήν κοινόβιον μονήν, τήν περίφημον τού 'Αγίου Αντωνίου, Άπεζανές κα λονμένην. Λοιπόν δ μοναχός, Ιίαισιος καλούμε- 2 νος, συλλογιζόμενος είς τον έαντόν του ελεγεν: «Εγώ ήλθον εδώ διά σωτηρίαν τής ητυχής μου, άλλά κινδυνεύω νά κολασθώ. ΟΙδεν ό Θεός νά αναχωρήσω καί νά δώσω τόπον τή οργή. Καί ούτως έποίησεν καί άνεχώρησεν από τήν μονήν των Άπεζανών. Έκίνησε λοιπόν νά ύπάγη είς τήν μονήν τής νπεραγίας Θεοτόκου, έπονομαζομένης τής Άγκαράθυυ καί έφθασε τό εσπέρας είς τούτον τόν τόπον, οπού ήτον τό μικρόν εκκλ,ηοίδιον τον 'Αγίου καί εκεί μέσα έκοι- μήθη, κεκοπιασμένος άπό τήν οδοιπορίαν. Κοιμωμένου δε αυτού, Ιδού φαίνεται εις αυτόν ό 'Άγιος εις σχήμα στρατιώτου καί εφοβήθη, 'Ο δέ "Αγιος τον λέγει πού μελετάς νά υπάγης; καί πού είναι ό σκοπός σου; Καί άποκριθείς δ Παΐσιος λέγει τοΰ 'Αγίου' Κύριέ μουf εις τόν Ναόν τής Θεοτόκον Αγκάραθυν μελετώ νά υπάγω, έάν θέλη δ Θεός. Λέγει τον δ Αγιος' άμή εγώ θέλω νά μείνης εδώ, νά μού μεγάλωσης τούτην τήν μικρήν εκκλησίαν, καθώς θέλω σοΰ δείξω. *) *) Είναι τό σημερινόν Μειαξοχώρι.

36 32 Έμμ. Πετράκι Καί Ιδού βλέπει δ μοναχός Παΐσιος, δτι ώοάν νά έκράτει δ άγιος μικρόν σκαλίδιον, σημαδεύοντας άπό άρχής τον τόπον κατά μάκρος και πλάτος του ναόν. Ό δε μοναχός Παΐσιος, βλέπων ιαύτα έν τώ νπνω αυτού, λέγει πρός τον "Αγιον. Κύριέ μου, καθώς μ ον δείχνεις, τούτος δ ναός θέλει έχει πολύ εξοδον, εγώ δε είμαι άδύνατος και πτωχός και ούτε καν νά βάλω αρχήν δεν είμαι άξιος. Λέγει τον δ άγιος' κάμε εσύ, αδελφέ, την άρχήν και έγώ σου βοηθώ εις δσα έξοδα χρειάζονται και μην σέ μέλει. Κα\ ωσάν εξημέρωσεν δ Θεός έξέβη δ μοναχός Παΐσιος, διά να πε- ριεργασϋή τον τόπον, εάν είναι κατά το όραμα δποΰ τού έφάνη εις τόν ύπνον και βλέπει κατά αλήθειαν τα σημάδια, οπού τον έδειξεν δ "Αγιος' τό μέτρο ν δηλαδή τού Ναού. Και έθαύμαζεν εκπληττόμενος. Καί λέ- γει εις τον ίαυτόν του' ιδον οπού είναι θέλημα Θεού νά μείνω έδώ. Μετ' ον πολύ δέ ευρίσκει τεχνίιας πετροκόπους καί τους στέλλει εις τόν Πόρον τής Σέλλης, διά έπιτηδείονς λίθους τής οικοδομής, δ όποιος τόπος είναι έως δέκα μιλιά μακράν. Καί άπό εκεί έκοπτον τές πέτρες και τές έφερνεν δ αείμνηστος Παΐσιος ini των δόμων αυτού έως χρόνους επτά (παράδοξον τούτο τοΐς άκούουσιν) και δέν Ιβαρέθη. Άλλ δ Θεός φκονόμησε διά πρεσβειών τού Αγίου. Βλέποντες οί χριστιανοί από τα χωρία Ιανμπόνεοαν εϊς τήν τοσαύτην υπομονήν και καρτερίαν καί έδραμον άπαντες με τα ζφά των και ώς έδύναντο καί έφερνον δοες εχρειάζοντο εϊς τήν οικοδομήν τον ναού, οδηγούμενοι και φωτι- ζόμενοι υπό τής χάριτος τού Άγιου. Άρχόμενος λοιπόν δ καλός καί πιστός Παΐσιος τής οικοδομής τού ναού, έθνμώθη κατά πολλά δ τότε αρχών και έξουαιαστής τού χωρίου Λιβάδια καλούμενον, δτι πώς δέν έπήρεν θέλημα δ Παΐσιος διι θέλει κτίσει ίκκλησίαν, και έλ.θών δ υπερήφανος έκεϊνυς άρχων έπληξε τόν κτίτορα τού ναού μετά άπειλής μεγάλης, ίνα παύση τήν οικοδομήν και νά γένη άφαντος, νά μή φανή τελείως εϊς αυτόν τόν τόπον, Ινα μή τόν παιδεύση ανστηρώς. Ό δέ καλόγηρος και κτίτωρ εοέβη είς τό ίκκλησίδιον, σταθείς έμπροσθεν τού άγιου, κλαίων και όδνρόμενος διά τόν φοβον του, και έπαρεκάλει μετά κατανύξεως και θερμών δακρύων, τήν παρά τού Άγιου βοήθειαν έπιζητών. Και δ Κύριος είσήκοναεν αυτού και έκ πασών ιών θλίψεων αυτού έσωσεν αυτόν. Ό δέ θαυματουργός και μέγας Γεώργιος διά νυκτός δεν ένύσταξεν, άλλ έδραμεν ευθύς τή νυκτ'ι ίκείνη, καθήμενος Ιπάνω εϊς τό άλογον καί έτυψε τόν άρχοντα έκεΐνον τόν αυθάδη, τόσον οπού έμεινεν ήμιθα- νής δ άθλιος. Καί παρευθύς έστειλε τόν ύπηρέτην του εϊς τόν κτίτορα Παΐσιον

37 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωοήφης 83 καί λέγει τον προστακτικώς, δτι να κτίζης, καλόγηρε, χωρίς δειλίαν καί φόβον κα'ι ει τι χρειάζεοαι εγώ νά σού τά δίδω. Και άφ έγινεν υγιής ό καλός αρχών, ευθύς ήλθεν είς τό μέρος αυτό, όπου έκαμεν την οικοδομήν τοΰ ναόν ό Παΐοιος καί έκτισε τό μέγα όσπίτιον, τό όποιον λέγεται σήμερον μεγάλον αχούρι, κείμενον προς άνατολάς τον μοναστηριού, μέ έξοδα εδικά του. Ο δε Παΐοιος, λαμβάνοντας τό ελεύθερον, έκτιζεν άφόβοος και έπι- μελώς. Οταν δε ώλιγόστενεν ή ζωοτροφία έτρεχεν ευθύς εις την εικόνα τον Άγιου ζητών βοήθειαν, λέγων Αγιε τοΰ Θεού, δέν έχω ζφο- τροφίαν, διά νά φάγωαιν οϊ δουλεύοντες εις τον ναόν σον (λέγει δε ό Απόστολος και θείος Παύλος' «οϊδαμεν δε δτι τοΐς άγαπώσι τον Θεόν πάντα συνεργεί είς τό αγαθόν». Καί ό προφητάναξ Δαβίδ' «θέλημα των φοβουμένων αυτόν ποιήσει καί τής δεήσεως αυτών είαακούσεται καί σώσει αυτούς»), Επειδή δε καί νά είναι τό μέρος αυτό κατά τό μέσον τής αυτής Νήσου Κρήτης, φκονόμησεν ό τών θαυμάσιων θεός, ώσπερ σταυροδρόμιον τής Νήσου, 'θαυμαστόν τεράστιον καί παρατήρημα άξιον, δτι από τους τεσσάρονς δρόμους ερχόμενοι οι χριστιανοί, εϋλαβηθέντες τό καλόν καί θεάρεατον έργον τής οικοδομής, ήρχοντο πανταχόθεν, φέροντες άρτους, οίνον, μαγειρεύματα, έλαιον, τυρούς καί λοιπά. Καί τοιουτοτρόπως εκυβέρνα ό Άγιος τά πάντα δσα έκάλει ή χρεία. Αλλά καί πάντοτε, όταν υστερείτο από βρώμανα, ευθύς προσ- πίπτόντας είς την εικόνα έζήτει από τον Αγιον βοήθειαν καί ταχέως ελάμβανε ιά αίτοΰμενα τή τοΰ Άγιου προμήθεια καί βοήθεια., έως ου ετελείωσεν ή οικοδομή τοΰ πάνσεπτου τούτου ναόν τοΰ μεγαλομάρτυρος καί θαυματουργού Γεωργίου. Καί έτζι έκτίσθη μέ ελεημοσύνην καί πάλιν με ελεημοσύνην στέκεται έως σήμερον. Δόξα τώ άγίφ Θεω καί τφ θεράποντι θείω Γεωρ- γίω, όπου ήγάπησε τον τόπον τούτον καί αείποτε διαφυλάττει με τά άπειρα θαύματα, δ πού αενάως \ διά ξηρός καί θαλάσσης, είς πιστούς 5 καί απίστους. Καί όποιος εξ όλης ψυχής καί καρδίας τον επικάλεσθή, ταχέως προφθάνει καί βοηθεΐ είς πάσαν ανάγκην τών επικαλυμμένων. Διότι είναι αδύνατον νά περιγράψη τινάς τά αναρίθμητα θαύματα καί τάς άμετρήτους ευεργεσίας. Καί από κινδύνους καί αιχμαλωσίας καί από θανατικά, καί χρόνων δυστυχίες κατά καιρόν, είς δλα πάντα έπι- βλέπει μας καί προφθάνει είς πάσαν ανάγκην καί τούς κακούς εχθρούς αύστηρώς τούς παιδεύει, ινα μή ύπεραίρωνται οϊ άνομοι. Αλλά <5<α νά μην άποσιωπήαωμεν τά πάντα θαυματουργήματα αυτού είναι χρεία νά διηγηθοομεν μερικά, προς πίστωσιν τών πολλών, Suva έγιναν εις τήν αεβασμίαν ταύτην μονήν, κατά διαφόρους περιστάσεις καί είς τούς κατά καιρόν ηγουμένους. ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. I

38 84 Έμμ. Πετράχι Είς τον καιρόν όπου Ελαβε παρά μικράν σύσχαοιν καί όλίγην συνοδείαν ήκολ.ούθησε τοιοϋτον θαϋμα, το όποιον είναι άξιοθαύμαστον. Θαϋμα α'. Εις τον καιρόν Εκείνον ήτόν τις χριστιανός από χωρίον λεγόμενον Έμπαρόν, τό μετόχι αυτόν δνομαζόμενον τοϋ Μηλιαρα, καί το όνομα αυτόν Μιχαήλ. Ουτος είχε πολλήν αγάπην καί ευλάβειαν είς τον "Αγιον' και όταν Επεκαλειτο τον "Αγιον, παρευθνς Ελάμβανε την παρά τοϋ άγιον βοήθειαν. Μίαν φοράν λοιπόν ήαθένηαε κατά πολλά καί ήλ- θεν είς μεγάλην Ανάγκην. "Οθεν Εκαμε δέηοιν, Επαρακάλεσε τον "Αγιον μΐ συντριβήν καρδίας, λέγοντας : Αγιε Γεώργιε, βοήθηαόν μοι νά λάβω την υγείαν μου καί νά σοΰ φέρω τράγους τριάντα, τους Εκλεκτο- τέρους. Δνέλ.αβε λοιπόν, τη τοϋ Άγιον βοήθεια, ό άνθρωπος. Οταν δε Εφθασεν ή εορτή τοϋ Άγιον, ελαβεν ό άνθρωπος τους τράγους καί τούς ήφερεν είς τό μοναστήριον όχι όμως τους εκλεκτούς δποϋ εταξεν' άλλους κατώτερους Εφερεν. Έμεινε λοιπόν έκείνην τήν Εσπέραν είς τό μοναστήριον καθώς καί οΐ λοιποί προσκυνηταί. Τό δε πρωΐ, έβγαίνοντας από τήν Εκκλησίαν, εβγήκεν δ άνθρωπος Εξω είς περιδιάβασιν τής θέσεως τοϋ μοναστηριού. Πεοιδιαβάζοντας λοιπόν είς τά πέριξ τοϋ μοναστηριού, Ιδού ακούει κατά άνατολάς τους κώδωνας των τασιμάρων διαλεκτών τον τράγων καί ήρχοντο είς τό μοναστήριον, ώς από θεοϋ προσταγμένα, δποϋ τινάς δεν τά έλάλει, ούτε τούς ήκολούθει. Καί λέγει προς τούς δούλους τον τά έδικά μας κωδούνια άκούγω καί Ερχονται πρός εδώ καί θαυμάζω. Αποκρίνονται καί αυτοί. Ναι, αφέντη, τά ίδια βέβαια τά έδικά μας είναι. Λέγει δ γέρων. 01 κλέπται έμαθαν πώς λείπομεν τώρα από τό χωρίον μας καί έπήγαν καί Εκλεψαν τά πράγματά μας. Κρυ- φθήτε λοιπόν παράμερα Εως ον νά φθάσονν σιμά )'ά δράμωμεν νά τούς τά πάρωμεν. Καί όντως εκρύφθησαν, περιμένοντες να πιάσουν τούς κλέπτας. Καί ιδού βλέπονσι τά ζφα καί Ερχονται, χωρίς νά άκολονθή τινάς ή νά τά λαλή. Καί έβγαίνουν αυτοί δποϋ ήααν κεκρυμμένοι διά τους κλέπτας' ήκολούθουν αυτοί κατόπιν είς τούς τράγους. Αυτά δλ τά ζφα, αίσπερ νά είχαν λογικήν αϊσθηοιν, Εκαμαν είς αυτούς σχήμα μετάνοιας καί ήλθαν είς τήν αυλήν τής εκκλησίας, κά- μνοντες Ενα κύκλον τριγύρον. Έπειτα έβγήκαν επάνω είς τήν χαλέπαν και έσταμάτησαν υπό κάτω είς μίαν χαρουπιάν, δποϋ ήτον έκεΐ, τής όποιας ή ρίζα σώζεται καί φαίνεται Εως τήν σήμερον. Επειδή ό τόπος

39 Ο Άγιος Γεώργιος ό Άτιανωσηφης 85 άκόμη ήτον αδιόρθωτος, χωρίς κτίρια, πλαγιώδης ανήφορος καί κλαδερός. 'Ο δέ Μιχαήλ Μηλιαρας έκάθισεν έμπροσθεν τής δυτικής πόρτας τής ίκκληοίας, έπάνω εις μίαν πέτραν μεγάλην συλλογιζόμενος τήν αμαρτίαν δτι έιμεύοθη εις τον Αγιον. Εκεί καθήμενος βλέπει τά παιδιά όπου εφερναν το νερόν όλίγον διάστημα απ έξω τον μοναστηριού, από τό όπίοω καβοΰσι λεγόμενον' και στρεφόμενος προς τήν έκκλησίαν εϊπεν *Ω άγιε Γεώργιε, τόσα θαύματα κάμνεις και εδώ μέσα εις τό 7 μοναοτήριόν σου πώς δέν έβγάνεις νερόν να πίνουν ο! άνθρωποι, μόνον πηγαίνουν από μακράν και τό φέρνουν ; Εκείνην δέ τήν στιγμήν έσάλευσαν οι τράγοι απ εκεί όπου άνε- παύοντο υπό κάτω είς τήν χαρουπιάν καί εταράχθησαν καί οϋτως έσα- λεύθη μία πέτρα καί κυλισμένη έκατέβη καί έκτύπησεν είς τό χαράκι, όπου ό γέρων Μηλιαρας έκάθητο. Τήν δέ επιούσαν έσπέραν έμεινε πάλιν δ γέρων Μηλιαρας. Καί τήν νύκτα βλέπει είς τον ύπνον του τον "Αγιον καί λέγει του, δτι ή πέτρα, όπου έκατέβη καί έκτύπησεν είς τό χαράκι δποϋ έκάθουαουν, εμπρός εις τήν πόρταν τής έκκληαίας, νά τό έβγάλουν από εκεί εκείνο τό χαράκι, διότι είναι νερόν υπό κάτω νά πίνονσιν οί άνθρωποι. Τό δΐ πρωί, δταν άπόλυσεν ή έκκλησία, λέγει δ γέρων τοΰ ηγουμένου. "Αγιε καθηγούμενε, είς τον ύπνον μου είδα έναν λαμπρότατου, δποΰ εϊπεν, δτι να έβγάλωμεν έκεινο τό χαράκι από εκεί, εις τό όποιον υπό κάτω είναι νερόν. Άπεκρίθη δ ηγούμενος καί λέγει, δτι αυτή ή πέτρα έκει δποϋ είναι άσχημίζει τον τόπον. Αλλά τώρα πού είναι συναγμένοι οί άνθρωποι να τήν έβγάλωμεν, καί έάν έβγη νερόν ήδη καλώς, είδε καί εύτρεπίζει καί γίνεται ίσιος. Καί ευθύς φέρουσι τά εργαλεία καί έκοψαν τό χαράκι εκείνο καί (ώ τών θαυμάσιων θεός) έφάνη από τό μέρος τής έκκληαίας έκ τής κόγχης (τουρκιστί καντούνι ή καί απλώς ρούκυυνας) μία φλέβα καί αλ- λη μία από τό βόρειον μέρος, πλησίον τής πρώτης. Καί οϋτως έκαλ- λ.ωπίσθη αϋιη ή πηγή τοΰ άγιάσματος καί στέκεται μέχρι τήν σήμερον καί κυβερνάται με άφθονον πλησμονήν τό ιερόν τούτο Μοναστήριον. Τό θαυμααιώτερον δε είναι δποϋ εις τήν εορτήν τοΰ αγίου, δποΰ συνάσσεται τόσον πλήθος λαού καί έξαντλοΰσιν άκαταπαύστως ημέραν καί νύκτα, εις μαγειρεύματα, πλυσίματα καί ζώων ποτίσματα, καί ουδέ ποσώς έλαττοϋται ούτε αυξάνει, άλλα πάντοτε είς ένα μέτρον εύρίσκεται τό ευλογημένου ύδωρ' τον δέ έπίλοιπον καιρόν δλου τού έτους, 8 δταν θά ζυμώσουσι νά πάρουν νερόν είς τό κελλαρικόν έως είκοσι στάμνες δλιγοστεύει έως μία πιθαμή κάτω.

40 86 Έμμ. Πετράκι Θαϋμα ετερον Είς δε τόν καιρόν τον κυρ Αθανασίου Λούκαρη 1 την ήγουμενείαν, μία γυνή είς χωρίον Γέργερη ήσ&ένησεν βαρέως δεινήν ασθένειαν και έκινδύνευσε μέχρι θανάτου. Επαρεκάλεσε τον "Αγιον νά λάβη τήν υ γείαν της καί νά ελϋηη είς τό μοναοτήριον νά προσκύνηση τήν εϊκόνα τον Άγιου καί νά άπε&άνη ενϋ'ύς' (ο και έγένετο κατά τό ζήτημά της). "Ομως έφοβειτο να ελάη εκείνην τήν έρχομένην εορτήν. Άλλα μετά καιρόν, παρακινούμενη παρ άλλων γυναικών, όπου ήΰελαν νά έλ&ουν είς τήν εορτήν τοϋ Άγιον. Και είς τον δρόμον τους ήλίλε μία μεγάλη βροχή, όπου μετά μόλις έγλύτωσαν. Και εφύλασαν είς τό μοναοτήριον και εμβήκαν είς τήν εκκλησίαν και έπροσκύνησαν. Και ύστερον από όλους ήλϋε καί αυτή <5«ά νά προσκυνήση' και εύ&υς επεσεν εμπροαάεν τής είκόνος τοϋ Άγιον και πάραυτα άπέ&ανε. Και βλέποντες οι εϋρε- {λέντες έξεπλάγησαν. Άλλ επειδή κατ εκείνην τήν ώραν εψαλλον τον εσπερινόν και δέν ήτον ώρα και καιρός διά νά τήν ένταφιάσουσι, τήν άλλαξαν κατά τήν σννή&ειαν καί τήν είέηκαν είς παράμερον μέρος τής Εκκλησίας, διά τήν αϋριον να τήν ϋάιμονν. Τό δέ πρωί, όπου έλειτουργοϋααν, όταν άρχισαν τό Εναγγέλιον, εσπάραξεν αυτή μετά φωνής μεγάλης, λίγων' ωχ, ώχ. Οί πατέρες και όλοι όσοι ενρέϋησαν εκεί εξέστησαν και έτρόμαξαν είς τό παράδοξον τοϋτο ϋέαμα. Ό δε ηγούμενος σιμώνει καί λέγει της. Τί εχεις και φωνάζεις Αυτή δέ έκράτει τό βυζίν της καί λέγει του ; "Ενας ψαροκαβαλάρης μέ έξύπνησε καί με εκτύπησε μέ κοντάρι είς τό βυζί μου καί τόσον πόνον εχω, όπου γροικώ νά άπο&άνω από τον πολυν πόνον. Καί τώρα ποΰ είναι ; Πρωτύτερα ολίγον ήτον εδώ καί μου είπεν, ότι τέτοια τασίματα νά μήν κάνω πλέον. Καί μοΰ είπε νά υπάγω νά γίνω καλογραία. Καί άπαντες εδόξασαν τον Θεόν καί εύφήμησαν τον θεράποντα αύ- *) *) Πότε ακριβώς ήγουμένευσεν 6 άναφερόμενος έδώ Αθανάσιος Λούκαρης δέν γνωρίζομεν. Πάντως είναι ένας έκ τών πρώτων ηγουμένων τής Μονής, ίσως μάλιστα καί διάδοχος ιοΰ Παϊσίου. Εκείνο πού φαίνεται βέβαιον είναι, δτι ανήκει είς τήν μεγάλην οικογένειαν τών Λουκάρεων, τήν οποίαν άνέδειξε καί έκλέϊσεν ό μέγιστος τών μετά τήν αλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως καί μέχρι σήμερον χρόνων Οικουμενικός Πατριάρχης Κύριλλος ό Λούκαρης. Τό γεγονός δτι έκ τών θαυμάτων τής «Λιηγήσεως» τρία άναφέρονται είς τόν καιρόν τής ήγουμενείας του όμιλε! εύγλώττως περί τής επιρροής τήν οποίαν ήδη είχεν άποκτήσει ή Μονή έπί τών ημερών του καί πιθανώτατα δχι άσχετα μέ τήν προσωπικήν του δραστηριότητα καί ευσέβειαν.

41 '0 Άγιος Γίώργιος δ Άηανωσήφης 87 τοΰ καί θαυματουργόν μέγαν Γεώργιον, κάμνοντες δέησιν καί παρά- κλησιν εις τον Αγιον, και έπειτα έτελείωσαν την Λειτουργίαν. Έπήγε δέ και αυτή και έγίνη καλογραία, κατά τήν τοΰ άγιον πρόσταξιν. Θαύμα έτερον ΕΙς τον καιρόν τοΰ αντοΰ κυρ 'Αθανασίου Λούκαρη, ένας χριστιανός από χωρίον Λιγόρτννον βαρέως ήαθένηοε' τόσον όπου έφθασεν εις την ακμήν τον θανάτου. Ή δέ γυνή αυτόν έπρόσδραμε πρός την βοήθειαν τον Αγιον, παρακαλών μετά θερμών δακρύων νά μην άποθάνη δ άνήρ αυτής καί νά φέρη τά βόδια τό ζευγάρι των είς τόν "Αγιον. Λοιπόν, άφοϋ δ άνθρωπος άνέζησεν από τήν ασθένειαν, διά πρεσβειών τοΰ Άγιον, ήλθαν είς τήν εορτήν, καθώς καί άλλοι πολλοί. *Ηλθε λοιπόν ή ώρα διά νά φεύγη δ λαός και πηγαίνουν είς τήν εικόνα τοΰ Αγίου καί αποχαιρετούν. Έπήγε καί αυτή δμοΰ μέ τόν άνδρα της καί ώς έπληαίασεν εις τήν εικόνα διά νά προσκύνηση, καί παρ ενθνς επε- σεν έκει δλόξερη καί λιγνεμένη, ώς αποθαμένη. Πάσχει δ άνδρας της νά τήν σηκώση, άλλ αυτή ουδέ ποσώς δέν σαλεύει, ώσεί λίθος. Τότε τήν έρώτησαν αί γυναίκες: Μήπως, κυρία, έχεις τίποτα τάσιμον τον *Αγίου; Άπεκρίθη λέγουσα: Είχα, αλλά τό έιγέρα. Τότε τό έιφανέρωσε τοΰ άνδρός της, δτι δταν ήσουν άρρωστος έταξα τό ζευγάρι τά βόδιά μας, διά τήν υγείαν σου νά μήν άποθάνης \ καί όίά νά μείνη τό ζευ- 10 γάρι έφερα γρόσια σαράντα, τά όποια έβαλα εις τό κουτί τοΰ Αγίου. Τότε δ άνδρας της έπήγε καί τό είπε τοΰ ήγονμένον' δ δέ ήγούμε- νος τοΰ λέγει. Τέκνον μου, τό τάσιμόν του θέλει δ "Αγιος. Τότε παρευθνς αφήνει τήν γυναϊκά του καί δλην τον τήν συνοδείαν καί επήγεν καί έφερε τό ζευγάρι τον από τό χωρίον καί έλαβε τήν γυναϊκά τον άνεμποδίστως. Είπε δέ δ ηγούμενος πρός αυτούς. Τέκνα μου, νά πάρετε τά σαράντα γρόσια, τά αντί τοΰ ζευγαριού προσφερόμενα. Ο ι δέ τά έχάρισαν καί αυτά είς τόν Άγιον καί άνεχώρησαν. Θαΰμα έτερον Είς τό αυτό ίδιον χωρίον Λιγόρτννον καί είς τόν καιρόν τοΰ αντοΰ άνωθεν καθηγουμένου, αία χριατιανή έταξεν είς τόν "Αγιον τό ροΰχόν της καί έλθοΰσα είς τήν έορτήν τοΰ Αγίου τό έφόρεσε. Καί μετά ταΰτα ήλθεν ή ώρα νά φεύγουν δλοι από τό μοναστήριον. Καί αυτή ή γυνή εντράπη νά πηγαίνη είς τόν δρόμον ώς γυμνή καί καταφρονεμένη' έστοχάσθη δτι νά τό φορή νά νπάγη είς τό δσπίτιόν της καί μετά ταΰτα νά τό ατείλη. Καί όντως έφυγον μέ τήν συνοδείαν των.

42 8δ βμμ. Πetρα χι "Εφθασαν δέ έ(ος είς τό νέον περιβόλι λεγόμενον. Και Από έχει στρέφεται το ζώον όπου την εσήκωνε καί τρέχει προς τό μοναατήριον, όπου τινας δέν ήδυνήθη νά τό αταματήστ] ούτε νά τό φθάση. Καί ήλ- θεν είς τό μοναατήριον καί έγονάτισεν έμπροσθεν τής νοτικής πύλης τής έκκλησίας, ποιων τό σχήμα τής προσκννήαεως. Ή όέ γυνή ώς αρπαγμένη ευρέθη έν μέαφ τον ναόν και τό ροΰχον μόνον του κατά γής πεομένον. Και έφνγεν ή γυνή μετά πολλοϋ φόβου καί τρόμον. Ετερον έλασμα ΕΙς τον καιρόν του καθηγουμένου κυρίου 'Ιερεμίον τον Θαλασσινού κάποιος άνθρωπος, σκοτισμένος άπό την μέθην έπεσε νά κοιμηθή ίπάνω είς τό τειχών ύπεράνω τής εκκλησίας' τόπος υψηλός. Καί γυρίζοντας την πλευράν του, κατά την συ νήθειαν των ύπνούντων εκρη- u μνίαθη ό ταλαίπωρος καί έπρεπε νά διασκορπιαθή είς λεπτά κομμάτια, κατά τό ύψος τού τείχους. Άλλα τή τον Άγιου βοήθεια δέν εβλά- βη ποσώς. Θαύμα έτερον Έν τοϊς χρόνοις τού άειμνήστον άρχιερέως καί καθηγουμένου η μών,, κάποιος ίερενς, Γεώργιος δνομαζόμενος, Ικ μέρους τού Λασηθιού, ήαθένηοε μεγάλην Ασθένειαν καί Ιπικαλείτο τον "Αγιον κράζοντας. "Αγιε τού Θεού, θαυματουργέ Γεώργιε, δύνασαι καί βοήθηαόν μοι τω άμαρτωλφ καί νά φέρω τό ζευγάρι μου εις τό Ιερόν σου Μοναατήριον. Καί αυτός δ ευλογημένος, διά νά δοξασθή ό Θεός καί "Αγιος, άπέθανε. Έσννάχθησαν λοιπόν οΐ Ιερείς καί κατά τήν τάξιν τού έξοδιαοτικού των 'Ιερέων, τον ένδυοαν τά ιερά τον, νά τόν ψάλλονσι καί νά τον ένταφιάσουν. ΕΙς δέ τό διάστημα τής Ακολουθίας οπού τόν έψαλλον έθρήνει πικρώς ή πρεσβυτέρα αυτού λυπητερά πολλά, λέγονσα καί τούτο, παραπονονμένη προς τόν "Αγιον: ΤΩ "Αγιε Γεώργιε, καί τόσον εϊμεθα ήμεΐς οΐ τάλανες αμαρτωλοί καί δέν έκαιαδέχθης τήν έλε- ') Καί διά τόν Ιερεμίαν τόν Θαλασσινόν, ήγουμενεύσαντα πιθανώς μετά τόν Αθανάσιον Λούκαρην, δέν έχομεν άλλην πληροφορίαν. Καί αϋτοΰ ό ακριβής χρόνος τής ήγουμενείας μάς είναι άγνωστος. Ενώ διά τόν έκ τής αυτής οικογένειας καταγόμενον Ιωσήφ Θαλασσινόν γνωρίζομεν δτι ή το ηγούμενος τής Μονής κατά τά 1747 καί δτι ήγουμένευσε δίς. (Βλ. σελ. 39). ΟΙ Θαλασσινοί είναι μεγάλη οικογένεια έξ Άγ. Βαρβάρας, τής οποίας καί σήμερον μία συνοικία ονομάζεται «Θαλασσινά μετόχια». *) Πρόκειιαι πιθανώτατα περί τοΰ Ματθαίου Καρπαθίου, άποθανόντος κατά τό Περί αΰτοϋ βλ. κατωτέρω.

43 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άηανωσήφης 89 ημοσύνην μας και την παρακάλεσίν μας ; ΕΙς δλονς όπου σέ έπικαλονν- ται είς πάσαν ανάγκην εισακούεις και ταχέως προφτάνεις και ποιείς το θέλ.ηιια αυτών και ήμάς διατ'ι μας επαράβλεψες τόσον ; *Αρά γε δεν έχεις τόσην παρρησίαν είς τον Δεσπότην Χριστόν νά μεσιτεύσης να μην άποθάνη δ παπάς μου ; Αυτά καί έτερα μοιρολόγια λέγοναα ή πρεσβυτέρα, ώς από ύπνου έξύπνησεν ό παπάς και ίστοχάζετο εδώ και εκεί και έρωτα που είναι έκεΐνο τό παληκάρι, ό λαμπρότατος νέος όπου μέ έξύπνησε καί με είπε νά σηκωθώ απάνω ; Τί με θέλγει; Τότε ήλθεν είς τον έαυτόν του καί βλέπει δτι ήτον έι'δεδομένος τά Ιερά τον καί λέγει: Πότε τά έφόρεοα 12 εγώ τά ίερά μου ; Εγώ άεν ετοιμάσθηκα διά νά λειτουργήσω. Καί άνι- οτάμενος έξεδύθη μόνος τά ίερά του. Τότε τοΰ έδιηγήθησαν πάντα τά γενόμενα. Καί εύθυς έκίνησαν με την παπαδιάν τον καί έφεραν τό τασιμάρικο ζευγάρι, με δλα τά εργαλεία' έιι δε καί τους κοφινάς δποΰ έτρωγαν τά βόδια. Έτερον Είς τον καιρόν τον αυτόν άρχιερέως καί καθηγουμένου, κατά ά γνοιαν εκρημνίαθη ένα παιδί από τό δώμα τοΰ ηγουμενικού κάτω καί έθαύμασαν οί άνθρωποι πώς δεν εσκόρπισεν ώσάν κεραμίδα, άλλ* εδιεσώθη άβλαβον τη χάριτι τοΰ Αγίου, καί ήλικιωθέντας έγινε καλόγηρος καί ώνομάσθη Γεράσιμος. Ετερον ΕΙς τους χρόνους τοΰ καθηγουμένου κυρίου Ιωσήφ τον Θαλασσινού', κατά την πρώτην τον ήγονμενείαν, μία γρισιιανή από τό χωρίον Θραψανον λεγόμενον, έταξεν είς τον Αγιον κερί, οκάδες πέντε, διά την Ασθένειαν όπου έπασχεν. Έφθααε δέ τον Αγίου ή έορτή καί ήλθεν είς τό μοναστήριον δ μου μέ άλλους πολλούς, φέρων μαζύ της καί τό τάσιμον τό κερί. Αλλά δεν εύρήκε μέρος νά άναπαυθή από τον θόρυβον καί την ταραχήν τοΰ πλήθους τοΰ λαοΰ. Καί μόλις εύρέθη τόπος προς τό κελλαρικόν καί έμεινε χωρίς έπίσκεψιν, παραπονουμένη καί ) Έν έγγράφιρ τοΰ Ιεροδικείου 'Ηρακλείου τοΰ έτους 1747 άναφέρεται δτι ό Ιωσήφ ηγούμενος τής μ>νής Αγ. Γεωργίου, παρουσίμ τοΰ κονταξή Χασάν Μπεσέ, κατέθεσεν δτι παρέδωκεν είς αΰιόν (ιόν Χασάν) την έγκαταλειφθεϊσαν ύπό τοΰ άδελφοΰ του Ίωάννου, Ιερέως τής Μονής, περιουσίαν καί ελαβεν άπόδειξιν έξοφλήσεως. Βλ. Τουρκ. Άρχ. 'Ηρακλείου τ. 130, σ. 67. Τφ καιρφ έκείνφ σύνηθες ήτο τό φαινόμενον ό ένας αδελφός νά είναι χριστιανός καί ό άλλος μουσουλμάνος - αρνησίθρησκος.

44 40 Έμμ. Πετράκι βοώοα την άνηψηφησίαν των καλογέρων. Και έβουλήθη νά μην άφήση το κερ'ι εις τον "Αγιον, αλλά νά το πάρη δπίσω. Μετά το τέλος δέ τής λειτουργίας, κατά την συνήθειαν, έιοιμάζον- ται οί προακυνηταί νά άναχωροΰσι, πηγαίνουν είς την είκόνα τοΰ Αγίου και άποχαιρετοΰν. Έπήγε ό«καί αυτή. Καί καθώς έπλησίαοεν είς το προακυνητάριον εν τω άμα έπεσεν είς το έδαφος κατάξηρη καί ασάλευτος. Τότε τής λέγουσιν οί παρόντες άνδρες τε καί γυναίκες : 13 Μήπως έχεις, κυρία, κανένα τάσιμον είς τον άγιον ; Ή δέ εϊπεν. Εχω κερί οκάδες πέντε. Αλλά δέν μέ έψήφισαν οί καλόγηροι ώς μίαν διακονιαρά, καί θέλω το πάρω πάλιν δπίσω. Είς το χωρίον μας έχομεν εκκλησίαν τοΰ Άγιου Γεωργίου καί τδ πηγαίνω έκεΐ. Τότε τής είπαν: Καί τί των καλογέρων τδ έταξες έσυ τδ κερί ή τοΰ *Αγίου; Στοχάαου καλά, εάν θέλης νά ύπάγης εις τδ σπίτι σου με τδ καλόν, νά φέρης τδ τάσιμόν σου εδώ δποΰ τδ έταξες. Τότε έστειλεν καί τδ έφεραν καί τδ έθηκαν επάνω εις τδ παγκάρι τοΰ Άγιον. Πά- ραντα άνέστη καί αυτή καί άνεχώρησεν. Τοΰ ίδιου καθηγουμένου τον καιρδν ένας χριστιανός, Γιαννάκης λεγόμενος, άπδ χωρίον Δαφνές, άφιέρωσεν εις τδν Αγιον τδ πραγμά τον καί τδ σπίτι του, μέ δλην τον την περιουσίαν, τα οποία ήααν στην έξονοίαν του μέχρι τής τελευτής αύτοΰ. *Εζησε δλίγα έτη καί άπέθανε. Καί έπήγαν οί πατέρες όμοΰ μέ τδν ηγούμενον νά τον ένταφιάσουσιν, ώς άδελφδν μετά παρρησίας μεγάλης. Επειτα έπήγαν νά ανοίξουν τδ σπίτι ώς έξουσιασταί, Ίδον καί έβγαίνει ένας συγγενής τοΰ άποθανόν- τος, Κώνοταντής Τζούρας λεγόμενος, καί ανατρέπει τδ άφιερωτικδν έγγραφον, άτι ήτον ψευδογραμμένον, καί έστάθη μέ μεγάλην τολμηρόν θρααντητα λέγων, οτι αυτά τα πράγματα είναι των κληρονόμων καί οϋχί τών καλογήρων. Αυτά καί πλείονα λέγων, έμεινεν ό προεστώς λυπημένος μέ τους πατέρας. Καί τοΰ είπαν, δτι, έάν είναι δίκαιόν του, δς τδ χαρή, είδέ, ό Θεδς νά κάμη τήν έκδίκησιν. Μετά δλίγας ήμέρας ή θέλησαν μερικοί χριστιανοί άπδ τδ αύ τδ χωρίον Δαφνές διά νά έλθουν είς προσκννηαιν τοΰ Αγίου' ήθέλησε καί αυτός δ άδικητής νά συνοδευση μέ τους λοιπούς καί είς τον δρόμον τόν έκέντηαεν ή θεία δίκη καί μετά μόλις έφθασεν εις τδ μοναστή- 14 ριον, ώστε δλοι τδν άποφάαισαν είς θάνατον. "Οθεν έκαμαν δέησιν κοινήν δ ήγούμενος μέ τους πατέρας, διά νά μήν άπεθάνη εις τδ μοναστήρι, διότι ήθελεν άκολουθήσει εις τδ μονά-

45 Ο Άγιος Γεώργιος ό 'Λπανωαήφης 41 στήριον ζημία παρά τής εξουσίας. Καί ουτω xfj τον Άγιου πρεσβείμ, επήγεν εις τον οϊκόν του καί εκεί μετ ολίγον έτελεύτησεν, με τό πείσμα τής αδικίας. "Ετερον Εϊς τον καιρόν τον αντοϋ καθηγουμένου Κυρίου Ιωσήφ, ένας γραμματευς από τό χωρίον Γέργερη είχε τάξει εις τον "Αγιον τό ροϋ- χόν τον, μεϊτάνι λεγόμενον, τό όποιον έφορονσε καί ήλθεν εϊς την έορ- τήν του Άγιου, ώς λαμπροφορεμένος επειδή ή τον τζόχινον. Καί κατά τό φαινόμενον ήτον 6 σκοπός τον νά μην τό άφήση. Εμβήκαν λοιπόν εϊς την εκκλησίαν νά προσκυνήσουν, ό μου με τήν σύζυγόν τον, καθώς καί άλλοι πολλοί, βάνοντες έκαστος εις τό παγκάρι τής εκκλησίας τό τάσιμον όπου είχε. Έπειτα άνεχώρησεν δ κάθε ένας καί επήγεν εϊς τό μέρος όπου ήτον κονεμένος. Άφον δέ έπροσκύνησε καί αυτός ό γραμματέας έβγήκε καί πηγαίνει εκεί όπου έκόνευσαν. Περιμένει νά έλθη ή γυναΐκά τον, άλλ ονιε έρχεται. Άρχισε λοιπόν νά Ιρευνα εδώ καί έκεϊ εάν έφάνη ή γυναΐκά τον. "Εμαθε δε ότι ήτον εις τήν εκκλησίαν. Καί έπήγε καί ιήν βλέπει, όπου εκάθητο εϊς τό κατώφλιον τής πόρτας από μέσα καί λέγει της: Σήκω νά πηγαίνωμεν, τί κάθεσαι αυτόν ; 'Η δε είπε: Δοκιμάζω νά έβγω, αλλά δεν ήμπορώ. Τότε τής λέγουν οϊ εύρεθέντες εϊς τήν εκκλησίαν : Μήπως, κυρία μου, έχεις κανένα τάσιμον j εις τον "Αγιον; Ή δέ άπεκρίθη λέγονσα : άνδρας μου, έχει. Εγώ δέν έχω, άλλα ή αυθεντία του, ό Καί ευθύς έβγαλε τό μεϊτάνι ό γραμματεύς από πάνω του καί τό έβαλεν έμπροσθεν τον Άγιον. Καί παρ ευθύς έσηκώθη ή γυνή τον καί τον άκολούθησεν. Τότε λέγει τού ήγουμένου : Δέσποτά μου άγιε. Ήκουον τά θαύματα τον Άγιου καί δέν τά επίστευα. Αλλά τώρα τά πιστεύω καί τά μαρτυρώ. "Ετερον "Ενας αιχμάλωτος, δνόματι Νικόλαος, εδεήθη του Άγιου νά ελευθερωθή από τήν αιχμαλωσίαν καί νά είναι χρεώστης εϊς τον "Αγιον εϊς δλον τό διάστημα τής ζωής αντοϋ. Καί όντως έλευθερώθη μέ τήν θείαν βοήθειαν καί ήρχετο κατ έτος εις τον "Αγιον καί έφερνε τό διω ρισμένον τάσιμον. Έτι έφερεν δύο εικόνες με κνιζόλες, μιά τής Θεοτόκου καί άλλην τον Άγιον, προς τούτοις δε ακόμη καί τό σίδηρον των ποδών αυτόν προς ένδειξιν τον θαύματος. 3α

46 42 Έμμ. Πετράκι "Ετι ένας Τούρκος από χωρίον Κακοΰ, πηγαινόμενος εκεί όπου ε- χόρευαν οϊ πολλοί νά βλέπη τήν χαράν και εκάθηοεν είς μέρος υψηλόν κο'ι κατά άγνοιαν έγκρεμνίσθη, άλλ ούτε τό παραμικρόν δεν εβλάπτη. Και έτερος Τούρκος, από δαιμόνου συνωθούμενος, έπήδησεν από υψηλόν δώμα νά περάοη εις άλλον, αλλά δεν έδυνήθη καί έπεσε κάτω, άλλά ποοώς δέν εβλάπτη ό θεόργιστος. Ετερον Εις τον καιρόν τον τριομάκαρος Νεοφύτου 1 έν τη εορτή τοΰ 'Αγίου ήλθε πολύ πλήθος λαού, όπου δέν τους έχώρει ό τόπος και μάλιστα δε ώς επί τό πλεϊστον Τούρκοι. Αφού δέ εβράδυσεν έστησαν μίαν μάχην μεγάλην με άγριες φω \ νές καί ταραχές, τριγυρίζοντας δλον τό μο- 16 ναστήριον με αλαλαγμόν μεγάλον, μέ τουφέκια, σπάθες και άλλες φωτιές. Και έμειναν οι χριστιανοί τρομάζοντες, δτι ήθελεν ακολουθήσει μέγα κακόν. * Ντο δέ μία χριστιανή καθημένη εις ένα παράθυρον τοΰ ηγουμενικού, μέ δυό της παιδιά άνηβα. Και τής λέγουν : ΤΩ μάννα, Ιδέ ένα καβαλλάρην μέ άσπρον άλογον, πολλά μακράν, οπού υπάγει εδώ καί έκεΐ. Λέγει ή μητέρα των : Καί πού είναι αυτός ό καβαλλάρης, παιδιά μου ; Εγώ δέν τον βλέπω. Λέγουν της : Νά τον, νά τον, οπού ήλ.θεν δμπροστά μας. Ιδού οπού έμβήκεν εις την εκκλησίαν. Αυτή δέ δέν είδε τίποτα. Μόνον τά παιδιά, οπού έβλεπαν όφθαλ- μοφανώς τον "Αγιον, περιφερόμενον είς τον αέρα, έως ου έπαυοεν ό κρότος τής μάχης, χωρίς νά λάβη τινας την παραμικρήν πληγήν. Τό δέ πρωί τό διηγήθη εκείνη ή μητέρα τών παιδιών τού άρχιε- ρέως, όπού έλειτούργησεν ομοίως καί τού ηγουμένου. Καί άκούσανιες πάντες έδόξασαν τον Θεόν, ευχαριστούντες καί τον "Αγιον. Άνατείλαντος δέ τοΰ ήλιου έστέκοντο καί έθαυμάζοντο οί Τούρκοι, εκπληττόμενοι πώς τά πυροβόλα αυτών όπλα δέν ενεργούσαν είς τόσον θόρυβον καί ταραχήν όπού έκαμαν όπού έάν ό "Αγιος δέν ειιπό- διζεν άοράτως, ήθελε θανατωθούν οι περισσότεροι καί να πληγωθούν καί νά άφανισθή τό μοναστήριον από τήν εξουσίαν. Τότε λοιπόν εδοκίμαααν τά όπλα αυτοί οί Τούρκοι καί έπυροβόλη- ) Ιΐρόκειται πιό-ανώτατα περί τοΰ Νεοφύτου, τοΰ έπανασυστήσαντος τήν Μονήν μετά τήν καταστροφήν της κατά τήν Έπανάστασιν τοΰ (Βλ. κατωτέρω).

47 Ο Άγιος Γεώργιος δ Άπανοοσήφης 43 σαν δλοι διά μιας και έγινε κρότος πολύς, τόπον όπου και αυτοί έθαυ- μάζοντο. "Ενας δε άπδ αυτούς αίσχρολόγησεν Άλλον και ό άλλος, θυμώδεις, έσυρε την μάχαιραν καί εκοιρε τδ χέρι τον υβριστού καί έκρέ- μετο. Καί παρευθύς αυτός ό πληγωμένος τρέχει εις τον πασά μέ αναφοράν, δτι πώς έλαβώθη εις τό μοναστήριον διά να φέρη ζημίαν τον μοναπτηρίου. Ό δε παπάς, ώς φρόνιμος, τον έρώτηπε : Ποιος οέ έκτύπησεν; οί κα λόγηροι; Αυτός άπεκρίθη, δτι ένας Τούρκος μέ έκτύπησεν. Ό δε 17 παπάς θυμώδεις τού λέγει: Καί τί γυρεύετε εσείς οί τοϋρκοι εις ιά πανηγύρια ιών Χριπτιανών; Καί ευθύς προπτάππει να τον βάλουν εις την φυλακήν νά αναπαύεται. "Αλλον δέ θαύμα άξιοδιήγητον Εν ταΐς ήμέραις του αυτού ηγουμένου κυρίου Νεοφύτου, ητον ένας νέος από την επαρχίαν της Ι'ορτύνης, από τό χωρίον Βασιλικήν, δ ό ποιος ήοθένηοεν βαρέως καί έδέετο τού *Αγίου εκ βάθους καρδίας, ομοίως καί ή μητέρα τον, διά να λάβη την υγείαν του. Αλλά άπέθα- νεν ό ασθενής. Καί προσκαλούσι τον ιερέα κατά την συνήθειαν, ομοίως καί τον κράββατον. Ή δέ μήτηρ αυτού έκλαιεν θρηνολογούσα καί βο- ώπα προς τον "Αγιον παραπονονμένη, δτι δέν έδέχθη δ "Αγιος την δέησιν αυτών. Καί καθώς τον έπιασαν νά τον βάλουν εις τον κράββατ ον ανοίγει τούς οφθαλμούς του καί φωνάζει: τω μάννα, δός μου ολίγον νερόν. Καί τού έδωσε καί έπιεν καί μετ' ολίγον ήλθεν είς αισθησιν καί λέγει: "Ενας νέος καβαλάρης εύμορφος, καθήμενος εις ααπρον αλογον μέ έξύ πνησε καί είπέ μοι νά υπάγω είς τό κονάκιν του. Ή δέ μήτηρ αυτού έκατάλαβε τό μέγιστον θαύμα τού θαυματουργού μεγάλου Γεωργίου. Καί πάντες οί συνευρεθέντες, μέ άνείκαστον καί μεγίστην χαράν, εδό- ξασαν τον Θεόν, δοξολογούντες καί τον θαυματουργόν Γεώργιον. Καί ούτως ήλθεν είς τό μοναστήριον, υπηρετών χρόνον ολόκληρον, διηγούμενος καί τάς τού αδου δριμυτάτας βασάνους. "Ετερον θαύμα Καί είς τον καιρόν δέ τού καθηγουμένου κυρίου Διονυσίου', ένας άράπης τον Μπεχλιβάνογλου έτυχεν είς τό μοναστήριον είς καιρόν τής ) "Ισως είναι ό έν τφ Τουρκικφ Άρχείφ Ηρακλείου ύτγ άριθ. μεταιρρ. 1457, Κωδ. 11, σ. 118 τυΰ 1696 αγοραστής κτήματος είς τό Άλάγνι.

48 a Έμμ. Πετράκί χιόνος, όπού συνηθούν νά κάμνουν βόλους με το χιόνι και να παίζουν, ομοίως και αυτός έπαιζε με τους λοιπούς και έξαφνα έγλύατρησεν και 18 έπεοεν από μέρος υψηλόν, όπου δέν ήτο καμμία ελπίς διά νά ζήση άπό τέτοιον μέρος όπου έπεσε. Άλλα βοήθεια του Αγίου (Wv Ιβλάπτη παντελώς, ίσως διά νά μή ζημιωθή το μοναστήριον άπό τάς έξουσίας. Τά δέ όλα θαύματα τοϋ Άγιου είναι άπειρα καί αναρίθμητα, όσα άεννάως γίνονται καί έξω εις τά χωρία, όπου τον επικαλούνται καί μέσα είς το μοναστήριον. Πρώτον τούς ασθενείς κα'ι δαιμονισμένους όπου θεραπεύει καί βόδια καί ζώα άλογα καί μουλάρια άπαντα προ- φθάνει καί ιατρεύει τα. Καί καθώς ένας πατήρ φιλόστοργος φροντίζει έπιμελώς διά τά τέκνα τον, οΰτω καί ό θαυμαστός μέγας Γεώργιος, δ τών πτωχών υπερασπιστής. Διά τής ένεργείας τών θαυμάτων αυτού άεννάως εισέρχονται εις την Ιεράν ταύτην μονήν καί βόδια καί μουλάρια, τά όποια χρησιμεύουν είς κάθε υπηρεσίαν τής μονής, καί πρόβατα καί γίδια καί απλώς είπέίν εκ πάντων έρχονται είς τό μοναστήριον, χωρίς νά φροντίζωσιν οι δούλοι τον νά άγοράζωσιν έξ αυτών, άλλά μάλιστα να πωλώαιν. Καί προς τούτους δέ έκαστος άς παρατηρήση εις τήν εικόνα τού Άγιου τά άσημικά οπού κρέμονται διάφορα: χειρες, πόδες, ο φθαλμοί, κεφαλές, σώματα ολόκληρα καί μορφές τετραπόδων διαφόρων ειδών. Άπό αυτά λέγω ήμπορεΐ ό κάθε περίεργος νά έννοήση ένα τι ολίγον έκ τών θαυμάτων αυτού. Είς δέ τήν εορτήν τού Άγιον, όποΰ σννάααονται πλήθος τουρκών, όπου καμμίαν φοράν υπερβαίνουν τούς χριστιανούς είς τον αριθμόν, καί τρώγουν καί πίνουν καί μεθύοναι καί γίνονται άλλος έξ άλλον, σύρ- νοντες μαχαίρας, μπιστόλες, τουφέκια, ή κάμνοντες τόσην τρομερόν ταραχήν, οπού νομίζει τινάς ότι θέλουσι \ θανατωθή τό τρίτον έξ αΰ- 19 τών' καί αυτοί ουδέ ποσώς. Μόνον καί μόνον υπό τής θείας δυνάμεως έμποδιζόμενοι, διά τό άζημίωτον τού μοναστηριού. Μίαν δέ τών ήμερών έκάθισαν μερικοί διά νά φάγονν καί έστησε τήν τράπεζαν ό καλόγηρος, όνόματι Μαλαχίας. Καθώς έσκυχρε διά νά στρώση τό τραπεζομάνδηλον έσυρεν ένας άπό αυτούς τους Τούρκους τό μαχαίρι του νά τό καρφώση είς τά νεφρά τού καλογέρου' καί ώ τού θαύματος, τό έκάρφωσεν είς τον ίδιάν τον μηρόν. Καί έτσι τον έσήκω- σαν οί σύντροφοί του καί τον έπήγαν είς τό σπίτι του καί εκεί άπέρρι- ψε τήν μιαρόν αυτού ψυχήν είς τό ήτοιμααμένον αυτού πύρ. "Ετερον θαύμα Είς τό χωρίον Έμπαρον ένας χριστιανός είχε μίαν γουρουνίδα, ή

49 *0 Άγιος Γεώργιος 6 Άπανωσήφης 45 οποία <3έν Εγέννα. Έπαρακάλεσε λοιπόν τον "Αγιον νά Εγγαστρωθη νά γενιήση. Και όντως Εγινε τό θέλημά τον και Εγέννησε καί Εσημείωσεν Ενα τοΰ 'Αγιον, καθώς τό Εταξε, τό όποιον Εγινε τό καλύτερον. Αυτός όμως Ελυπήθη και αντί τοΰ γονροννίου Εστειλα κερί δκάόας δύο. Αύ- ξήνθη λοιπόν τό γονροννίδιον και εγγαστρώθη καί ήγγιζεν δ καιρός διά νά γέννηση. "Εφτασε καί ή Εορτή τοΰ "Αγιον καί άπερνώντας από αυτό τό χωρίον χριστιανοί, Ερχόμενοι διά την εορτήν εις τον Αγιον, τρέχει ή γουροννίδα καί τούς ακολουθεί. Από τους όποιους ήσαν καί μερικοί τοϋρκοι καί Εντρέποντο νά τους άκολουθή καί την εδίωκον με πέτρες καί μέ ράβδους. Αλλά Εμακρύνετο μέν ολίγον, αλλά πάλιν Ε τρεχε καί τους Εφθανε. Καί άπερνώντας από χοτρία την Εκατάτρεχαν οι σκύλοι Εδώ καί Εκεί καί μετά μόλις Εγλντωσε καί δεν την Επνιξαν, καί από μερικούς ανόητους όπου την Εκαταπετροβολοΰααν. Τέλος πάντων Εφτασαν εις τό Μοναστήριον, άκολου \ Οώντας καί ή γουροννίδα μέ πολλην κονρασιν καί Εξηπλώθη Εξω από την μεγάλην πόρταν καί τήν εβλεπεν ό λαός όλος καί Εθαύμαζε τό γεγονός. Μετά δέ την φυγήν τοΰ λαόν Εγέννησεν αυτή καί Εκαμε γουροννίδια δώδεκα. Καί είχαν όλα από κάτω εις τον λαιμόν λάλαδα, ώσάν τα άρνία καί τα Ερίφια. Εις τάς ημέρας τον καθηγουμένου κυρίου Νεκταρίου Εγένετο θαύμα εις την Επαρχίαν Πέτρας. Έν τη κωμοπόλει Κρητζά είναι καί σώζονται καί την σήμερον όσπίτια μοναστηρικά, τα όποια εϋρίσκονται είς τό άνώτερον μέρος τον χωρίον. Επειδή όλον τό περισσότερον μέρος αύτοϋ τον χωρίον κειται υπό τους πρόποδας τοΰ όρους, τό όποιον όρος Εχει κρημνόν τρομερόν άνωθεν τον χωρίον, ώστε φέρει είς τους όρώντας φόβον. Μίαν δε των ημερών Εκόπη άπό Εκείνον τον κρημνόν Ενας χάρακας μέγας. Κυλιόμενος Εκατέβη με μεγάλην ορμήν καί εχάλασε τό όσπίτιον τό μοναστηρικόν καί Επήγεν είς τό μέρος όπου Εστέκοντο τά πιθάρια, γεμάτα λάδι τοΰ Μοναστηριού, καί Εκεί Εμεινεν ακουμπισμένος είς τά πιθάρια, χωρίς νά γίνη παραμικρά ζημία. Ή «Διήγησις» τοΰ Ίεροδιακόνου Ιακώβου, ενώ διευκρινίζει περιστατικά τινα, σχετικά μέ την ΐδρυσιν τής ί. Μονής τοΰ 'Αγίου Γεωργίου τοΰ Άπανωσήφη, δπως είναι ή αιτία καί ό ιδρυτής αυτής μοναχός Παΐσιος, ώς καί δ κύριος συνεργάτης του Λαγγουβάρδος, αφήνει πλεΐστα άλλα τελείως σκοτεινά. Δεν όμιλε! ούτε διά τον χρόνον τής ίδρύσεώς της, ούτε διά την επωνυμίαν, ούτε διά τον τύπον τής λειτουργίας της, ούτε διά την ζωήν τής εν αυτή αδελφότητος. Ούτε

50 46 Έμμ. Πβτράκι τοΰ Λαγγουβάρδου ή προσωπικότης φωτίζεται επαρκώς είς αυτήν. Έκτος δέ απλής μνείας τοΰ ονόματος μερικών ηγουμένων αυτής πού άναφέρονται εις τά «θαύματα», οΰδέν αναγράφεται περί τής δράσεως, αν μή όλων τών μέχρι τής εποχής τοΰ Ίεροδιακόνου Ιακώβου προϊσταμένων τής Μονής ή άλλων προσωπικοτήτων αυτής, τουλάχιστον τινών έξ αυτών. Γενικώς διά την έξέλιξιν τής Μονής δέν αναγράφει τίποτε, ενώ είχεν ύπ ό'ψει του, ως τονίζει εις τον πρόλογόν του, γραπτά μνημεία «τών παλαιών γερόντων και ηγουμένων». Ουτω, διά την διαλευκασιν τών ανωτέρω ζητημάτων καί την διάρθρωσιν τής ιστορίας τής Μονής, επιβάλλεται ή άναζήτησις πληροφοριών εις άλλας, ανεκδότους, κατά κανόνα, πηγάς καί ή προσφυγή εις την ζωντανήν παράδοσιν, ή οποία απομένει πολλάκις μοναδικός οδηγός καί διά παλαιοτέρας εποχάς, αλλά καί, καθόσον κατερχόμεθα, διά τήν σημερινήν τοι- αυτην. ΧΡΟΝΟΣ 1ΔΡΥΣΕΩΣ Περί τοΰ χρόνου ίδρύσεως τής Μονής δέν υπάρχουν μέν ακριβείς χρονολογίαι, έχομεν όμως στοιχεία έκ τών οποίων εξάγεται μετά βεβαιότητος ή εποχή κατά τήν οποίαν ό μοναχός Παΐσιος έθηκε τάς βάσεις της. Τοιαϋτα δέ στοιχεία είναι : α) 'Η ρητώς εν τή «Διηγήσει» άναφερομένη καί επί γραπτών πηγών στηριζομένη πληροφορία, ότι ή μονή Άπανωσήφη ίδρΰθη εϊς περιοχήν άνήκουσαν εις τον άρχοντα Λαγγουβάρδον (προφανώς Βενετόν) δέν άναφέρεται, δυστυχώς τό κύριον όνομά του τοΰ οποίου τό φέουδον περιελάμβανε τά «Λιβάδια», άλλ έξετείνετο καί πέραν τοΰ Κακοϋ Χωρίου τοΰ σημερινοΰ Μεταξοχατρίου. Προς Β. τοΰ χωρίου αΰτοΰ καί εις άπόστασιν χιλιομέτρου περίπου, ό ως άνω φεουδάρχης είχε κτίσει, κατά τήν «Διήγησιν», παρά τήν κεντρικήν οδόν, ναΐσκον επ όνόματι τοΰ Άγ. Γεωργίου, διά νά έκκλησιάζωνται οί χριστιανοί (προφανώς ορθόδοξοι) κάτοικοι τής περιοχής1. *) *) Εις άπόστασιν τετάρτου τής ώρας πρός Α. τής Μονής σώζονται καί σήμερον είς τό κέντρον περίπου τών Λιβαδίων, έπί λόφου δεσπόζοντος τής περιοχής, τά ερείπια τοΰ πύργου τών Λαγγουβάρδων. Είς τήν Ν. πλευράν τοΰ λόφου καί ολίγον χαμηλότερα στέκουν άκόμη όρθιοι οί δύο πλάγιοι τοίχοι μικρός έ«κλησίας, έγερθείσης άσφαλώς διά τάς θρησκευτικάς άνάγκας τών καθολικών τό δόγμα άρχόντων τοΰ πύργου, άφιερωμένης είς τήν Θεοτόκον Πρέπει νά ύποθέσωμεν ότι, όταν ή οικογένεια τών Λαγγουβάρδων προσεχώρησεν είς τήν Όρδοδοξίαν (ενδεικτικόν τούτου είναι πιθανώς καί ή άνέγερσις τοΰ ώς άνω ναοΰ τοΰ Άγ. Γεωργίου) καί άφωμοιώθη μέ τόν ελληνικόν πληθυσμόν τής περιοχής, καί ή εκκλησία αυτή περιήλθεν είς τήν ορθόδοξον λατρείαν.

51 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 47 Ακριβώς είς τό εκκλησάκι αυτό άπεφάσισε νά διανυκτερεύση, κατάκοπος από την οδοιπορίαν, μοναχός, Πσΐσιος ονομαζόμενος, ό όποιος εφευγεν από την μονήν των Απεζανών, συνεπεία εσωτερικών διενέξεων, κα'ι κατηυθύνετο προς την μονήν τής Άγκαράθου, διά νά περάση εκεί τό υπόλοιπον τής μοναχικής του ζωής. Κατά τον ύπνον του δμως είδε τον Αγιον Γεώργιον, ό όποιος τον διέταξε νά μήν εξακολούθηση τήν πορείαν του, αλλά νά μείνη εκεί, νά μεγαλώση τό εκκλησάκι τοΰ έχάραξε μάλιστα ό Άγιος επί τοϋ εδάφους τάς σχετικάς διαστάσεις και να ίδρυση νέαν μοναχικήν εστίαν. Ή ύπόδειξις τοϋ Άγιου άνταπεκρίνετο προφανώς είς τήν εμπνευσιν καί τάς ενδομύχους σκέψεις τοϋ ευσεβούς, αλλά καί ρέκτου καί διορατικού Παϊσίου, ό όποιος εξετίμησε τήν τοποθεσίαν ώς απολύτως κατάλληλον3 διά τον σκοπόν αυτόν. Καί έγερθείς τήν επαύριον ηρχισεν αμέσως τάς προπαρασκευαστικός εργασίας διά τήν άνοικοδόμησιν. Ήρχισε σύμφωνα μέ τήν διατα/ήν τοϋ Αγίου, αλλά χωρίς τήν άδειαν τού άρχοντος τής περιοχής, ό όποιος, μόλις έπληροφορήθη από τούς υποτακτικούς του τό πράγμα, κατέφθασεν επί τόπου δρομαίος καί «έπληξε» τον Παΐσιον καί τον διέταξε «νά γίνη άφαντος». Ή πειστική όμως έκμυστήρευσις τοϋ μυστικοπαθούς μοναχού, ότι ένήργει καθ ύπόδειξιν καί διαταγήν τοϋ Μεγαλομάρτυρος καί θαυματουργού Άγιου Γεωργίου, ώς καί τύψις τής συνειδήσεως τού ευσεβούς άρχοντος έμαλάκωσαν τήν οργήν καί έκαμψαν τήν άντίστασιν αυτού 5, *) *) Προστατεύεται από τούς βορείους άνεμους, εύρίσκεται είς ύψος 400 περίπου μέτρων άπό τήν επιφάνειαν τής θαλάσσης καί έχει κλίμα ξηρόν καί έξόχως υγιεινόν. *) Περί τής οικογένειας τών Λαγγουβάρδων ασφαλώς θά εύρίσκονται διαφωτιστικαί πληροφορίαι είς τό έν Βενετίμ Άρχεΐον τής 'Ενετοκρατίας έν Κρήτη. Ό Στέφανος Ξανθουδίδης, είς τά υπό τοΰ Ν. Πλάτωνος δημοσιευθέντα Αρχαιολογικά Σημειώματα (βλ. «Κρητικά Χρονικά, τόμ. Β\ σελ. 528), άναφέρει οτι μεταξύ τών Τούρκων, πού έφυγαν άπό τό Κακό Χωριό μετά τήν άπελευθέρωσιν τής Κρητης, μερικοί έφεραν τό δνομα Λαγγουβάρδοι. Προφανώς μέλη τής οικογένειας αυτής είχον άσπασθή τόν Μωαμεθανισμόν μετά τήν κατάληψη τής Κρητης υπο τών Τούρκων. Τό πράγμα άναφέρεται καί είς τά χειρόγραφα σημειώματα τοΰ ίερομονάχου Τίτου Βαρελτζάκι ώς καί υπό τοΰ προηγουμένου τής Μονής 'Ανθίμου Βασιλάκι, ό όποιος άναφέρει συγκεκριμένως, ότι μέχρι τοΰ 1892 έζη είς Άμουργέλλες τοΰρκος όνόματι Μούλα Χουσεΐν Λαγγουβάρδος καί είς τό Κακό Χονριό μιά θεία του γνωστή μέ τό δνομα Λαγγουβάρδαινα. Αλλά καί είς τήν περιφέρειαν τής Ρεθύμνης υπάρχουν καί σήμερον άπό γονοι τής οικογένειας τών Λαγγουβάρδων. Εις μάλιστα έξ αυτών ό ηρωικός ηγούμενος τής Μονής Πρέβελη Αγαθάγγελος Λαγγουβάρδος κατά τήν πρόσφατον Γερμανικήν Κατοχήν τής Κρήτης, φεύγων τήν μανίαν τών κατακτητών, άπέθανεν εις ιό Κάϊρον κατά τό 1944.

52 48 Έμμ. Πετράκι καί δχι μόνον έπέτρεψε την έξακολούθησιν των εργασιών διά την άνέγερσιν τοϋ ναοΰ, άλλα και έδέχθη νά γίνη χορηγός δλων των άπαιτουμένων διά την έγκατάστασιν τής νέας μονής καί τοΰ δγ αυτήν άπαιτουμένου ζωτικού χώρου. Ή φημολόγησις τοΰ περιστατικού τουτου καί ή δραστηριότης τοΰ Παϊσίου δεν ά'ργησαν νά προσελκΰσουν καί άλλους εξ άλλων μονών μονάχους, έκαστος τών οποίων με ίδικά του έξοδα έκτιζε τό κελλάκι του, πτωχικόν καί άπέριττον, εις την προς Β. τοΰ ναοΰ επικλινή έκτασιν. Τό περιστατικόν τοΰτο εξηγεί την μέχρι σήμερον εμφάνισιν τής Μονής, πού είναι μάλλον δψις χωριοΰ παρά μοναστηριού μέ τον συνήθη βυζαντινόν τύπον. Έκ τοΰ σημαντικωτάτου γεγονότος τής συμμετοχής τοΰ άρχονιος Λαγγουβάρδου εις την ΐδρυσιν τής μονής τοΰ 'Αγ. Γεωργίου τοΰ Ά- πανωσήφη καθορίζεται σαφώς, δχι βέβαια τό ακριβές έτος, άλλα πάντως ή εποχή τής ίδρυσεώς της. Και ή εποχή αυτή συμπίπτει μέ τήν τελευταίαν περίοδον τής Ενετοκρατίας έν Κρήτη, δτε καί τό φαινόμενον τής προσχωρήσεως πολλών Βενετών άρχόντων εις τήν Ελληνικήν Ορθοδοξίαν παρουσιάζεται καί ή ΐδρυσις ύπ αυτών ορθοδόξων μοναστηρίων παρατηρεΐται *. 4 4) Τήν ώραίαν μονήν τής Άγ. Τριάδος εις τό Άκρωτήρι Χανίων, (όπου τώρα λειτουργεί ή Ιερατική Σχολή Κρήτης καί πρό δοετίσς τό Ίεροδιδασκαλειον) ίδρυσαν κατά τό 1631 οί δύο αδελφοί Τζαγκαρόλαι Ιερεμίας καί Λαυρέντιος, άναμφισβητήτως εξελληνισμένοι Ενετοί εύγενεϊς. (Βλ. σχετικώς έν Χριστιανική Κρήτη» τ. Α', σ. 1, Στεφ. Ξανθουδίδου, Ένετικά συμβόλαια έκ τής Ενετοκρατίας). Ή κατά τό τέλος τοΰ 16 καί τάς άρχάς τοϋ 17 αίώνος παρατηρουμένη σχεδόν άθρόα προσχώρησις εις τό Ορθόδοξον δόγμα πολλών 'Ενετών εύγενών, ιδία τής υπαίθρου, δέν πρέπει, νομίζομεν, νά θεωρηθή άσχετος μέ τήν βεβαίαν, όσημέραι μετά τήν πτώσιν τής Κωνσταντινουπόλεως προβλεπομένην επιδρομήν τών Τούρκων καί κατά τής Κρήτης. Ή πρόβλεψις αδτη τήν μέν έπίσημον Βενετίαν ώθησεν εις τήν άνέγερσιν τοϋ ίσχυροτέρου κατά τήν εποχήν του (16-17ου αίώνος) φρουρίου τής Μεσογείου εις τόν Χάνδακα τής Κρήτης, πολλούς δέ τών εις αυτήν από αϊιόνων εγκατεστημένων ενετών φεουδαρχών έπεισε νά συνταυτίσουν τήν τύχην των μέ τόν έλληνορθόδοξον πληθυσμόν τής Νήσου, ώς τήν πιθανωτέραν δι αυτούς ελπίδα σωτηρίας. Τοϋ λαού άλλωστε αΰτοϋ τήν γλώσσαν, τά ήθη καί έθιμα καί τήν έν γένει νοοτροπίαν ετχον ήδη έγκολπω. θή καί αφομοιώσει λόγιρ τοΰ μακραίωνος μετ αύτοϋ συγχρωτισμού των. Έκ τής κινήσεως ταύτης εξηγείται ή μέχρι σήμερον δπαρξις έν Κρήτη πλείστων ακραιφνώς ελληνικών οικογενειών μέ γνησίως ένετικά έπίθετα (Δάνδολοι, Μοάχσοι, Κορνάροι, Τζαγκαρόλαι κ.λ.π ). Άλλα καί ή προικοδότησες ορθοδόξων Μονών, ώς ή τοΰ Άπανωσήφη, τής Άγ. Τριάδος καί άλλων, κατά τήν αυτήν περίπου έποχήν ΐδρυθεισών, μέ τεράστιας συνεχομένας περιουσιακός έκτάσεις, μόνον διά τοϋ ώς άνω γεγονότος γίνεται, νοητή.

53 I11N. E\ Είκ. 1. Γενική άποψις τής Μονής. Εϊκ. 2. Ή πρόσοψις τοϋ ί. ναοΰ τής Μονής. Διακρίνονται πρός τά άρισιερά : η) είς τό δάπεδον τό άνοιγμά τής πηγής τοϋ αγιάσματος, β) ή κλϊμαξ ανόδου πρός τά κελλιά των μοναχών, γ) ή θέσις τοϋ τάφου τοϋ Μ. Μηλιαρά υπό τόν θόλον (βλ. σ 49). Μερικοί έχ των σημερινών μοναχών τής Μονής μετά τοϋ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Κρήτης, Εύγενίου, άδελφοϋ τής Μονής, πρό τής άριστεράς πύλης.

54 Π1Ν. ΣΤ'. ΕΙκ. 1. 'II πρώτη σελις του χειρογράφου κωδικός τής «Διηγή- Είκ. 2. Έ κ τού χειρογράφου κώδικος τής «Ακολουθίας» ή μισεως» (βλ. σ. 31). κρογραφία τού *Αγ. Γεωργίου και κάτωθεν αυτής ή αιτία καί 6 προορισμός τού χειρογράφου (βλ σ. 69).

55 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 49 0) Δεύτερον σπουδαίον στοιχεΐον διά τον καθορισμόν τής εποχής τής ίδρύσεως τής Μονής είναι δ τάφος τοϋ Μιχαήλ Μηλιαρά καί ή επ αυτού επιγραφή επί πλακός μέ τό ονομα Μ. 1VHAIAPAS είς τό άνω μέρος, γλάστραν μέ άνθύλιον (πιθανώς βασιλικόν) είς τό μέσον καί ιήν χρονολογίαν 1614 κάτωθεν. 'Ο τάφος οΰτος, ήμίχωστος τοόρα, εύρίσκεται εις τήν αυλήν τής Μονής, παρά τήν κλίμακα, ή οποία, έξω από τήν Β.Δ. γωνίαν τοϋ ναοϋ, οδηγεί προς τά κελλιά τών μοναχών, παραπλεύρως καί άνωθεν τής πηγής τοϋ αγιάσματος. Τήν επιγραφήν αυτήν, τήν οποίαν ενθυμούνται καλώς οί παλαιότεροι έκ τών ζώντων μοναχών τής Μονής, περιγράφει λεπτομερώς, είς τά χειρόγραφα σημειώματά του περί τής Ιστορίας τής Μονής, δ 'Ιερομόναχος Τίτος Βαρελτζάκις, μέ τήν πρόσθετον πληροφορίαν, οτι ή επιτύμβιος αυτή πλάξ έξηφανίσθη από τοϋ 1926, δτε κατεσκευάσθη ή ως άνω κλίμαξ. Προφανώς τότε εξ απροσεξίας έχρησιμοποιήθη ως υλικόν καί κατεχώσθη κάπου. Ό περί ου πρόκειται Μηλιαράς είναι ασφαλώς δ είς τό πρώτον θαύμα τής «Διηγήσεως» άναφερόμενος κτηνοτρόφος από τήν Έμπαρον, παρά τήν δποίαν υπάρχει τό γνωστόν χωρίον Μηλιαράδω(ν). Ουτος, κατόπιν τοϋ έν λόγφ θαύματος, προσήλθεν είς τήν Μονήν τοϋ 'Αγ. Γεωργίου καί έμεινεν εκεί μέχρι τοϋ τέλους τοϋ βίου του, ό'χι πιθανώς ως μοναχός, αλλ ως ένας ευσεβής χριστιανός, άφωσιωμένος είς αυτήν καί σπουδαίος ύποστηρικτής της. Τά κατά τό θαϋμα ή εν τή Μονή σωζομένη παράδοσις αναφέρει κάπως διαφορετικά, εις τινας λεπτομέρειας του, από τήν «Διήγησιν» καί διά τούτο δέν νομίζομεν περιττόν νά τά έπαναλάβωμεν ένταΰθα : Ό Μηλιαράς, συνέπεια άσθενείας τίνος τοϋ ποιμνίου του, έταξεν είς τον Άγ. Γεώργιον Άπανωσήφη τρεις μπροσταρότραγους. "Οταν δμως έπρεπε νά φέρη εις τήν χάριν του κατά τήν ημέραν τής εορτής του τό τάξιμο, δ υιός του παρετήρησεν, δτι, αν έδίδοντο οί τρεις μπροσταρότραγοι, τό ποίμνιον θά έμενεν άκέφαλον καί έπρότεινεν είς τον πατέρα του νά φέρουν είς τον "Αγιον δέκα άλλους τράγους. "Οπερ καί εγένετο. Τό εσπέρας δμως τής ιδίας ημέρας δ Μηλιαράς, διανυκτερεΰων έν τή Μονή καί δή είς τήν «μερτιάν» - εκεί δπου τώρα δ μεγάλος πλάτανος τής αυλής άντελήφθη νά ήχοΰν τά λέρια τών μπροσταρότραγων τοϋ ποιμνίου του. Είπε τότε είς τόν υιόν του : Χωρίς άλλο κλέφτες βρήκαν ευκαιρία μέ τήν απουσία μας από τό χωριό καί μάς έκλεψαν δλο τό κουράδι. "Ας κρυφτούμε νά τσί γνωρίσουμε. Κατάπληκτοι δμως παρετήρησαν μετ ολίγον, δτι τό κοπάδι, χωρίς ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. 4

56 50 Έμμ. Πετράκι νά όδηγήται από κανένα, εσταμάτησεν ΰπερθεν της Μονής, κάτω από μια μεγάλη χαρουπιά. Ό Μηλιαρας, προ τοΰ θαύματος αΰτοΰ, παίρνει την άπόφασι νά μείνη στην Μονήν μ δλο του τό κοπάδι. Τον απασχολεί μόνον ή σκέψις, ποϋ θά τό ποτίζη. Καί ή σκέψις αυτή παίρνει τή μορφή προσέτι, χής προς τον "Αγιον : "Αγιέ μου, συ που φερες εδώ to κουράδι μου, μπορείς νά μοΰ φανέρωσης και νερό νά τό ποτίζω, νά παίρνη κι ό κόσμος, νά μή βασανίζεται νά τό κουβαλή από τό καβοϋσι. (Σ. σ. πηγή περί τό 1 1/2 χιλιόμ. Δ. τής Μονής). Εκείνην ακριβώς τήν στιγμήν ένας μεγάλος βόλακας (μεγάλη πέτρα) από τή χαρουπιά, που ήταν σταματημένα τά ζφα, εκύλισε κι έ- σταμάτησε στο μέρος δπου είναι τό άγιασμα τής Μονής. Ή συμπτωσις τής προσευχής καί τοΰ κατρακυλίσματος τοΰ βράχου δεν ά'φηκαν καμμίαν αμφιβολίαν εις τήν ψυχήν τοΰ Μηλιαρά, δτι έπρόκειτο περί διοσημείας, δτι υπάρχει νερό εκεί δπου εσταμάτησεν ή πέτρα. Άνεκοίνωσε to πράγμα εις τον ηγούμενον καί εν συνεχεία άνεζητήθη τό νερό καί άνευρέθη πράγματι. Δεδομένου τώρα, δτι ό Μηλιαρας έτάφη κατά τό 1614 εις τον Άπανωσήφη καί δτι ασφαλώς συνδέεται με τά πρώτα βήματα τής υπό τοΰ Παϊσίου καί τοΰ Λαγγουβάρδου συσταθείσης Μονής, δόναται νά θεωρηθή βέβαιον, δτι ή ιδρυσις αυτής πρέπει νά τοποθετηθή όχι πολύ ένωρίτερον τοΰ 1600, άλλ όχι καί άργότερον. γ) Ό ιερομόναχος Τίτος5 αναφέρει καί άλλην επιγραφήν, μέ τό εξής περιεχόμενον : ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ + ΛΚ. ΑΧ^Θ OCTB «Κ A καί παρατηρεί σύμφωνα πάντοτε καί προς τήν ζώσαν παράδοσιν τής Μονής δτι αΰτη ανήκει εις τον Αθανάσιον Λαγγουβάρδον, αδελφόν τής Μονής καί έκ τών σπουδαιότερων δωρητών αυτής. Έν συνεχεία σημειώνει, δτι ή επιγραφή ευρέθη εις τήν γέφυραν, παρά τό αλώνι τής Μονής, καί μετεφέρθη εις τό πατητήρι τοΰ μοναχοΰ Συμεών ΒΑ τής Μονής, δπου τήν ενετείχισεν 6 κατά τό 1896 φονευθείς υπό τών Τούρκων ιερομόναχος Αρσένιος Ψωμσδάκις έκ Τυμπακίου6. Τήν επιγραφήν ταυτην εΐδομεν και ημείς. δ) Έ-ν{Ρ ανωτέρω. ) Ό ίδιος Ιερομόναχος Τίτος αναφέρει δτι καί μία άλλη επιγραφή «εδρί-

57 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 51 ΜΙΑ ΑΣΤΗΡΙΚΤΟΣ ΓΝΩΜΗ 'Ο καθηγητής κ. Άρ. Βουρλάκης, γραφών περί τής μονής Άγ. Γεωργίου Βραχασώτη εις τήν εφημερίδα τής Νεαπόλεως («Δρήρος» 1952, άριθ. φ ) αναφέρει κάπου άορίστως, οτι «ή μονή των Ξερών Ξύλων, κατά τινας δέ και τοϋ Έπανωσήφη, άπετέλουν μετόχια τοϋ Άγ. Γεωργίου Βραχασώτη». Ποιοι είναι εκείνοι εις τήν γνώμην τών οποίων άναφέρεται δ κ Βουρλάκις δεν σημειώνει. Ύποθέτομεν ως εκ τοϋτου, δτι πρόκειται μάλλον περί απλής σκέψεως, άκουομένης ίσως εις τδ Βραχάσι καί δφειλομένης είς τοπικήν φιλοτιμίαν νά εξαρθή ή σπουδαιότυς τής μονής Βραχασώτη. Προς έπίρρωσιν τής ώς άνω αδέσποτου γνώμης ό κ. Βουρλάκης αναφέρει, δτι κατά τήν έπανάστασιν τοϋ Δασκαλογιάννη 7 δ ηγούμενος τοϋ Άγ. Γεωργίου Βραχασώτη Γαβριήλ, πού είχε σκοτώσει εις τήν μονήν του δυο Τούρκους σουβαρήδες, διότι είχαν βιάσει τήν αδελφήν του, έξωμολογήθη τό μυστικόν είς τον ηγούμενον τοϋ Άπανωσήφη. Οΰτος όμως, πιεσθείς υπό τοϋ πασά τοϋ Ηρακλείου, μέ τήν απειλήν δτι θά καταστρέψη τήν μονήν του, τοϋ τό άπεκάλυψε, Συνεπεία τής ακριτομυθίας ταύτης, κατά τήν παράδοσιν, λέγει δ X. Βουρλάκις, άπηγχονίσθη δ Γαβριήλ, διελύθη ή μονή του καί εδη μεύθη ή περιουσία της, πλήν τοϋ μετοχιού τών Ξερών Ξύλων, διά τό δποΐον οί μοναχοί είπον, δτι άνήκεν είς τήν μονήν τοϋ 'Αγ. Γεωργίου τοϋ Άπανωσήφη. Αλλά τό δλον έπεισόδιον θά ήδύνατο νά στηρίξη μέ περισσοτέρας μάλιστα, νομίζομεν, πιθανότητας τήν αντίθετον άποψιν. Έν πάση όμως περιπτώσει οΰδαμοΰ, καθόσον γνωρίζομεν, άναφέρεται, δτι ή μονή τοϋ Άπανωσήφη άπετέλεσέ ποτέ παράρτημα οίασδήποτε άλλης μονής. σκεται είς ιό κελλί τοϋ άλλοτε επισκόπου Αρκαδίας Γρηγορίου». Ή πλάκα όμως αυτή μέ έτος ΑΧήΑ (1691) καί τά γράμματα I X. ΝΙΚΑ γύρω από σταυρόν μέ πτερύγια εντός κύκλου, μετεφέρθη, ώς βεβαιοϋται ύπό τών γεροντοτέρων μοναχών, από τήν μονήν τής Άγ. Θεοτόκου παρά τό Βενερατο και ένετειχίσθη κατά τήν οικοδομήν τοΰ έν λόγφ κελλίου, τό όποιον μεταγενεστέρως έχρησίμευσεν ώς κατοικία τοϋ Επισκόπου Αρκαδίας Γρηγορίου. Ουτος προτοΰ νά χειρηονηθή επίσκοπος ήτο ηγούμενος τής Μονής Άπανωσήφη. Έ- χειροτονήθη κατά Μάρτιον τοΰ 1855 καί άπέθανε κατά τό 1877 (Περί αύτοϋ βλ. Επετηρίδα Εταιρείας Κρητικών Σπουδών τ. 3, σ 137 καί «Κρητικά Χρονικά» τ. Γ, σ. 315 ένθα εσφαλμένο); αναγράφεται ώς Ιερόθεος καί σ, 328 περί τοϋ θανάτου του). ) Κατά λάθος αναγράφεται τό έτος 1750 άντί τοϋ πραγματικού 1770.

58 52 Έμμ. Πετράκι Ο ΤΥΠΟΣ, Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ 'Υπό τίνα τύπον ελειτούργησεν άμα τη ιδρύσει της ή Μονή δεν αναγράφεται ούτε εις τήν «Διήγησιν» ού'τε εις άλλην τινά πηγήν. Έκ τής πληροφορίας, δ'μως τής ζώσης παραδόσεως8,* δτι «κάθε καλόγηρος έκτιζε τό φτωχικό κελλάκι του» δύναται να έξαχθή τό συμπέρασμα δτι το ιδιόρρυθμόν σύστημα, το οποίον επικρατεί εις την Μονήν μέχρι σήμερον, εφηρμόσθη εξ αρχής. Κατά τήν κατάληψιν τής Κρήτης υπό τών Τούρκων ή Μονή ήρίθ" μει περί τούς 8-9 μοναχούς *. Εκείνο πού πρέπει νά θεωρηθη βέβαιον είναι, δτι, ευθύς εξ αρχής, επροικίσθη με μεγάλην ακίνητον περιουσίαν και από τον συνιδρυτήν αυτής Λαγγουβάρδον καί ιδίως από τον εκ των άμεσων απογόνων του, αδελφόν δέ τής Μονής, Αθανάσιον Λαγγουβάρδον, άποθανόντα κατά τό Ή προσωπική γοητεία καί δραστηριότης τοΰ πρώτου ίδρυτοΰ καί ηγουμένου τής Μονής ταύτης Παϊσίου, ό εκ πρώτης αρχής σύνδεσμος αυτής μέ τήν οικογένειαν των αρχόντων Λαγγουβάρδων, ίσως δέ καί ή πρόβλεψις περί βεβαίας έπικρατήσεως τών Τούρκων εν Κρήτη, έπεισαν τον Αθανάσιον Λαγγουβάρδον, πιθανώτατα προ τής άλώσεως τοΰ Χάνδακος, νά γίνη μοναχός εις τον Άπανωσήφη καί νά άφιερώση εις αυτήν ένα μεγάλο μέρος από τό φέουδον τής οικογένειας του. Δεν θά ήτο ίσως δυνατόν νά έξηγηθή άλλως ή τεραστία συνεχόμενη περιουσία τής Μονής, ή οποία περιλαμβάνει, εκτός τής περιοχής τών Λιβαδίων καί τά μετόχια Ρημάμπελα καί "Αγιον Αντώνιον10,* έκτεινομένη * * * * 16 μέχρι τών Τριών Ποταμών, Ν. τοΰ χωρίου Χα 8) Βλ, συνομιλίαν Έμ. I. Σπυριδάκι μέ τόν Άρχιμ Άνθιμον Βασιλάκιν εις τήν εφημερίδα «Ελεύθερα Σκέψις» τής 12 Ιουλίου *) Ένθ ανωτέρω.,0) Εις άπόστασιν 2 περίπου χιλιομέτρων ΒΔ. τής Μονής εύρίσκεται τό δίκογχον έκκλησίδιον τοΰ Άγ Αντωνίου (παρά τό όποιον τό σημερινόν μιτάτον αυτής). Σήμερον σώζεται μόνον τό έν κλιτός αύτοϋ μέ τοιχογραφίας τοΰ 14ου αίώνος, άρίστης τέχνης. Εις τήν δεξιάν πλευράν τοΰ ναΐσκου διακρίνονται δύο μυροφόροι έντρομοι πρό τοΰ κενοΰ μνημείου. Είναι καταπληκτική ή ετφρασις τοΰ τρόμου είς τά πρόσωπά των Τήν θέσιν τής Πλατυτέρας εις τό ιερόν καταλαμβάνει ό Παντοκράτωρ. Μεγάλη επί ξύλου είκών (φορητή) δεξιά είς τό είκονοστάσιον φέρει τόν Χριστόν καί εκατέρωθεν τόν Άγ. Ίωάννην τόν Θεολόγον καί τόν "Αγ. Αντώνιον. Τά χροιματα έχουν άποτριβή καί φαίνεται τό σχέδιον τοΰ ζωγράφου μέ κάρβουνο. Πρέπει νά μεταφερθή καί νά προφυ λαχθή προτοΰ νά καταστροφή εντελώς. Είς τό εσωτερικόν τοΰ ναΐσκου διακρίνονται πολλά εντοίχια χαράγματα (gtafitti) ένετικά μέ χρονολογίας τοΰ 15 καί 16 αίώνος. Είς έν έξ αυτών άναγινώσκομεν : Hie fuit Petro Pascaligo D. Ν

59 Ο Άγιος Γεώργιος δ Άπανωσήφης 53 ράκι. Ή έκτασις αυτή συμπίπτει περίπου μέ τό φέουδον των Λαγγου- βάρδων. Οσον δραστήρια και αν ύποτεθή ή ενέργεια τοϋ ηγουμένου Παϊσίου και τών αμέσων διαδόχων αΰτοϋ, ως και ή ένεκα τών θαυμάτων τοΰ πάτρωνος τής Μονής Άγ. Γεωργίοε άφοσίωσις τών κατοίκων τής γειτονικής περιοχής, ή υπό τούτων κατά τό πλεΐστον πτωχών δουλοπαροίκων άφιέρωσις τόσον εκτεταμένης, συνεχούς δε, περιουσίας αποκλείεται. Οπως αποκλείεται και ή ύπόθεσις δτι ή Μονή ήδη κατά τά πρώτα αυτής βήματα ήτο εις θέσιν νά προβή εις τήν αγοράν τόσον μεγάλης έκτάσεως περί αυτήν. Τά προς τήν Μονήν αφιερώματα τών πρώττον ιδίως χρόνων τής λειτουργίας της ήσαν έκτος τών ακινήτων καί ζώα 11 καί χρυσά ή αργυρά αναθήματα εις τήν εικόνα τοΰ 'Αγίου12, αλλά καί άγοραί15 κτημάτων υπό τής Μονής σημειοϋνται καί κατά τήν εποχήν ταΰτην δπως καί βραδύτερον. Ό μεγαλύτερος πάντως εκ τών δωρητών τής Μονής πρέπει νά θεωρηθή ό 'Αθανάσιος Λαγγουβάρδος, διά τον όποιον ό 'Ιερομόναχος Τίτος εις τά σημειώματά του αναγράφει καί τό κάτωθι, σχετικά μέ τήν ονομασίαν τής Μονής : «'Ως εξάγεται εκ τής Ιστορίας... δ εν λόγω Ιππότης διετήρει όνο μιτατα. Τό εν εις τό χωρίον Χαράκι (Ν. τής Μονής περί τά 2 χιλιό- * **) Marco A Di ΧΓ MCCCCCXXII. (Βλ. Στ. Ξανθουδίδου, Άρχαιολ. Σημειώματα «Κρητικά Χρονικά», τ. Β', σ. 537). ) «Επειδή ή χάρις τοϋ Άγ. Γεωργίου μέ θεραπείας άσθενών έγινε ξακουστή καί δι' αυτά τά ζώα, ό τόπος έγινε προσκύνημα καί πολλοί, μεταξύ τών οποίων καί Τούρκοι, προσεκόμιζον πολλά αφιερώματα. Τό πρώτον αρσενικό αρνί τοΰ κοπαδιού των έσαμώνετο τοΰ Άγ. Γεωργίου, εις τήν μονήν τοΰ οποίου ιό έπήγαιναν σάν έμεγάλωνε». Βλ. έφημερίδυ «Ελεύθερα Σκέψις» 12 Ιουλίου **) Βλέπε εις τήν «Διήγησιν» τά θαύματα. 1Β) Ιδού επίσημον έγγραφον τοιαύτης άγορας : «Ό Μουρατ Μπεσέ, υιός Άβδουλλάχ, κάτοικος χωρίου Άλάγνι, επαρχίας Ρίζον, πωλεΐ αντί 20 άολανίων γροοίων εις τον εκ των κληρικών της εν τη επαρχία Μονοφατσίον κείμενης Μονής Άγ. Γεωργίου Διονύσιον, νίόν Γιάννη, ο ίοόγεια δωμάτια, κείμενα εν τφ χωρίφ Άλάγνι, οννορενόμενα... με θ' ενός κήπον, περιλαμβάνοντος οπωροφόρα και μη δένδρα καί δύο αυλών μέ μίαν κληματαριάν καί εν μωρεόδενδρον... έτος 7696». Βλ. άριθ. μεταφρ. 1457, Κωδ. 11, σ Ιδού καί άφιερωτήριον τοιοΰτον : «"Ο Αντώνιος παπά Γεωργίου εκ Κανλ,ή Καοτέλλι άφιεροΐ εις τον Αγιον Γεώργιον Άπανωσήφη μίαν άμπελον δύο στρεμμάτων, ένα αγρόν πέντε μονζουρίων, έτερον αγρόν τριών μονζονρίων, τήν οικίαν του, ένα ονον, ένα ήμίονον καί είκοσι πρόβατα». Βλ. άριθ. μεταφρ. 1279, τ. 3, σ. 650, έτος 1694.

60 64 Έμμ. Πετράκι μέτρα) δπου είχε βοσκόν ονομαζόμενοι. Σήψην, και τό ετερον είς το με ρος δπου τώρα ή Μονή, με βοσκόν επίσης Σήψην καλούμενον». Προς διάκρισιν ό τελευταίος έλέγετο συνήθως Απάνω Σήφης, ενώ ό άλλος έλέγετο Κάτω Σήφης. Εντεύθεν έπεκράτησεν ή προσωνυμία : Άγιος Γεώργιος τοΰ Άπανωσήφη. Σημειωτέου ότι και είς τό Χαράκι14 15 όπου * * δ Κάτω Σήφης, ύπήρχεν επίσης εκκλησάκι τοΰ Άγ. Γεωργίου. Άλλας μεγάλας δωρεάς προς την μονήν τοΰ Άπανωσήφη ό 'Ιερομόναχος Τίτος αναφέρει: α) Τό μετόχι Λαζαρέττο εις τοΰ Μουσοΰρου τις Κορφές 18 καί συμπεραίνει, μέ βάσιν πάντοτε την έν τή Μονή σωζομένην παράδοσιν, δτι τό μετόχιον τοΰτο (καί άλλα συνεχόμενα πιθανώς κτήματα) έδωρήθησαν εις την Μονήν από τον έν λόγφ Μουσοΰρον τής γνωστής αρχοντικής οικογένειας. β) Τό μετόχιον Μερθιώτης, τό όποιον από τήν δυτικήν ρίζαν τής Ρόκκας18 έφθανε μέχρι τοΰ μΰλου Άστρατήγου. Άνωθεν τοΰ μετοχιού είναι μικρά κορυφή, δνομαζομένη : τοΰ Μαρίνου ή Κορφή. Πι. ) Πρβλ. Σιεφ. Ξανθουδίδου Αρχαιολογικά Σημειώματα (ύπό Ν. Πλάτωνος δημοσιευθέντα) «Κρητικά Χρονικά», τ. Β', σ Χαράκι ώνομάσθη ή οποθεσία τοΰ Κάτω Σήφη, εκ τοΰ γεγονότος, δτι υπάρχει πράγματι εκεί ριζιτμιός μέγας βράχος. 15) «Τοΰ Μουσοΰρου οί κορφές» είναι τοποθεσία παρά τό σημερινόν μικρόν χωρίον ΙΙαρθένι καί πρός Άνατολάς αΰτοϋ. Ή ονομασία τοΰ περί τις «κορφές» αυτές μετοχιού άποδεικνύει, δτι κατά τήν ενετοκρατίαν θά ύπήρχεν έκεϊ άπομονωτήριον των έκ λοιμικής τίνος νόσου προσβαλλόμενων (χολέρας, πανώλους κτλ.) καί τόπος ταφής αυτών. Είς τοΰτο οφείλεται, νομίζομεν, τό γεγονός δτι πολλαί τοποθεσίαι καί είς τό εσωτερικόν τής Κρήτης καί είς τα παράλια (δπως π. χ. είς τήν απέναντι τής νησϊδος Σούδας παραλίαν τοΰ Ακρωτηρίου, δπου υπάρχει ναΐσκος τής Παναγίας στό Λαζαρέττο) φέρουν άκόμη καί σήμερον τήν ονομασίαν Λαζαρέττο. Έδώ είς τό Ηράκλειον τοιοΰτον λοιμοκαθαρτήριον ύπήρχεν άρχικώς έξωθεν τής πύλης τοΰ Παντοκράτορος (Χανίων Πόρτας). Τοΰτο κατά τό 1456 μετεφέρθη είς τό Α. τής πόλεως άκρωτήριον Μαντράκι, δπου άλλοτε ή οικία Νιργιανάκη. (Βλ. σχετικώς Gerola, τ. 8, σελ. 79). ιβ) Είναι ό απόκρημνος λόφος επί τοΰ οποίου ό Νικηφόρος Φωκάς, μετά τήν άνάκτησιν τής Κρήτης άπό τούς Σαρακηνούς "Αραβας κατά τό 961, έκτισε τό γνωστόν φρούριον Τέμενος, άπό τό όποιον έλαβε τό όνομα ή επαρχία, είς τήν οποίαν άνήκει καί τό "Ηράκλειον. Οι τοϋρκοι τό ώνόμασαν Κανλή - Καστέλλι (αιματηρόν φρούριον) διότι μόνον κατόπιν μεγάλων αιματηρών θυσιών κατώρθωσαν νά τό κυριεύσουν. Τό έπί τών ΒΔ. βάσεων τοΰ βυζαντινού αύτοΰ φρουρίου μέ τό ώς άνω ό νομα γνωστόν χωρίον μετονομάζεται, λέγουν, Προφήτης Ήλίας. Κακώς. "Επρεπε νά έπανέλθη είς τό παλαιόν του, τό τόσον ώραΐον καί Ιστορικόν όνομα, Τέμενος.

61 Ο Άγιος Γεώργιος δ Άπανοοσήφης 55 θανώτατα και 6 έν λόγφ Μαρίνος ήτο Ενετός ιππότης εξελληνιστείς, δ όποιος αφιέρωσε το μετόχιόν του εις την Μονήν. γ) Τό μετόχιόν τοΰ Καπέλλα. Και ό Καπέλλας, προφανώς Ενετός εύγενής, έξουσίαζεν εκτάσεις από τον ομώνυμο Σπηλιό προς τό Ρουκάνι, Γαλένι και Καλού και αφιέρωσεν εις τον Άπανωσήφη και τό σημερινόν μετόχι Καπέλλα και τον Άστράτηγον, διά τον όποιον θά γίνη κατωτέρω ευρύτερος λόγος. δ) 'Υπάρχει καί άλλη δωρεά σημαντική: Τοΰ Μουσταφά μπέη τό μετόχι, Ν. τού Βαθυπέτρου πρύς τό βάθος τής ρεματιάς. Άλλ αυτό ήγοράσθη καί άιριερώθη εις την Μονήν υπό τής μητρός τοΰ Επισκόπου Αρκαδίας Γρηγορίου, αδελφού τής Μονής. Τά ανωτέρω σημειώνει όρθώς νομίζομεν ό 'Ιερομόναχος Τί. τος, διά νά εξηγήση κατά τάς παραδόσεις πάντοτε τής Μονής, την σύμπηξιν τόσον εκτεταμένης συνεχούς περιουσίας περί αυτήν. Ο ΑΣΤΡΑΤΗΓΟΣ Τό μετόχιόν τούτο τής μονής Άπανωσήφη εύρίσκεται εις άπόστασιν 5 περίπου χιλιομέτρων ΒΔ. αυτής, εντός αγκάλης σχηματιζομένης υπό τού εκατέρωθεν καί προς Ν. υψουμένου βουνού Μονοδένδρι. Δύο πηγαί θαυμάσιου ποσίμου ΰδατος χρησιμοποιούνται σήμερον από την εκεί έγκατεστημένην οικογένειαν ενοικιαστών βοσκών καί διά τό πότισμα κήπο)ν, εκ τών οποίων ό εις έχει καί αρκετά δένδρα εσπεριδοειδών. Διακρίνονται δύο συγκροτήματα ερειπίων : Τό εξωτερικόν, επί τής ήμιονικής οδού προς Ρουκάνι εις τό άνοιγμα τής αγκάλης, καί τό άλλο, ολίγον νοτιώτερον καί βαθύτερον, άνάμεσ από δάσος ελαίων, δρυών καί όπωροφόρων δένδρων. Εις τό πρώτον εκ τών συγκροτημάτων δεσπόζει μικρά εκκλησία, εις τό κέντρον τετραγώνου αυλής, εις μίαν τών πλευρών τής οποίας διατηρούνται ακόμη κατοικήσιμα δύο - τρία ισόγεια σπίτια, ενώ τά εις τάς άλλας πλευράς έχουν έρειπωθή προ πολλοΰ. Δεν δυσκολεύεται ό επισκέπτης νά διακρίνη αμέσως εις τό όλον συγκρότημα τον κλασικόν τύπον βυζαντινού μοναστηριού, άνεγερθέντος καί τούτου επί τών ερειπίων παλαιοτέρου, ίσως είδωλολατρικοϋ ιερού, ως μαρτυρούν τμήματα κιόνων εδώ κι εκεί διακρινόμενα. Διά την εκκλησίαν ό Στ. Ξανθουδίδης εις τά Αρχαιολογικά του Σημειώματα" αναφέρει δτι είναι «ανακαινισμένη (φαίνονται εις τά θεμέλια τά ίχνη τής παλαιοτέρας) καί διατηρεί λείψανα τοιχογραφιών * ) Βλ. «Κρητικά Χρονικά», τ. Β, σ. 537.

62 66 Έμμ. Πετράκι τού αΐώνος». Τό γεγονός τούτο μαρτυρεί τήν ενταύθα ύπαρξιν μονής, επ δνόματι τού Αρχιστρατήγου Μιχαήλ, πολύ προ τού 14 αΐώνος. Πιθανώτατα ειχεν ίδρυθή κατά τον 10 ή 11 αιώνα, μετά τήν υπό Νικηφόρου Φωκά άνάκτησιν τής Κρήτης από τούς Σαρακηνούς Άραβας. Τό δεύτερον συγκρότημα ερειπίων, προς τό εσωτερικόν τής υπό τού βουνού Μονοδένδρι σχηματιζομένης αγκάλης, ανήκει εις χωρίον από αιώνων έγκαταλειφθέν. Τούτο είναι προφανώς τό υπό τής παραδόσεαις άναφερόμενον καί εις παλαιά έγγραφα τού Τουρκικού Αρχείου Ήρα* κλείου ονομαζόμενου Α γ α λ α ν τ έ ς. 'Η ιδία παράδοσις διασώζει, ώς προς μέν τον πληθυσμόν του, δτι ειχεν εξήκοντα κορασίδας, ώς προς δέ τήν αιτίαν τής ερημώσεώς του, λοιμόν πανώλους, από εκείνους, οί όποιοι, κατά τήν λαϊκήν εκφρασιν, «άφηναν τά κλειδιά στις πόρτες». Εις έπίρρωσιν τής τελευταίας αυτής λεπτομέρειας έρχεται σπουδαία Ιστορική πλέον πληροφορία, τήν όποιαν άρυόμεθα εμμέσως από παρακλητικόν κανόνα εις τον "Αγιον Γεώργιον τον Άπανωσήφη, ανέκδοτον καί άγνωστον μέχρι τοΰδε. Δεν πρόκειται δηλ. περί τού παρακλητικού κανόνος, τού περιεχομένου εις τήν «Διήγησιν» αλλά περί άλλου, εϊδικώς διά τον Άπανωσήφη ποιηθέντος. Περιέχεται εις μικράν χειρόγραφον φυλλάδα, χρησιμοποιουμένην διά λειτουργικούς σκοπούς είς τήν Μονήν καί όφειλομένην κατά τό πλεΐστον είς τον ίδιον τον καλλιγράφον τής «Διηγήσεως» τον 'Ιεροδιάκονον Ιάκωβον Ό μικρός αυτός χαρτφος κώδιξ άποτελεΐται από 38 σελίδας, έκ τών οποίων 9, περί τό μέσον εύρισκομένας, καταλαμβάνει ό εν λόγφ Κανών. Προ αυτού είναι γραμμένα τά ίδια Στιχηρά Προσόμοια, καί ό κανών, (ελλιπής δ'μως εδώ) πού περιέχονται καί είς τήν «Διήγησιν». Μετά δέ αυτόν υπάρχουν δύο εύχαί κατανυκτικαί προς τήν Θεοτόκον, είς πρόσθετα φύλλα καί είς άλλην γραφίδα όφειλόμεναι. Είς τό τέλος προστίθενται, πάλιν διά χειρός τού Ιακώβου, τά Μακαριστάρια τού Αγίου Γεωργίου, τά αντί Κοινωνικού τΐιαλλόμενσ, τά περιεχόμενα καί είς τήν Διήγησιν. Τά από χαρτόνι καλύμματα τού κώδικος τούτου είναι έφθαρμένα έκ τής χρήσεως. Ό περί ου ενταύθα λόγος ανέκδοτος Παρακλητικός Κανών είναι συντεθειμένος κατά τό πρότυπον τού Μεγάλου Παρακλητικού κανόνος είς τήν Ύπεραγίαν Θεοτόκον (Πολλοΐς συνεχόμενος πειρασμοίς...) καί αναφέρει είς πάσας αυτού τάς ωδάς καί τά άσματα βαρβαρικήν επιδρομήν καί ταυτόχρονον λοιμικήν νόσον, συγκεκριμένως τήν πανιόλην, ώς καί ανομβρίαν καί ακρίδας εκτός τής έκ τού πολέμου γενικής έξαθλιώσεως. Ή σύμπτωσις τών ολέθριων αυτών περιστατικών καθιστρ προφα

63 Ό *Αγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 67 νή τον χρόνον τής συνθέσεως τού Κονόνος. Και ό χρόνος αυτός δεν δόναται νά είναι άλλος παρά ή περίοδος τής πολιορκίας τοΰ Χάνδακος υπό των Τούρκων. Τότε, καί είδικώτερον περί τό 1655, εις την πείναν * 18 *καί την ελλειψιν τοΰ άρτου, ή οποία έβασάνιζε τον λαόν τής Κρήτης, ως απαραίτητος συνοδός «τοΰ πυρός καί τής μαχαίρας τοΰ αλλοφύλου επιδρομέως» προσετέθη καί ό λοιμός τής πανώλους, ό ό ποιος έθέρισεν οχι μικρόν μέρος τοΰ πληθυσμού *. Πιθανώτατα τότε ήρημώθη κατοίκων καί ό Άγαλαντές, ενώ οί καλόγηροι τού Άστρατήγου, δσοι δεν είχον ύπακύψει εις την μάστιγα τής θεομηνίας, Ιγκατέλειψαν την μονήν των καί κατεωυγον εις τον Άπανωσήφη20, δπου δύναται νά θεωρηθή βέβαιον, άνεπέμφθη τό πρώτον μέ ευκόλως έννοουμένην συγκίνησιν καί κατάνυξιν, ό Παρακλητικός εις τόν Μεγαλομάρτυρα Κανών. Οΰτος προϋποθέτει καί προσωπικήν τοΰ ποιητοϋ αυτού άπελευθέρωσιν τόσον από αιχμαλωσίαν δσον καί από προσβολήν υπό τής νόσου. Άλλα ποιος είναι; Πώς ονομάζεται ; Έπί τού παρόντος δεν γνωρίζομεν. Πάντως διά την σπουδαιότητά του φιλολογικήν καί ιστορικήν είς τό τέλος τής παρούσης θά περιλάβωμεν καί τόν Παρακλητικόν αυτόν κανόνα. Είς τό Τουρκικόν Άρχεΐον Ηρακλείου εύρίσκομεν μερικάς ενδιαφέρουσας αποφάσεις τοΰ 'Ιεροδικείου Ηρακλείου, σχετικός μέ τήν μονήν Άστρατήγου καί τού Άγαλαντέ, τάς οποίας καί παραθέτομεν : α) Ό Μουσταφά Μπεσέ 21 κάτοικος τοΰ μετοχιού (τσιφλ'ικ) Άστρα22, επαρχίας Τεμένους, νυμφεύει την θυγατέρα του Άϊσέ μετά τοΰ Αλή Μπέη, διά 10 χιλιάδας άσπρων γαμήλιου, μη καταβαλ- λοιιένης δωρεάς23. "Ετος έκδόσεως τής άποφάσεως τό β) Βλ. Ν. Τωμαδάκη, Ενθύμημα περί πείνης τοΰ 1655 («Κρητικά», περιοδικόν τοΰ Φιλολογικοί Συλλόγου Χανιών, τ. Α, τείχος Α', σβλ. 16) δπου γίνεται λόγος περί αντιτύπου παλαιας χρονογραφίας, πιθανώς προερχόμενης έκ τής έν Κρήτη Μονής τοΰ Άπανωσήφη. Πρβ. σχετικόν φερμάνιον τοΰ 1670 έν τ. 5, σ. 131 τοΰ Τουρκικοί Αρχείου Ηρακλείου (άριδ. μεταφρ. 740). 18) Περί τής πανώλους, ή οποία συχνά έμάστιζε τήν Κρήτην, Ιδίως μετά τήν εισβολήν των Τούρκων, βλ. Μιχ. Τρουλλινοί, Ιστορία τοΰ Πολέμου τών Τούρκων κατά των 'Ενετών, έν Ρεϋύμνη 1900, σ. 59. Πρβ. «Κρητικά Χρονικά», τ. Θ', σ δπου άναφέρεται 6τι ή κατά τό 1678 ένσκήψασα είς τήν Κρήτην πανώλης έβ-έρισε περί τά άτομα. ) Περί τούτου υπάρχει σαφής υπαινιγμός είς τόν έν λόγφ Παρακλητικόν Κανόνα. 2Ι) Μπεσέ = Γενίτσαρος. **) Πρόκειται προφανώς περί τοΰ Άστρατήγου, άλλαχοΰ άναφερομένου καί Στρατηγοί. ) Βλ. Τουρκ. Άρχ., τ. 4, σ. 214.

64 68 Έμμ. Πετράκι β) Ή Έργίνα Τομάζου, κάτοικος Καρκαδιαηίσοης, ήγειρεν αγωγήν κατά τον Μαθιοΰ, νΐοΰ τον Εμμανουήλ, διά μίαν άμπελον, κει- μένην εις την τοποθεσίαν Άγαλαντες τής περιφέρειας του ίδιον χωρίου, σννορεύονσαν με άμπελον τής μονής Στρατηγού εκ δύο πλευρών. Κατά την εποχήν των άπιστων, όταν αξιωματικός του χωρίου μας, λέγει ή Έργίνα, ήταν ό Μάρκος πατήρ τής συζύγου τοΰ Μαθιοϋ Μαργιέτας, ουιος έλάμβανε παρ έμον το 1/3 τον παραγομέ- νου γλεύκονς τής αμπέλου ταντης. Και νυν όμως ή θυγάτηρ τούτου ε ξακολουθεί να ζητή παρ εμού τούτο. ΑΙτοϋμαι νά έξετασθή ή υπόθεσις. Ήρωτήθη δ πληρεξούσιος τής έναγομένης Μαργιέτας (συζύγου τοΰ Μαθτοΰ) δ δποΐος ώμολόγηαεν δτι ή άμπελος ενρίακεται από 30ετίας εις τήν κατοχήν τής έναγούσης Έργίνας και ώς έκ τούτον άπηγορεύθη εις τον Μαθιόν νά άοχολήται με τήν διένεξιν ταύιην, Ή πράξις καιεχωρήθη τή 26 μηνός Ρεμπιονλαχήρ τοΰ 1082 ( 22 Αύγουστου τοΰ 1671)ί4. γ) Ένεφανίσθη δ... υιός Νικολάου, κάτοικος τοΰ χωρίου Καρκαδιώτιοαα, επαρχίας Τεμένους, σύζυγος τής Καλής, τό γένος Γεωργίου, χριστιανής, κατόχου κληρονομικά) δικαιώμαιι (ως ίερονομικώς έξηκριβώθη τοΰτο) τής κάτωθι άναφερομένης αμπέλου και... ήγειρεν αγωγήν κατά τού Μελετίου, υιού Μ αν ιού, κληρικού, η γουμένου τής έν τη περίφερε ία Άγαλαντές, τής ρη- θεί οης επαρχίας, κειμένη ς μονής, ον ο μαζο μένης Στρατηγού καί κατέθηκε τά άκόλουθα : Έν τή περιοχή τής ρηθείαης Μονής κεΐται μία άμπελος, έκτάαεως ενός ντονονμίον, ή όποια ήτο ιδιοκτησία τού Γεωργίου, πατρός τής έντολοδότιδός μου Καλής. Έπειτα δε άπό 30ετή κατοχήν υπό τούτον μετεβιβάσθη αυτή, μετά τον θάνατόν τον, εις τήν νόμιμον θυγατέρα του καί έντολοδότιδά μου Καλήν. Καίτοι δε ή άμπελος αύτη κατεχωρί- σθη, κατά τήν νέαν καταγραφήν τών περιουσιών, επ' όνόματι τής Καλής, δ Μελέτιος, ίοχυριζόμενος δτι αύιη κεΐται έν τή περιοχή τής Μονής... καί δτι ζητείται παρ αυτού ή πληρωμή εγγείου φόρου της καί δη κατά τήν εποχήν τών φράγκων έδίδε- το εις τήν Μονήν τό 1/3 τού είσοδήματός της, εγείρει αξιώσει; κύριό- τητος καί ενοχλεί τήν έντολοδότιδά μου. ΑΙτοϋμαι όπως έρωιηθή ουτος καί άπαγορευθή εις αυτόν ή άνά- μιξις. Κατόπιν τούτου ήρωτήθη δ έναγόμενος Μελέτιος, δ δποΐος ώμολό- **) **) Βλ. Τουρκ. Άρχ., τ. 3, σελ. 36. ίδ) 'Ενός στρέμματος.

65 Ό 'Αγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 59 γηαεν, δτι πράγματι ή ύπό&εσις εχει ώς εκτί&εται υπό του ενάγοντος. Συμφώνως δ&εν τή ομολογία ταύτη άπηγορεύϋη εις τον Μελέτιον ή περαιτέρω ενόχλησις. Κατεχωρή&η ή πράξις rfj 17 Τζεμαζιούλεβελ 10S3 (ήτοι 1672) 2β. δ) Λιά τους Ιδιους ώς ανω λόγους ενάγεται ό Μελέτιος, υιός Μανιοϋ, ηγούμενος τής Μονής Στρατηγού, κειμένης έν τή περιφερείς Αγαλαντες τής επαρχίας Τεμένους, δτ άμπελον ήμίαεος στρέμματος, κειμένην εν τή περιφερείς Ρονκάνι και περιελέλούσαν εις τήν κατοχήν τής Άνέζας, το γένος Πέτρου εκ κληρονομιάς τοϋ πατρός της 21. ε) Εις νεώτερον έγγραφον τοΰ Τουρκικοί Αρχείου τοΰ έτους 1729 γίνεται λόγος περί τοϋ Μετοχιού (δχι πλέον Μονής) Άστρα, δπου εύρίσκονται σπήλαια κτλ.28. στ') Και εις συμβόλαιον τοΰ έτους 1857, σωζόμενον έν τή Μονή Άπανωσήψη, παρουσιάζεται αυτή άγοράζουσα αγρόν, ευρισκόμενον εις τον Άγαλαντέν, από τοΰρκον, όνομαζόμενον Ζεκυριά 39. Ή πληροφορία, την οποίαν άρυόμεθα από το επίσημον τοϋτο έγγραφον, συμπίπτει με τήν έκ παραδόσεως σωζομένην έν Άστρατήγφ τοιαΰτην, δτι ή περιοχή τοΰ Άγαλαντέ ανήκε παλαιότερα εις τοΰρκον. Έκ τών ως οίνω στοιχείων προκύπτει : Πρώτον, δτι κατά τά πρώτα έτη τής τουρκικής κατακτήσεως ελειτούργει ακόμη ή μονή τοΰ Αρχιστρατήγου Μιχαήλ (Στρατηγού ή Άστρατήγου ή Άστρα) καί δεν ειχεν άπορροφηθή υπό τής μονής Ά- πανωσήφη, πράγμα το οποίον συνέβη πιθανώς ολίγον άργότερον. Δεύτερον, δτι το άλλοτε χωρίον Άγαλαντες δεν ύφίστατο πλέον (κατά τά πρώτα έτη μετά τήν τουρκ. κατάκτησιν) ως τοιοΰτον καί άναφέρεται μόνον ως τοποθεσία ή περιφέρεια, άνήκουσα είς τήν περιοχήν τής Μονής. Καί ή έντύπωσις, τήν οποίαν αποκομίζει σήμερον ό επισκέπτης τοΰ μέρους τούτου είναι, δτι τά ερείπια τοΰ χωρίου Άγαλαντες είναι παλαιότερα τών τής μονής Άστρατήγου. Π ό τ ε δμως ακριβώς έπαυσε νά ύφίσταται αΰτη ως αυτοτελής μονή καί από πότε καί κατά τίνα τρόπον, ως άπλοΰν μετόχιον περιήλθεν είς τήν κατοχήν 3ί) Βλ. ένθ άνωτέρω, τ. 4, σ. 74. ) Ένθ άνωιέρω, τ. 4, σ. 75, έτος β) Ένθ ανωτέρω, τ. 62, σ *"*) Ή οικογένεια τών Ζεκυριάδων ήτο γνωστή έν Ήρακλείφ μέχρι τής ανταλλαγής τών πληθυσμών κατά τό 1928, δτε έφυγαν μετά τών άλλων Τούρκων τής Κρήτης. Διεκρίνοντο μεταξύ τών κακών καί φανατικών χριστιανομάχων,

66 60 Έμμ. Πετράκι τοϋ Άπανωσήφη δεν γνωρίζομεν. Νεώτεραι έρευναι θά μάς άποκαλύ- ψουν πιθανώς και τό μυστικόν αυτό. Η ΜΟΝΗ ΑΠΑΝΩΣΗΦΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΚΤΗΣΙΝ 'Η κατάκτησις και ή οριστική έγκατάστασις των Τούρκων έν Κρήτη δεν φαίνεται νά έβλαψεν αμέσως την Μονήν και διότι οΰτοι δ ι ά λόγους πολίτικους, έν]άρχή τουλάχιστον, έφάνησαν σεβόμενοι τα ιερά ιδρύματα ιδίως τάς μονάς άλλ ϊσως καί διότι, προκειμένου είδικώς περί τοΰ Άπανωσήφη, η θαυματουργός ενέργεια τοΰ έν αυτί) ιερού προσκυνήματος ειχεν ήδη κατακτήσει την εύλάβειαν των είς τά πλησιόχωρα κατοικούντων, ούτως ώστε καί δσοι ακόμη εξ αυτών προσεχώρησαν είς τον μωαμεθανισμόν δέν έπαυσαν νά αίσθάνωνται, έκ φόβου, τον προς τον "Αγιον σεβασμόν. Τοΰ σεβασμού τούτου άλλως τε δείγματα από μέρους Τούρκων τοΰ Μονοφατσίου καί γενικώτερον τού διαμερίσματος Ηρακλείου δεν έπαυσαν νά παρουσιάζωνται καί μέχρι τής άπελευθερώσεως τής Κρήτης80. Τούτο ό'μως δέν σημαίνει καθόλου δτι καί τά αισθήματα τής Μονής απέναντι τού αλλοθρήσκου έπιδρομέως επηρεάσθησάν ποτέ, ώστε νά άποβάλη αυτή τον έντονον χαρακτήρα τής έλληνορθοδόξου πρός αυτόν αποστροφής. Είς tov είς τό τέλος τής παρούσης παρατιθέμενον Παρακλητικόν Κανόνα είς τον Μεγαλομάρτυρα Γεώργιον, περί τού οποίου έγινεν ήδη λόγος, υπάρχει περί τούιου τρανή άπόδειξις. Σπουδαίως έκινδύνευσεν ή Μονή κατά ιό 1697, δτε συνέβη νά δολοφονήθή ολίγον έξωθεν αυτής αξιωματικός τών Γενιτσάρων, Άλή Όντάμπασης ονομαζόμενος. Τό σχετικόν έγγραφον τοΰ Τουρκικού Αρχείου παραθέτομεν ενταύθα αύτούσιον81. «Ή Χατιτζέ, σύζυγος τοϋ Άλή Όντάμπαση και δ Μανσονρ Χότζας, ώς επίτροπος τών 3 τέκνων καί τοϋ μέλλοντος νά γεννη&ή (ήτο έγκυος ή Χατιτζέ) παροναιάσΰησαν ενώπιον τοϋ Ιεροδίκου (Καδή) Ηρακλείου καί ήγειραν αγωγήν κατά τών έν τή Μονή Απανωσήφη μοναχών: Ά&ανασίου Ηγουμένου (υίοΰ Μανιού), Παρθενίου, Κοσμά, Ιερεμία, Μεθοδίου, Γερβασίον, Παϊοίου, Καλλινίκου, Παπατζάνου, Νικηφόρου, άλλου Γερβασίον, Δαμιανού, Μακαρίου καί λοιπών άλλων καί κατέ&εσαν εναντίον των τά άκόλον&α: 80) Βλ. «Διήγησιν» είς τα θαύματα ΰπ άριθ. 12, 13, 14, 16 καί ) Βλ. αριθμόν μεταφρασθέντος εγγράφου 1367 έν τ. 3, σ. 709 (Κωδ. 10, σ. 23) τοϋ έτους 1697.

67 Ό Άγιος Γεώργιος δ Άπανωσήφης 61 Προ ημερών ό Άλή Όντάμπααης μετέβη είς την Μονήν τον 'Αγ, Γεωργίου, με την ιδιότητα του φιλοξενούμενου. Πλήν όμως την επομένην ευρέίλη φονενμένος πλησίον τής Μοιής- Επειδή δε τυγχάνει άγνωστος δ φονεύς, ώς εκ τούτου αίτούμε&α όπως οΐ εν τή μονή ταντη κατοικοΰντες μοναχοί μάς καταβάλουν τον φόρον αίματος και νά έφαρμοσ&ή ή υπό του Περού Νόμον προβλεπομένη δι~ άταξις τον δρκον κ α ο α μ έ82.»ήροοτή&ησαν κατόπιν τούτου οι μοναχοί, οΐτινες άπήντησαν ώς εξής : Πράγματι προ 9 ημερών δ Άλή Όντάμπααης ήλ&εν ώς επισκέπτης είς την μονήν μας. Οταν όμως την επομένην άνεχώρησε τον έ- φόνευσε πλησίον τής μονής μας διά σφαίρας οπλον «καρσμπίνα» δ παρών εν τώ συμβουλίφ τούτω Άχμετ Μπεσές, νίός Άμπτουλλάχ, έκ τών ανδρών τής 6ης δμάδος τών αϋτοκρατορικών Γενιτσάρων.»Μετά ταϋτα, και κατόπιν σννεννοήσεως μετά τών έναγόντων, ήρωτήϋη δ άναφερ&εις Αχμέτ Μπεσέ, δστις διαρρήδην ήρνήϋη, δτι αυτός εφόνευσε τον Άλή Όντάμπααη.»Κατόπιν τούτου έζητήσαμεν από τους έι αγομένους μοναχούς νά μάς παρουισάαουν μάρτυρας οί όποιοι να επιβεβαιώσουν και νά μαρτυρήσουν τό έγκυρον τής καταϋέσεώς των.»παρουσίασαν τότε τους παρόντος εν τφ Συμβουλίφ τούτω Μεχμετ Μπεσέ, υιόν Άβδουλλάχ, κάτοικον τής συνοικίας Μαχμούτ Αγά, πόλεως Χάνδακος καί τούς έκ τον χωρίου Τεφέλι Μεχμετ Μπεσε καί Μονσταφά, σπαχήν τον άριστεροϋ τομέως τών εθελοντών, ανδρας μουσουλμάνους καί κατά πάντα αξιόπιστους καί ενύυδίκους, οΐτινες έρωτη&έντες σχετικώς κατέ&εσαν τά άκόλουίλα :»Πράγματι προ 8 ημερών δ Άχμετ Μπεσέ, νίός Άβδονλλάχ, έφόνενσεν επί παρουσία μας τον έκ τών εντοπίων γενιτσάρων Άλή Όντάμπαοην, πλησίον τής Μονής Άγιου Γεωργίου, πνροβολ.ήσας κατ αυτού δι οπλον καραμπίνας καί πλήξας αυτόν διά σφαίρας είς τό αριστερόν μέρος τον προσώπου του. Ημείς εΐμεάα μάρτυρες τον γεγονότος τούτον καί καταΰέτομεν τοϋτο». Κατόπιν τούτου άπεσιάλη ύπάλλη?.ο; τοΰ Ιεροδικείου μετά πολλών άλλων Μουσουλμάνων, όνομαστ! άναφερομένων, διά νά εξετάσουν και πληροφορηθοΰν περ'ι τοΰ αξιόπιστου καί της φιλαλήθειας τών ώς ανωτέρω άναφερομένων μαρτύρων. ss) Όρκος επιβαλλόμενος, κατά τόν I. Νόμον, είς 50 εκ τών κατοίκων χωρίου η συνοικίας, κατ εκλογήν τοΰ ένάγοντος, πρός άνακάλυψιν τοΰ αγνώστου φονέω; τοΰ εν τφ χωρίφ ή έν τή συνοικίρ εκείνη εύρεοέντος φονευμένου. Μετά τοϋτο, αν δέν άνεκαλύπτετο ό φονεύς, οΐ όρκισοέντες ύπεχρεοΰντο είς άπότισιν τής τιμής τοΰ αϊμαιος.

68 62 Έμμ. Πεχράκι «Αιαπιστωδέντος δέ δτι πράγματι ουτοι τυγχάνουν έντιμοι και φιλοδίκαιοι ανδρωποι έξεδόδη απόφασις, διι εξηκριβώδη απολύτως ή ένοχη τον φονέως και συνεπώς δίν Επιτρέπεται ή καταβολή εκ μέρους των μοναχών του φόρου αίματος.»ί'οαον αφόρα δέ τον φονέα Άχμέτ, υιόν Άβδουλλάχ, ονμφώνως προς δαα άναφέρονται εις το βιβλίον Φικίχ, ή υπόδεσις τον άνεβλήδη μέχρι τής ένηλικιώοεοις τών υιών τοΰ δολοφονηδέντος Άλή Όντάμ- παση». Έτος εκδόσεως τοΰ εγγράφου Εις άλλο έγγραφον τοΰ Τουρκικοΰ Αρχείου (ύπ άριθ. μεταφρά- σεως 1475 τοΰ έτους 1698) άναφέρεται ότι ή σί'ζυγος τοΰ Άλή Όν- τάμπαση καί ό Μανσούρ Χότζας, κατέθεσαν δήλωσιν εις τό Ίεροδι- κεΐον ή μέν Χατιτζέ, δτι παραινείται πάσης άπαιτήσεως καί συγχωρεΐ τον φονέα τοΰ συζΰγου της, ό δέ Μανσουρ, δτι έλαβε παρά τοΰ φο- νέο)ς, διά την διατροφήν και τάς άνάγκας τών ορφανών, έναντι τοΰ φόρου αίματος 100 γρόσια. Διά το υπόλοιπον ποσόν (μη άναφερόμε νον εις τό έγγραφον) έγγυώνται διάφοροι Μουσουλμάνοι κα'ι ούτως άπεφυλακίσθη ό Άχμέτ Μπεσέ* 84. Έκ τοΰ άριθμοΰ τών έν τφ πρώτιο έγγράφιρ όνομαστικώς άναφε- ρομένων και τών λοιπών μη κατονομαζομένων μοναχών τής Μονής κατά τό τέλος τοΰ 17ου αιώνος (εις διάστημα δηλ. μόλις ενός αίώνος από τής ίδρύσεώς της) προκύπτει δτι δέν είναι υπερβολική ή άλλαχοΰ σημειωθεΐσα πληροφορία, δτι κατά τήν κατάληψιν τής Κρήτης υπό τών Τούρκων (περί τά μέσα τοΰ ίδιου αιώνος) ό αριθμός τών έν αυτή μοναχών άνήρχετο ήδη εις 9 καί δτι ή άνάπτυξις αυτής έπροχώρει ραγδαίως. Καί καθ δσον μέν αφορά τήν αΰξησιν τής περιουσίας αυτής τό Τουρκικόν Άρχεΐον έχει πολλά έγγραφα, εις τά όποια άναφέρονται καί περιγράφονται ακίνητα είτε παραχωροΰμενα ως δώρον καί άφιέ- ριομα85 *εις τήν Μονήν είτε κανονικώς αγοραζόμενα ύπ αυτής88 ήδη προ τοΰ Άλλ εις τήν πρόοδον τής Μονής, έκτος τοΰ γοήτρου τό όποιον αίίτη όσημέραι άπέκτα διά τών θαυμάτων και ίάσεων τών εκεί συντε- λουμένων, ασφαλώς συνέβαλε καί τό γεγονός δτι εις αυτήν είχον τήν έδραν των καί διάφοροι επίσκοποι Αρκαδίας, τινές τών οποίων έχρη- μάτισαν καί ήγουμενοι αυτής. 88) Βλ Τουρκ. Άρχ. Κωδ. 10, σ ) "Ενθ. ανωτέρω Κωδ. 9, σ δ) Βλ. Τ. Τ. χ. 3, σελ. 650 (άριθ. μεχαφρ τοΰ 1694 καί 999 χοϋ Βδ) Βλ. Τ. Τ. άριό, μεχαφρ χοΰ έτους (Κωδ. 11, σ. 118).

69 *0 "Αγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 63 "Εν εκ των θαυμάτων της «Διηγήσεως» και μάλιστα τών πρώτων, αρχίζει με τάς λέξεις: «Εν τοΐς χρόνοις τον αειμνήστου Άρχιερέως και καθηγουμένου ήιτών.. Ποιος να είναι άραγε δ Επίσκοπος Αρκαδίας, δ δποΐος ενώ διετέλει πιθανώτατα ηγούμενος τοΰ Έπανωσήφη έ'γινεν Επίσκοπος Αρκαδίας, διοικών την επαρχίαν του εκ της Μονής; Ή σειρά, την δποίαν έχει εις τά θαύματα τής «Διηγήσεως», ώς ηγούμενος τής Μονής, τέταρτος (μετά τον Παΐσιον, Αθανάσιον Αούκαριν καί 'Ιερεμίαν Θαλασσινόν) άλλα προ τοΰ Ιωσήφ Θαλασσινού υποδεικνύει, δτι δ εν λόγψ Επίσκοπος έχρημάτισεν ηγούμενος τοΰ Άπανωσήφη προ τού 1747, δτε δ Ιωσήφ ήτο ηγούμενος, και είναι πιθανώτατα δ Ματθαίος, περί ου δ λόγος κατωτέρω. Άλλ εκτός τού ως άνω Επισκόπου καί άλλοι αδελφοί καί ηγούμενοι τής Μονής άναφέρονται γενόμενοι Επίσκοποι Αρκαδίας. Ό Μεθόδιος Θαλασσινός, ηγούμενος τής Μονής καί ώς τοιοΰτος παριστάμενος κατά την σύνταξιν τού συμβολαίου τής παραχωρήσεως τής μονής τής Ύπεραγίας Θεοτόκου παρά τό Βενερατο εϊς την μονήν Ά πανωσήφη, εγινεν Επίσκοπος Αρκαδίας κατά τό Ό Γρηγόριος, περί τού δποίου έγινε λόγος εν σελ. 25. Τό πράγμα ούδέν έχει τό παράδοξον, αν ληφθή υπ δψιν α) δτι ή μονή τοΰ Άγ. Γεωργίου εύρίσκεται εντός των δρίων τής επισκοπικής περιφέρειας τοΰ Αρκαδίας καί εξηρ. τάτο, φυσικά, ώς ενοριακή Μονή87, άπ ευθείας από τον επίσκοπον τής επαρχίας ταύτης, β) δτι κατά τήν περίοδον τής Τουρκοκρατίας ή Μονή τοΰ Άπανωσήφη ήτο τό σπουδαιότερον πνευματικόν κέντρον δλοκλήρου τής κεντρικής καί απάνω Μεσαράς καί Ιστία τών πλέον εύπαιδεύτων κληρικών38, γνωστών διά τήν επιβολήν των καί σεβαστών, δχι μόνον από τους Χριστιανούς, αλλά καί από τούς * *7) "Αλλως τε καί αί Σταυροπηγιακοί Μοναί τής Κρήτης, διά Πατριαρχικής άποφάσεως, έκδοθείσης κατά τό 1769, έγένοντο ένοριακαί, υπαγόμενοι είς τόν κατά τόπους Επίσκοπον. Βλ. Διονυσίου τοϋ Ρεθΰμνης καί Αΰλοποτάμου. Άπάντησις είς Λόγον τοϋ Μητροπολίτου Κρήτης Εύμενίου, σ. 53, Άθήναι 1903, BS) Μόνον από των αρχών τοΰ 20οΰ αίώνος ή Μονή Άπανωσήφη ύπήχφη είς τήν δικαιοδοσίαν τοϋ Μητροπολίτου Κρήτης, άπό τόν όποιον έξαρταται τώρα. Ό ύπ άριθ. 276 Καταστατικός Νόμος τής έν Κρήτη Εκκλησίας, όρίζων είς 8 τάς επισκοπικός περιφερείας Κρήτης καί τά ό ρια έκάστης έξ αύτών, είς τό Ιον άρα-ρον του, προσαρτρ. είς τήν Μητρόπολιν, εκτός τών επαρχιών Πεδιάδος, Τεμένους καί Μαλεβυζίου καί έκ τής επαρχίας Μονοφατσίου τούς Δήμους Μεγάλης Βρύσης καί τέως Τεφελίου. Είς τήν περιοχήν τοϋ τ. δήμου Τεφελίου εύρίσκεται ή έν λόγφ Μονή.

70 64 Έμμ. Πετράκι Τούρκους και γ) δη και λόγφ των ευκολιών, τάς οποίας παρεΐχεν ή Μονή, ήτο τδ καταλληλότερον κέντρον πνευματικής εποπτείας και διοικήσεως ολοκλήρου τής επαρχίας Αρκαδίας89. Εις τό σημεΐον τοΰτο δεν κρίνομεν ασκοπον νά άναφέρωμεν σχετικός τινας πληροφορίας περί τοϋ ανωτέρω μνημονευθέντος Επισκόπου Αρκαδίας Ματθαίου Καρπαθίου, ενός εκ τών πρώτων Αρχιερέων αυτής επί τουρκοκρατίας. Καί τοΰτο διότι τας πληροφορίας ταυτας άρυόμεθα από πηγήν άγνωστον μέχρι τοϋδε από ιδιόχειρα αύτοΰ «ενθυμήματα» γραμμένα εις κενά εξώφυλλα παλαιού χειρογράφου τοϋ «Περί Μυστηρίων τής Εκκλησίας» συγγράματος τοϋ Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Συμεών τοϋ Νέου Θεολόγου 4. ΙΙαραθέτομεν ένταϋθα τα περισσότερον ενδιαφέροντα εκ τών ενθυμημάτων αυτών: «Εις τους,αχξε', Δεκεμβρίου... έτελειώθην Ιερεύς, διά χειρδς τον Θεοφιλέστατου και λογιοτάτου Επισκόπου κυρίου Άνθιμου, τής άγιωτάτης Επισκοπής 'Αρκαδίας, ημών δε αύθένιον καί δεσπότου, πολλά τά έτη». «1705, Οκτωβρίου 24, ήμερα Κυριακή. Έκοιμήθη ή δούλη τον Θεόν Άννα πρεσβντέρισσα, ή γυναίκα μου, εμοΰ Ματθαίον Ιερέως Καρπαθίου. Αιώνια αυτής ή μνήμη». Ιδού καί τό σπουδαιότερον, γραμμένον διά χειρός ενός εκ τών υιών του : «1736 εν μην'ι Νοεμβρίω, ήμερα Πέμπτη, μία ώρα νά ξημερώαη * 40 *9) Καί ή Βιάννος καί ιό Άλάγνι, επί τινα χρόνον, κι Η επί μακρότερον οί "Αγιοι Δέκα έχρημάτισαν έδρα τοϋ Αρκαδίας. Μόνον πρό δεκαετίας μετεφέρθη, ύπό τοϋ τότε Επισκόπου Αρκαδίας καί νΰν Μητροπολίτου Κρήτης Ευγενίου, εις Μοίρες, πολίχνην έξελισσομένην ραγδαίως, πρωτεύουσαν δέ ολοκλήρου τής Μεσαράς. 40) Διά τό ίδιον τό βιβλίον αυτό ό Ματθαίος σημειώνει εις εν έκ τών εξωφύλλων : 1696, Μαρτίου 9. Τό παρόν τυπικόν έγόραοα εγώ Ματθαίος ίερεΰς Καρπό~ 9ιος από τον εντιμότατου διδαοκάλον Γαβριήλ Βίδο και τον ήδιοκα ριάλια αργυρό, δύο και ό άλλοτριώοων αυτό, ανευ τής εμοΰ θελήσεως, εχέτω τας άρός τών 318 ίΐεοφόρων Πατέρων καί τοϋ χειροτονήααντος ήμας Άρχιερέως. Αμήν». Ό άναφερόμενος ένταϋθα Γαβριήλ Βίδος, ανήκει προφανώς εις τήν μεγά- λην καί γνωστήν έκ Λασηθίου οικογένειαν, τής οποίας γόνος ίδρυσε τήν έν τφ ώς άνω όροπεδίιρ μονήν Β ι δ ι α ν ή ν. (Βλ. Κωδ. Τουρκ. Άρχ. 'Ηρακλείου 6, σ. 24. Άριθ. Μειαφράσεως 451 τοϋ έτους 1671). Κλάδος τής οικογένειας τούτης εύρίσκεται είς τό χωρίον Άβδοϋ.

71 ΠΙΝ. Ζ. Είκ. 1. Άποψις ιοΰ εσωτερικού τής Μονής καί εις τό βάθος δεξιά τό νεκροταφεϊον αυτής. Είκ. 2. Τό Α μέρος τής αύλής τής Μονής καί τό όπισθεν μέρος ιοΰ ίεροΰ Ναού (βλ. σ. 81).

72 ΠΙΝ. Η'.. ϋψiί'\t Νάΐ«- «ί jv *tht 'ΤΨ.,9*(i^v ' >'?«ira/sis-i? H^A i φ ηΐ*β#5 i ΤδίΛί^β^Ι '**«'«*% - * _ fc fe Q^'«p <?»#»% '?M\ f»mi *.AMUAM'S^*** *«<*^*^4*4^ Είκ 1. Μικρογραφία ιοϋ Εύαγγβλισιοΰ Μάρκου εις ιόν χειρόγραφον κώδινα ιοϋ Ευαγγελίου (11ου οίώνος). (Ηλ. ο. 73) ΕΙκ. 2. Μικρογραφία τοΰ Εϋαγγελισιοΰ Λουκά εις ιόν χειρόγραφον κώδικα ιοϋ Ευαγγελίου (11ου αίώνος). (Βλ. σ. 73).

73 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 65 εχοιμήέλη ό μ * *κύριος Ματθαίος καί έπίσκοπος τής... αιώνια του ή μνήμη. Καί έχρημάτισεν ιερεΰς... χρόνους είκοσιτρεΐς καί άποκεις επηρέτησε... στον Αγ. Γεώργιον Απανωαήφη χρόνους δέκα καί απέκει... εις το Κάστρος μέσα Καί άπέκει τον έοηκώ'σαμεν καί έπήγαμεν είς τό αυτό Μοναστήριον καί τον έ&άψαμεν εις τον καιρόν του Πανιερωτάτου Μητροπολίτου κυρ Γερασίμου καί αυνετελέσΰη αύτοϋ όλοι χρόνοι εβδομήντα "». Η ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΠΑΡΑ ΤΟ ΒΕΝΕΡΑΤΟ Εις τον 25ον τόμον, σελ. 108 τοϋ Τουρκικού Αρχείου υπάρχει τό κάτωθι σπουδαίον έγγραφον τοΰ 1758 άπόφασις τοΰ 'Ιεροδικείου Ηρακλείου άφορών τήν παρά τό Βενεράτο μονήν τής Αγίας Θεοτόκου : «'Ο εν ένεργεία Μητροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος 44, υιός Γεωργίου, κάτοικος τής συνοικίας τοΰ τεμένους Ζονλφικάρ (=Άγ. Αικατερίνης) ένεφανίαθ η ενώπιον τοΰ ίεροΰ τούτου Συμβουλίου καί κατέ&εσεν, επί παρουσία τοϋ Με&οδίου Θαλασσινοΰ 4δ, υίοΰ ιοΰ Μανώλη, ηγουμένου 41) Το φύλλον είναι έφθαρμένον είς τό άνω δεξιά τμήμα του καί λείπουν άρκειαί λέξεις, τινές των οποίων εύκολα νοούνται έκ των συμφραζομένων. 4 ) Παράδοσις, σωζομένη παρά τή γνωστή έξ Άγ. Βασιλείου Βιάννου οικογένεια. Παπαϊωάννου, ή όποια κατάγεται άπό τόν Ματθαίον Καρπάθιον είς αυτήν ανήκει καί τό χειρόγραφον Τυπικόν περί τοΰ όποιου έγινε λόγος α νωτέρω αναφέρει ότι ουτος περί τό τέλος τοϋ βίου του έτυφλιόθη καί πρός θεραπείαν μετεκομίσθη είς τό Κάστρο (ώς έλέγετο τότε τό Ηράκλειον) όπου καί σπέθανε. 4 ) Διά τούς τυχόν άποροΰντας έκ των αναγνωστών, πώς ό Ματθαίος, ένίρ ήτο έγγαμος Ιερεΰς μέ παιδιά, έγινε καί Επίσκοπος, σημειοϋμεν α) ότι κατά τούς πρόίτους χρόνους τοϋ Χριστιανισμού οΐ Επίσκοποι ήδύναντο νά είναι καί έγγαμοι καί β) ότι καί μετά τήν έπικράτησιν τοΰ εθίμου επίσκοποι νά γίνωνται μόνον έκ μοναχών, επιτρέπεται είς τήν Ορθόδοξον Εκκλησίαν μας νά χειροτονηθή έπίσκοπος καί έγγαμος ίερεύς, αλλά μόνον μετά τόν θάνατον τής πρεσβυτέρας του, ώς είναι ή περίπτωσις τοΰ Ματθαίου. Είς τήν Ιδίαν περίπτωσιν εόρίσκετο καί δ πρό 40ετίας περίπου άποθανόιν ΙΙατριάρχης Ιεροσολύμων Δαμιανός, ώς καί ό κατά τό 1857 άποθανόιν Ιπίσκο- πος Πέτρας Δωρόθεος Διαμαντίδης, τοΰ όποιου απόγονοι ευρίσκονται καί σήμερον έν Ήρακλείφ. 44) Πρόκειται περί τοΰ Γερασίμου τοΰ Χίου ( ). Έλέγετο καί Ντσλαψής καί ήτο έν αρχή αρχιδιάκονος τοΰ Κρήτης. Κατόπιν έγινε καί Μητροπολίτης Κρήτης. Βλ. Έπετ. Έτ. Κρ. Σπ. 3', σ. 265, Έκκλ. Φάρος 1935, σελ. 86 καί Ε.Ε.Κ.Σ. Γ', σ **) Έγινε κατόπιν έπίσκοπος Αρκαδίας (1763). ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. 5

74 66 Έμμ. Πετράκι και διαχειριστοϋ τής μονής Άγ. Γεωργίου Έπανωσήφη, τά ακόλουθα: «'Ο προκάτοχός μας Μητροπολίτης Κρήτης Γεράσιμος, νίός Ίωάννον 4, είχεν είς τήν κατοχήν του εν τή επαρχία, Τεμένους και έν τή περιφερεία του χωρίου Βενεράτου, έν τη τοπο&εσία Απόλλωνα, ακίνητα ανήκοντα είς την μονήν Αγίας Θεοτόκου, ατινα μετεβίβασεν είς εμέ, και τά όποια σύμφωνα με το ιερόν Βεράτιον, εύρίσκονται σήμερον είς την κατοχήν μου.» Επειδή όμως, λόγφ παρελεύσεως πολλοΰ χρόνου, ή έν λόγφ μονή ήρειπώ&η και δέν υπάρχουν ανάλογοι διά τήν έπιδιόρ&ωσίν της πόροι, αφιεροί πάντα τά ακίνητα αυτής, μετά τών τεσσάρων οίκημάτων και τής κρεββατίνας, κειμένων έν τή αυλή τής Μονής, είς τον ώς εϊρηται Με&όδιον Θαλασσινόν, διά τούς πτωχούς τής μονής Άγ. Γεωργίου Έπανωσήφη, διά χειρός τοΰ αντιπροσώπου του Τερζή Δηαήτρη Φό για, υίοϋ Νικολάου, υπό τον όρον όπως άναλάβουν τήν έπιδιόρ&ωσιν καί έπαναφοράν τής Μονής είς τήν προηγουμένην της κατάατααιν, νά έπιμελοϋνται τά ακίνητα καί τά έσοδα τής Μονής μετά προσοχής καί νά μήν κατασπαταλώνται ταϋτα, νά γίνουν δέ πάλιν τά ακίνητα παραγωγικά, και νά παραδίδουν είς τον έκάστοτε Μητροπολίτην Κρήτης οί ηγούμενοι τής μονής Έπανωσήφη δέκα δκάδες καθαρόν έλαιόλαδον. ν Πάντα ταϋτα έγένοντο αποδεκτά υπό τοϋ ήγουμένου τής Μονής καί συνετάχίλη το παρόν Ιουλίου 16 τοϋ 1758». Έκ τής κτηματικής περιουσίας τής Μονής ταύτης όσον μέρος έ- μεινεν είς τήν κυριότητα τοϋ Άπανωσήφη, μετά την διάθεσιν τών 3/5 τής μοναστηριακής περιουσίας είς τό Ταμεΐον Έφεδρων 'Ηρακλείου, έχει ήδη έκποιηθή είς χωρικούς τοΰ Βενεράτου υπό τοϋ Οργανισμού Διοικήσεως Εκκλησιαστικής Περιουσίας (ΟΔΕΠ). Επίσης έχει εκ ποιηθή κατά τό πλεΐστον καί τό είς τό Ταμεΐον Έφ. Πολεμιστών Ηρακλείου άναλογήσαν ποσοστόν. Ή εκκλησία τής Θεοτόκου καί τά περί αυτήν ερειπωμένα κιίσματα παρεχωρήθησαν εις την κοινότητα Βενεράτου. ΕΞΕΛΙΞΙΣ ΤΟΥ ΑΠΑΝΩΣΗΦΗ 'Η πρόοδος τής Μονής είς ηθικόν καί πνευματικόν πλούτον, ό ό ποιος συνοδεύεται καί από υλικόν τοιοΰτον, συνεχίζεται ραγδαίως καί άπροσκόπτως, καθόσον άπομακρυνόμεθα από την περίοδον τών αγώνων διά την κατάκτησιν τής Κρήτης υπό τών Τούρκων. Ή έμπέδωσις τής τουρκικής κυριαρχίας καί τό στρογγυλοκάθισμα τής ασιατικής βαρ- * ) Πρόκειται περί τοΰ άλλοτε Μητροπολίτου Λιτίτσης Γερασίμου, καταγο μένου έκ Βενεράτου

75 Ό "Αγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 67 βαρότητος εις την ράχην τών ραγιάδων έχει ώς φυσικόν επακόλουθον την περί τά θρησκευτικά σύμβολα συσπείρωσιν τών 'Ελληνορθόδοξων Χριστιανών, οί όποιοι μόνον εις αυτά ευρίσκουν, παρηγοριάν διό τά δεινά της δουλείας, αλλά και ελπίδα άναστάσεως. "Εν εκ τών περισσότερον τιμωμένων τοιούτων συμβόλων δγ ολόκληρον την κεντρικήν Κρήτην καί ιδίως την νοτίαν πλευράν αυτής γίνεται ή Μονή τοΰ 'Αγ Γεωργίου τοΰ Άπανωσήφη. Τά εις τό προσκύνημα τοϋτο συντελούμενα θαύματα, τά όποια πολλαπλασιάζοντας καί, φυσικά, ευρύτερα διαλσλοϋντοι, καθόσον αυξάνει τοΰ κόσμου ή εμπιστοσύνη καί ή προς αυτό πίσιις, ώς μαγνήτης ισχυρός τής θείας δυνάμεως, προσελκύουν ολοένα καί περισσοτέρων ανθρώπων τήν εύλάβειαν. Πολλοί εγκαταλείπουν τά εγκόσμια καί γίνονται μοναχοί. "Αλλοι αφιερώνουν κινητά καί ακίνητα εις τόν Αγιον καί είναι τόσα τά άφιερούμενα ζφα, λέγει ή «Διήγησις», ώστε δεν «έχουοιν ανάγκην νά άγοράζοναιν εξ αυτών οΐ δαυλοί του (= οί μοναχοί), άλλα μάλιστα νά πωλώσιν. Και προς τούτοις έκαστος ας παρατήρηση είς την εικόνα τοϋ 'Αγίου τά ασημικά όπου κρέμονται : χεΐρες, πόδες, δφ&αλμοί, κεφαλές, σώματα ολόκληρα και μορφαί τετραπόδων, διαφόρων ειδών. Άπ αυτά ημπορεϊ ό κά&ε περίεργος νά έννοήση ενα τι ολίγον εκ τών θαυμάτων αύτοϋ». Αλλά καί τά άφιερούμενα είς διάφορα μέρη καί εκτός τής Κρήτης ακόμη47 ακίνητα, πού άπετέλεσαν, μαζί μέ τά διά τών εισοδημάτων τής Μονής αγοραζόμενα, τά τόσα καί τόσα εξωτερικά (μακράν τής περιοχής τής Μονής) μετόχια τοϋ Άπανωσήφη, δεν είναι ολίγα. Πρέπει δμως νά σημειωθή ενταύθα, δτι, παραλλήλως προς τήν ευσέβειαν τών χριστιανών, υπάρχει καί άλλο ελατήριον, διά τήν άφιέρωσιν πολλών ακινήτων είς τόν Άπανωσήφη καί γενικώς είς τά Μοναστήρια τής Κρήτης κατά τήν εποχήν αυτήν: Πολλά, πάρα πολλά από τά κτήματα αυτά αφιερώνονται εις τάς Μονάς, διά νά σωθούν από τήν άρπακτικήν βουλιμίαν τών γενιτσάρων καί τών μπέηδων. "Ο,τι ήρεσκεν εις τόν Τούρκον καί εξήπτε τήν επιθυμίαν του νά τό άποκτήση, εξευρίσκετο πάντοτε τρόπος νά τό στερηθή ό ραγιάς, ό όποιος αν ήρνεΐτο, έγνώριζεν, ότι έκινδύνευε καί ή ζωή του. "Αν όμως άφιερώνοντο είς ευαγές ίδρυμα : ναούς, μονάς κ.τ.λ. έγίνοντο δηλ. βακουφικά εσώζοντο,β. Οί Τούρκοι, παρ όλους τούς νόμους καί τά λεγόμενα καταχρηστικώς προνόμια τών Χριστιανών, αδιαφορούσαν (καί * ) "Οπως τό μετόχιον Άϊδινίου. ) Βλ. «Κρητικά Χρονικά», Θ', ο. 232, ύποσημείωσις 9,

76 68 Έμμ. Πετράκι άδιΰφοροΰν) καί διά τήν ζωήν και διά την αθλιότητα τών γκιαούρηδων, προκειμένου νά παχυνιθοΰν αυτοί49. Την προς την μονήν τοΰ Άπανωσήφη συρροήν κινητών ίδίφ αφιερωμάτων, ηύνόησε κάπως και ό σεβασμός ή δ φόβος διά τήν θαυματουργικήν δύναμιν τοΰ 'Αγίου καί αυτών τών τούρκων τοΰ Μονοφατσίου αρνησίθρησκων κατά το πλειστον. Ούτοι, εκτός τοΰ δτι ΰφίσταντο ψυχολογικώς τήν επίδρασιν τοΰ χριστιανικοΰ περιβάλλοντος, μέσα είς τό όποιον ζοΰν, κάτι διατηρούν ακόμη εις τήν ψυχήν των από τήν προ τής εκμουσουλμανίσεώς των εποχήν. "Αλλο ζήτημα είναι τό πώς εΰρισκον τρόπον νά συμβιβάζουν τα ασυμβίβαστα: τήν αποκλειστικότητα τοΰ μουσουλμανικού φανατισμού των και τον σεβασμόν προς τό αλλόθρησκον. "Αλλως τε ή εΰλάβεια αυτή ή δ φόβος Τούρκων τινων προς τον "Αγιον Γεώργιον τοΰ Άπανωσήφη δεν είχεν ούτε έκτασιν ούτε έντασιν τοιαύτην, ώστε νά δύναται νά άντισταθή εις τον πειρασμόν τής διαρπαγής τοΰ είς τήν Μονήν συσσωρευμένου πλούτου, μόλις θά παρουσιάζετο ή προς τοΰτο ευκαιρία. Τοιαύτας δέ ευκαιρίας άπετέλουν αί επαναστάσεις τών Χριστιανών εναντίον τών κατακτητών Τούρκων. Πρώτη μεταξύ αυτών ήτο ή κατά τό 1770 εκραγείσα έπανάστασις τοΰ Δασκαλογιάννη. Παρ5 δλον δτι δεν έξετάθη πολύ πέραν τών Σφακίων, δμως ή έξ αυτής αναταραχή δεν ά'φηκεν άνεπηρέαστον όλόκληρον τήν Νήσον. Καί οί μοναχοί τοΰ Άπανωσήφη πάντως ήσθάνθησαν απειλητικός ιάς διαθέσεις τών Τούρκων τής περιοχής και φαίνεται, δτι μερικοί τουλάχιστον εξ αυτών άπεμακρύνθησαν προσωρινούς καί επανήλθαν μόνον μετά την τραγικήν καταστολήν τής άτυχούς αυτής, τοπικής μάλλον, έξεγέρσεως. Άν έγινε διαρπαγή, ώς είναι πιθανόν, τών έν τή Μονή άποθηκευμένων γεννημάτων δεν γνωρίζομεν. Πάντως βλάβη αυτής σημαντική δεν συνέβη τότε, διότι ακριβώς κατά τό τέλος τοΰ 18ου αίώνος ή Μονή Άπανωσήφη παρουσιάζει τήν μεγαλυτέραν αυτής ακμήν δχι μόνον εις υλικόν πλούτον αλλά καί είς πνευματικήν άνθησιν50. Μεταξύ τών μοναχών της καταλέγονται αρκετοί εύπαίδευτοι καί σοφοί άν- * * ) 49) Τό βάθος τής ψυχής των είς τό θέμα αύτό χαρακτηριστικότατα εκφράζει ή εξής παροιμία των: «Ίκί γκιαοΰρ μπόκ γιέμεδεν, όσμανλή πιλόφ γιεμες». Ήτοι : «Άν δέν φάνε λάσπη δυά γκιαούρηδες ό όσμανλής (ένας τοΰρκος) δέν τρώει πιλάφι. * ) *0 Σαβαρύ, ό όποιος έπεσκέφθη τό Μοναστήρι κατά 1779, άν καί όχι ανεπηρέαστος άπό τήν προκατάληψιν ενός καθολικού, απέναντι ορθοδόξων, παρέχει τήν εξής είκόνα_ τού Άπανωσήφη : «01 καλόγηροι τού Άγ. Γεωργίου Ιναι κάτοχοι τεραστίων έκτάσεων γης, όπου συντηρούν μεγάλα κοπάδια. Πα

77 Ό Άγιος Γεώργιος 6 Άπαντοσήφης δρες, ασχολούμενοι μέ επιτυχίαν και εις τον άπαρτισμόν ατομικών βιβλιοθηκών και εις την καλλιτεχνίαν και εις τήν επιτυχή σύνθεσιν εκκλησιαστικών ύμνων. Δείγμα λαμπρόν τής τοιαύτης εν τή Μονή πνευματικής άνθήσιως αποτελεί, διασωθείς μέχρις ημών, χειρόγραφος καλλιτεχνικός χαρτφο; κώδιξ εξαιρετικής σπουδαιόιητος. *0 κώδιξ οΰτος, δερματόδετος επί σανίδος πάχους 0,005 μ. (ελλιπούς κατά τό ήμισυ εις τό δεύτερον εξώφυλλον) άποτελεΐται από 70 σελίδας παχέος μάλλον στιλπνού χάρτου λευκού, διασιάσεων 25 X 16, Τά δύο πρώτα φύλλα είναι κενά, ενώ εις τό τέλος έχουν προστεθή, προφανώς μεταγενεστέρους, δύο φύλλα κυανωπού χάρτου, επί τών οποίων έχουν γραφή διά χειρός τού γνωστού από τήν «Διήγησιν» Ίεροδιακόνου Ιακώβου Μακαριστάρια τού Μεγαλομάρτυρας Γεωργίου, περί τών οποίων ϋγινεν ήδη λόγος. Τό περιεχόμενον τού κώδικος ιΐναι: α) Μικρός εσπερινός (σελ. δ - 7). β) Μικρογραφία τού 'Αγίου διά πολυχρώμου μελάνης, Ιξαιρέτου τέχνης καί κάτωθεν αυτής ή χρονολογία 1794, ως καί ή αιτία και ό σκοπός τής δλης βίβλου (σελίς 8). γ) Πλήρης ακολουθία (Μέγ ις εσπερινός, ό'ρθρος, λειτουργία) διά τήν εορτήν τής 3 Νοεμβρίου, ημέραν τής ανακομιδής τού λειψάνου τού Μεγαλομάρτυρας Γεωργίου, ήτις είχε καθιερωθή ως δευτέρα επίσημος πανήγυρις τής Μονής Άπανωσήφη, εορταζομένη μέ τήν αυτήν λαμπρότητα ως καί ή 23 Απριλίου (σελ. 9-50). ράγουν σίτον, κριθήν, κρασί, λάδι κηρόν καί άφθονο μέλι. Οί Τούρκοι τούς τάφηκαν υπό τόν όρον (σ. σ. πού τό εύρήκεν ό Σ. ;) νά παρέχουν φιλοξενίαν εις όλους τούς ταξειδιώτας. Τήν παρέχουν συνήθως μέ αρκετήν προθυμίαν. Οί ταξειδιώται καί τά ζψά των ευρίσκουν εκεί στέγην καί τροφήν. Τ ά ίδρυμα τ* αυτά είναι πολύτιμα σ έ'να τόπον, πού δέν έχει ούτε ξενώνας ούτε ξενοδοχεία. Χωρίς τό άσυλον αύτό ό ταξειδιώτης θάταν υποχρεωμένος νά κουβαλή σημαντικός άποσκευάς καί όλα τά χρειώδη διά τήν ζωήν. Οί καλόγηροι αυτοί καλλιεργούν μόνοι των τούς αγρούς των καί τήν ευμάρειάν των τήν οφείλουν εις τήν εργασίαν των. Μάς παρέθηκαν μεγαλοπρεπέστατσν γεΰ μα. Τό κέντρον άπετέλει γουρουνάκι τού γάλακτος ψητό. Γύρω απ αύτό έξαίρετον αρνί, περιστεράκια καί όρνιθόπουλα. ΙΙιάτα γεμάτα άπό ρόγδια, «μύγδαλα, σταφύλια, φρέσκες έλιές καί μέλι έκαλυπταν τό τραπέζι. Τό μέλι αύτό, διάφανο σάν τό κρύσταλλο ήταν νοστιμώτατον, άρωματώδες σάν τά άνθη καί λεπτό σάν τά εκλεκτότερα γλυκά, έγαργάλιζε μαζί μέ τή γεύοιν καί τήν όσφρη σιν....τό δέ κραοί τό άσπρο, τό κόκκινο, τά πορτοκολλί έδέχθησαν τό ένα μετά τό άλλο τό έγκόιμιά μας». Μ. Savary, Lettres sur la Gr0ce (Paris 1788) σ

78 70 Έμμ. Πετράκι δ) Μακαριστάρια εις τόν "Αγ. Γεώργιον, κατά τάς τρεις στάσεις των επιταφίων θρήνων (σελ ). ε) Ευλογητάρια και μεγαλυνάρια τοΰ 'Αγίου (σελ ). Ή ακολουθία, περί τής οποίας ενταύθα ό λόγος, δεν είναι ή συνήθης εις τό Μηναΐον περιεχομένη διά την 3 Νοεμβρίου, άλλα πολύ έκτενεστέρα καί πληρέστερα, πλουτισμένη μέ τροπάρια καί δοξαστικά, είδικώς διά τόν 'Άγιον Γεώργιον τοΰ Άπανωσήφη συντεθειμένα, δυνάμενα δέ να παραβληθούν μέ τά ανάλογα αριστουργήματα τής κλασικής εκκλησιαστικής ποιήσεως. Ό καλλιτέχνης τοΰ δλου χειρογράφου αποκαλύπτεται εις τό τέλος αυτού διά τών εξής: Έτελειώθη ή παρούσα βίβλος υπό εντελούς Γεωργίου Γοννάλε τοΰ Κρητός, κατά μήνα Ιούλιον. Έτος σωτήριον αφ\δ'. Ό δέ προορισμός τής «βίβλου» εκτίθεται εντός ωραίου πλαισίου κάτωθεν τής μικρογραφίας τοΰ 'Αγίου τής 8ης σελίδος ως ακολούθως: «'/i παρούσα ακολουθία τον Μεγαλομάρτνρος Γεωργίου, ήτις έν τώ Μηναίφ ονσα μικτή, κατά την 3 τον Νοεμβρίου, μετά τών τριών Μαρτύρων (σ. σ. Άκεψιμά, Άειθαλά καί Ίωσήρ), προς τό είναι μόνην καί χωριστήν την τον Άγιου ακολουθίαν, διά την ευλάβειαν και πόθον τών ευσεβών προς τόν Αγιον, όπου θέλονσι νά εορτάζωσι λαμπρώς τον Άγιου την μνήμην και κατ' αυτήν τήν ημέραν έν τή γ1 τον Νοεμβρίου, καθά καί έν τή κγ' τοΰ Απριλίου τούτον χάριν, επιστασία, και έπιμελεία τον πανοαιωτάτου κυρίου Διονυσίου, καθηγουμένου τής ιερας Μονής τον Άπανωσήφη, έγένετο καί καλλιγραφεΐσα άπεστάλθη τή θεοφρουρήτω πόλει Σαύρνη, χάριν τών έν αυτή οίκούντων Χριστιανών, έν τφ Μετοχίω τής αυτής ίερας Μονής τοΰ Άπανωσήφη». 'Η δλη ακολουθία θά έπρεπεν ίσως νά δημοσιευθή ενταύθα ολόκληρος αλλά διά νά μη μηκύνεται υπέρ τό δέον ή παρούσα, θά περιορισθώμεν νά παραθέσωμεν μερικά δείγματα καί τής αξίας τής δλης συνθέσεως καί τής σημασίας τήν οποίαν έχει, ως άπόδειξις τής έν τή Μονή πνευματικής ζωής, κατά τούς προ τής έπαναστάσεως τού 1821 χρόνους61. Καί πρώτον τό δοξαστικόν τών αίνων ποίημα Συνεσίου τοΰ Κρητός, ως ρητώς σημειούται εις τό χειρόγραφον. **) **) Παραδόξως δ Sieber, δ οποίος έπεσκέψθη τήν Κρήτην κατά τό 1817 δέν αναφέρει παρά τό όνομα μόνον τής Μονής καί μάλιστα μεταξύ τών μικρότερων τοιούτων τής Νήσου. Πιθανώς λοιπόν δέν τήν Ιπεσκέφθη. (Βλ. Sieber, Reise nach d. Insel Kreta, τ. 2, σ. 122).

79 'b Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 71 Δόξα, τηχος πλ. δ. «Τών μαρτυρικών αγώνων σου τά παλαίσματα, Γεώργιε παμμακάριστε, γλώσσα βρόιειος εξιστορεί) ον δυνήσεται. Τδ γάρ γεηρδν τής φνοεως άρνησάμενος, εν ταΐς βασάνοις προθύμως εχώρησας, τφ φίλτρτρ κεντούμενος τοΰ Θεανθρώπου Λόγου, και προς αυτόν άνατεινόμενος έχαιρες. Των βασάνων δλιγωρών, τής αφθαρσίας επιθυβών την τυραννικήν ωμότητα καταβέβληκας' πυρ καί ξίφος καί μαστίγων δριμντητας εις ονδέν λογιζόμενος. Διό άγγέλονς έξέπληξας τή καρτερία τών πόνων σου. 0ΐ καί στεφάνους πλέξαντες ουρανίους, την μαρτυρικήν σου κατέ στεφον κορυφήν, τή δεξιά τοΰ Ύψίατου διδόιτενοι. ΤΩ καί νυν παρίστασαι, άπλέτω φωτί καί θεϊκώ κατανγαζόμένος. Τροπαιοφόρε ένδοξε καί εν μάρτυσι μέγιστε, λαμπροπυρσόμορφε άστήρ, μή παρίδης την σέ γεραίρουααν Μονήν. Επί σοί γάρ Κρήτη μεγαλαυχεί καί σέ προστάτην έπίσταται. Εν τώ σω ναφ σέ εύφημονσα πρέσβνν προβάλλεται. Πρέσβευε υπέρ ημών καί εκ κινδύνων καί θλίψεων ημάς έλευθέρωσον, τους πόθω έκτελονντας την παναέβαστόν σου πανήγυριν» 52. Αλλ ιδού και όίλλα τινά εκ τών ποιημάτων τής «Ακολουθίας» ε ιδικώς διά τον "Αγιον Γεώργιον τοΰ Άπανωσήφη στιχουργημένα : «Τους Ισμαηλίτας νπόταξον, θεόφρον, ποσί τών Ορθοδόξων.»Αιχμαλώτους ρϋσαι, Γεώργιε, καί σώσον τους σέ άνενφημοϋντας.»τόν ηγούμενόν σου ρύου παντός κινδύνου, Γεώργιε τριαμάκαρ. ν>'τήν άδελφότητά σου, Γεώργιε παμμάκαρ, φύλαττε είς αιώνας». Και μεγαλυνάρια προς: «την τιμιωτέραν...» «Δεϋτε ενφημήσωμεν οι πιστοί εν ψαλμοϊς καί ϋμνοις, εν καρδία είλικρινεΐ τον έκ Παλαιστίνης έκλάμψαντα εν Κρήτη Γεώργιον τον ίλεΐον καί παμμακάριστον». «Δεύτε πάντες άαωμεν οι πιστοί εν ψαλμοϊς καί ϋτινοις καί κραυγάσωμεν εν χαρά δώμεν δόξαν, αίνον καί ύμνον τώ Άγίω, τώ λάμψαντι εν Κρήτη νϋν εν τοϊς θαύμασιν». Αλλά καί ιστορικά! πληροφορίαι, τάς οποίας έκ τοΰ κώδικος τούτου άρυόμεθα, είναι ανάγκη νά ύπογραμμισθοΰν. Καί κατά πρώτον λόγον δ ποιητής τοΰ παρατεθέντος δοξαστικού, πιθανώτατα δέ και ί!ι) Άν ιό παρόν δοξαστικόν έγράφη καιά σιίχους,ώς οί βυζαντινοί ύμνο- γράφοι συνήδ-ιζον, ή καταλογάδην δεν γνωρίζομεν. Τό δεύτερον μάς (ραίνεται πιθανώτερον.

80 72 Έμμ. Π aiyfijti των λοιπών έν τή «Ακολουθία» περιεχομένων πρωτοτύπων και είδικώς εις την Μονήν τοϋ Άπανωσήφη άναφερομένων ύμνων, ό Συνέσιος, ποιος είναι ; Έπ'ι τοϋ παρόντος δεν γνωρίζομεν. Αναμφισβήτητα δυνατός διανοούμενος, ώς έκ τού παρόντος έργου του αποκαλύπτεται, ήτο γνωστός ως τοιοΰτος εις τούς συγχρόνους του, ως δεικνύει τό συνοδευτικόν τοϋ ονόματος του : Συνέσιος ό Κ ρ ή ς. Ούτε δ ίδιος θά έτόλμα νά τό μεταχειρισθή ούτε οί άλλοι θά τοϋ τό άνεγνώριζον, αν δεν αντιπροσώπευε την πραγματικήν αξίαν, τήν οποίαν προϋποθέτει. Μέ τό αυτό συνοδευτικόν παρουσιάζεται τό όνομά του και είς ευαρίθμους τόμους βιβλίων, σωζομένους εις τήν Δημοτικήν μας Βιβλιοθήκην και προερχομένους έκ τής ατομικής του Βιβλιοθήκης: Έπ αυτών σημειοΰται : «Και τούτο εκ τών ΣυνεσΙου τοϋ Κρητός» ss. Έλπίζομεν ότι ή έπισήμανσις τοϋ άνδρός, είς τήν προσοχήν τών περί τάς ΐστορικάς έρευνας άσχολουμένων, δεν θά βραδύνη νά μάς δώση περισσότερός πληροφορίας περί τής ζωής καί τής δράσεως αύτοϋ. Τό αυτό συνοδευτικόν «δ Κρής» παραθέτει εις τό όνομά του καί δ άντιγραφεύς τής «Ακολουθίας» Γεώργιος Γουνάλε. Τοϋτο σημαίνει ότι καί αύτοϋ ή καλλιτεχνική αξία καί γνωστή ήτο καί έξετιμάτο υπό τών συγχρόνων του, όσον καί αν παραμένει δι ήμάς άγνωστος άλλοθεν. Αλλά καί τοϋ κατά τό 1794 ηγουμένου τής Μονής Διονυσίου ή προσωπικότης, ώς ύποστηρικτοΰ ενθέρμου τών περί τά γράμματα καί τήν καλλιτεχνίαν διακρινομένων, δεν ήτο τυχαία... Καί τίς οιδε πόσων άλλων σπουδαίων άνδρών τών προεπαναστατικών χρόνων τά ίχνη έχάθησαν, λόγφ τής συστηματικής κατά τήν διάρκειαν τής Μεγάλης Έπαναστάσεως καταστροφής υπό τών Τούρκων τών ελληνικών μοναστηρίων τής μόνης αυτής κιβωτοϋ διαφυλάξεως τών Ιερών καί όσιων τής φυλής μας κατά τούς χρόνους εκείνους. ΤΟ ΕΝ ΑΪΔ1ΝΙΩ ΜΕΤΟΧΙΟΝ Αλλά καί ή έν τφ προλόγιρ τής «Ακολουθίας» δήλωσις, ότι «χαλ- λιγραφεϊσα &πεστάλ&η zfj ΰεοφρονρήτφ πόλει Σμνρντ], χάριν τών εν 5 5 ) Περί τοϋ Συνεσίου τούτου βλ. περ. «Παρνασσός» τόμ. 10ος, σελ. 238, Πρβλ. «Κρητικά Χρονικά» τ. Δ", σ. 25, όποσ. 8. Ό Pasliley (τ. 1, σ. 169) αναφέρει Συνέσιον υπό τάς εξής συνθηκας : Φιλοξενούμενος είς τήν οικίαν Δημητρίου τινός είς τό Μ. Κάστρο, ήρωτήίΐη ύπ αύτοϋ αν είχε μελετήσει καί τόν Συνέσιον. *0 Ρ. νομίζει, δτι ό Δημήτριος έρωτών εχει όπ δψιν του τόν γνωστόν συγγραφέα καί Επίσκοπον Κυρήνης Συνέσιον. Πιάανώτερον δμως νομίζομεν, δτι ή έρώτησις άφεώρα είς τόν πρό ολίγων τότε δεκαετηρίδων ζήσαντα λόγιον μοναχόν τοϋ Άπανωσήφη, τοϋ οποίου ή αδρά προσωπικότης διετήρει «κόμη τήν έπίδρασίν της είς τήν κοινωνίαν τοϋ Κάστρου.

81 Ό Άγιος Γεώργιος δ Άπανωσήφης 73 αυτή οϊκονντων χριστιανών, εν τφ μετοχίω τής αυτής I ε ρ α ς Μονής τοΰ Άπανο)σήφη» είναι πολύτιμος πληροφορία. Τό μετόχιον, περί τοΰ οποίου γίνεται λόγος ενταύθα καί προς τό όποιον εστάλη αυτό τοΰτο τό χειρόγραφον, τό όποιον έχομεν ύ π όψιν μας, είναι τό εν Άϊδινίφ τής Μ. Ασίας γνωστόν μετόχιον τής Μονής. Περί αύτοΰ είναι ανάγκη να σημειωθούν ενταύθα ολίγα τινά, προτού να ίστορηθή ή περιπέτεια τής επιστροφής τοΰ χειρογράφου είς την αφετηρίαν του. Από Χριστιανούς, μεταναστεύσαντας εις Μ. Ασίαν, προς άναζήτησιν καλυτέρας τύχης, είτε και φυγάδας, διωκόμενους υπό τής τουρκικής εξουσίας καί καταφευγοντας εκεί διά τό άσφαλέστερον, ή καί από Τούρκους τής Κρήτης έχοντας συγγενείς είς την Ανατολήν ή δι άλλους λόγους ταξειδευοντας, έγινεν έκεΐ γνωστή ή Μονή τοΰ Απανωσήφη καί ό θαυματουργός προστάτης της Άγιος Γεώργιος. Ευσεβής δε τις χριστιανός είς τό Άίδίνιον άφιέρωσεν εις τήν Μονήν ακίνητόν του προσοδοφόρον (χάνι) εντός τής πόλεως ευρισκόμενον, εις τό όποιον άνηγέρθη αμέσως κσί έκκλησίδιον επ όνόματι τοΰ Άγ. Γεωργίου, άγνωστον πότε ακριβώς. Έκτοτε τό Μετόχιον τοΰτο έχρησιμοποιείτο είς μεγάλην κλίμακα καί ως σταθμός τών προς τούς Αγίους Τόπους προσκυνητών (χατζήδων). Αφιερώματα δε πολύτιμα καί δώρα, τινά τών οποίων φυλάσσονται ακόμη είς τον Άπανωσήφη, έχουν τήν προέλευσίν των από τό έν λόγφ Μετόχιον. Μεταξύ αυτών καί χειρόγραφος κώδιξ τοΰ Ευαγγελίου, επί λεπτής περγαμηνής μικροΰ σχήματος, μέ άρίστης τέχνης μικρογραφίας τών Ευαγγελιστών (λείπει μαζί μέ τάς πρώτας σελίδας τοΰ χειρογράφου ή μικρογραφία τοΰ Εύαγγελιστοΰ Ματθαίου). Είναι «τετραβάγγελον» διηρημένον κατά περικοπάς, γραμμένον δέ μέ μικράν γραφήν, πιθανώτατα δχι μεταγενέστερον τοΰ 11» αίώνος.**) **) Κατά τό 1913 μας έγινε λόγος καί περί άλλου χειρογράφου επί περγαμηνής κώδικος, μέ χρυσά κεφαλαία γράμματα, προφανώς άρχαιοτέρας εποχής καί σπουδαιοτέρας σημασίας, ό όποιος έφυλάσσετο είς τήν Βιβλιοθήκην τής Μονής, άλλ έξηφανίσθη έξ αυτής πρό εικοσαετίας μυστήρια)" δώς. Άνεφέροντο μάλιστα καί δύο πρόσωπα πρός τά όποια έστρέφοντο αί ΰπόνοιαι διά τήν έξαφάνισίν του. Κατά τήν ιδίαν πηγήν, τό νΰν ευρισκόμενον είς τήν Μονήν «Τετραβάγγελον» θά είναι άντίγραφον τοΰ ώς άνω παλαιοτέρου, διά τό δποΐον (παλαιότερον) Άγγλος αρχαιολόγος επί τής Ήγουμενείας τοΰ Παναρέτου Μαργαρίτου (1905) προσέφερε, διά νά τό άγοράση, 1000 χρυσάς λίρας. Επειδή ούτε ό Ξανθουδίδης (ό όποιος θά τό εβλεπεν άν ευρίσκετο είς τήν Βιβλιοθήκην) αναφέρει τίποτε, οΰτε δ γέρων ιερομόναχος Τίτος Βαρελτζάκης γράφει τι σχετικόν είς τά Σημειώματά του, οΰτε κανείς άλλος, έκ τών έν τή Μονή ζώντων σήμερον, είδε τόν κώδικα τούτον, ΰποθέτομεν, ότι πρόκειται μάλ-

82 74 Έμμ. Πβτράκι Άλλα κειμήλια, τής αυτής πιχθανώτατα προελεΰσιως, υπάρχοντα και σήμερον εις την Μονήν είναι: 1) Εΰαγγέλιον, εκδόσεως Βενετίας τοΰ 1776 ('αψος-') μέ καλύμματα έξωτερικώς εξ άργΰρου καί επί τής ράχεως τήν επιγραφήν: «Διά ουνδρομής και δαπάνης τον εν Ιερομονάχοις Γερβασίου προσκννητοΰ τοΰ 'Αγ. Γεωργίου τοΰ Άπανωσήφη. 1795». 2) Άλλο Εΰαγγέλιον (εκδόσεως Βενετίας 1801) επίσης άργυρόδετον μέ τήν επιγραφήν : «Καί τάδε Κοσμά Ιερομονάχου Έπανωαηφίτου τοΰ Κρητός 1818» 55. 3) Σταυρός άργυρόδετος μέ ξυλόγλυπτους παραστάσεις εις τά πτερύγια καί τό στέλεχος, μέ κατεστραμμένην τήν κοχλίωσιν μετά τής βάσεως, έπΐ τής όποιας άναγινώσκεται ή επιγραφή : «Τό παρόν υπάρχει Διονυσίου Καθηγουμένου,αωζ' (1807)» 6,1. 4) Σταυρός βαρύτιμος υψους 0,30 μ. μέ ξυλόγλυπτους παραστάσεις, μέ κατασκευήν έκ χρυσοΰ (τσιφτίχ - φιλιγκράμ) άρίστης τέχνης, μέ σμαράγδους εις τά άκρα τών πτερυγίων καί εϊς τήν κορυφήν (τώρα λείπει ό τής κορυφής) ως καί μαργαρίτας επτά μεγάλους καί ισαρίθμους μικρούς είναι ίσως τό πολυτιμότερον άντικείμενον τοΰ σκευοφυλακίου τής Μονής, μετά τά δυο φελόνια, περί ών κατωτέρα). δ) Άλλος Σταυρός υψους 0,35 μ. μέ ξυλόγλυπτους παραστάσεις τών Παθών καί πολυτίμους λίθους εις τά λεπτότατα έκ χρυσού καί άργΰρου πλέγματα καί ήμιπολΰτιμον υπέρυθρον λίθον μεγέθους μικρού λεπτοκαρΰου εις τήν κορυφήν. 6) "Ενας Σταυρός μέ ξυλόγλυπτους επίσης παραστάσεις καί είργασμένος μέ χρυσόν λεπτοτάτης τέχνης, έχει διασκευασθή (δι άφαιρέσεως τής βάσεως καί προσθήκης στέμματος) προ πεντηκονταετίας καί πλέον υπό ηγουμένου τής Μονής, χρησιμοποιούντος αυτόν ως έγκόλπιον εις τάς τελετάς. 7) Φελόνιον χειροκέντητον μέ πολΰχρωμον μέταξαν καί παραστάσεις ανατολικής έπιδράσεως (Βούδαι, δράκοντες, πτηνά) άρίστης Βυζαντινής τέχνης. * 65 λον περί παρεξηγήσεως, πού έχει σχέσιν μέ πολαιοτέρας ένδοοικογενειακάς έν τή Μονή αντιζηλίας. 65) Τό έν έκ τών δύο τούιων Ευαγγελίων (έκ τών 4 πού είχαν παραδοθή διά τόν αγώνα κατά τήν έπανάστασιν τοΰ 1821) είναι πιθανώτατσ έκεϊνο, τό όποιον εϊς έκ τών αδελφών τής Μονής Οστερ από πολύν καιρόν, τυχαίως άνε. κάλυψεν εις Αθήνας έκτεθειμένον πρός πώλησιν, τό ήγόρασεν έξ ιδίων καί τό έπέστρεψεν εις τήν Μονήν. te) Πρόκειται πιθανώτατα περί τοΰ φιλομούσου ηγουμένου Διονυσίου, τοΰ άναφερομένου εις τόν πρόλογον τής «Ακολουθίας».

83 0 Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 75 8) Φελόνιον χρυσοκέντητου, επίσης Βυζαντινής τεχνοτροπίας, παλαιότατον καί μεγάλης άξίας. Τό μετόχιον τοΰ Αϊδινίου έπαυσε, φαίνεται νά είναι προσοδοφόρον μετά την επανάστασιν τοΰ 1866 καί διά τοϋτο απεσταλμένος της Μονής κατά τό 1882 δ Πανάρετος Μαργαρίτης, μεταβάς εις Αϊδίνιον, τά μέν κινητά καί πολύτιμα αντικείμενα αΰτοΰ μετέφερεν εις την Μονήν, τό δέ ακίνητον άφιέρωσεν εις την Ελληνικήν κοινότητα τοΰ Άϊδινίου. Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Άλλ άς έπανέλθωμεν είς την περιπέτειαν τοΰ χειρογράφου τής «Ακολουθίας». Την προ τής έκρήξεως τής Έπαναστάσεως τοΰ 1821 ακμήν τής Μονής διεδέχθη, κατά τήν διάρκειαν αυτής, ολοκληρωτικός σχεδόν ά- φανισμός της. Είς τά σημειώματα του ό ιερομόναχος Τίτος ως εξής περιγράφει τήν κατάστασιν : «ΟΙ Κακοχωριανο'ι Τούρκοι, επιδραμόντες, εφόνευσαν 18 εκ των μοναχών 51. ΟΙ λοιποί φοβηϋέντες εφνγον είς Σφακιά διά νά σω&οϋν. Άλλ εκεί άλλη καταστροφή τους περίμενεν. Ό άρμοστής Τομπάζης ελαβε τά πολυτιμότερα κειμήλια τών Μονών, εν οϊς και κειμήλια τής Μονής Άπανωσήφη κα'ι τά εφερεν εις "Υδραν. Εκεί επωλή&ησαν 68 κα'ι διά τών χρημάτων ήγοράσϋ ησαν δπλα, τά όποια εφεραν είς Κρήτην προς άμυναν τών κατοίκων. Τοιουτοτρόπως οι μεν μονάχοι άπέ&ανον δ εις μετά τον άλλον, τά δε πολύτιμα σκεύη απωλέσύληοαν.»μετά τήν καταστολήν τής επαναστάσεως τοΰ 1821 κατήλϋεν εξ Άϊδινίου τής Μ. Ασίας μοναχός τις, αδελφός τής Μονής, Νεόφυ 5Ι) Κατά πληροφορίας όφειλομένας είς ιόν μοναχόν 'Ιερεμίαν Κυδωνάκην μειά τήν σφαγήν τών 18 κα?,ογήρων, διετάχόη ύπό τοΰ πασά τοΰ Κάστρου νά ταφοΰν δπου έκαστος αυτών εύρέθη σκοτωμένος. Δύο σκελετοί, άνήκοντες προφανώς είς ούτως ένταφιασίλέντας μάρτυρας, εύρέθησαν τυχαίως πρό ετών δ μέν παρά τήν Α. τοΰ άλωνίου γέφυραν, ό δ' έ τερος παρά τό παλαιόν πατητήρι, κατά τήν εκσκαφήν πρός φύτευσιν αμπέλου ύπό τοΰ έξ Αύγενικής μοναχού Ιωακείμ Χατζάκη. 6β) Τά διά τήν ένίσχυσιν τοΰ άγώνος συγκεντρούμενα έν Κρήτη άπό τάς Εκκλησίας, αλλά καί άπό τούς ίδιώτας πολύτιμα αντικείμενα (ασημικά καί χρυσικά) καί χρηματικά ποσά, παρεδίδοντο είς Επιτροπήν έδρευουσαν είς τά Σφακιά. Καί δέν είναι, δυστυχώς, βέβαιον δτι δλα ταΰτα μετεφέρΰησαν καί Ιπωλήύησαν είς "Υδραν καί υπό κανονικός συνθηκας. Κατά τήν εισβολήν τών Τούρκων είς τά Σφακιά καί τήν έπικρατήσασαν ταραχήν, πολλά τών ώς άνω πολυτίμων αντικειμένων, κατά τήν εν Γαύδφ μεταφοράν των, ΰπέστησαν τάς

84 76 Έμμ. Ιΐετράκι τος, δ όποιος (σ. σ. μετά τίνος Βικεντίου'0 και ενός ακόμη αδελφού τής Μονής, πού είχαν ξεφύγει από την σφαγήν και είχαν κατορδώσει νά δραπετεύσουν εις την Ανατολήν) έπανασυνέοτησε τήν Μονήν, έκάλεοε μονάχους καί ούτως ή άφανιοϋεΐοα προς ώραν Μονή ήρχισεν αν- Λς άν&ονοα και προοδεύονσα. Απέκτησε δέ, ώς φαίνεται αρκετούς μοναχούς και κατέστη κέντρον τής συσκέψεως τών διαφόρων κατά καιρούς καπεταναίων, ώς και καταφύγιον τών υπό τών Τούρκων καιαδιωκομένων». Είναι λοιπόν πιθανώτατον, δτι ό Νεόφυτος, επιστρεφων έξ Άϊδινίου είς τήν Μονήν τής μετάνοιας του, τήν οποίαν έγνώριζεν ερημωθεΐσαν κατά τήν Έπανάστασιν, επήρε μαζί του και τά απαραίτητα λειτουργικά βιβλία, μετ αυτών δέ καί τήν «Ακολουθίαν», διά νά είναι δυνατή ή άμεσος καί κανονική επαναλειτουργία τής ίεράς αυτής εστίας. * 60 συνέπειας τής ανωμαλίας. (Βλ. παρά Pashley, Travels in Crete, τ. 1, σ 313; σχετικήν διήγησιν τοΰ ηγουμένου τής Μονής Άρκαδίου καί έν σελίδι 118 τοι- αύτην τοΰ προεστού τοΰ χωρίου Πηγή Ρεθύμνης Σπ. Παπαδάκη Πρβλ. Ζαχαρία Πρακτικίδου, Χρυσαλλίς 1866, τ. Δ' άριπ-. 80, σ. 187 καί άριθ. 81, σ. 211). δ9) Ό Νεόφυτος θά εύρίσκετο προφανώς εκεί ώς επιστάτης τοΰ Μετοχιού, Ή προσωπικότης τοΰ μονάχου τούτου δέν άναδεικνύεται μόνον έκ τής δράσεώς του πρός άνασύστασιν τής Μονής Άπανωσήφη, άλλα καί έξ άλλων εθνικών ενεργειών του. Τό όνομά του εύρίσκομεν μεταξύ τών επισήμων κληρικών τής Κρήτης, οί όποιοι υπέγραψαν έντονον διαμαρτυρίαν πρός τούς τότε μεγάλους Μονάρχας τής Εύρώπης, διότι ή Κρήτη άπεκλείσθη καί δέν συμπεριελήφθη είς τό άπελευθερωθέν τμήμα τής Ελλάδος. Τήν έν λόγφ διαμαρτυρίαν ύπογράφουν, έκτός τού Νεοφύτου, ώς ηγουμένου τοΰ Άπανωσήφη, καί οί ηγούμενοι τών Μονών Ζωοδόχου Πηγής, Πρέβε- λη, Γουβερνέτου, Κυρίας Γωνιάς, ώς καί διάφοροι Πρωτοπαπάδες τής Κρήτης, μέ τόν Ιγνάτιον τόν Άρδαμερίου έπί κεφαλής, ώς αρχιερατικόν 'Επίτροπον τών έλευθέρων έπαρχιών τής Κρήτης. (Βλ. Κ. Κριτοβουλίδου, Παράρτημα είς τά Απομνημονεύματα, Αθήναι 1860, σ. 15). 60) Ή διάσωσις τοΰ Βικεντίου έκ τής σφαγής, υπό τής παραδόσεως άνα- φέρεται ώς εξής: Φίλος - κουμπάρος του Τοΰρκος Κακοχωριανός έπήγε σιό κελλί του, κατά τήν ώραν τής σφαγής, καί τοΰ έδήλωσεν, άφοϋ έφαγε καί ήπιε καλά, ότι δέν άφήκε τούς άλλους νά τόν σφάξουν, διότι... ήθελε νά τόν σφάξη ό ίδιος καί μάλιστα μέ ίδικόν του (τοΰ Β.) μαχαίρι. Όταν δέ ό Βικέντιος τοΰ είπεν, ότι δέν έχει παρά ένα κλαδομάχαιρον, ό Τοΰρκος άπήνιησε : Πήγαινε νά τό φέρης. Καί προσεκομίσθη τό τριτσέτο. Άλλ ένφ ό Τονρκος ήσχολεΐτο μέ τό άκόνισμά του, δ Βικέντιος, πεισθείς πλέον, ότι ό κουμπάρος του δέν χωρατεύει, προσεποιήθη ότι κάτι θά φέρη ακόμη γιά νά τόν φιλέ- ήιη, πράγματι όμοις έφυγεν από τήν όπίσω πόρτσ πρός τό βουνό καί, Κύριος οίδε, ιιέ ποιαν οδύσσειαν περιπετειών έδραπέτευσε, διαπεραιωθείς εις τήν Μ, Άσίον.

85 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 77 Θά ήτο ίσως δυνατόν νά ύποτεθή, δτι τό εν λόγφ χειρόγραφον τής «Άκολουτθίας» μετέφερεν εξ Άϊδινίου, μετ άλλων κειμηλίων Ικεΐ φυλασσόμενων, δ Πανάρετος Μαργαρίτης κατά τό 1882, δταν μετέβη Ικεΐ προς διάλυσιν του Μετοχιού. Την ύπόθεσιν δμως ταύτην νομίζομεν πολύ δλιγώτερον πιθανήν. 'Ο Pashley, δ δποΐος περιώδευσε την Κρήτην αμέσως μετά την Έπανάστασιν τοϋ 1821 καί επεσκέφθη την Μονήν τοϋ Άπανωσήφη κατά την 7 Μαρτίου τοϋ 1884, δίδει την κάτωθι εικόνα τής εν αυτή καταστάσεως: «Γό Μοναστήρι άπετελεΐτο από τον ηγούμενον, 6 πατέρας (= Ιερομονάχους), 2 καλογήρους καί 2 ύπηρέτας. Ενώ προ τής Έπαναστάσεως είχεν 20 πατέρας, 80 καλογήρους καί περί τούς 50 δοκίμους καί ύπηρέτας. Είχε 10 μετόχια, των δποίων τό προϊόν ήτο κατά τό πλεϊστον σιτηρά, αλλά και έλαιον καί οίνος, αρκετά διά την κατανάλωσιν τοϋ Μοναστηριοϋ. Τότε δμως (δταν αυτός τό επεσκέφθη) δεν είχε παρά 3 ζευγάρια βόδια». Αναφέρει επίσης, δτι δ γέρων ηγούμενος παρεπονεϊτο διά την ακατάλληλον καί δυστυχή θέσιν τοϋ Μοναστηριού, εις περιφέρειαν κατοικουμένην σχεδόν άποκλειστικώς ύπό Μουσουλμάνων, παρά την γραφικότητα τοϋ τοπίου, τό δποϊον δ Pashley περί, γράφει ώς περιβαλλόμενου από κυπαρίσσια καί φοινικόδενδρα καί άποτελοϋν πραγματικώς ευχάριστου άναχωρητήριον μακράν τής τύρβης τών ανθρωπίνων. Την φιλοξενίαν πού εύρήκεν εις τον Άπανωσήφη δ Pashley περιγράφει ώς εξής: «Έδοκιμάσαμεν την καλωσύνην τοϋ Ηγουμένου καί τών μοναχών... Ή εξαιρετική προσπάθεια καί γενναιόφρων φιλοξενία των μάς παρεσκεύασαν τράπεζαν, πού δεν θά ήτο δυνατόν νά παρατεθή είς τήν αίθουσαν τής πλέον μορφωμένης καί πλούσιας κοινωνίας. Αρνάκι ψητό από τό κοπάδι των, γαλοπούλα νοστιμώτερη, απ δ,τι θά μπορούσε κανείς νά γευθή στήν εξευγενισμένην Ευρώπην, πιλάφι, γάλα, σαλάτα, ελιές στο λάδι, τυρί καί αμύγδαλα. Άπ αυτά δλα άπετελεΐτο τό γεϋμά μας, τό πραγματικά λουκούλλειου, πού συνωδεύετο καί από θαυμάσιον άφθονο κρασί. Μετά τό δεΐπνον κουβέρτες έστρώθηκαν κατάχαμα, γιά νά κοιμηθοϋμεν, διότι δεν άνέλαβεν ακόμη τό Μοναστήρι από τήν Έπανάστασιν καί δεν έχει κρεββάτια καί σινδόνια. Έτσι εύρεθήκαμεν, μετά τό ταξεΐδι δλοκλήρου ημέρας, μέ τήν φιλόξενον αυτήν υποδοχήν, σε μιάν ευτυχισμένη κι απόλυτη ξεγνιασιά» β1. ) Βλ. Pashley, ένίκ ανωτέρω, t. 1, σελ. 227.

86 78 Εμμ. Πετράκι ΕΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΕΓΓΡΑΦΟΝ Μετά την Μεγάλην Έπανάστασιν και την κατά τό 1831 σύμπηξιν της πρώτης, μετά την μακραίωνα δουλείαν, ελευθέρας Ελληνικής Πολιτείας, ή Κρήτη, παρά τούς επικούς αγώνας της καθ δλην την διάρ' κειαν τής εθνεγερσίας, δεν συμπεριελήφθη εις τά σύνορα τής έλευθέρας Πατρίδας. Έδωρήθη μάλιστα υπό τοΰ Σουλτάνου εις τον Μεχμέτ Άλή τής Αίγυπτου, εις ανταμοιβήν τών υπηρεσιών του, προς καταστολήν τής επαναστάσεως τών Ελλήνων. Οΰτος διώρισε πρώτον διοικητήν τής Νήσου τον Μουσταφα Να'ίλή ΙΙασάν β3, ό όποιος, σύμφωνα μέ τάς εντολάς πού έλαβεν από τον αΰ θέντην του, ήλθεν εις τήν Κρήτην, μέ τήν πρόθεσιν νά εγκαινίαση φιλοδικαίαν διακυβέρνησιν, και διά νά φανή ή αλλαγή, αλλά καί διά νά καταπραϋνθή ή εύλογος άγανάκτησις τών Κρητών, διά τον ά'δικον άπο' κλεισμόν των από τήν έλευθέραν ζωήν. Έπρεπε λοιπόν νά δείξη αυστηρότητα καί νά περιορίση τάς κακάς συνήθειας καί τούς γενιτσαρισμούς τών Τούρκων, διά νά κερδίση τήν εμπιστοσύνην τών Ελλήνων - Χριστιανών, πού άπετέλουν τήν μεγάλην πλειοψηφίαν τών κατοίκων τής Μεγαλονήσου. Μέ τό πνεϋμ αυτό είναι συντεταγμένον καί τό κατωτέρω παρατιθέμενον καί υπό χρονολογίαν 7 Φεβρουάριου 1831 έγγραφον τοΰ Μουσταφά πασά προς τούς καλογήρους Άπανωσήφη, τοΰ οποίου τό πρωτότυπον φυλάσσεται είς τό άρχεΐον τής Μονής. Είναι συντεταγμένον ελληνιστί καί τουρκιστί καί φέρει τήν Ιδιόχειρον υπογραφήν καί τήν σφραγίδα τοΰ πασά. Τό ελληνικόν κείμενον έχει ούτω : Μονσταφά πασσας καί δ Σουμάν ΝουρεντΙν Μπέης Κατά την φιλανθρωπίαν όπου την σήμερον φανερώνει εΐ; όλους τούς κατοίκους τής Κρήτης ό Αντιβασιλεύς Μεχμει Άλής αφέντης μας, ή όποια θέλει νά έξαπλώνεται και νά αποδίδεται επίσης είς όλους τούς "ή Ό πασάς οδτος είς τήν Κρήτην ήλθε χό πρώτον καχά χό 1824 μέ χά Αιγυπτιακά στρατεύματα, ώς Μουσχαφά Μπέης, καί έπολέμησεν έδώ καθ' όλον το υπόλοιπον διάστημα τής 'Επαναστάσεως, προαχθείς είς πασάν καί επονομα- σθείς Γκιριτλή (Κρητικός). 'Υπό τοΰ Μεχμέτ Άλή διωρίσθη διοικητής τής Κρήτης καιά τό 1840 καί διετέλεσε χοιοϋχος μέχρι τοΰ 1851, δτε μετεκλήθη εις Κωνσχανχινούπολιν καί έγινε Μέγας Βεξύρης. Κατά τήν μεγάλην κρηχικήν έπανάσχασιν τοΰ 1866 δ Μουσχαφά Πασάς εστάλη καί πάλιν είς τήν Νήσον πρός καταστολήν αύχής καί τότε συνέδεσε τό όνομά του μέ τήν όλοκαύτωσιν τοΰ Άρκαδίου. 'Απόγονοί του ζοΰν ακόμη καί σήμερον είς τήν Κωνσχανχινούπολιν.

87 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 79 χριστιανούς, <3ιά νά δέωνται καί νά παρακαλώσι τον Παντοδύναμον Θεόν, υπέρ τής πολυχρονίου στερεώσεως τον ύψους τον, κατά τον δ- μοιον τρόπον καί ήμεϊς οΐ διωρισμένοι από την ύιρηλότητά του, διά την άποκατάοτασιν καί ησυχίαν των χριστιανών τής Κρήτης, άκολουθοϋντες την Ιδίαν γνώμην καί φιλανθρωπίαν καί βονλόμενοι την άνετον καί έλευθέραν ζωήν των χριστιανών, προστάττομεν διά του παρόντος μπούγιούρουλτί μας, κανένας τοΰρκος μικρός ή μεγάλος νά μην ήμπορή νά πειράζη τό Μοναστήριον "Αγιον Γεώργιον Άπανωσήφη, τό ευρισκόμενον κατά την επαρχίαν Μονοφάτσι, μήτε τους καλογέρους καί τους δουλευτάδες νά διορίζη εις κανένα χουσμέτι μικρόν ή μεγάλο, μήτε τά ζωά των νά μή πειράζωνται από κανένα, μήτε νά μην ε'χη την άδειαν κανένας Τούρκος νά ϋπάγη εις τό Μοναστήριον, χωρίς τό θέλημα των καλογέρων, μήτε κάν μέ την γλώσσαν νά μή δύναται νά εϊπή είς αυτούς τον παραμικρόν σκληρόν λόγον. Προς τούτους δίδομεν εις αυτούς τήν άδειαν νά εύπρεπίζωσι καί νά άνακαινίζωσι τά μοναστήριά των οπότε χρειααθή καί οπότε λάβωσι καιρόν, διά νά κάμνωσι τό προσκύνημά των έλευθέρως καί μέ άνεαιν, κατά τήν θρησκείαν των. Διά τούτο εγράφη τό παρόν μπούγιού ρουλτί καί έβουλώθη παρ ήιιών καί έδόθη είς τούς καλ.ογέρους τού είρημένου Μοναστηριού είς ένδειξιν βεβαιώσεως. Έν Κανδία. τήν 7 Φεβρουάριου Ιδού και τό τουρκικόν κείμενον, κατά μετάφρασιν τοΰ κ. Ν. Σταυρινίδου: Μεγάλη προσωπική σφραγίς τοΰ Σβρασκέρη Κρήτης Μουσταφά Να'ίλή Πασά Είς τον κομιστήν τον παρόντος Επειδή τό Μοναστήριον "Αγιος Γεώργιος Άπανωσήφη κατέστη έτοιμόρροπον, προσήλθον οί Ιερείς καί κληρικοί τού είρημένου καί έζήτησαν εκ μέρους μου άδειαν έπιδιορθώσεως καί ασφάλειαν τής περιουσίας του. Διά νά δύνανται οϋτοι νά τελούν έλευθέρως τάς θρησκευτικάς των τελετάς καί προβαίνουν εις τήν έπιδιόρθωσιν τής ώς εΐρηται Μονής, έδόθη αύτοίς ή σχετική άδεια. Επί τφ τέλει δέ δπως ουδείς παρεμβάλλη εμπόδια είς αυτούς έδόθη εις χεΐρας αυτών τό παρόν έγγραφον έκ μέρους τού Διοικητοϋ τής Κρήτης, ΐνα ένεργηθώαι συμφώνως προς τούτο τά δέοντα. 4 Ραμαζάν 1246 (=4 Φεβρουάριου 1831) Μονογραφή τοΰ Πασά

88 80 Έμμ. Πετράκι Και από την απλήν άνάγνωσιν τοϋ επισήμου αύτοΰ εγγράφου εύκολα συμπεραίνει ό αναγνώστης δχι μόνον τον βαθμόν τής καταστροφής, που είχεν ύποστή ή Μονή κατά την διάρκειαν τής έπαναστάσεως, άλλα καί τάς φρικώδεις συνθήκας διαβιώσεως τών μοναχών αυτής, υποκείμενων εις την ασυδοσίαν τοϋ πρώτου τυχόντος Τοΰρκου. Καί τοϋτο όχι διότι δεν ΰπήρχον τουρκικοί νόμοι προστατεύοντες τούς Χριστιανούς καί ιδίως τούς ναούς και τά ιερά καθιδρύματα, ώς ήσαν αί Μοναί, (βλ. σελ. 35), αλλά διότι εις τό Τουρκικόν Κράτος από τής εγκαθιδρύσεώς του εις την Βασιλεύουσαν καί τάς ελληνικός χώρας, πρέπει νά γίνεται σαφής διάκρισις μεταξύ τών επισήμων νόμων τής πολιτικής σκοπι μότητος, πού έξέδωκεν 6 Μωάμεθ ό Κατακτητής (είναι τά καταχρηστικώς λεγάμενα «Προνόμια» τών Χριστιανών) άφ ενός καί τών άγράφων νόμων άφ ετέρου τής αυθαιρέτου συμπεριφοράς άπέναντι τών άπιστων γκιαούρηδων τήν οποίαν ό κάθε Μουσουλμάνος ώς θρησκευτικήν ύποχρέωσιν άντλεΐ άπ ευθείας άπό τό Κοράνιον. Αυτό, ύποθάλπον καί καθαγιάζον, τρόπον τινά, τά εις τό άτομον κατώτερα καί ζωϊκά ένστικτα τής αρπαγής, άποτελεΐ καί σήμερον άκόμη τον εσωτερικόν νόμον τοϋ Τούρκου, άπέναντι τοΰ αλλοδό* ξου, όποιαιδήποτε καί αν είναι αί έξωτερικαί σινθήκαι τής διαβιώσεώς του καί αί προθέσεις τών ιθυνόντων τάς τύχας του καί όταν άκόμη οΰτοι είναι απηλλαγμένοι άπό κάθε σεβασμόν προς τό Κοράνιον, δπως δ Κεμάλ Άτατούρκ. Άλλοτστε τήν καθαρώς άναρχικήν αυτήν συμπεριφοράν τοϋ Τούρκου άπέναντι τοϋ γκιαούρη καί τό επίσημον τουρκικόν Κράτος ή κάνει συνήθως πώς δεν βλέπει ή καί τήν οργανώνει εκ τοϋ άφανοϋς, ό'πως έπραξε τελευταίως εις τήν Κωνσταντινούπολή καί τήν Σμύρνην κατά τήν δσν Σεπτεμβρίου τοΰ παρελθόντος έτους 1955 "Οτι δέ καί τό τόσον επίσημον αυτό καί μνημειώδες μπουγιουρουλτί τοϋ Μουσταφά Πασά, μετά τό πέρας τής Αιγυπτιακής διακήσεως δεν άπετέλεσεν επαρκή εξασφάλισιν τών καλογήρων τής Μονής Άπανωσήφη καί εις άλλα καί εις δ,τι άφορςί «τήν άδειαν νά εύπρεπίζωσι καί νά άνακαινίζωοι τά μοναστήρια των δ πότε χρειασ&ή» άπόδειξις τό γεγονός, δτι, δταν κατά τό 1856 δ ναός τής Μονής κατέρρευσε λόγφ» τοϋ Μεγάλου σεισμοϋ6*, διά νά προβώσιν 6 ) *0 Pococke, άγγλος κληρικός περιηγήσεις τήν Κρήτην κατά τό 1739, περιγραφών τόν ναόν τούτον λέγει, δτι ή πρόσοψίς του ομοιάζει κατά τήν διακόσμησιν μέ τήν πρόσοψιν τής Μονής Άρκαδίου (R. Pococke, τ. Β', σ. 354) *0 δε Gerola (τ. 2, σελ. 294) συμπληρώνων, σύμφωνα μέ περιγραφήν, διά τήν οποίαν παραπέμπει είς τόν Ν. Barsky (Stanstvovanije, τ. 4, σ. 167), λέγει, δτι, είς σχέδιον τοϋ ναοϋ χρονολογούμενον άπρ τοϋ 1745 «βλέπομεν τήν

89 .'I ΠΙΝ. θ'. ' sjfo * Λ, yrus«uufilfht (Hr «9 3 ) Εϊκ. 1 Μπουγιουρουλιί χοΰ Μουσταφά πασά (βλ. σ. 78). ΕΙκ. 2. Τρβϊς λβιψανοθήκαι τής Μονής άνοικιαϊ (βλ. σ. 92).

90 ΠΙΝ. Γ. Σ ταυροί π ολύτιμοι (βλ. σ. 74). Ε ίκ. 2. 'Α ργυρά δισκοπότηρα (βλ. σ. 93).

91 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 81 εις την ανοικοδόμησιν αυτού οί Άπανωσηφΐται μοναχοί έχρειάσθη νά ζητήσωσι την σχετικήν άδειαν δι αναφοράς των, ύποβληθείσης εις την Υψηλήν Πόλην διά τοΰ Πατριαρχείου. Το εκδοθέν σχετικόν σουλτανικόν φερμάνιον, άπευθυνόμενον προς τον Καϊμακάμην τοΰ Σαντζακιού Χάντακος Τεβφΐκ πασάν, έχει ως εξής 64: «Επειδή μία ρωααίϊκη εκκλησία, κείμενη είς την επαρχίαν Μο~ νοφατσίον, υπό το δνομα "Ay. Γεώργιος Άπανωσήφη, κατέρρε»σε, λόγφ τον έπιονμβάντος τελευταίως σεισμού και η εκκλησία αυτή εχει μήκος 28 καί πλάιος και ύψος 4 πήχεων (τεκτονικών). Επειδή υπεβλήθη αΐτησις εκ μέρους των κατοίκων της, ήτις προσήχϋ η εκ μέρους τοΰ Πατριαρχείου, υπέρ άνεγέρσεώς της ώς έχει καί εζήτησαν την έκδοσιν αύτοκρατορικής διαταγής (ρουχσάτ), χορηγείται ή αδεια δπως ανοικοδόμηση, εις ας διαστάσεις άνωτέρω άναφέρεται καί δπως ονδείς έξωθεν εμποδίση την άνέγερσίν της. 5 Μαρτίου 1862» 65. Άλλως τε είναι βέβαιον, δτι ή αφορμή, που παρείχετο συχνά μέ τάς επαναστάσεις τών Κρητών κατά τής Τουρκικής κυριαρχίας, έδιδε ποθητήν ευκαιρίαν ιδίως είς τους γείτονας τής Μονής Τούρκους νά κακοποιώσι τούς μοναχούς καί νά αποτελούν διαρκή απειλήν εναντίον των. «Οί μοναχοί τής Μονής, λέγει ό 'Ιερομόναχος Τίτος66, ύπέφεραν τά πάνδεινα από τούς γύρω τής Μονής κατοικοϋντας Τούρκους, ιδίως τούς Κσκοχωριανούς» οί όποιοι δεν παρέλειπον και νά φονεύω σι τινάς εξ αυτών έκάστοτε. Ή άγριότης τών φανατικών Τούρκων ύπεδαυλίζετο καί εκ τοΰ γεγονότος, οτι ή Μονή, (όπως καί όλαι γενικώς αί ορθόδοξοι ελληνικοί Μοναί), ήτο πάντοτε εστία εθνικής κινήσεως καί έγινε, λόγιο τής θέσεώς της, κέντρον μυστικών συσκέψεων, είς τάς παραμονάς καί κατά τήν διάρκειαν τών επαναστάσεων, τών αρχηγών ολοκλήρου τής Μεσα- * *) παλαιάν λιθίνην πρόσοψιν αυτού, διακοσμημένην μέ κίονας είς τάς γωνίας, οί όποιοι καταλήγουν είς κιονόκρανα είς τό μέσον υψηλά έχει οφθαλμόν (occhio) καί ή θύρα τής εισόδου είς τό μέσον είναι ομοίως διακοσμημένη». Ό Pococke είς τ' άνωτέρω προσθέτει καί τούτο : «Βλέπει τις έδώ μίαν χεΐρα τού *Αγ. Γεωργίου». *) Βλ. Τουρκ. Άρχ. τ. 56, σ δ) Είς τό όπισθεν μέρος τού άνοικοδομηθέντος ναού, ύπεράνω τού ιερού υπάρχει έντειχισμένη πλάξ μέ τήν χρονολογίαν Τούτο σημαίνει δτι οί μονάχοι προέβησαν είς τήν ανοικοδόμησιν καί προτού νά λάβουν τό σχετικόν φερμάνιον, κατόπιν προφανώς τών πληροφοριών πού είχαν, ότι ή αϊτησίς των είχε γίνει δεκτή. 6 ) Ένθ άνωτέρω. ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. 6

92 82 Έμμ. Πετράχι ρας και τών βορείως αυτής περιοχών. Ούτως είναι βέβαιον, οτι, είς τάς παραμονάς της μεγάλης κρητικής έπαναστάσεως τού 1866 και κατά την διάρκειαν αυτής, πολλάκις συνηντή&ησαν είς τον Άπανωσήφη καί συνεσκέφθησαν υπό τάς πατριωτικός περιποιήσεις τών μοναχών καί την προεδρείαν τοϋ Στρατηγού Κόρακα, (από την Πόμπιαν), δ Άπ. Κατεχάκης από τον Πλάτανο καί 6 Άϊνικολιώτης από τον Αγ. Νικόλαον (τοϋ Μονοφατσίου) καί δ Μαρογεώργης καί δ Μαρονικολής από τόν Αγ. Θωμά καί δ Άγγελιδάκης από τον Χάρακα καί δ Ζουδιανός από τις Δάφνες καί δλη ή χορεία τών ιστορικών καπεταναίων της περιοχής. Συγκεκριμένως μάλιστα άναφέρονται τα εξής περιστατικά : α) 'Ο Στρατάρχης Κόρακας μέ τους δπλαρχηγούς του καί περί τούς 70 έθελοντάς είχαν συγκεντρωθή κάποτε είς την Μονήν, διά νά επιχειρήσουν αιφνιδιαστικήν επίθεσιν κατά τών Μονοφατσιωτών Τούρκων, πού ήσιιν συγκεντρωμένοι είς τό Χουμέρι. Οί περισσότεροι έκ τών μοναχών είχον φύγει καί είς την Μονήν είχον έγκαταλειφθή ό'ρνιδες καί Ινδιάνοι καί χοίροι, τούς όποιους έσφαζαν οί έπαναστάται καί έτρωγαν εις τήν μεγάλην αίθουσαν τοϋ ήγουμενείου. Κατά τό γεύμα δ Κόρακας διέταξεν ένα στρατιώτην νά φέρη νερό από τό Καβοϋσι. Μετ ολίγα ό'μως λεπτά δ στρατιώτης επέστρεψε καί άνέφερεν δτι τό Καβοϋσι νερό δεν έχει. Καί τό πράγμα έπιστοποιήθη αμέσως δι αυτοψίας τοϋ Αρχηγού καί τών επιτελών του. Ό Κόρακας τότε έξεδήλωσε τήν υποψίαν, δ'τι είναι «κακό σημάδι». Καί ναι μέν κατόπιν αγιασμού, τόν όποιον έκαμεν επί τόπου δ έκ τών δπλαρχηγών μοναχός Χατζή Γεράσιμος, μέ Ιπιτραχήλιον καί εύχολόγιον προχείρως εύρεθέντα, τό νερό άρχισε καί πάλιν νά τρέχη καί ήπιαν καί έξεδίψασαν, αλλά καί άνεχώρησαν, άνακρούοντες πρύμναν. Μόλις είχον εξέλθει τής Μονής διέκριναν από τά δυτικώς αυτής υψώματα τούς Τούρκους, βαδίζοντας εξ Ανατολών προς τήν Μονήν. Συνήφθη μάλιστα καί μικρά αψιμαχία είς τά υπέρ τά Δαμάνια υψώματα. Είς τά Πρεβελιανά οί έθελονταί άπεχωρίσθησαν καί μία μερίς αύ τών δεν έπροχώρησε πρός τό Βροντήσι, οπού κατηυθύνθη δ Κόρακας καί οί περισσότεροι δπλαρχηγοί. Τούς άποχωρισθέντας κατέφθασαν οί Τούρκοι κατά τήν νύκτα καί κατέκοψαν πολλούς. Τά τού επεισοδίου άναφέρονται επί τή βάσει διηγήσεων αύτοπτών μαρτύρων καί άλλων καί τοϋ Νικολάου Βαρελιτζάκι, ταχυδρόμου τού Κόρακα καί πατρός τού Ίερομονάχου Τίτου, δ δποιος καί μάς τό ά- φηγήθη. β) Ιδού καί δεύτερον επεισόδιον κατά τήν επανάστασιν τού 1866 :

93 Ό Άγιος Γεώργιος δ Άπανωσήφης 83 Κατόπιν συσκέψεως, γενομένης εν rfj Μονή, άπεφασίσθη και έξετελέσθη επιδρομή κατά των Κουνάβων, όπου υπήρχε και πύργος τών Τούρκων, μέ συμμετοχήν τοϋ ίδιου τοΰ Κόρακα. Κατά τήν μάχην έφο' νεύθησαν αρκετοί Τούρκοι καί εκ τών ήμετέρων κάποιος Σήφης από τήν Άγ. Βαρβάραν. Κατά τήν επιστροφήν των εις τον Απανωσήφη οί επαναστάται άπεφάσισαν νά επιτεθούν τήν επαύριον κατά τών Τούρκων, οί όποιοι κατειχον τήν οροσειράν Γουρνιά - Στύρωνα - Άμουργέλλες ως προφυλακαί τοΰ Χουμερίου. Είς τήν έπιχείρησιν άπεφασίσθη νά λάβουν μέρος μόνον έφιπποι καί νά άποφύγουν κάθε πυροβολισμόν, διά νά είναι πλήρης ό αιφνιδιασμός καί νά δυνηθοΰν καί αιχμαλώτους νά συλλάβουν καί ποίμνια νά αποκομίσουν. Κατά τήν συμπλοκήν ό Αδαμάκης, γνωστός διά τήν ανδρείαν του οπλαρχηγός, ήλθεν είς χεΐρας μέ Τούρκον, δυνατώτερόν του όμιος. Έπάλαιεν άπεγνωσμένως έπ αρκετόν, άλλ έκινδυνευε νά αποκάμη, ότε άντελήφθη είς μικράν άπόστασιν τον Πολυχρονοχωνστανιή από τους Βόρους καί τοϋ φωνάζει: Σύντεκνε, τρέχα! Αυτός έδραμε πάραυτα είς βοήθειαν καί μέ τό ξιφίδιόν του, πού έσυρεν από τήν βιάσι του μαζί μέ τό θηκάρι, έκάρφωσε τον Τούρκον στο ριζαΰτι μέ τόση δύναμι ώστε τον εξάπλωσε νεκρόν. Σάν έτελείωσεν ή ύπόθεσις ό Αδαμάκης έκαμε τήν παρατήρησι στον Πολυχρονάκη γιατί δέν έπυροβόλησε, πού είναι βέβαιον, on ό Τούρκος θά τόβανε στά πόδια γιά νά σωθή. Ντά δέν είπαμε, σύντεκνε, πώς απαγορεύονται οί πυροβολισμοί; ήταν ή άπάντησις τοΰ Πολυχρονάκη. Ή όλη έπιχείρησις ειχεν ως αποτέλεσμα τήν αιχμαλωσίαν ενός Τούρκου (τοϋ Ντεμίρ έφέντη από τήν οικογένειαν τών Λαγγουβάρδων, καί δι αυτό άφεθέντος ελευθέρου κατά τήν επιστροφήν είς τήν Μονήν) καί πολλών αιγοπροβάτων. Κατά τήν τριετή διάρκειαν τής έπαναστάσεως τοΰ 1866 οί γεροντότεροι εκ τών μοναχών είχον καταφύγει είς Απεζανές, όπου μετεφέρθησαν καί τά χονδρά ζφα καί τά ποίμνια, τά κειμήλια καί πολύς από τον κινητόν πλοΰτον τής Μονής. Πολλοί όμως εξ αυτών ιδίως οί νεώτεροι κατετάχθησαν είς τά «μπαϊράκια» (σώματα) διαφόρων όπλαρχτγών ως επαναστάται. Τρεις δέ ό Ιωακείμ, ιερομόναχος έκ Βενεράτου, κατόπιν ηγούμενος, ό Καλλίνικος έκ Νεαπόλεως καί ό Μελέτιος εξ Ασσιτών ως καί δύο δόκιμοι (μεταξύ τών οποίων ό άναφερθείς Ν. Βαρελιτζάκις) κατετάγησαν είς τό σώμα τοΰ ίδιου τοΰ Κόρακα. Έκ τών ανωτέρω ό μέν Καλλίνικος εφονεύθη είς μάχην παρά τήν Καστα.

94 84 Έμμ. Πετράκι μονίτσαν, κατά την εκστρατείαν των Τούρκων προς κατάληψιν τοΰ Λασηθίου, οί δε λοιποί τέσσαρες έπανήλθον μετά την έπανάστασιν εις την Μονήν, ή οποία είχεν έρημωθή. Εις έκθεσιν περί τών ωμοτήτων τοΰ 1866, δημοσιευθεΐσαν υπό τής Κατίνας 'Γσατσαρωνάκι, άναφέρεται δτι «τό ιερόν Μοναστήριον Άπανωσήφης κατεστράφη. Την νεόκτιστον εκκλησίαν "Αγ. Γεώργιος βεβηλώσαντες κατερήμωσαν, τάς θύρας καί τά παράθυρα κατεκρήμνισαν, άπαντα τά κελλία υπέρ τά 100 κατεδάφισαν, άπαντα τά εν αυτφ κινητά άφήρπασαν, τά κυφέλια τών μελισσών κατέστρεψαν». «Κρητικά Χρονικά» τ. Η', σ. 19. Διαρκούσης τής επαναστάσεως τοΰ 1866 συνέβη τό λεγόμενον «Μουτουλοΰκι» κατά τό όποιον, κατόπιν σχετικής προκηρύξεως τών Τούρκων, οσοι έκ τών Χριστιανών έπανήρχοντο εις τάς εστίας των, δεν θά ήνοχλοϋντο ύπ αυτών. Τότε έπανήλθον εις τόν Άπανωσήφη οί εις την Μονήν τών Άπεζανών καταφυγόντες γεροντότεροι έκ τών μοναχών. Οι λοιποί έπανήλ&ον μόνον μετά την τελείαν καταστολήν τής επαναστάσεως. Από τάς επαναστάσεις τών ετών 1877 κα'ι 1889 ή ζώσα παράδοσις αναφέρει περί τής Μονής μόνον, δτι κατ άμφοτέρας αύτη έξεκενώθη υπό τών μοναχών καί δτι τά κινητά πάντα, υπό τήν προστασίαν πάντοτε τών οπλαρχηγών, μετεφέρθησαν προς διάσωσιν εις Μεσαράν (Άπεζανές - Πλάτανον). Κατά τήν έπανάστασιν τοΰ 1896, ή οποία ολίγους μόνον μήνας διήρκεσε, έφονεύθη υπό τών Τούρκων ό ιερομόναχος τής Μονής Αρσένιος Ψωμαδάκις υπό τάς εξής συνθήκας: Οΰτος μετά τοΰ τότε επίσης ίερομονάχου, κατόπιν δέ ηγουμένου, Ανθίμου Βασιλάκι έκ Θραψανοΰ κατηυάύνοντο προς τό μετόχιον τής Μονής "Αγ. Αντώνιον, διά νά προστατεύσουν τούς βοσκούς τής Μονής καί ιδίως τόν επί κεφαλής αυτών Φίλιππον Τσικαγγέλην, κα5ώς ώπλισμένον, από πιθανωτάτην έπίθεσιν Άμπαδιωτών Τούρκων, ί όποιοι ειχον παρατηρηθή εκεί περιφερόμενοι, μέ προφανή σκοπόν νά τόν αφοπλίσουν καί νά τόν σκοτώσουν. Εις θέσιν Τσικαλόχωμα, ύπεράνω τής Καρκαδιωτίσσης, οί δύο καλόγηροι συνηντήθησαν μέ όμάδα Κακοχωριανών Τούρκων, ερχομένων από τό Σινάπι, όπου είχε προηγηθή συμπλοκή μέ έπαναστάτας Χριστιανούς. 'Ως γνωστοί άλληλοεχαιρετοΰντο διά χειραψίας. Άλλ ένώ ό Μουλαδοσαδίκης έχαιρέτα τόν "Ανθιμον, άλλος Τούρκος μέ ταχύτητα έστρεψε τό τουφέκι του κατά τοΰ Αρσενίου, τόν έπυροβόλησεν έξ Ιπαφής εις τό στήθος καί τόν ά- φήκεν άπνουν. 'Ο "Ανθιμος τότε έσπευσε ν άπομακρυνθή, άλλ έπεσεν εις ενέδραν τριών άλλων Τούρκων, οί όποιοι τόν άφηκαν νά προσπεράση καί τό

95 *0 Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 85 έπυροβόλησαν εκ τών όπισθεν μέ δίκανον. Τά σφαιρίδια έσφηνώθησαν εις την σπονδυλικήν στήλην, παρά τους νεφροΰς, και κατέπεσεν. Οί δολοφόνοι τον ένόμισαν νεκρόν και έφυγαν. 'Ο τραυματίας κατόπιν διεκομίσθη εις Άρχάνες, δπου ό ιατρός Ν. Βογιατζάκις δγ έγχειρήσεως έξήγαγε τά σφαιρίδια. 'Ο Άνθιμος ανέκτησε την υγείαν κα'ι την εύρωστίαν του, διά νά εξακολούθηση κατόπιν την ηρωικήν δράσίν του καί κατά τήν επανάστασιν τοΰ 1897 εις τό μέτωπον τών Άρχανών, κατά τούς πολέμους 1912 και 1913 ώς ίερεύς Συντάγματος και εις τήν Μ. Ασίαν μέχρι τοΰ 1921, δτε ήχμαλωτίσθη μετά τοΰ Στρατηγού Κλαδδ, άναδειχθεΐς ως μία τών εύγενεστέρων μορφών τών εθνικών περιπετειών μας κατά τήν τελευταίαν πεντηκονταετίαν. Μετά τον φόνον τοΰ Αρσενίου καί τον τραυματισμόν τού Ανθίμου οί Τούρκοι τής περιφερείας, μέ προεξάρχοντας πάντοτε τούς Κακό χωριανούς, έξηγριωμένοι ήπείλουν φανερά τήν Μονήν. "Ενεκα τούτου οί μοναχοί εγκατέλειψαν τό Μοναστήρι των καί κατέφυγον εις τό Κλησίδι (μετόχι τού Άπανωσήφη παρά τό Χουδέτσι), όπόθεν οί νεώτεροι έξ αυτών Τίτος καί Στέφανος καί ό υπηρέτης Μιχάλης Μαργέλης έπήγαν νά ειδοποιήσουν τούς καπεταναίους Μεγ. Βρύσης καί Άγ Θωμά (Μαρονικολήν καί Μαροστεφανήν) ώς καί τον Καπιτονικολήν τής Άγ. Βαρβάρας καί νά ζητήσουν τήν προστασίαν των προς μεταφοράν τών κινητών τής Μονής καί τών ποιμνίων της εις Μεσαράν. Επειδή δμως οί ανωτέρω εδυσκολεύοντο εις τούτο, οί ώς άνω απεσταλμένοι τής Μονής άπετάθησαν εις τούς Τσαγκαραντώνην (Βενεράτου), Ζουδιανον (Δαφνών), Κόλιαν (Κεράσα) καί Άντ. Φανουράκην έξ Άσσιτών, οί όποιοι προθύμως έδωκαν τήν ένίσχυσίν των καί μετεφέρθησαν τά πάντα εις Μ. Βρύσην καί απ εκεί εις Πλάτανον και Πέρι τής Μεσαράς. Αυτά, κατά τήν ζώσαν πάντοτε καί ήκριβωμένην παράδοσιν, συνέβησαν κατά τό καλοκαίρι τοΰ Κατά Σεπτέμβριον τού ίδιου έτους μέ τό «λαδομουτουλούκι» (= σιιοπηρά κατάπαυσις τών εχθροπραξιών εκατέρωθεν διά τήν συγκομιδήν τοΰ λαδιού) οί μοναχοί (μετά τών ώς ανω κινητών) έπανήλθον εις τήν Μονήν καί έπεδόθησαν εις τήν συνήθη ζωήν- Κατά Ιανουάριον τού 1897 ή Έπανάστασις Ιπανήρχισε καί έγινε νέα έκκένωσις τής Μονής. Αυτήν τήν φοράν δμως όχι εις Μεσαράν, άλλ εις Μεγάλην Βρύσην, δπου οί μοναχοί εφιλοξενούντο ε ις τό σπίτι τοΰ Χατζή Γερασίμου Λευθεράκη. Προ τής έκ τής Μονής φυγής ό ηγούμενος Πανάρετος Μαργαρίτης, Ιξ Άρχανών, καί οί ιερομόναχοι Τίτος καί 'Ησύχιος μετέφεραν εϊς τό Ηράκλειον τά ασημικά καί λοιπά πολύτιμα σκεύη καί αντικείμενα τής

96 86 Έμμ. ίίετράκι Μονής (περί τις 6 μεγάλες μάλλινες κρητικές σακκοΰλες) καί τά ίερά άμφια καί τά παρέδωκαν εις τά «Μοναστηρικά σπίτια» όπόθεν μετεφέρθησαν είς τον Μητροπολιτικόν ναόν τοΰ 'Αγ. Μήνα προς φύλαξιν (ή οποία άπεδείχθη εκ των υστέρων δτι δεν ήτο απολύτως ασφαλής). Κατά την επιστροφήν των ανώτερα) από τό Ηράκλειον και ακριβώς, δταν είχαν προσπεράσει τά Σπήλιά διά νά φθάσουν είς τοΰ Καπνιστού τό Μετόχι, διεπράχτίη υπό Τούρκων παρά τά Σπήλιά φόνος Σγουροκεφαλιανών Χριστιανών, που μετέφεραν λάδι είς 'Ηράκλειον. Αλλά καί δταν άνεχώρησαν εξ Άρχσνών (κατόπιν μικράς άναπαύσεως είς τό σπίτι τοΰ Παναρέτου, ό όποιος έμεινε νά διανυκτερεύση εκεί) καί εξηκολούθησαν τον δρόμον πρός επιστροφήν είς τήν Μονήν, συνήντησαν έφιππον χωροφύλακα (χριστιανόν) καλπάζοντα από ρυτήρος Τον ήρώτησαν τί τοΰ συνέβαινε καί είς τί ωφείλοντο οί πυροβολισμοί πού ήκούσθησαν πρός τήν 'Αγ. Άνναν (Β. Δ. τοΰ Χουδετσιοΰ). Καί αυτός τούς είπεν δτι τον ίδιον είχαν πυροβολήσει Τοΰρκοι ένοπλοι. Έπέστρεψαν τότε είς Άρχάνες, ώπλίσθησαν καί, συνοδείφ δυο - τριών ακόμη ενόπλων Άρχανιωτών, ήλτίον είς τήν Μονήν των. Τήν επαύριον τό πραύί ήλθε καί ό Πανάρετος μέ άρκετοίις Άρχανιώτας, οί όποιοι μέ τά ζψά των καί δλα τά υποζύγια τής Μονής μετέφεραν μέ εσπευσμένος διαδρομάς τάς ζωοτροφίας αυτής είς Άρχάνες, δπου άποθήκαι ολόκληροι έγέμισαν μέ σιτηρά, όσπρια, λάδι, τυρί, μυζήθρες κτλ. Τά πλούσια αυτά εφόδια άπετέλεσαν σπουδαίαν συμβολήν διά τήν συντήρησιν τοΰ στρατοπέδου τών Άρχανών, τό όποιον, μετά τοΰ έν Άκραπηρίω τοιούτου, άπετέλεσαν τά σπουδαιότερα κέντρα τής επ'αναστάσεως, ή οποία άπέληξεν εις τήν άπελευθέρωσιν τής Κρήτης από τόν Τουρκικόν ζυγόν. Είς Άρχάνες μετεφέρθησαν τότε καί αί εικόνες τοΰ ναοΰτής Μονής. Οί μοναχοί τοΰ Άπανωσήφη, κατά τήν διάρκειαν τής έπαναστάσεως ταύτης έμεναν συνήθως είς Μεγάλην Βρύσην, δπου είχον μετά φερθή καί τά πρόβατα καί λοιπά ζφα τής Μονής. Απ εκεί, οί δυνάμενοι νά φέρουν δπλα καλόγηροι, ως καί οί ύπηρέται τής Μονής, μετέβαινον είς Άρχάνες σε κάθε «πόλεμο»67. Είς κάθε κίνησιν τών Τούρκων έξ Ηρακλείου, τό επί τοΰ Γιούχτα κανονάκι τών Επαναστατών ειδοποιεί περί επικειμένου «πολέμου» τά γύρω χωριά, καί αυτά πάλιν μέ τούς κώδωνας τών εκκλησιών μετέδιδαν τήν ε ίδησιν μέχρι τών άκροτάτων ορίων τοΰ μεταξύ τής Ίδης (Ψηλορείτη) καί τής Δίκτης (Λασηθιώτικων βουνών) διαμερίσματος, διά νά σπεύσουν, αφήνοντας β7) Ούτως ώνομάζοντο είς τήν γλώσσαν τοΰ λαού τής Κρήτης αί μεταξύ τών Χριστιανών επαναστατών καί τών Τούρκων μάχαι καί συμπλοκαί.

97 Ο "Αγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 87 την δχερη η τό δρεπάνι, μέ τό δπλο στο χέρι, οί πολεμιστή! εκεί, όπου έκρίνετο ή τΰχη και αυτών κα! τών οικογενειών των κα! τής ΙΙστρίδος. Και πρέπει νά σημειωθή εις τό σημεΐον αυτό, δη οί έκ τής Μονής τού Άπανωσήφη πολεμισταί, πού έμάχοντο πάντοτε μεταξύ τών πρώτων, δεν ^χρησιμοποίησαν ποτέ τάς εις Άρχάνες άποθηκευμένας τροτράς των, εύρισκομένας εις την διάθεσιν τής Επιτροπής Άγώνος, άλλ ύπέφεραν πολλάκις καί στερήσεις, προτιμώντες νά άνεφοδιάζωνται, τόσον εις τρόφιμα δσον και εις πυρομαχικά από την Μεγάλη Βρύση. Κατά τούς περί τις Άρχάνες αγώνας διεκρίθησαν έκ τών Άπανωσηφιτών οί μοναχοί Κάλλιστος, Στέφανος, 'Ησύχιος, Άνθιμος, Τίτος, ο γέρων Συμεών καί άλλοι, ώς και 6 Μισαήλ Καλογεράκης έκ Μεσοχωριού, 6 όποιος κα! έπεσεν ήρωϊκώς μαχόμενος κατά την 2 Φεβρουάριου Οί Τούρκοι άπέκοψαν την κεφαλήν τοΰ νεκρού και την περιέφεραν επιδεικτικά εις τό στρατόπεδόν των, διά νά αναπτερώσουν τό ηθικόν τών στρατιωτών των. Κατά τό ίδιον ώς άνω έτος ό τουρκικός όχλος, τη ανοχή ιών Τουρκ. Αρχών, προέβη εις τρομεράν σφαγήν τών ανυπεράσπιστων Ελλήνων Χριστιανών τής πόλεως τοΰ 'Ηρακλείου καί τήν διά πυρκαϊας καταστροφήν τοΰ προς τον λιμένα έμπορικωτέρου τμήματος αυτής. Έκ τής α δυναμίας των νά επιβληθούν έπ! τών επαναστατών οί Τούρκοι ήσθά νοντο κλονιζόμενον υπό τούς πόδας των τό έδαφος τής Κρήτης, τό όποιον από 260 περίπου ετών88 έπότιζαν μέ τό άμειλίκτως χυνόμενον αίμα αθώων θυμάτων. Κα! εις τήν παραζάλην των έστρεψαν τάς δολοφονικός των σφαίρας κα! εναντίον τών Ευρωπαίων69, πού είχαν αποφασίσει πλέον νά μεσολαβήσουν προς κατάπαυσιν τών εχθροπραξιών μεταξύ τών Τούρκων κα! τών Χριστιανών (Ελλήνων) έπανασταes) Επί τής νησΐδος Σούδας, εις τήν είσοδον τοΰ ομωνύμου κόλπου, καί επί τοΰ σημείου δπου κατά τήν διάρκειαν τής αυτονόμου Κρητικής ΙΙολιτείας ( ) ύψοϋτο τουρκική σημαία έκ λευκοσιδήρου ούμβολον τής τουρκ. έπικυριαρχίας έστήθη μαρμάρινη στήλη, μετά τήν "Ενωσιν τής Κρήτης μέ τήν Μητέρα - Πατρίδα (1913) έπί τής όποιας έχαράχθη ή επιγραφή : «ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΝ ΚΡΗΤΙΙ ΗΤΟΙ 267 ΕΤΗ, 7 ΜΗΝΕΣ, 7 ΙΙΜΕΡΑΙ ΕΤΗ ΑΓΩΝΙΑΣ» β9) Είς τήν παρά τόν λιμένα περιοχήν τής πόλεως έφόνευσαν 17 "Αγγλους στρατιώτας, έκ τών άποβιβασθέντων πρός έφαρμογήν της σχετικής άποφασευς τών Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, αί όπσϊαι διά τών στόλων τυιν παρηκυλούοουν τήν έν Κρήτη κατάσιασιν.

98 88 Έμμ. Πετμάκι τών. Τό αποτέλεσμα ήτο νά απομακρυνθούν όριστικώς και άμετακλήτως τά τουρκικά στρατεύματα έκ της Νήσου, ή άνακήρυξις αυτής εις αυτόνομον Κρητικήν Πολιτείαν υπό την προστασίαν 4 Δυνάμεων ( Αγγλίας, Ρωσσίας, Γαλλίας καί Ιταλίας) καί 6 διορισμός τού Πρίγκηπος Γεωργίου ως 'Υπάτου Άρμοστού καί άρραβώνος τής μετά τής Ελλάδος προσεχούς ένώσεως. Εις τό σημεΐον τούτο τερματίζομεν την παρούσαν μελέτην επί τής ιστορίας τής Μονής Άπανωσήφη, ουμμορφούμενοι προς την υπό τών «Κρητικών Χρονικών» τηρουμένην αρχήν, νά μη δημοσιεύωνται εις αυτά γεγονότα, αναγόμενα εΐς την μετά την άπελευθέρωσιν τής Νήσου σύγχρονον εποχήν. Έπιφυλασσόμεθα δέ εις άλλην ευκαιρίαν νά συμ' πληρώσωμεν την ιστορίαν τής Μονής, διά τής έκθέσεως τής σπουδαίας αυτής συμβολής εις τούς προσφάτους αγώνας τής άντιστάσεως κατά τών Γερμανών καί εν συνεχείς* κατά τών ξενοκινήτων Συμμοριτών. Ή παρούσα δμως θά ήιο ούσιωδώς ελλιπής άν δεν προσετίθεντο ολίγα τινά : α) περί τής καταστάσεως τών μονών τής Κρήτης γενικώς (καί τού Άπανωσήφη επομένως) αμέσως μειά τήν άπελευθέρωσιν, β) περί τών κατά καιρούς έπισκεφθέντων τήν Μονήν ταύτην επισήμων άνδρών καί γ) περί τών εν αυτή φυλασσόμενων τώρα κειμηλίων καί τιμαλφών εκτός εκείνων τά όποια περιεγράφησαν είς τήν σελίδα 74. ΑΙ ΜΟΝΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΙΝ Μετά τήν έκδίωξιν τών Τούρκων ή ελεύθερα πλέον ζωή τού πληθυσμού τής Νήσου άπήλλαξε καί τάς Μονάς αυτής από τον εφιάλτην τής διαρκούς άπιιλής καί, κατά θεωρίαν, τού εθνικού αυτών προορισμού. Ή κατάστασις δέ αυτή εξηκολούθησε, φυσικά, καί μετά τήν κατά τό 1912 ενωσιν τής Κρήτης μέ τήν Μητέρα Ελλάδα. Ή προοπτική τής περαιτέρω εθνικής ασφαλείας καί τό κατά τάς άρχάς τού 20 ϋ αϊώνος επικρατούν πνεύμα έδημιούργησε νέον κλίμα, δσον άφορρ τήν θέσιν γενικώς τών μονών έν τή κοινωνίςι. Δεν παρουσιάζεται πλέον ή προηγούμενη σχετική προθυμία νέων προς κατάταξιν είς τάς Μονάς, τοσούτφ μάλλον καθόσον, νόμος ψηφισθεΐς καί υπό τής Κρητικής Πολιτείας, άπηγόρευεν δρθώς τήν είς τον μοναχικόν βίον άφιέρωσιν, προ τής έκπληραισεως τής στρατιωτικής θητείας. Αλλά καί γενικώτερον τό δχι ευσεβές πνεύμα τού δεκάτου ενάτου καί εικοστού αϊώνος επηρεάζει πολλούς τών διανοουμένων καί τινας τών πολιτικών τής Ελλάδος, οι όποιοι προθύμως δέχονται, δτι ό προορισμός τών Μονών έπαυσε μετά τήν άπελευθέρωσιν καί δτι, ό περιορισμός αυτών καί τών μοναχών εν Κρήτη επιβάλλε

99 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 89 ται'. Τό μέτρον άλλως τε τούτο καθίστα άναγκαΐον και ή άποψίλωσις πολλών Μονών τής Νήσου άπο τό άναγκαΐον δια την συντήρησίν των μοναχικόν προσωπικόν καί ή μέριμνα διά την διαχείρισιν τής περιου σίας των. Εις τον Καταστατικόν Νόμον ορίζονται πρός τοΰτο Μονά στηριακαι Έπιτροπεϊαι, μία εις έκαστον Νομόν. Είς την ουτω δημιουργουμένην ατμόσφαιραν τό πρόβλημα τής χρησιμοποιήσεως τών τεραστίων μοναστηριακών περιουσιών προέβαλλεν επιτακτικόν και άρχισε νά άπασχολή σοβαρώς τούς αρμοδίους. Ή ά- ξιοποίησις αυτών άφ ενός κσ'ι ή λυσιτελής χρησιμοποίησις αυτών άφ ετέρου θά ήδύνατο νά λύση άνέτως και διά παντός ζητήματα πρώτης ανάγκης διά την Εκκλησίαν τής Κρήτης, ως είναι ή άνυψωσις τού μορφωτικοί επιπέδου τών κληρικών γενικώς καί ή παρασκευή έκπαυ δευμένων καί ικανών ιερέων, ή αξιοπρεπής μισθοδοσία αυτών καί τών Επισκόπων, ή επισκευή καί συνιήρησις τών εκκλησιαστικών μνημείων, ή έκδοσις επιστημονικοί περιοδικοί συγγράμματος διά τήν συστηματοποίησα καί μελέτην τών έν ταΐς Μοναΐς άποκειμένων ανεκδότων στοιχείων τής εκκλησιαστικής και εθνικής ημών ιστορίας κλπ. Ή ούτω πως διαγραφομένη προοπτική τής λογικής χρησιμοποιήσεως τών μοναστηριακών περιουσιών δεν έπρόφθασε νά ωριμάση καί νά άποδώση τά αναμενόμενα αποτελέσματα καί δι άλλους ίσως λόγους, αλλά κυρίως ένεκα τών ιστορικών περιπετειών τής Πατρίδος μας κατά τό πρώτον ήμισυ τοί εικοστοί αίώνος. Μόλις άπετινάχθηό Τουρκικός ζυγός ή μέν σχηματισθεΐσα Κρητική Πολιτεία θεωρείται ώς κάτι τό προσωρινόν υπό τοί κρητικοί λαοί, καί ή προσοχή του ολόκληρος άπορροφδται από τον πόθον τής Ένώσετος, ή δέ έπακολουθήσασα περίοδος γεμίζει από τούς πολέμους του 12 καί 13, ιόν Α' Παγκόσμιον πόλεμον, τον Μικρασιατικόν τοιοίτον, μέ τήν καταστροφήν ή οποία τον έπεσφράγισε, τον Β' Παγκόσμιον καί τον Συμμοριτοπόλεμον. Έκ τούτων ή Μικρασιατική συμφορά έδωκεν αφορμήν είς τήν ασφαλώς άτυχεστέραν λύσιν, πού ήτο δυνατόν νά δοθή εις τό ζήτημα τής διαθέσεως τών μοναστηριακών περιουσιών : Διότι, διά νά κατευνασθή ή δικαία άγανάκτησις τών έκ τών πολέμων καί τών καταστροφών έξερχομένων εφέδρων πολεμιστών τής Κρήτης, οί οποίοι ευρίσκουν, επανερχόμενοι είς τάς εστίας των, κατεχομέ-,0) Ήδη 6 ΰιτ άριθ. 276/1900 Καταστατικός Νόμος τής έν Κρήτη Ορθοδόξου Εκκλησίας διέλυσεν αρκετός Μονός καί τός διατηρούμενος διακρίνει είς μονίμους (δυο είς έκαστον Νομόν) καί είς διαλυτός (δέκα πέντε έν δλιρ) καί ορίζει τόν είς έκάστην τών διατηρητέων μονών αριθμόν μοναχών κατ άνώτατον όριον είς είκοσιν. Μεταξύ τών διατηρητέων, φυσικά, είναι καί ή τοΰ Άπανωσήφη.

100 90 Έμμ. Γίβτράκι νσς από φυγόστρατους εν πολλοΐς και απολέμους σχεδόν δλας τός έν τή κοινωνία θέσεις οικονομικής άναπτυξεως και ως είκός δυσφοροϋν έπικινδυνως, μυωπάζοντες πολιτικοί παράγοντες ευρίσκουν πρόχειρον την λύσιν νά στρέψουν την προσοχήν των δεινοπαθουντων αυτών θεμάτων τοϋ συνόλου τής ελληνικής κοινωνίας προς τά μοναστηρικά κτήματα. Και έδημιουργήθησαν τότε (1924) τά Ταμεία Εφέδρων Πολεμιστών Κρήτης, προικοδοτηθέντα μέ τά 3/5 τών κτημάτων των Μονών τής Νήσου, καί μέ προορισμόν ωμολογημένον την υλικήν ένίσχυσιν τών ως άνω έφ. πολεμιστών, άλλ όχι και τον μόνον... Μόλις τώρα, ΰστερ από υπερτριάκονια ετών σημαντικήν μείωσιν τής αξίας τοΰ πλείστου τών κτημάτων τούτων, ένεκα τής υπό ενοικιαστών έκμεταλλεύσεως καί όχι άξιοποιήσεώς των και γενικής εν τφ μεταξύ λαφυραγωγίας των, επιδιώκεται ή επίσπευσις τής παραχωρήσεώς των (υπό ευνοϊκούς όρους πληρωμής καί άνευ δημοπρασίας) εις άκτήμονας εφέδρους πολεμιστάς, προς πραγματικήν άξιοποίησιν. Άλλα καί μετά τήν σημαντικήν αυτήν μείωσιν τής περιουσίας τών Μονών τής Κρήτης τό άπομένον μέρος θά ήτο δυνατόν, διά συν. τονισμένου σχεδίου, έκτεινομένου εις όλα τά μοναστηριακά κτήματα τής Νήσου, νά έξευρεθή τρόπος θετικής βελτιώσεως τοΰ κλήρου επ ώφελεία τής πνευματικής έξυψώσεως τοϋ χριστιανικού λαού μας. Καί τοΰτο χωρίς νά παυσουν νά υφίστανται αι ίστορικώτεραι καί μέ περισσοτέραν ζωτικότητα παρουσιαζόμεναι Μοναί, υπό τήνπροϋπόθεσιν τής ταυτοχρόνου άναδιοργανώσεως αυτών επί τό μοναχικώτερον καί επιλογήν τών εις αύτάς κατατασσομένων μέ κριτήρια πράγματι μοναστικά'1, ως καί καθορισμόν τοΰ σκοποΰ αυτών υπό τό πνεΰμα έξυπηρετήσεαις ωρισμένων κοινωνικό) ν α ναγκών, ως είναι ή περίθαλψις ασθενών (διά τάς γυναικείας Μονάς) ή συντήρησις αγροτικών ιδία σχολείων, ορφανοτροφείων κτλ. Τό έργον τοΰτο, τεράστιον αυτό καθ εαυτό, άπόκειται εις τήν αποκλειστικήν πρωτοβουλίαν τής έν Κρήτη Εκκλησίας, έν συνεννοήσει με. τά τής Πολιτείας καί αναμένει, έπ) σειράν ήδη έτών μετά τήν Κατοχήν, τήν κανονικήν διεξαγωγήν τών έργασιών τής έπαρχιακής Συνόδου τών Αρχιερέων τής Κρήτης προς πραγμάτωσίν του.,ι) Καί έξεδόθη μέν πατά τό 1930 Π. Δ. «Περί διοικήσεως καί διαχειρίσεως τής εν Κρήτη Μοναστηριακής περιουσίας», τροποποιηδ-έν καί συμπληρω θέν διά A. Ν. τοΰ 1935, μέ δημιουργίαν εις έκαστον Νομόν Οργανισμού Διοι- κήσεως Μοναστηριακής περιουσίας (ΟΔΜΠ), αλλά καί πάλιν τό προαδοκώμενον αποτέλεσμα δέν έπετεύχίϊη.

101 *ό Άγιος Γεώργιος 6 Άπανωσήφης 91 Έν τφ μεταξύ και ττρος την άπομένουσαν αυτήν μοναστηριακήν περιουσίαν δεν παύουν νά στρέφωνται άρπακτικά τά βλέμματα εϊτε κομμάτων και πολιτικών συγκροτημάτων τής Ελλάδος, είτε άλλων παραγόντων, οί όποιοι ή δεν υπολογίζουν καθόλου to πνευματικόν συμφέρον τής χριστιανικής μας κοινωνίας, ή διάκειντσι φανερά έχθρικώς προς αυτό. Και επωφελούνται κάθε ευκαιρίας, διά νά αποστερήσουν τήν Εκκλησίαν τής περιουσίας της, πότε υπό τό πρόσχημα τής άποκαταστάσεοτς των άκτημόνων, καί πότε με τό επιχείρημα τής άξιοποιήσεως αυτής, πάντοτε όμως μέ τήν ύπόκρουσιν, ότι τά Μοναστήρια είναι πλέον ασυγχρόνιστα καί περιττά εις τον οργανισμόν τού Έθνους Ιδρύματα. Καί άς βοά τά αντίθετα προς τον ισχυρισμόν τούτον ή πραγματικότης, όχι μόνον ή παλαιοτέρσ, αλλά καί ή πρόσφατος. Εις τήν μονήν Άπανωσήφη έν πάση περιπτώσει απομένουν ακόμη διά τήν έξακολούθησιν τού εις τήν ελληνοχριστιανικήν κοιναινίαν τής Κρήτης ρόλου της, καί μετόχια αξιόλογα, ως τά Ξερά Ξύλα, καί περί τήν Μονήν εκτασις αρκετά μεγάλη, τήν οποίαν φιλότιμοι μοναχοί δι ίδιων εξόδων καί προσωπικών κόπων καθ ημέραν καί περισσότερον προσπαθούν νά άξιοποιήσουν, δι έμφυτεύσεως άμπέλατν καί έλαιών. At ούτως άξιοποιούμεναι εκτάσεις μετά τον θάνατον των μοναχών μένουν έξ ολοκλήρου εις τήν Μονήν. ΕΠΙΣΚΕΓ1ΤΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ Έκτος τών κατά τήν διάρκειαν εκάστου έτους πτωχών, οδοιπόρων καί ξένων, οί όποιοι εϋρισκον καί ευρίσκουν πάντοτε εις τον Άπανωσήφη, ως καί εις πάσαν έλλ. μονήν, φιλόξενον στέγην καί περιποίησιν' έκτος τών προσκυνητών καί «τασημάρηδων» οί όποιοι καί εις άλλας περιστάσεις, αλλά κυρίως κατά τάς δύο επετείους έορτάς τού Άγ. Γεωργίου (23 Απριλίου καί 3 Νοεμβρίου) κατακλύζουν τήν Μονήν έξ όλων τών διαμερισμάτων τής Κεντρικής Κρήτης έκτος τών ευσεβών, οί όποιοι κατά τάς παραμονάς ιδίως τών μεγάλων χριστιανικών εορτών (Χριστουγέννων, Πάσχα, Δεκαπενταυγούστου) κατά συνήθειαν καταφεύγουν εις τήν Μονήν, διά νά παρακολουθήσουν έν περισυλλογή καί κατανύξει τάς ίεράς ακολουθίας καί διά νηστείας καί έξομολογήσεως νά παρασκευασθοΰν εις Θείαν Μετάληψιν, έκτος όλων τών άνω. τέρω κατηγοριών τακτικών, τρόπον τινά, καί ανεπισήμων επισκεπτών, τήν Μονήν έπεσκέφθησαν κατά καιρούς καί έπίσημοι καί έπιφανεΐς άνδρες. Μεταξύ τών πρώτων συγκαταλέγονται καί ανώτατοι άξιωματούχοι τής Τουρκίας, ώς ό στρατηγός καί κατόπιν Μέγας Βεζύρης Τζαβάτ πασάς, ό Διοικητής Κρήτης Άμπντουλλάχ, ό γνωστός από τον Ελληνοτουρκικόν πόλεμον τού 1912 Χασάν Ταχσίν πασάς καί πλεΐστοι

102 92 Έμμ. Πετράκι άλλοι. Αλλά καί περιηγηταί καί αρχαιολόγοι καί άλλοι σοφοί άνδρες έπεσκέφθησαν τήν Μονήν, διά λόγους μελέτης, ώς οι άναφερθέντες ήδη Pashley, Savary, Pococke, Sieber, Gerola καί εκτός αυτών οί Raulin, "Αλμπερ, Όλδεν, κτλ. Τήν Μονήν έπεσκέφθη κατά τό 1897 καί ό Αρχηγός τής έν Κρήτη Μεταπολιτευσεως Μανοϋσος Κοΰνδουρος, ό όποιος αναφέρει ότι, μετά των συντρόφων του, από τήν Γέργερην κατηυθυνθησαν προς «τήν έξ 92 χωρίων άποτελουμένην τουρκικήν επαρχίαν Μονοφάτσι, τήν έρημωθεΐσαν, φθάσαντες εις τήν Μονήν 'Αγ. Γεωργίου Άπανωσήφη, όπου έσταθμευσαμεν. Εκεί μάς περιεποιήθησαν οί φιλόξενοι καλόγηροι. Ησαν δέ συγκινημένοι ακόμη έκ των,σφαγών τοΰ Ηρακλείου καί ήπόρουν αν θά παυσουν ποτέ αί σφαγαί μεταξύ τών ανθρώπων» Τήν Μονήν έπεσκέφθη καί ό Πρίγκηψ Γεώργιος, αμέσως μετά τήν άπελευθέρωσιν. ΚΕΙΜΗΛΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ Εις τά έν σελ. 74 περιγραφέντα, ως πιθανώς προερχόμενα έκ τοΰ έν Άϊδινίφ μετοχιού, άμφια καί πολύτιμα αντικείμενα, πρέπει νά προστεθώσι καί τά κάτωθι, εις τό σκευοφυλάκιον τής Μονής φυλασσόμενα τοιαϋτα, τών οποίων ή κατασκευή καί ή κτήσις ανάγεται ιδίως εις τούς μετά τήν έπανάστασιν τοΰ 1821 χρόνους. α) Λειψανοθήκαι. 1) 'Η μεγαλυτέρα έξ αυτών είναι κιβώτιον έξ άργυρου διαστάσεων 0,3δ X 0,27 X 0,10 μ. μέ διαχωρίσματα έσωτερικώς επίχρυσα. Εις έκάστην σχηματιζομένην θήκην είναι τοποθετημένα αγία λείψανα (τεμάχια οστών) διαφόρων άναγραφομένων αγίων, τών οποίων τό μεγαλότερον είναι τοΰ 'Αγ. Γεωργίου. Τό κιβώτιον φέρει τήν έπιγραφήν: Καλλίστου Γενειατάκη Έσωτερικώς εις τό μέσον τοΰ κιβωτίου φυλάσσεται άργυροΰς Σταυρός, έντός τοΰ οποίου υπάρχει «Τίμιον Ξυλον». 2) Μικροτέρα λειψανοθήκη (διαστάσεων 0,28 X 0,20 X 0,06 μ.) υπό μορφήν δερματοδέτου βιβλίου, φέρει έσωτερικώς άργυρόδετα οστά «Πατέρων» μέ τήν έπιγραφήν : «Δέησις τον δούλου τον Θεοΰ Μακαρίου 'Ιερομονάχου Ιερουσαλήμ. Τών όσιων Πατέρο)ν. 1818». Τό σκέ * **) τη Λόγιρ τής έπαναστάσεως οί Τούρκοι είχον καχαφύγει εϊς τήν πόλιν τοΰ Ηρακλείου. 'Ολόκληρος ή ύπαιθρος Κρήτη εύρίσκετο εις χεΐρας τών επαναστατών. Οί Τούρκοι κατεΐχον μόνον τάς 3 πόλεις. **) Βλ. Μ. Κουνδούρου, Ήμερολόγιον. Ιστορικοί καί διπλωματικοί αποκαλύψεις. Άθήιαι 1921, σ. 261.

103 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 93 πασμα τοΰ κιβωτίου έσωτερικώς έχει ζωγραφισμένην ωραίαν εικόνα των Είσοδίων τής Θεοτόκου. 8) Άλλη λειψανοθήκη, των αυτών περίπου ως και ή ανωτέρω διαστάσεων, εν σχήματι δεμένου βιβλίου, έχει εις τό εσωτερικόν τοΰ σκεπάσματος ωραίαν ζωγραφιστήν εικόνα τοΰ Άγ. Γεωργίου ήμικατεστραμμένην, και επιγραφήν είς τήν άριστεράν κάτω γωνίαν : «Δέησις τοΰ δούλου τοΰ θεόν Ιακώβου Παντουβά Ίεροδιακόνου,4, γονέων και αδελφών αυτόν και έλέησον αυτούς,,αωμε (= 1845). *Αγίου Γεωργίου τοΰ Άπανωσήφη». Τέσσαρα ακόμη κιβωτίδια ξύλινα έπενδεδυμένα έσωτερικώς μέ φύλλα αργύρου και περιέχοντα άγια λείψανα είναι κατά τό πλεΐστον κατεστραμμένα. β) Ευαγγέλια. Έκ τών 3 σήμερον έν χρήσει είς τήν Μονήν με επάργυρα εξώφυλλα, εν (έκδόσεως Βενετίας 1833) φέρει είς τό εσωτερικόν τοΰ πρώτου εξωφύλλου τό ενθύμημα : «"Ελαβε το παρόν Ευαγγελίαν τό Μοναστηριού άπό τον μακαρίτη X" παπάν Νικόδημον Μαλιώτην». Άλλο (έκ τών ως άνω τριών) Εύαγγέλιον μέ επίχρυσα καλύμματα είναι «ύωρεά Αντωνίου Ψαοονδάκη» (Me Keesport Pa U.S.A. 1951). Πρόκειται περί ευσεβούς συμπατριώτου μας έξ Άρχανών, Ιγκατεστημένου έν Αμερική Καί Απόστολος, μικροτέρου σχήματος άπό τα ως άνω Ευαγγέλια, άλλα μέ βαρέα άργυρά έπικαλύμματα, φέρει εις μέν τήν πρόσοψιν έκτυπον παράστασιν τοΰ Άγ Γεωργίου, είς δε τήν δπισθίαν επιφάνειαν τήν Μεταμόρφωσιν. γ) Άργυροΰν δισκοπότηρον μέ χρονολογίαν κατασκευής 1842 φέρει κύκλφ τής βάσεως χαραγμένην τήν έπιγραφήν : «7ο παρόν υπάρχει τού *Αγ. Γεωργίου Έπανωσήφη τοΰ εκ Κρήτης». Άλλο μεγαλύτερον άργυροΰν χρυσοποίκιλτον δισκοπότηρον, μέ βάσιν έκ τριών διαζωμάτων, φέρει εις μέν τό πρώτον (τό ύψηλότερον) διάζωμα χαραγμένην τήν έπιγραφήν: «Επιστασία Μεϋοδίον, ϋποηγουμένον και έπιτρόπ(ου) Νικολάου Νικηφοράκ.η», εις δέ τό δεύτερον, ο λίγον χαμηλότερα, τάς λέξεις : «Μνήαύλητι, Κύριε, τής δούλης σου Μαρίας Μοναχής και πάντων τών ευσεβών Χριστιανών, τών βοη&ησάντων και βοηΰούντων έν τή Μονή του Επανωσήφη». Είς τό τελευταΐον u) Πρόκειται ασφαλώς περί τοΰ άντιγραφέως τής «Διηγήσεως» ε ις τήν όποιαν τά συνοδεΰοντα τήν υπογραφήν του κεφολαΐα γράμματα Π. Τ. Β. σημαίνουν προφανώς Παντουβάς.

104 94 Έμμ. Πετράκι πλατύτερου διάζωμα τής βάσεως φέρει έκτυπους τάς μορφάς : Τού Μεγάλου Άρχιερέως, εις τό μέσον, και περί Αυτον τοϋ Ουρανοφάντορος Βασιλείου, Ιακώβου τοϋ Άδελφοθέου, τοϋ Άγ. Γεωργίου, Γρηγοριου τοΰ Διαλόγου καί τοϋ ί. Χρυσοστόμου, ως και την χρονολογίαν Τής αυτής μοναχής Μαρίας (Καλεσιανής) τό δνομα εγχάρακτον φέρουν καί δυο άργυραΐ λυχνίαι ή μία επτάφωτος μέ χρονολογίαν 1842 καί ή έτέρα πεντάφωτος μέ έτος Πρόκειται κατά την παράδοσιν περί ευσεβούς χρισιιανή; πού έγινε καί μοναχή, ή όποια περιήρχετο την ύπαιθρον καί συνέλεγε προσφοράς των χριστιανών, διά των όποίατν έκαμε τα ανωτέρω πολύτιμα σκεύη,5. Μυροδοχεϊον άργυροΰν μέ χρονολογίαν 1835 είναι πιθανώτατα καί τούτο προϊόν τον κόπων τής ιδίας μοναχής. Τό επί τής Αγίας Τραπέζης άρτοφόριον είναι έξ αργύρου, κοσμημή'ον μέ πολυτίμους λίθους (σμαράγδους καί βηρύλους) μέ την έξης ε πιγραφήν επί τοΰ μεσαίου υψηλότερου έκ τών πέντε ήιιισφαιρικών τρούλλων, εις τούς οποίους απολήγει ή στέγη τοΰ κιβωτίου: «Τής ίερδς Μονής Άγ. Γεωργίου Έπανωοήφη. 'Ηγουμενεία Γρηγορίου 'Ιερομόναχου. 1850»111. Τό εντός τοΰ αρτοφορίου κιβώριον ειν επίσης έξ αργύρου. δ) Άμφια. Μέγα καί μικρόν ωμοφόριου μέ πόλους καί σταυρούς κεντητούς χειροποίητους φέρει την χρονολογίαν 1864 καί τό δνομα «τοϋ Αρκαδίας Γρηγορίον». Στιχάριου χειροκέντητον είναι καλής, άλλ δχι τόσον εξαίσιας τέχνης, δπως τό έν σ 74 περιγραφέν φελόνιον. Έπιγονάτιον άργυροκέντητον πολύ παλαιόν είναι πολύτιμον άντικείμενον. Ζεύγος επιμανικίων μέ την επιγραφήν: Παναρέτου 1900, έκεντήθησαν, κατά την παράδοσιν, υπό δύο μοναχών τοΰ Άρκαδίου, (εξόριστων εις Άπανωσήφην) μέ τεχνοτροπίαν τής σχετικής σχολής Άσωμάτων. Φυλάσσονται ακόμη δύο αρχιερατικοί μίτραι, έκ τών οποίων ή μία φέρει την επιγραφήν: Α. Γ (= Αρκαδίας Γρηγόριος) κτήμα τοΰ Άπανωσήφη 1874, ή δέ άλλη είναι αφιέρωμα τοΰ πρό εικοσιπενταετίας άποθανόντος Μητροπολίτου Κρήτης Τίτου (1932). 7δ) 'Υπάρχει καί έλαιόφυτον πρός Δ. τής Μονής ονομαζόμενου μέχρι σήμερον «τής καλογρηάς» τό όποιον εφυτεύθη υπό τής αυτής μοναχής.,β) Πρόκειται περί τοϋ κατόπιν γενομένου Επισκόπου Αρκαδίας, περί τοϋ όποιου βλ. σ. 51, όποσημ. 6.

105 Ό Άγιος Γεώργιος ό Άπανωσήφης 95 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Παρακλητικός Κανών εις τον Μεγαλομάρτυρα Γεώργιον τοϋ Άπα- νωσήφη. Μετά to ευλογητόν, το Κόρτε είοάκουοον, Θεός Κυρτός. ΕΙτα τό παρόν τροπάριον. Ήχος δ'. Τφ σφ τεμένει τφ οεπτφ νϋν προστρέχομεν και ifj σκέπη σου τή ϋεία προαπίπτομεν, Έν κατανύξει κράζομεν, δακρύοντες, προς σέ: "Αγιε Γεώργιε, αιχμαλώτων ό ρύατης, πρόφύλααον και λύτρωσαι εκ παντοίων κίνδυνων τους προοκννοϋντας πόίλω εκ ψυχής την σεβααμίαν καί (λείαν εικόνα σου. Καί νϋν, Θεοτοκιον, Ου οιωπήσωμεν... Ήδη α. Ήχος πλ, δ. Ύγράν διοδεύοας... Πολλαϊς συνεχόμενος συμφοραϊς, προς σε καταφεύγω λυτρω&ήναί με πειρασμών, εφόδου ληστών τε καί κινδύνων καί της πανώλους, Γεώργιε μέγιστε. ΠαΊλών ταραττόμενος προσβολαΐς προς oh νϋν προστρέχω, ώς προστάτην καί βοηίλόν, λυτρώσαί με τούτων, Γεώργιε τρισμάκαρ, τη προς Θεόν έλερμη μεσιτεία,ι σου. Σωτήρά σε έχομεν τών δεινών, Γεώργιε μάκαρ, άσίλενείας τής λοιμικής, κινδύνων ληστών τε καί βαρβάρων, επιδρομής τε καί πόσης κακώσεως. Νοσονντα τό σώμα καί την ψυχήν, επισκοπής {λείας καί προνοίας τής παρά σου άξίωσον, μόνη Θεομήτορ, ώς άγαϋή άγαιλοϋ τε λοχεύτρια, Ήδη γ'. Ουρανίας άψΐδος... Λοιμικών νοσημάτων καί συμφορών κύμασιν εχομέν σε ρύατην καί μέγιστον άντιλήπτορα εν ταϊς βαρβάρων δρμαΐς. Αλλά λιταΐς σου ταΐς {λείαις πάντων τούτων λύτρωσαι, μάρτυς Γεώργιε. Συ προστάτης υπάρχεις τών δυατυχούντων, Γεαόργιε, καί κινδυνευόντων ϋπέρμαχος καί άντίληψις καί τής πανώλους δξυς δλοιλρευτής καί διώκτης, ληστών τε αντίμαχος, ϋεομακάριστε. Ληστρικής τε εφόδου καί τών δεινών, "Αγιε, καί τής λοιμικής ασέλενείας δ ετοιμότατος ρύστης καί πρόμαχος δ βοηίλός καί προστάτης πόσης άλλης Ίλλίψεως, μάρτυς Γεώργιε. ") Τά Θεοτοκία είς τόν Κανόνα τούτον είναι χά αύτά τού γνωστού Παρακλητικού Κανόνος εις τήν Θεοτόκον.

106 96 Έμμ. Πετράκι Θεοτοκίον. Χαλεπαΐς άρρωστείαις και νοσεροΐς πάθεσιν εξεταζομένω, Παρθένε, σύ μυι βοήθησον, τών Ιαμάτων γάρ ανελλιπή σε γινώακω θησαυρόν, πανάμωμε, τον άδαπάνητον. Διάσωοον από κινδύνων τους δούλους οον, άθλοφόρε, ότι πάντες σε εν κινδύνοις αεί προβαλλόμενα, ώς πρέσβυν προς τον Θεόν και Σωτήρτ. Τροπάριον. Πρεσβεία θερμή τή ο ή προς τον Κύριον, πανώλους ήμάς τους δούλους σου έκλύτρωσαι, τους επί σοί προσφεύγοντας, επιδρομής τε βαρβάρων, "Αγιε, και τών παγίδων ετι τοϋ εχθρού, πάντας ημάς φύλαξον, ένδοξέ Γεώργιε. Ώδή δ'. Εΐοακήκοα, Κύριε. Τούς προστρέχουσιν, άγιε, σκέπη σου τή θεία γενοΰ αντίληψις και πανώλους προθυμότατος ιατήρ, τρισμέγιστε Γεώργιε. Τών βαρβάρων την έφοδον δίαιξόν, παμμάκαρ, καί τής πανώλους τε ελευθέρωσον τους δούλους σου, τούς θερμώς προστρέχοντες τή σκέπη σου. Σύ έφάνης αντίληψις άλλων τε πολλών και έμοϋ τοϋ δούλου σου, καί κινδύνων ήλευθέρωσας, ληστρικών εφόδων καί πανώλεος. Θεοτοκίον. Επί κλίνης οδύνης με καί τής αρρωστείας κατακειμένω μοι, ώς φιλάγαθος βοήθησαν, Θεοτόκε μόνη αειπάρθενε. Ώδή s'. Φώιισον ήμας. Αύτρωσαι ημάς εκ κινδύνων καί κακώσεων καί βαρβαρικής εφόδου καί συμφοράς καί λοιμικών νοσημάτων, μάκαρ Γεώργιε. Αύτρωσαι ημάς ορατών καί αοράτων εχθρών, ανομβρίας καί λοιμού συμφοράς καί πάσης άλλης βλάβης τε, μάρτυς Γεώργιε. Σώσον τούς εις σέ πεποιθότας ήμάς Αγιε,

107 *0 Άγιος Γεώργιος δ Άπανωσήφης 97 ίκ τών κινδύνων και των δυσχερών και τής πανώλεος, θείε Γεώργιε. Θεοτ οκίον. Ιαααι άγνή, τής ψυχής μου την άαθένειαν, επισκοπής σου αξιώσασα, καί την υγείαν τή πρεσβεία, σου παράσχου μοι. Ώδή. Την δέηοιν εκχεώ. Θανάτου τον λοιμικού απάλλαξον τούς είς σε προσφεύγοντας έν πίσιει, δακρνρροοϋντας και κλίνοντας γόνυ καί έκβοώντας τδ πρόφθασον, άγιε, καί σώσον ημάς επιδρομής των βαρβάρων, παμμάκαρ Γεώργιε. Έξάρπααον συμφορών Γεώργιε, και δεινής πανωλεθρίας και ζάλης τρικυμιών, αστραπών και χαλάζης καί πάσης δεινής περιστάσεως, άκρίδός τε καί τού λοιμού, ταΐς προς Θεόν θερμαΐς ίκεσίαις σου. 'Ως έαωσας νεανίαν, "Αγιε, τής δεινής αιχμαλωσίας το πάλαι, οϋτω κάμΐ νύν έκλύτρωσαι, μάκαρ, τή προς Θεόν θερμή μεσιτεία σου, πανώλονς βλάβης τε καί φθοράς, συμφορών καί κινδύνων, Γεώργιε. Θεοτοκίον, Έν κλίνη νύν ασθενών κατάκειμαι καί οϋκ έστιν ΐασις τή σαρκί μου' άλλ ή Θεόν καί αωτήρα τού κόσμου καί τον λυτήρα τών νόσων κυήσασα σού δέομαι τής αγαθής εκ φθοράς νοσημάτων άνάστησον. Διάσωσον από κινδύναιν τούς δούλους σου, άθλοφόρε, καί έκ πανώλους καί παθών, τούς σοί καταφεύγονχας, ώς ένθεος προς Χριστόν ημών πρέαβνς. "Αχραντε, ή διά λόγον τον... Ήχος δ'. Ιΐροατααία τών Χριστιανών... Προστασία καί σκέπη, φρουρός καί υπέρμαχος ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I.

108 98 Εμμ. Πετράκι υπάρχεις ήμΐν τοΐς εν πίατει αοι προοτρέχουοι. Μη παρίδης ημών των Ικετών σου τάς φωνάς, άλλα πρόφάασον ώς συμπα&ής και ρϋσαι ημάς ανάγκης κινδύνων τε και ύλλίψεων, δαίμονας των παγίδων, βαρβάρων επιδρομής τε καί πανώλεος βλάβης καί φ&οράς, πολύαύλλε Γεώργιε μέγιστε. Προκείμενον. Δίκαιος ώς φοΐνιξ άν&ήοει. Στίχος. Θαυμαστός δ Θεός. Στίχος. Τοΐς άγίοις τοΐς Sv ijj yfj. Ευαγγέλιον' Εκ του κατα Δούκαν. Είπεν ο Κύριος τοΐς εαυτόν μαϋηταΐς' προσέχετε... Δόξα. Ταΐς τοϋ α&λοφόρον... Έλέησάν με δ Θεός κατα τό μέγα έλεος σου... Ηχος πΐ. β. "Ολψ άποδέμενοι. Αάλοφόρε μέγιστε καί τον Κυρίου δπλίτα, μάρινς σνμπα&έστατε, ά&λητά Γεώργιε καί αήττητε, των πιστών καύχημα, δ φρουρός καί φύλαξ, μη παρίδης τους ϊκέτας σου, άλλά ον πρόφϋασον καί έκ των κινδύνων έξάρπασον, πανώλονς άσίλενείας τε καί βαρβαρικής επιϋέσεως, πάντων δυσχερών τε δαιμόνων επήρειας καί έχίλρών, ταΐς σαΐς πρεσβείαις προς Κύριον καί ταΐς παρακλήσεσιν. Ήδη ζ'. Οι έκ της Ίουδαίας. Λοιμικής άσάενείας καί κινδύνων παντοίων καί νοσημάτων φ&οράς εξάρπαοόν με τάχος ίλερμαΐς ταΐς Ικεοίαις προς Θεόν καί δεήσεσιν ταΐς οαΐς μεγαλομάρτνς, Γεώργιε τρισμάκαρ. Λοιμικών νοσημάτων καί τοϋ σώματός με άπάλλαξον, Γεώργιε τρισμάκαρ, επιβουλής παντοίας δαιμόνων καί δεινής περιστάσεως καί τής αιχμαλωσίας καί πάσης κακουργίας. Στρατιώτη όπλΐτα, άάλοφόρε γενναίε μεγαλομάρτνς Χρίστον, πρόφ&αοον έν κινδόνοις πρόφ&ααον έν ταΐς Ίλλίψεσι καί λύτρωααι λιταΐς σου ημάς τους αονς ϊκέτας. Θεοτοκίον. Σωμάτων μαλακίας καί ψυχών αρρώστιας, Θεογεννήτρια, των πόϋω προστρεχόντων τή σκέπη σου τή ϋείτ}, ϋεραπεύειν άξίωσον, ή τον Σωτήοα Χριστόν ήμΐν άποτεκοϋοα.

109 Ό Άγιος Γεώργιος δ Άπανωσήφης 99 Ωδή η'. Τον Βασιλέα τών Ουρανών. Τον άριστέα σε τοΰ Χριστού στρατιώτην ικετεύω τού ρυαθήναί με πάσης βλάβης, λοιμικής τε καί νόσον δλεθρίας. Τον τροπαιοϋχόν σε τον Χριστού άθλοφόρον ικετεύω, Γεώργιε τρισμάκαρ, λύτρωσαι μ εν τάχει επιβουλής δαιμόνων. Τον γεωργόν σε τής ευοεβείας οπλίτην, Ικετεύω τον θερμόν σε προστάτην, ΐνα με λύτρωσης πανωλεθρίας νόσου. Θεοτοκίον. Κεκοσμημένον αν άνεδείχθης, Παρθένε, τών χαρίτων τού πνεύματος δοχεΐον, δθεν λντρωσαί με λοιιιοΰ τού όξντάτου. 'Ωδή 0 '. Κυρίως Θεοτόκον. Ολος εγώ προσπίπτω σκέπη σου τή θεία τον λντρωθήναί με, παμμάκαρ, νόσον δεινής επιδρομής τών βαρβάρων καί περιστάαεως. Σωτήρα καί προστάτην σέ επικαλούμαι, ΐνα προφθάσης εν τάχει και εκλυτρώσης με τής τών δαιμόνων απάτης φρενοβλαβείας τε. Μακάριόν σε τέλος έδέξατο, τρισμάκαρ μεγαλομάρτυς θείε Χριστού Γεώργιε, δθεν ή μας πάντας πάσης λύτρωσαι θλίψεως. Θεοτοκίον. 5Ανύμφευτε, Παρθένε, μήτερ Θεοτόκε, λοιμού, φθοράς καί θλίψεως μέ άπάλλαξον, λιταΐς Γεωργίου τού θείου μεγαλομάρτυρας. *Αξιόν iouv ώς αληθώς... Είτα τα παρόντα τοΰ Άγιον. Χαίροις αιχμαλώτων δ λυτρωτής καί κινδυνενόντων ό θερμότατος βοηθός, Γεώργιε παμμάκαρ, σώαον ημάς ανάγκης λοιμού πανωλεθρίου, τή προστασία σου. Χαίροις τών μαρτύρων ή καλλονή καί τού διαβόλου δ αντίπαλος καί εχθρός, Γεώργιε μάκαρ, ρύσαι πάντας κινδύνων λοιμού τού δξυτάτου καί πάσης θλίψεως. Λύτρωσαι τούς δούλους σου άθλητά,

110 100 Έμμ. Πετράκι ληστρικής έφοδον και βαρβάρων έπιδρομής λοιμικής τε νόσου παντοίων και δυσχερών, Γεώργιε τρισμάκαρ, τή μεσιτείμ σου. Λάμψον τά ελέη σου επ έαοι λάμψον την σήν δόξαν και {θαυμάτων το αγλαές, Καππαδάκων κλέος, {θαυματουργέ εν κόαμω, Γεώργιε τρισμάκαρ μαρτύρων καύχημα. Δεύτε εύφημήσωμεν οί πιστο'ι έν ψαλμοΐς καί νμνοις, εν καρδία είλικρινεϊ τον εκ Παλαιστίνης έκλάμψαντα εν Κρήτη Γεώργιον τον {θειον καί παμμακάριοιον. Αεΰτε πάντες άσωμεν οί πιστοί, έν ψαλμοΐς καί νμνοις καί βοήσωμεν έν χαρά. Δώμεν δόξαν αίνον καί ύμνον τφ Άγίω, λάμψαντι έν τ ή Κρήτη νυν έν τοΐς έθαύμασιν 79 Την έοίθήτα πάντες την ίεράν, την σεπτήν τε ζώνην τής {θεόπαιδος Μαριάμ, προσκυνούντες πίστει, σωζόμεέθα παντοίων καί νόσων καί κινδύνων αυτής τή χάριτι. Φύλαττε καί σκέπε ταΐς σαΐς λιταΐς, Χαράλαμπες μάρτνς, ώς την χάριν ταύτην λαβών, ημάς έκ παντοίων νόσου πανωλε&ρίον καί λοιμικού {θανάτου ήμάς έξάρπασον. Είς την προσκύνηοιν τής είκόνος ψάλλεται το χαράν : Ήχος β. "Οτε έκ τον ξύλου... Πάντων, αέθλοφόρε, δ φρουρός καί καταφυγή ου υπάρχεις των προσφυγόντων είς σέ, "Αγιε Γεώργιε, Μεγαλομάρτυς Χριστού, έν κινδύνοις καί {θλίψεσιν τή σή προστασία, λύτρωσαι τους δούλους σου καί λοιμικής τής φίθοράς, πάσης περιστάσεως άλλης τους άσπαζομένους έν πίστει την σεπτήν καί {θείαν σου έμφέρειαν. Τέλος τής παρακλήσεως τοϋ Άγ. Γεωργίου ΕΜΜ. Λ. ΠΕΤΡΑΚΙΣ,β) Τά δύο τελευταία τροπάρια υπάρχουν καί είς τήν «Ακολουθίαν».

111 PI Μ ΑΔ A ΓΙΑ ΤΗ ΘΡΟΝΙΑΣΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΗΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το χειρόγραφο τής Ριμάδας για τή θρόνιαση τής μητρόπολης τοϋ 'Αγίου Μήνα στο Ηράκλειο, πού γίνηκε στις 16 τοϋ Απρίλη 1895, τυπώνεται τώρα για πρώτη φορά. Είναι τό ϊδιο το αύτόγραφο τοϋ ριμαδώρου Νικολή Τ. Μαρκάκη Χουδετσανοΰ, καί καθώς είναι προσεχτικά καταγραμμένο καί σε καλή κατάσταση διατηρημένο, ή έκδοση γίνεται μέ άνεση. Δυσκολίες ώς προς την ανάγνωση δεν υπάρχουν. Μόνο σ ένα σημείο στο τέλος (δίστιχο ) τό νόημα δεν είναι καθαρό. Τό χειρόγραφο (σε σχήμα 0,15 X 0,19) είναι γραμμένο σε δυο κόλλες χαρτί cloche άρρίγωτο, πολύ πρόστυχο, διπλωμένο στα δυό, ώστε νά σχηματίζη δεκαέξι σελίδες. Οί αράδες, ίσιες απόλυτα, προϋποθέτουν τή χρησιμοποίηση χαρτοχάρακα. Τό μελάνι μελιτζανί, πολύ συνηθισμένο τότε, πού διατηρήθηκε ζωηρό. Έχομε στήν κάθε σελίδα εί. κοσιτέσσερεις ή είκοσιέξι στίχους. Έτσι πιάνουν εννιά σελίδες οί 228 στίχοι τής ριμάδας. Στήν προμετωπίδα ό ριμαδώρος γράφει τ ό'νομά του κι από κάτω τό χρόνο Στή δεύτερη σελίδα γράφει: «Μαΐου 5, Χουδέτοι, Νικόλ. /. Μαρκάκης, έτος 1895, Τυ τραγούδι τών εγκαινίων τον 'Αγίου Μεγαλομάρτνρος Μήνα τον θαυματουργόν». Από τήν τρίτη ίσαμε τήν ενδέκατη σελίδα βρίσκεται ή ριμάδα. Οί άλλες, ίσαμε τή δέκατη έκτη, είναι άγραφες. Τά εγκαίνια γίνηκαν στις 16 τοϋ Απρίλη κι ή ριμάδα βρίσκεται τελειωμένη κι αντιγραμμένη στις 5 τοϋ Μάη. Γράφτηκε λοιπόν μέσα σε είκοσι μέρες από τή θρόνιαση, όταν οί εντύπωσες ήταν ακόμα νωπές, άρα πιστές καί ανόθευτες. Γιατί δεν τυπώθηκε, άν καί σύμφαινα μ δλα τά φαινόμενα, θά ξωδεύονταν; Ή απάντηση στο ρώτημ αυτό βρίσκεται στούς χαλεπώτατους καιρούς πού περνούσε τότε τό νησί, καί πού δεν ησύχασαν παρά μέ τήν εγκαθίδρυση τής αυτονομίας, ήγουν από 9 Δεκεμβρίοτ 1898 καί πέρα. Αλλά ή ριμάδα δέν τυπώθηκε ούτε καί μετά από τήν αποκατάσταση, γιατί 6 ριμαδώρος δέ ζοϋσε πιά γιά νά φροντίση τό τύπωμα. Σκοτώθηκε τό 1897 σε μιά συμπλοκή, στο χωριό 'Αγιές Παρασκιές, μέσα

112 102 Λεύτερη 'Αλεξίου στην επαναστατική άναρχία. Μά καί χωρίς αυτό, τόσα χρόνια ΰστερ* από τή θρόνιαση, φυσικό είναι να είχε χάσει την έπικαιρότητά της. Σύμφωνα μ ιδιόχειρο σημείωμα, πού φυλάγουν οι απόγονοί του, ό Νικολής Ί. Μαρκάκης γεννήθηκε στο Χουδέτσι την ήμερα τοΰ Κλήδωνα 24 Ιουνίου "Αρα πέθανε τριανταεφτά χρόνων. Τό χειρόγραφο έκδίδεται πιστά, γιατί σε κανένα του σημείο δέ δημιουργιέται ή ανάγκη τής επέμβασης τοΰ εκδότη, καθώς είναι καθαρό καί διατηρημένο. Διορθώνεται μόνο ή ορθογραφία καί συμπληρώνεται ή σωστή καταγραφή, δπου είναι ελαττωματική. Στή σελίδα τοΰ κειμένου πού δίνω σε φωτοτυπία, καί πού παρέχει τήν αρχή τοΰ κειμένου τής ριμάδας, ό αναγνώστης θά δισπιστώση τήν επιμέλεια καί τήν τάξη, άλλα καί τήν αγραμματοσύνη τοΰ απλοϊκού ριμαδώρου. Άπ ολο τό ποίημα δμως θα διαπιστώση τον πατριωτισμό καί τή ζεστή θρησκευτικότητα πού τον χαρακτηρίζουν, γνώρισμα τών προγόνων μας τήν εποχή τής σκλαβιάς, άφοΰ μόνο μέ τον κοινό δεσμό τής θρησκείας είχαν τό δικαίωμα νά νιώθουν κι εξωτερικεύουν τήν ενότητά τους. Φθόγγοι καί λέξεις πού συναντούμε κάπου - κάπου στο χειρόγραφο νά περισσεύουν, παραβλάπτοντας καί τή σωστή εκφώνηση καί τό ρυθμό, μπαίνουνε μέσα σε αγκύλες []. "Αλλα πάλι ψηφία κ.λ. πού χρειάζονται μά λείπουν, επειδή δεν ήξερε ό ριμαδώρος νά γράφη σωστά, προσθέτονται μέσα σε παρένθεσες ( ). *0 ριμαδώρος, πού δπως είπαμε είναι προσεχτικός κι ευσυνείδητος, αλλά πολύ πίσω στα γράμματα, δεν καταγράφει πάντα σωστά τούς φθόγγους μπ = ί), ντ = ά, γκ= g, είτε σε μιά λέξη, είτε στή σύνδεση τών λέξεων. Γράφει λ. χ. σωστά καμπάνες, καμπαναριά, εξήντα, τριάντα, ευαγγελιστάδες, υποτάσσονται κ.λ. αλλά γράφει λαθεμένα παραπρδς (αντί παραμπρός), το κτίστη (αντί τον κτίστη), ετοιμάζονται (αντί έτοιμάζουνταΐ), φαίνονται (αντί φαίνουνται), δτάδες (αντί δντάδες), δτε (αντί δντε), πλιδ (αντί μπλιό), τή κοινότη (αντί τήν κοινότη), ψυχικό του (αντί ψυχικόν τον), χωριό του (αντί χωριόν τον), στή προκυμαία (αντί στήν προκυμαία), σά τ άστρο (αντί σαν τ άστρο) κ. λ. Γράφει ακόμα αποδίδοντας φωνητικά τήν προφορά τοΰ χωριού του ήπχιασε, στεργι'ά, καμπαναργιά, δπχοιος κ.λ. Κάνει χρήση γενικά τής γλώσσας τών χωριών τής ανατολικής Κρήτης, Ιδιαίτερα τής περιοχής τοΰ παλιοΰ δήμου 'Αγιών Παρασκιών Ηρακλείου, αλλά τήν ανακατεύει μέ στοιχεία δανεισμένα από τις εφημερίδες τοΰ καιρού, πού γράφονταν σε μακαρονική καθαρεύουσα, κι από τήν επί Τουρκίας ελληνική φρασεολογία τής διοίκησης. Τέτοια πες καθαρευουσιάνικα στοιχεία βρίσκονται ποΰ καί πού στή ριμάδα. Άνα-

113 Ριμάδα γιά τή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοΰ 'Αγίου Μηνά 103 φέρω τούτα δώ είδοποιοϋμεν, έτος, ετη, έθηκε τό(ν) θεμέλιον, άρχιτέκτων, εννέα μήνες, μέγας ναός, πολίτες, έκαταβάλανε, ή τελετή κ.λ. Ή ριμάδα είναι συνταγμένη σε δεκαπεντασύλλαβους πολιτικούς στίχους, ταιριασμένους σε δίστιχα όμοιοκατάληχτα. Στους στίχους της ριμάδας ή χασμωδία είναι κανόνας καί οί ομοιοκαταληξίες φτωχότατες. Ό ριμαδώρος ενδιαφερεται μόνο γιά τά φωνήεντα των δυο τελευταίων συλλαβών. "Αμα ταιριάζουν τά φωνήεντα ή ομοιοκαταληξία λογαριάζεται ικανοποιητική. Δεν εξετάζονται τά σύμφωνα, Σύμφωνα μ αυτή την αρχή τό παγώνια ριμάρει μέ τό δλα, άφοϋ καί στις δυο περίπτωσες έχομε τά άπαιτούμενα -όα -όα. Τό καμπάνες ριμάρει μέ τό πάνε' τό μεγάλη μέ τό πάη' τό καλεομένα μέ τό οημαία. Σπάνια και τυχαία ή ρίμα είναι καλή. Από τήν άποψη τής ποίησης ή ριμάδα είναι μετριώτατη. Κάποτε δμως, άμα πληθαίνη τό θρησκευτικό καί τό πατριωτικό συναίστημα, οί στίχοι ηλεκτρίζονται καί παίρνουν κάποια ζωντάνια. Καί τώρα μιά παρέκβαση. 'Η εποχή πού γίνηκε ή θρόνιαση τής μητρόπολης τοΰ 'Ηρακλείου, είναι από τις κρισιμώτερες τής ιστορίας τοΰ νησιού κι είναι ανάγκη νά πούμε λίγα λόγια γι αυτήν, σκιαγραφώντας τά πριν καί τά μετά. Έτσι μόνο θά νιώσωμε τον παλμό τού τραγουδιού. Μετά τό Είκοσιένα καί τή σύσταση τού Λεύτερου Βασιλείου οί ραγιάδες τής Κρήτης έχουν πάρει κάπως απάνω τους. Στήν ύπαιθρο περιορίζονται τά ό'ργια των δυνατών αγάδων. Οί Χριστιανοί τήν κάθε ατσαλιά τών τυράννων τήν εγδικένται σε μετρητά καί κόβουν τήν όρεξη γιά ξαναγύρισμα στά περασμένα. 'Ο Κρητικός, ξυπνημένος τώρα, μ επικεφαλής τούς γραμματισμένους του καί τούς συνειδητούς πολεμάρχους του, φτάνει στο Έξηνταέξε. Ό Οργανικός Νόμος, μέ τά προνόμια πού παραχωρούνται στούς Κρητικούς, επισφραγίζει τήν τρίχρονη επανάσταση. Ό καταπονημένος λαός ελπίζει σε κάποιαν αλλαγή. Αλλά ή διοίκηση κι ό τουρκοκρητικός πληθυσμός αντιδρούνε στήν εφαρμογή τού Οργανικού Νόμου. Οί ραγιάδες αντιλαμβάνονται, πώς τά προνόμια δόθηκαν στά χαρτιά μέ τήν πρόθεση νά μή πραγματοποιηθούν. Τό επαναστατικό αέρι αρχίζει νά φυσάη εύτύς μετά τήν παραχώρηση τών ονομαστικών προνομίων. Κατά τό 1878, μέ τήν ευκαιρία τοΰ Ρωσσοτουρκικού Πολέμου, ή δυσφορία τών Κρητικών, πού όλο καί μεγάλωνε στο μεταξύ, πήρε πάλι τή μορφή γενικής εξέγερσης. Τό Βερολίνειο Συνέδριο, πού άπ? αυτό περίμεναν οί Κρητικοί τή σωτηρία τους, δέν καταπιάνεται (μέ τήν πίεση τής Μεγάλης Βρεττανίας από τά παρασκήνια) καθόλου ή σχεδόν καθόλου μέ τό Κρητικό Ζήτη

114 104 Λεύτερη Αλέξιού μα. Για νά κολακέψη δμως ή εγγλέζικη πονηριά την κοινή γνώμη Ελλήνων και Κρητικών, συνιστά σατιινικά στην Πύλη νά κάμη παραχώρησες, γιά νά γαληνέψη ιό φουρτουνιασμένο νησί. Την εποχή τούτη (τελευταίο τέταρτο τοϋ 19ου αιώνα) ή Μεγάλη Βρεττανία βρίσκεται στον κολοφώνα τής δύναμής της. Κρατεί τούς θαλάσσιους δρόμους καί τά κλειδιά τής Οικουμένης. 'Η Κρήτη βρίσκεται στο δρόμο τών Ινδιών και τής χρειάζεται ή Σούδα. Κι ήξερε καλά ή Μεγάλη Βρεττανία, πώς από τήν Τουρκία τής ήταν πιο βολικό ν5 άποσπάση καί σφετεριστή τήν Κρήτη, όπως είχε κάμει τήν ίδια εποχή (1878) μέ τήν Κόπρο, παρά αν είχε άποκατασταθή εθνολογικά κι ιστορικά μέσα στο Λεύτερο Βασίλειο. Καί μάχεται θανάσιμα τή λόση τής ένωσης καί τήν αποκλείει μέ τήν ίδια λύσσα, πού δείχνει καί τώρα στο τόσο ανάλογο μέ τό κρητικό κυπριακό ζήτημα. Ή Πόλη, ευχαριστημένη πού αποκλείστηκε καί πάλι ή λόση τής ένωσης, δέχεται πρόθυμα τις συστασες τής Μεγάλης Βρεττανίας καί στέλνει στήν Κρήτη τό γαζή Άχμέτ Μουχτάρ πασά. Γούτος, έχοντας οδηγίες, καλεΐ μόλις έφτασε στά Χανιά τούς Κρητικούς, νά τού στείλουν αντιπροσώπους, γιά νά συζητήσουνε μαζί του καί νά βρούνε τρόπο συμβιβασμού, γιά τήν παραπέρα καλύτερη διοίκηση τού νησιού. Μέσα στούς αντιπροσώπους, πού ή Συνέλεψη τών Κρητικών στέλνει στον Άχμέτ Μουχτάρ πασά, είναι κι ό γιατρός Ιωάννης Κ. Σφακιανάκης, γυιός τού αρχηγού τών ανατολικών επαρχιών Κωσταντίνου Ί. Σφακιανάκη. Οί αντιπρόσωποι τής Πόλης καί τής Συνέλεψης σμείγουνε στή Χαλέπα καί σε σύντομο διάστημα συντάσσουν κι υπογράφουν ένα καινούργιο καταστατικό χάρτη, πού θά μπαίνε στή θέση τού Οργανικού Νόμου. Τή σύνταξη τού χάρτη, πού αργότερα τον είπανε «Σύμβαση τής Χαλέπας», τήν έκαμε κατά τρόπο αριστοτεχνικό ό Σφακιανάκης, πού ή επιβλητική παρουσία του, μ δ?,α τά είκοσιοχτώ του χρόνια, έδωσε τον τόνο στις συνεδρίασες κι άσκησε ευεργετική επιρροή φρόνησης κι ανώτερου πατριωτισμού σ δλους. Οι Τούρκοι τού νησιού, απελπιστικά καθυστερημένοι κι ανίδεοι από κάθε πολιτική αγωγή, άρνούνται καί πάλι νά σεβαστούν τ αποφασισμένα, μ δλο πού θά τανε καί γιά δικό τους συμφέρο. Οί Χριστιανοί πάλι δεν έχουνε συνταγματική πείρα. Ή κακοδιοίκηση κι ή αυθαιρεσία τούς έχει κι αυτούς αγγίξει. Δέν είναι κύριοι τών παθών τους. Χωρίζονται σε φατρίες πολύ γλίγωρα, πού μάχεται ή μιά μέ τήν άλλη μέ φανατισμό τυφλό κι ασυγκράτητο καί ξεχνούνε τον κοινό εχτρό. "Ετσι Τούρκοι καί Χριστιανοί στο νησί γίνονται αφορμή, νά μήν

115 Ριμάδα γιά τή θρόνιαση της Μητρόπολης τοϋ Αγίου Μηνά 105 εύδοκιμήση οΰτε και to δεύτερο φιλελεΰτερο πολίτευμα πού θεσπίστηκε μέ τή Σύμβαση τής Χαλέπας. Οί πέντε Χριστιανοί διοικητές πού έστάλθηκαν από τό σουλτάνο καί διοίκησαν ό ένας υστερ από τον άλλο την Κρήτη, από τό 1878 ίσαμε τό 1889, δταν ή Πόλη κατάργησε τά προνόμια και ξανάφερε την πριν από τό Έξηνταέξε κατάσταση, δεν είχαν δλοι την ίδιαν αξία καί τις ίδιες ικανότητες, είχαν όμως δλοι τις αγαθότερες διάθεσες. Σκόνταψαν δλοι στο ίδιο φατριαστικό πνέμα τοΰ ντόπιου πληθυσμού, χριστιανικού καί μουσουλμανικού, πού τούς αναγκάζει μοιραία νά παίρνουνε κι αυτοί θέση στις διαμάχες καί ν αποτυχαίνουν ή νά μην αναπτύσσουν καμμιά δράση. Ό Ιωάννης Φωτιάδης ήτανε φαίνεται ό πιο σημαντικός. Είχε χρηματίσει πρεσβευτής τής Τουρκίας στήν Αθήνα, όπως παλιότερα ό Κωσταντΐνος Μουσούρος. Ήταν έξυπνος, συνετός, μορφωμένος, δραστήριος κι είχε φανατικούς φίλους δλους τούς ξυπνημένους καί προοδευτικούς Κρητικούς. Διοίκησε τήν Κρήτη μέ λαμπρά αποτελέσματα ισονομίας από τό 1878 ίσαμε τό 1885 μέ κάποια διακοπή. Φαίνεται πώς ευνοούσε τό κόμμα τών «Καραβανάδων», (όπου κι οί σοβαρώτεροι πολιτευόμενοι τού νησιού Ιωάννης Κ. Σφακιανάκης καί Νικόλαος Στ. Σταυράκης), κάτι πού δέν τού τό συχωρνούσαν οί πανίσχυροι «Ξυπόλυτοι». Ή μερίδα τούτη, πού πλειοψηφούσε στο λαό καί στή συνέλεψη, βάζει στήν πράξη κάθε μέσο, γιά νά τον δίωξη καί τό κατορθώνει τό 1885, τήν επαύριο κιόλας τής ανανέωσης από τήν Πύλη τής εντολής, γιά νά μείνη Γενικός Διοικητής τής Κρήτης άλλα πέντε χρόνια Οί τέσσερεις γενικοί διοικητές, πού κυβέρνησαν τήν Κρήτη διαδοχικά υστερ από τό Φωτιάδη ήτανε συνηθισμένου τύπου Χριστιανοί άξιωματούχοι στήν υπηρεσία τής Πύλης. Ήτανε μορφωμένοι ραγιάδες, συνηθισμένοι στούς συμβιβασμούς, πού ήταν απαραίτητοι, γιά νά υπηρέτη κανένας απρόσκοπτα τήν Πύλη. Μέ τό διώξιμο τοΰ Φωτιάδη, πού σ αυτό συντέλεσαν δ'χι λίγο κι οί από τά παρασκήνια μηχανορραφίες τοΰ Ελληνα προξένου στά Χανιά Δρακόπουλου, τά κομματικά πάθη έξάφτηκαν ακόμη περισσότερο γιά μακρό διάστημα. Οί Κρητικοί άλληλομισούνται θανάσιμα κι άλλη λοσκοτώνονται. Τά φονικά στήν ύπαιθρο καί στις πολιτείες πολλαπλασιάζουνται. Στήν κρητική βουλή τού 1888, πού εκλέχτηκε μέ τό έμμεσο εκλογικό σύστημα τών δημογερόντων, επεκράτησαν και πάλι, υστερ από όξύτατο κομματικό ανταγωνισμό, οί ξυπόλυτοι. Στά 1889 έγιναν καί πάλι εκλογές, γιά νά συμπληρωθή δ αριθμός τών βουλευτών τοΰ Σ

116 106 Λεύτερη Αλεξίου αυτές εφαρμόστηκε τό πλειοψηφικό σύστημα μέ τό σφαιρίδιο καί σημείωσε παταγώδικη αποτυχία. Οί Ξυπόλυτοι, πού ητανε στά πράματα, κέρδισαν καί στη συμπληρωματική εκλογή, μα οί νοθείες κι οί παρανομίες ητανε τόσες, ώστε ή μειοψηφία τών Καραβανάδων αποφάσισε νά μην ύποτοχτή, παρά ξε φεύγοντας από την κομματική της ήττα, νά κήρυξή καινούργια επανάσταση μέ αίτημα την ένωση. Τον κύριο ρόλο σ αυτή την απεγνωσμένη ενέργεια τον έπαιξαν οί Χανιώτες καραβανάδες πληρεξούσιοι, χωρίς νά συμβουλευτοΰνε τούς όμόφρονές τους πληρεξουσίους τών άλλων διαμερισμάτων. Στη συνεδρίαση τής Συνέλευσης τής 6 τοΰ Μάη 1889, ενώ ητανε παρών και προέδρευε κατά τό σύνταγμα κι ό γενικός διοικητής Νικόλαος Σαρτίνσκης, οί Χανιώτες καραβανάδες διάβασαν απροσδόκητα ψήφισμα, πού κήρυσσε τήν έ'νωση μέ τήν Ελλάδα. Επακολούθησε σύγχυση κι απ αυτήν ξεκαθαρίζει γενική ομοφωνία. Οί πληρεξούσιοι ήλεχτρίζονται καί ξεχνούνε για μια στιγμή τά πάθη τους, έτοιμοι νά προχωρήσουνε στήν άμεση κύρωση τοΰ ενωτικού ψηφίσματος. Ό Σαρτίνσκης δμως, μ όλο πού βρίσκεται απροετοίμαστος, προλαβαίνει μπροστά στις ευθύνες τής στιγμής εκείνης καί διαλύει τή συνεδρίαση. Οί καραβανάδες πληρεξούσιοι τών Χανιών πληροφορούνται, πότς γι αυτό τό μεγάλο τόλμημα, καταζητούνται. Κατορθώνουν τήν τελευταία στιγμή νά βγοΰν από τήν πολιτεία, πιάνουν τά βουνά καί κηρύσσουν γενική επανάσταση μέ τό αίτημα τής ένωσης. Ή συνέλευση μένει σχεδόν χωρίς αντιπολίτευση, γιατί οί καραβανάδες τών ανατολικών επαρχιών πού μείνανε σ αυτήν, είναι πολύ λίγοι. Τότες ή συντριπτική πλειοψηφία τών ξυπόλυτων πού έμεινε νά διαφεντεύη χωρίς κανέναν έλεγχο τήν κατάσταση, θεώρησε κατάλληλη τήν ευκαιρία νά ψηφίση νόμο φαυλοκρατικό, πού σύμφωνα μ αυτόν ό διορισμός τών δικαστών θά γινόταν άμεσα από τή συνέλευση, δηλαδή από τό κόμμα τους. Ό νόμος αυτός χειροτερεύει παραπέρα τήν ελεεινή κατάσταση. Τά κακουργήματα πολλαπλασιάζοντας σάν αντίδραση στή φαυλοκρατία, κι όλος δ κόσμος νοσταλγεί τήν Ιπί Φωτιάδη τάξη, ίσοπολιτεία κι ευνομία. Είναι περίεργο καί χαραχτηριστικό μαζί, πώς ό κρητικός λαός, αντίθετα προς τούς ηγέτες του, πού θυσιάζανε κάθε στιγμή στο βωμό τών παθών καί τών συμφερόντων κάθε ανώτερη σκοπιμότητα, ενθουσιάζεται πάλι από τ όνειρο τής λευτεριάς. Κι δ αγώνας χάνει σιγά - σιγά τήν κομματική χροιά του κι όλοι τον συντρέχουν. 'Ωστόσο ή επανάσταση τούτη, πού άκούγεται συχνά «τό Ογδόντα-

117 Ριμάδα γιά τή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοϋ 'Αγίου Μηνά 10t εννιά», «ν και την άρχηγεύουν άνθρωποι μέ κΰρος, δεν πηγαίνει μπροστά. Έχει κατηγορηθή έξω από την Κρήτη. Ή κυβέρνηση Τρικούπη, πού είχε άντιταχτή στην κήρυξή της, πλύνει τώρα τά χέρια της και δέ θέλει ν άναλάβη καμμιάν ευθύνη. Από την άλλη μεριά ή ΙΙύλη πιστεύει, χωρίς να κάνη λάθος, πώς ή τέτοια πολιτική τοΰ Τρικούπη προέρχεται από αδυναμία. Κρίνοντας λοιπόν κατάλληλη την ευκαιρία, αποφασίζει κρυφά, νά βάλη σε πράξη τα σχέδιά της για την άμεση άρση τών προνομίων τοϋ Κρητικού Λαοϋ, πού τής ήταν οχληρό άχυρο στα μάτια, αθετώντας τις υπογραφές καί τμς υποχρέωσες, πού είχε άναλάβει σε διεθνές επίπεδο. Σά δικαιολο. γία της προβάλλει την αποτυχία δήθεν τών φιλελεύθερων θεσμών, πού δχι μόνο δεν καλυτέρεψαν την κατάσταση, παρά και τή χειροτέρεψαν. Στις 16 Ιουλίου 1889, ενώ ή επανάσταση έχει άπλωθή σ δλη τήν ύπαιθρο και τά δυο στοιχεία Χριστιανοί και Τούρκοι έχουνε χωριστή καί πάλι, όπως γινόταν σ όλες τις επανάστασες, μέ συγκέντρωση τών αγροτών Τούρκων στίς πολιτείες και σκόρπισμα τών αστών Χριστιανών στα ορεινά χωριά και στο Λεύτερο Βασίλειο,ό Σαρτίνσκης παραιτειται και φεύγει. Κι ή Πύλη, χωρίς νά χάση δευτερόλεπτο, διατάσσει τό μουτεσαρίφη (νομάρχη) τής περιοχής 'Ηρακλείου Χασάν Ριζά πασά, νά τρέξη στα Χανιά και νά πάρη τά χαλινάρια τής γενικής διοίκησης, σάν αναπληρωτής τοϋ γενικού διοικητή. Μόλις οχτώ μέρες ύστερώτερα, διορίζει στρατιοηικό διοικητή τής Κρήτης και τοποτηρητή τής πολιτικής εξουσίας τον τρομερό στρατοκράτη Σακήρ πασά. Τούτος φτάνει μ άγριες διάθεσες. Δίνει διαταγή νά βγούνε χωρίς αναβολή τά τουρκικά στρατέματα από τά διοικητικά κέντρα κι από τις πολιτείες καί νά πιάσουν όλο τό νησί, μπαίνοντας μέσα κι οχυρώνοντας τά παλιά καστέλλια καί πιάνοντας τά επίκαιρα σημεία. Παραβαίνει μ αυτά τά μέτρα ό Σακήρ πασάς ρητές ύπόσχεσες κι υποχρέωσες τής Πύλης αντίκρυ στήν Ελληνική Κυβέρνηση. Ό Κρητικός Λαός, προδομένος από τις Μεγάλες Δυνάμεις κι εγκαταλειμμένος στήν τύχη του από τήν Ελληνική Κυβέρνηση, βλέπει τούς καρπούς τόσων αιματοχυσιών νά χάνωνται καί τό δυνάστη του πάλι νά θεριεύη. Ή Πύλη, χωρίς περιστροφές πιά, σηκώνει ένα - ένα τά προνόμια, πού είχε ύποχρεωθή νά παραχωρήσει μέ τον 'Οργανικό Νόμο καί μέ τή Σύμβαση τής Χαλέπας. Φέρνει σά δικαιολογία, καθώς είπα, τό πώς τάχα τά νέα συστήματα δέν πέτυχαν καί τό πώς ή τάξη δέ θ άποκατασταθή, παρά μόνο μέ τήν κατάργησή τους καί μέ τό ξαναγύρισμα στο πριν από τό 1866 καθεστώς. Στίς 25 τοΰ Νοέμβρη 1889 κατεβαίνει στά Χανιά ό Ρατίπ πασάς,

118 108 Λεύτερη Αλεξίου έχοντας στην τσέπη τό σχετικό σουλτανικό φερμάνι, χωρίς νά έχη είδηση γι αυτό ή ωστόσο συνυπεύθυνη ευρωπαϊκή διπλωματία. Οί Κρητικοί ακόυσαν με ανέκφραστη συντριβή καί κατάπληξη για τό φιρμάνι καί για τό περιεχόμενό του, μόνο σαν είχε κιόλας αρχίσει, νά μπαίνη σε πράξη. Καί ή πίκρα, πώς τους είχαν όλοι εγκαταλείπει στην τύχη τους, έγινε πιο βαθειά. Μην έχοντας καμμιά δυνατότητα για τότε μιας θετικής δράσης, περιορίζονται στην αποχή τους από τη διαχείριση των κοινών, κι έτσι δείχνουν, έστω κι αρνητικά, την αποστροφή τους στον καινούργιο ζυγό Παραιτούνται ομαδικά από τις δημόσιες θέσες όλοι οί Χριστιανοί υπάλληλοι καί δε σιμα'ινουνε στίς κάλπες οί ψηφοφόροι τό Φλεβάρη τού 1890, για νά βγάλουν αντιπροσώπους. Ή Πύλη πάλι, από τή μεριά της, αποφασισμένη οπωσδήποτε νά προχωρήση στο σκοπό της, αδιαφορεί γιά την παθητική αντίσταση τού Κρητικού Λαού, μη εξετάζοντας τί κινδύνους κλείνει καί γι αυτή τήν ίδια. Μέσα σε μιά περίοδο πέντε χρόνων, ξεχειλισμένη από δυσπιστία κι αμοιβαίο μίσος άσπονδο, ανάμεσα στά δυο ντόπια στοιχεία, στέλνει ή Πύλη σειρά Τούρκους στρατιωτικούς, πού κυβερνούνε τό νησί κατά τό παλιό μισητό σύστημα, μέ στρατιωτικό νόμο καί με στρατοδικεία, πού δικάζουν καί καταδικάζουν αδιάκοπα. Ή επανάσταση ξεθυμαίνει σιγά - σιγά κι ένα καθεστώς φόβου κι υποψίας στερεώνεται καί πάλι στό νησί. Στήν αρχή τής φοβερής πενταετίας τής ιδιαίτερης πατρίδας μου, , επί Τζεβάτ πασά, δεύτερου Τούρκου στρατιωτικού διοικητή τής Κρήτης, ύστερ από τό σήκωμα τών προνομίων,πού διαδέχτηκε τό Σακήρ καί τον άκλούθησε ό γιανιτσαρικώτερος άπ όλους Μαχμούτ, γεννήθηκα στό Ηράκλειο, στίς 8/20 Ιουνίου 1890, άνατράφηκα μέσα στήν τρομοκρατία της κι έμαθα νά συλλαβίζω τά δοξασμένα εϊκοσιτέσσερα γράμματα. Τό Γενάρη τού 1895 γίνονται στήν Κωσταντινούπολη οί φρικιαστικές σφαγές τών Άρμένηδων, όταν οχτώ χιλιάδες άνθρωποι, άοπλοι κι ανυπεράσπιστοι, βρίσκουν τό θάνατο κάτω άπ τό λεπίδι τών έξαλλων Ζεϊμπέκηδων, μόνο μέσα στήν Πόλη. 'Η κοιμισμένη κοινή γνώμη τών πολιτισμένων λαών τής Ευρώπης ξυπνάει πάλι στίς δώδεκα καί πέντε. Μέ τον τύπο καί μ όλα τ άλλα μέσα πού διαθέτει, εκφράζει τον αποτροπιασμό της γιά τ ανήκουστα κακουργήματα ενός λαού, πού ξακολουθούσε νά ενεργή ομαδικά μέσα σε πρωτόγονη κι αμετακίνητη φυλετική βαρβαρότητα. Ή απήχηση από τις σφαγές τών Άρμένηδων ήτανε παγκόσμια

119 Ριμάδα γιά τή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοϋ 'Αγίου Μήνα 109 και τ αυστηρά διαβήματα προς την Πύλη πολλά κι από παντοϋ. Φόβος καί τρόμος έβασίλευε σ όλα τά σημεία της τουρκικής αυτοκρατορίας, όπου εζοΰσαν ραγιάδες, πώς οι σφαγές τών Άρμένηδων ητανε τό προοίμιο μιας γενικής εξόντωσής τους. Μπροστά στίς εναγώνιες έκκλησες τών δυστυχισμένων ραγιάδων, πού προκαλοΰνε πλήθος μεσολάβησες ισχυρών γιά τή σωτηρία τουςμπροστά στίς απειλές αντιποίνων' μπροστά στην απαίτηση τής παγκόσμιας κοινής γνώμης νά παταχτούν ο! βαρβαρότητες, ή Πύλη μιά στιγμή τρομοκρατιέται. Καταλαβαίνει πώς ή ταχτική της κάθε άλλο παρά είναι χωρίς κίνδυνους καί μάλιστα θανάσιμους γιά την ύπαρξή της. Δίνει αυστηρές διαταγές στά όργανά της γι αλλαγή ταχτικής, καί, θέλοντας νά διάλυση τούς φόβους καί τών ραγιάδων καί τών άργοξυπνημένων προστατών τους, λαβαίνει διάφορα εντυπωσιακά κατά τή συνήθειά της καί σπασμωδικά μέτρα. Ιδιαίτερα γιά τήν Κρήτη, πού ή Πύλη έχει πικρή πείρα από τά κινήματα της, λαβαίνει ουσιαστικές άπόφασες. Μέσα στήν ύπερκορεσμένη ατμόσφαιρα, ανακαλεί ξαφνικά τον Τούρκο στρατιαπικό διοικητή Μαχμούτ πασά καί στή θέση του διορίζει, τό Μάρτη τοϋ 1895, ένσ μήνα πριν από τά εγκαίνια τοϋ μητροπολιτικοΰ ναού τοϋ Άγιου Μηνά, τον Άλέξαντρο Καραθεοδωρή. Ό Άλέξαντρος Καραθεοδωρής είχε κι άλλοτε διοριστή γενικός διοικητής τής Κρήτης κι είχε κατέβει στά Χανιά γιά λίγο τό Νοέμβρη τού Ήταν ό πρώτος Χριστιανός γενικός διοικητής, πού έστειλε ή Πύλη στο νησί, ϋστερ από τήν υπογραφή τής Σύμβασης τής Χαλεπός. Κράτησε όμως τότε μόνο λίγες μέρες τό αξίωμα, γιατί εΰτύς ύστερα διωρίστηκε υπουργός τών εξωτερικών τής Τουρκίας καί γύρισε στήν Πόλη. Μέ τον έρχωμό τού Καραθεοδωρή στήν Κρήτη περνούν ci Κρητικοί απο την απόγνωση στήν αισιοδοξία, γιατί θέλουν νά πιστετίουν, πώς ή αλλαγή ταχτικής τής Πύλης δέ μπορεί παρά νά προοιωνίζεται καλά. Στή ριμάδα τοΰνικολή Μαρκάκη γιά τά εγκαίνια τοϋ Αγίου Μηνά, τούτα τά δειλά μά ξέχειλα συναιστήματα τής αισιοδοξίας αποδίδονται μέ ζωντάνια καί συγκίνηση. Ό απλοϊκός πατριώτης μεταμορφώνεται σε ποιητή, καί χαιρετίζει τον Καραθεοδωρή σάν τό Μεσσία, πού έρχεται νά σώση τήν Κρήτη, ίσα ίσα τήν ώρα πού ή καταστροφή της φαίνονταν βέβαιη καί κοντινή. Αλλά τά πράματα δέν ήρθαν όπως τά περίμεναν οί απελπισμένοι Κρητικοί. Κι αν στήν πραγματικότητα ή λευτεριά τής Κρήτης βρισκότανε κοντά, γιά νά τή φτάσουν οί Κρητικοί έπρεπε νά περάσουν ακόμα πολλές δοκιμασίες.

120 110 Λεύτερη 'Αλεξίου Οί Τουρκοκρητικοί, πού, αντίθετα προς δ,τι περίμεναν τώρα οί Χριστιανοί, είχαν πιστέψει, πώς ή κατάσταση βάδιζε σταθερά στην ανασύσταση των γενιτσαρικών μεθόδων, δυσαρεστήθηκαν κι άποφασίστηκε νά προβοϋνε σ αντίμετρα, δήθεν έξω από την επίσημη πολιτική τής Πύλης. Ήτανε κι αυτό τό κόλπο εν από τά πολλά, πού εφάρμοζε ή Πύλη, κάθε φορά πού βρισκόντανε σε δυσχέρειες. Οί μπέηδες των πόλεων από συμφέρον κι ό ξαγριεμένος όχλος, αστικός κι αγροτικός, από τυφλό φανατισμό, συνομωτοΰνε (τάχα κρυφά) νά τορπιλίσουνε κάθε προσπάθεια γιά δμαλότητα. Οργανώνανε παγκρήτιο τρομοκρατικό κομιτάτο, πού μ ένέδρες και δολοφονίες θά ματαίωνε κάθε λύση μέ συμβιβασμό καί θά διαιώνιζε την αναρχία. Είναι χαραχτηριστικό τό πώς ή Πύλη, άμα πληροφορήθηκε γιά τό κομιτάτο, δεν έκαμε τίποτε, γιά ν άποτρέψη την οργάνωσή του. Κυκλοφορούσε μάλιστα ή φήμη, πώς δλα, ώς τις πιο μικρές λεπτομέρειες, είχανε πηγή τους αποκλειστική τόν ίδιο τό στρατιωτικό διοικητή τής Κρήτης Μαχμούτ πασά, πού προηγήθηκε ά μεσα στη θέση αυτή από τόν Άλέξαντρο Καραθεοδωρή. Πολύ θλιβερό κι άποθαρρυντικό τό πώς οί Τουρκοκρητικοί, καθυστερημένοι καί μοιρολάτρες καθώς ήταν, έταύτιζαν την τύχη τους μέ τό ανελεύθερο κράτος των σουλτάνων, χωρίς νά έχουν τήν οξυδέρκεια νά βλέπουν, πώς είχανε ζωτικό συμφέρον κι αυτοί, δπως κι οί Χριστιανοί, νά γίνεται σεβαστός δ νόμος, αφού εξασφάλιζε καί τή δική τους καλοπέραση. Επειδή οί Χριστιανοί ζητούσαν ευνομία, οί Τουρκοκρητικοί τήν άρνιούνταν, προσκολλημένοι στον πατροπαράδοτο μοιρολατρισμό καί σε κάθε λογής ανθελληνική κι άντιχριστιανική προκατάληψη. Τό φτάσιμο τού Καραθεοδωρή, πού δ Νικολής Μαρκάκης τό πιστεύει σωτήριο, αποδείχνεται πολιτική ενέργεια τής στιγμής χωρίς ιδιαίτερη σημασία. Οί Τουρκοκρητικοί, μέ τόν ίδιο φανατισμό, πού πριν λίγα χρόνια άντιστρατεύτηκαν κι εξουδετέρωσαν τόν Οργανικό Νόμο καί τή Σύμβαση τής Χαλέπας, μέ τόν ίδιο καί τώρα παραμερίζουν κάθε σκέψη γιά μεταρρύθμιση, γιά δικαιότερη διοίκηση, γιά ίσοπολιτεία, γιά ανάλογη προς τόν πληθυσμό των δυο στοιχείων κατανομή τών δημόσιων λειτουργημάτων. Αποκρούουν δηλαδή δλα κείνα, πού είχαν γίνει α νάγκες τού καιρού, αναγνωρισμένες από τή διεθνή συνείδηση τών πολιτισμένων λαών, ανεξάρτητα από τήν πολιτική τών κυβερνήσεων. *0 Καραθεοδωρής αναλαβαίνει τά καθήκοντά του κάτω από δυσμενέστατες συνθήκες τό Μάρτη τού Ή ύπαρξη τού εχθρικού προς τόν ελληνικό πληθυσμό τού νησιού σουλτανικοϋ φιρμανιοΰ, πού

121 Ριμάδα για τή θρόνιαση χής Μητρόπολης τοΰ Αγίου Μήνα 111 βρίσκεται ακόμα σε ισχύ, τοΰ κρατεί δεμένα τα χέρια καί κάνει την παρουσία του σκιώδικη. Από την άλλη μεριά τό Κομιτάτο, πού στρέφεται αποκλειστικά ενάντιο σε κάθε ουσιαστική ένέργειά του, για την καλυτέρεψη τών πραγμάτων, δημιουργεί μια νόθη κι επικίνδυνη κατάσταση. Κατορθώνει νά πείση τούς Χριστιανούς να μην απέχουν από τά δημόσια πράματα καί νά πάρουνε μέρος στις εκλογές τής Συνέλευσης. Καί τούτοι παραβλέπουν την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους, μέ την ελπίδα, πώς οί ενέργειες τοΰ Καραθεοδωρή θά τελεσφορήσουν, καί τό κράτος τοΰ νόμου τελικά θά επιβληθή, για την εφαρμογή τής πολύπαθης Σύμβασης τής Χαλέπας. Οί ελπίδες όμως άποδείχτηκαν φρούδες. 'Ο Καραθεοδωρής είναι βέβαια Χριστιανός κι Ελληνας, άλλα καί υπάλληλος τής Πύλης. Αμα πληροφορήθηκε, πώς στην καινουργιοεκλεγμένη συνέλευση βασίλευε σύγχυση, δπου άλλοι Χριστιανοί πληρεξούσιοι συντάσσανε νέο ψήφισμα για την ένωση μέ την 'Ελλάδα, κι άλλοι καταρτίζανε νόμους φαυλοκρατικούς σε βάρος τοΰ προϋπολογισμού, αντί ν αγωνιστή μέσα στη συνέλευση για τό καλύτερο, πείθοντας δημοκρατικά τούς άντιφρονοΰντες για τά χρέη τους ως έμπειρος διπλωμάτης καί γνώστης των παρασκηνίων, προτίμησε τό εύκολοπερο, καί διάλυσε τη συνέλευση πρόωρα καί σπασμωδικά, τριανταέξι μέρες υστερ από τη σύγκλησή της, διαπράττοντας ανεπανόρθωτο λάθος. Τά Σφακιά κι ό Άποκόρωνας επαναστατούν εύτύς καί στην άλλη Κρήτη επικρατεί μεγάλος αναβρασμός. Ό Τρικούπης επιμένει στην «άψογη στάση» του, ενώ βρίσκεται στην τελευταία φάση τής σταδιοδρομίας του. Υποστηρίζει, πώς ή Κρήτη πρέπει νά μείνη ήσυχη, άκλουθώντας κι αυτός τό βολικώτερο δρόμο. Μεγάλος αριθμός πληρεξουσίων συμμορφώνεται μέ τις οδηγίες του. 'Αντιτάσσεται στά έπαναστατημένα διαμερίσματα κσί τ απομονώνει από την επίλοιπη Κρήτη. Η Πύλη την «άψογη στάση» τοΰ Τρικούπη καί τη «νομιμοφροσύνη» των Χριστιανών πληρεξουσίων την παίρνει σαν έσχατη αδυναμία καί συνθηκολόγηση, κι ανασκουμπώνεται γιά νά χτυπήση δήθεν την ανταρσία στην αρχή της, αλλά ό σκοπός της είναι άλλος : Νά προχωρηση, υστερ από μικρή καθυστέρηση, στήν ολοκλήρωση τής άρσης τών προνομίων. 'Ο Καραθεοδωρής άνακαλιέται άδοξα καί στή θέση του στέλνεται ό Αρβανίτης Τουρχάν πασάς, πού φροντίζει, μόλις ήρθε, νά εξουσιοδοτηθώ νά μή συγκαλέση τή συνέλεψη. Γι αυτό τό σκοπό προκαλεΐ καινούργιο σουλτανικό^φιρμάνι.

122 112 Λεύτερη Αλεξίου Οι άλληλογροθοκοπούμενες ενέργειες τής Πύλης, πού όμως αφήνουν νά φαίνωνται οί αληθινές της πρόθεσες, εξοργίζουν ακόμα περισσότερο τον Κρητικό Λαό κι οι ηγέτες του καταφεύγουν, (τώρα πού ή κοινή γνώμη τών λαών τούς παραστέκει), στούς προξένους των Δυνά' μεων, και σ έντονα διαβήματα ζητούν απ αυτούς νά έπέμβουν και νά δώσουνε λύση στο «Κρητικό Ζήτημα». Οί κυβέρνησες, κάτω από τήν πίεση των λαών, δεν άκλουθοΰνε πια τήν πολιτική τής μή επέμβασης κι αυτό φαίνεται σέ πολλές περίπτωσες. Οί στόλοι τους κατεβαίνουνε καί περιπολούνε στα κρητικά νερά, έτοιμοι ν αγκυροβολήσουν καί ν άποβιβάσουν αγήματα καί στρατέματα. Οί έπαναστατημένες περιοχές παίρνουνε θάρρος κι από τις άλλες πλήθος αρματωμένοι κάθε τάξης καί ηλικίας τρέχουν καί κατατάσσον' ται στά σώματα τής λεγάμενης Μεταπολιτευτικής Επιτροπής καί προβαίνουνεσ αληθινά τολμήματα, δπως ή πολιορκία τού τούρκικου στρατού στού Βάμου. Μόλις έγινε γνωστό στά Χανιά, πώς οί «γκιαούρηδες» επήραν τέτοιο θράσος κι αυθάδεια, ώστε νά χτυπήσουνε τον ταχτικό στρατό, οί συγκεντρωμένοι στά Χανιά Τουρκοκρητικοί αγρότες κι αστοί, φανατισμένοι από τούς μπέηδες, σκεδιάζουνε νά ξεκάμουν τούς αποκλεισμένους μέσα στά τειχιά τής πολιτείας λίγους Χριστιανούς καί στις 12 τού Μάη 1896 βάζουνε σε πράξη τό δολοφονικό τους σκέδιο. "Οσοι Χριστιανοί έχουν όπλα, πολεμούν από τά παράθυρα τών σπιτιών τους κι από τά μαγυζιά τους. Μαζί μέ τις δολοφονίες προβαίνουν οί Τούρκοι καί στήν πυρπόληση καί στο διαγούμισμα τών χριστιανικών συνοικιών. Τρεις μέρες έκράτησε τό κακό, ως πού έφτασαν οί στόλοι τών δυνάμεων στά κρητικά νερά καί σώθηκαν μέσα στή μεσοκαημένη πολιτεία τών Χανιών, ό'σοι Χριστιανοί έμεναν ακόμα ζωντανοί. Οί Ευρωπαίοι άργησαν πολύ νά ξυπνήσουν καί νά κινηθούν. Τώρα δμως ή δραστήρια επέμβασή τους γιά τήν οριστική λύση τού κρητικού ζητήματος, ύστερ από τόσα σφάλματα πού δυνάμωναν τήν Πύλη' ΰστερ από τόση αναβλητικότητα καί διπλοπροσωπία, είναι πιά καί σίγουρη καί σύντομη. Ομως ήταν αργά πολύ γιά νά προληφτούν οί φοβερές σφαγές τών Τούρκων τής Σητείας τό τέλος τού Γενάρη τού 1897, δ γενικός ξεσπιτωμός τών Χριστιανών πού άκλούθησε, καί τό πόγκρομ τών Χριστια νών τού 'Ηρακλείου στις 2ό Αΰγούστου τού Αλλά ας ξαναβροΰμε τό νήμα. Στις 16 τού Μάη 1896 ξεβαρκάρει στά Χανιώτικα νερά δ απαίσιας

123 ΠΙΝ. ΙΑ'. t/aj ee<r(tae /*l ^rvty/jt OL /</ν rs or yi -army t/r/». ν'** '' - 5 <* X'ft/i // y ay *ί ν 1 oyyaut^t /a */* laytfia aav Sat' en^eart / ay/ev Λ7ηναί <"' +*mtqanvrly /tr^tturyet a/nr Jiyscret > tu ont/vi. (//tjrv at 'ItAgeont'S? Aytyte yi yxrvat/cyayat/ay/ayt/ tt ataovvi ii*u/ c^./> ttn)/4eroy /ee' eynetny/et vet *aa y? t/ **'?<*/> C^tv) ^ar'rnatt) /at y yy/et ttfcevi aseyiefaiiat i %>AJ^tfcay trvv Sat i^vl /'y?eo (/7/trrat or a/(ttat- <r/iyaen yuyy/atr t/yet fai t/*t(tayj(/at. <d /«/at ye t/e//eua>i a/erf u/>tt/*u /*'cae/t/at- <.,,.!..._ ' a*-l.j -' /L ' ' **'//* ryut/v en*y n 2^>evtatett /ay/tiv ty/n ye* ^att'ynm t *y Jt t yt* /j t 'P f, ναo ate v^t w r.ty atiy ay eyt eye at atm <71* f r Jtt > / f r ' <7 o /at alua tpi fattyay/evjytitye/t/v' vet erroeya/y -y^ ivytyte/na/ <*//<^&φαα/ίβί ^ffiedt/ovic/ar ta *at t/fi / auyff'/j/ott et-fri./*ry t//fe/y>eyty>or^~>> rat y Sew tone $ar' fyttvfettr/» /iy'se/0i/fnvai 0 t^ctvaf $/af a/tjfi* eufat aaa/ *- %j*v/ct. c/re l/a'y i$»kl /σ' ^ytytee-^j/ey/erey A enyter/ty &/t-t)yaeyty /c/o ntfayi tfr-fjft/ /e cry^/art t/, ttta^tattri ^ t//ay/^a/ji nua^ti/a'-ta/ntr/tr ^ i tln /uyee y'tr/ttaevi t//v? /y> tody/at. tayte- / W 'U'/t^i/f'tjf'e/ l/ftt w-j/ti etc e/ή //a ^ww /rieni/t nt/> it/yevrijdy iyatrv' ayxy/ Alu, flat «- > "t, /' /' > lriat./f>tr*a} enzy <u-tyee/ uoa 0 atari ayi/y igimj. i *: Φωχοτυπία χής πρώχης σελίδας χοΰ αύχόγραφου χής Ριμάδας.

124 Ριμάδα γιά τή θρόνιαση χης Μητρόπολης τοΰ 'Αγίου Μηνά 118 μνήμης Άβδουλάχ πασάς, πού διαδέχτηκε τον Τουρχάν σά μουσίρης τής Κρήτης. *0 Άβδουλάχ κατορθώνει νά λύση την πολιορκία τού Βάμου. Μά την ώρα πού φεύγει νικητής κι ικανοποιημένος, πώς άποκατάστησε το γόητρο τοΰ τούρκικου στρατού, προσβάλλεται από τούς επαναστάτες καί δοκιμάζει πολλές απώλειες. Οί πρεσβευτές των Δυνάμεων προβαίνουνε σέ διαβήματα και καλούνε την προσοχή τής Πύλης στις συνέπειες, πού θά χουνε τυχόν καινούργιες ανωμαλίες στο νησί, ύστερ από τήν ενεργό τους επέμβαση. Κι ή Πύλη δίνει τις πιο καθαρές διαβεβαίωσες : «Θ άνακαλέοη τον Άβδουλάχ καί θά ξετάση μέ κάθε επιείκεια τά ζητήματα των Κρητικών». Έτσι λέει, μά άντίς αυτό, τον δυναμώνει κάθε μέρα μέ καινούργιες Ινίσχυσες. Έχοντας κρυφές οδηγίες, ό Άβδουλάχ δέν κοιτάζει παρά πώς θά τις εφαρμόση τό ταχύτερο. Στέλνει δραστήρια στρατό καί χωροφυλακή σ δλους τούς σταθμούς καί τά καστέλλια τής στρατοκρατούμενης από τήν αρχή Κρήτης, πού τονώνουνε παντού τό ηθικό τών Τουρκοκρητικών καί προκαλούνε πλήθος αίματερές σύγκρουσες κι επεισόδια. Αυτές οί αυθαίρετες καί παράνομες ενέργειες τού Άβδουλάχ, ξεση" χώνουνε πιο πολύ τό επαναστατικό πνέμα. Άντίς νά τρομοκρατήσουνε τις καρδιές, τις κάνουνε πιο αποφασιστικές. Καί τό νησί, κάτω τώρα άπό τά βλέμματα τών ξένων, βρίσκεται πάλι άπ άκρη σ άκρη στο πόδι. "Υστερ άπό τον Καραθεοδωρή, πού οί καλές του πρόθεσες δέν έτελεσφόρησαν, τον Τουρχάν καί τον Άβδουλάχ, πού χειροτέρεψαν μέ τά βίαια μέτρα τους τήν κατάσταση, καί ενώ ή δράση τού Κομιτάτου γίνεται δλο κι εντονώτερη, ή Πύλη, κάτω άπό καινούργια έντονη πίεση τών Δυνάμεων, διορίζει γενικό διοικητή Κρήτης τον άπό τή Σκόδρα Σερβοκροάτη καί Χριστιανό Γεώργιο Βέροβιτς πασά, πού άποδείχτηκε ειλικρινής φιλέλληνας καί ηπλοκρητικός μέ τήν παραπέρα λαμπρή συμπεριφορά του. Ό Γ. Βέροβιτς, πρώην Γενικός Διοικητής τής αυτόνομης Σάμος, πού άναφέρεται στή ριμάδα τών εγκαινίων μέ «άντιπρόσωπο» στο 'Ηράκλειο, κατέβηκε στά Χανιά στις 19 Ιουνίου 1896 ύστερ άπό τήν άνάκληση τού Καραθεοδωρή. Ένώ προσπαθεί νά ξαναφέρη τή νομιμότητα κι έχει καλέσει τούς πληρεξούσιους νά τού κάμουν πρότασες γιά τά αίτήματά τους, οί σφαγές, οί διαρπαγές κι οί σύγκρουσες μέ τον ταχτικό στρατό εξακολουθούν, κι ό Άβδουλάχ, όχι μόνο δέν έχει άνακληθή, παρά βρίσκεται σε μεγαλύτερη δράση κι έ.νισχύεται. Μέσα σ αυτή τή σύγχυση, οί Ευρωπαίοι, πιεσμένοι άπό τήν κοινή γνώμη τών λαών, καί έχοντας διαπιστώσει μέ τήν πείρα, πώς άπό ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I.

125 114 Λεύτερη 'Αλεξίου διαπραγμάτευσες μαζί μέ την επίσημη Τουρκία δεν μπορεί να βγή τίποτα, άφοϋ οί συμφωνίες υπογράφονται για νά μη τηρηθούν, αναθέτουν στους πρεσβευτές τους στην Πόλη, νά καταρτίσουν αυτοί πια το Σύνταγμα τής μελοντικής Κρητικής Πολιτείας, λαβαίνοντας υπ όψη καί τα αιτήματα τών Κρητικών καί τις άντίρρησες τής Πόλης, καί νά τό προτείνουν ύστερα στους Κρητικούς καί στην Πόλη. Τό Σύνταγμα καταρτίζεται κι ή Πόλη, τρομοκρατημένη από τη διεθνή εξέγερση γιά τις σφαγές των οχτώ χιλιάδων Άρμένηδων στην Πόλη πού άνάφερα, τό αποδέχεται. Τό αποδέχονται κι οί πληρεξούσιοι τής Κρητικής Βουλής. Έχει δεκατέσσερα άρθρα καί μιά σημείωση, πού θεσπίζουν την αυτοδιοίκηση καί τη δικαιότερη διακυβέρνηση τού νησιού. Τά γεγονότα γίνονται παντού γνωστά μ ανακούφιση. Οί Κρητικοί πρόσφυγες, πού χρόνια τώρα τρώνε τό πικρό ψωμί τής εξορίας, εμπιστεύονται κι ετοιμάζονται νά γυρίσουνε στά σπίτια τους. Σ ό'λο τό νησί ό γυρισμός τών προσφυγών καί τό ξαναζέσταμα τών εστιών γίνεται κανονικά. Τό κεντρικό, τό μεγαλύτερο καί πιο πυκνοκατοικημένο διαμέρισμα τής Κρήτης, ό σημερινός νομός Ηρακλείου, έπεσε στη Μεγάλη Βρεττανία, δταν οί Μεγάλες Δόναμες μοίρασαν μεταξύ τους την Κρήτη, γιά νά την κάμουν κατοχή. Κι ενώ σ δλη την άλλη Κρήτη ή εγκαινίαση τών Μεταρρυθμίσεων τού νέου χάρτη, πού είχαν ετοιμάσει οί Δόναμες, έγινε χωρίς ν άνοιξη ρουθούνι, σιό βρεττανοκρατουμενο διαμέρισμα, μέ τη διπλοπρόσαιπη πολιτική τών Βρεττανών αντίκρυ στούς Χριστιανούς καί στούς Τούρκους, καί μέ την ενθάρρυνση τών Τούρκων στά κρυφά, συμπληρώθηκε τό φοβερό κι ανήκουστο κακούργημα, νά κατακρεουργηθούν απάνω από δχτακόσοι άφωπλισμένοι Χριστιανοί, πού πίστεψαν, πώς οί Μεταρρύθμισες θά μπαΐναν ο μαλά σ εφαρμογή, αφού βρίσκονταν τά πράματα κάτω από την εγγύηση τών Ευρωπαίων, καί κατέβηκαν λίγες μέρες πριν στον τόπο τους. Ή Σφαγή τούτη τού 'Ηρακλείου, πού έμεινε μέ τ όνομα «ή Μεγάλη Σφαγή», καί πού μπορούσε μ έ'να τίποτα νά προληφτή, μά οί Εγγλέζοι τήν έπροκάλεσαν, γιά νά μπορέσουν νά έκμαιέψουν από τούς άλλους Ευρωπαίους εξουσιοδότηση γιά γενική κατοχή «προς άποκατάστασιν τής τάξεως», αλλά δέν τό κατώρθωσαν, ήταν ή τελευταία απαίσια σελίδα τής τούρκικης κυριαρχίας απάνω στήν Κρήτη. Τόση ήταν ή απήχηση τής Σφαγής αυτής στο εξωτερικό, τρία χρόνια μόλις ύστερ από τίς σφαγές τών Άρμένηδων, ώστε ή λύση δέ μπορούσε πιά ν άναβληθή. Οί Ευρωπαίοι κινήθηκαν Ιπί τέλους δραστήρια. Οί συγκαλυμμένες αλλά πασίγνωστες βλέψες τών Βρεττανών παραμερίστηκαν, κι οί Μεταρρύθμισες, πού θέσπιζε δ νέος χάρτης.

126 Ριμάδα γιά ιή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοΰ 'Αγίου Μηνδ 115 μπήκανε σε πράξη : Στις 9 τοΰ Δεκέμβρη 1898 αποβιβάστηκε στη Σού- δου ό πρώτος ύπατος αρμοστής τής Κρητικής Πολιτείας πρίγκηπας Γεώργιος, σαν έντολοδόχος τών τεσσάρων Δυνάμεων. Θεώρησα χρήσιμη την κάπως έχτενέστερη ιστορική τούτη ανασκόπηση τών γεγονότων, πρώτο, γιατί μ αυτήν μπαίνομε στο κλίμα τής πολυτάραχης εποχής, που μόνο μέ τή γνωριμία της θά μπορούσαμε ν άξιολογήσωμε τό λαϊκό στιχούργημα σωστά, και δεύτερο, γιατί τά περιστατικά τής στερνής αυτής φάσης τής επικατάρατης τουρκικής κυριαρχίας στήν Κρήτη, δεν έχουν ακόμα μελετηθή κι ε!ν άγνωστα στους πιο πολλούς. Από προσωπική μου θύμηση σημειώνω, πώς στις 2 τοΰ Φλεβάρη 1897 φεύγαμε μέ πλήθος άλλο Ηρακλειώτες πρόσφυγες γιά τή Σάμο. Την προηγούμενη μέρα είχε γίνει ή κατοχή τοΰ νησιοϋ από τις Δύναμες και τήν Ελλάδα, ΰστερ από τις σφαγές τών Τούρκων από τούς Χριστιανούς στή Σητεία. Τό βαπόρι πού μας πήρε, μέ πλαστά χαρτιά καί μεγάλους κίνδυνους, ήτανε τής εταιρείας Lloyd Austriaco. Άπό τό κατάστρωμα, δπου μας είχαν σωριάσει σά σαρδέλλες, (ή θάλασσα ήταν ήσυχη), βλέπαμε στήν πρώτη θέση τό γενικό διοικητή Γεώργιο Βέροβιτς, πού μέ τήν οίκογένειά του έφευγε κι αυτός άπό τήν Κρήτη γιά τό Βαθιί. Μάθαμε πιο υστέρα, πώς ό Βέροβιτς έφευγε φιλελληνικώτατα, γιά νά διευκολύνη τήν παραπέρα πρόοδο, γι αποκατάσταση αυτονομίας στήν Κρήτη κι ή Κρητική Πολιτεία τον ετίμησε γι αυτό. Μείναμε τότε στή Σάμο ίσα - ίσα ένα χρόνο κι υστέρα περάσαμε στήν Αθήνα γι άλλον ένα χρόνο προσφυγιάς. Ήταν ή δεύτερη, φορά, πού σ ηλικία νηπιακή ακόμα, ξεπατριζό μουνα γιά δυο χρόνια μέ τούς δικούς μου, δοκιμάζοντας τις συνέπειες τοΰ σπαραγμού τής ιδιαίτερης πατρίδας μου, γιά τή λευτεριά. Ό πρώτος ξεσπιτωμός τής φαμίλιας μου, στή διάρκεια τής ζοϊής μου, γίνηκε τό καλοκαίρι τοΰ 1896 καί κράτησε τρεις μήνες, γιατί βιάστηκε 6 πατέρας μου νά μάς γυρίση πίσω, μέ τή φρούδη ελπίδα, πώς θά γαλήνευαν τά πράματα. Μά σε λίγους μήνες ξαναξωριζόμαστε. Τά 1889, πριν γεννηθώ, ή φαμίλια τοΰ πατέρα μου, μέ λιγώτερα μέλη τότε, κατάφυγε καί τότε στήν Αθήνα γιά ένα σωστό χρόνο. Ό πατέρας μου, άπό τό 1866,[όταν ήτανε δεκατριών χρόνων, καί πέρα, εκπατριζότανε ταχτικά στούς καιρούς τών ταραχών καί τών φόβων Στή διάρκεια μιάς τέιοιας προσφυγιάς πήρε απολυτήριο άπό τ δνομαστό γυμνάσιο τής Πλάκας μέ γυμνασιάρχη τον Αριστείδη Κυπριανό. Θαύμαζε τον Κυπριανό, δ'πως τον θαύμαζε κι ό Αλέξαντρος Πάλλης. Από ζωηρή προσωπική μου θύμηση σημειώνω, πώς παραβρέθηκα

127 116 Λεύτερη Αλεξίου στη θρόνιαση τού 'Αγίου Μήνα. Κάποιος (δέ -θυμούμαι ποιος ήτανε) μέ σήκωνε ψηλά στα χέρια του, για νά βλέπω. Θυμούμαι καλά τό μητροπολίτη Τιμόθεο Καστρινογιαννάκη, μέ τό πελώριο παράστημα και τη μεγαλόπρεπη εμφάνιση, νά ίερουργή μέ πλήθος δεσποτάδες, όλους στα χρυσά. Θυμούμαι, πώς, μέ όλα τά παρά δυο μήνες πέντε μου χρόνια, μετείχα στην χαρούμενη διάθεση πού επικρατούσε. Ακριβέστατη καί μ όλα τά καθέκαστα περιγραφή των εγκαινίων τού 'Αγίου Μηνά έχομε στην εφημερίδα «Ηράκλειον», πού έβγαζαν εκείνα τά χρόνια στο 'Ηράκλειο οί Στυλιανός Μ. Αλεξίου καί Αντώνιος Δ. Βορεάδης. Ή περιγραφή είναι συνταγμένη από τό δεύτερο, γιατί γίνεται σ αυτήν ιδιαίτερη μνεία καί τού ίδιου καί τής κατοικίας του, σεμνά βέβαια κι αντάξια σοβαρού προσώπου. Θά πρεπε νά δημοσιευτή εδώ στο ακέραιο ή περιγραφή τής ντόπιας εφημερίδας, όπου βρίσκομε τό πριν από εξήντα χρόνια Κάστρο, μέ τήν κοινωνία του, τούς προύχοντες καί τή νεολαία του, δοσμένη μέ πρόσωπα καί πράματα σε πλέρια φλέγόμενη δράση. Αλλά ή μεγάλη της έχταση μάς υποχρεώνει νά περιοριστούμε στή διαπίστωση, πώς ή Ριμάδα τού Μαρκάκη δίνει μέ ακρίβεια τά πιο σπουδαία στοιχεία της. 'Όπως αναφέρει ρητά ό Μαρκάκης στο στίχο 225 τής Ριμάδας του, οί πληροφορίες πού μάς δίνει βρίσκονται καί «στήν εφημερίδα». Άρα, κατά τό συλλογισμό του, είναι σωστές. Δέ θά βγάλωμε τό συμπέρασμα, πώς ή Ριμάδα έχει πηγή της τήν εφημερίδα, αφού τούτη δίνει καί πράματα, πού δέν τά βρίσκομε σ εκείνη, παρά θά δεχτούμε, πώς κι οί δυο πηγές είναι άμεσες κι αν συμπέφτουν, τούτο χρωστιέται σιήν πιστή απόδοση των πραγματικών περιστατικών. Στο Ηράκλειο έβγαινε τότε καί δεύτερη βδομαδιάτικη εφημερίδα μέ τίτλο «ό Μίνως» κι εκδότη τον Χατζή Πέτρο Λιδάκη. Μ όλο πού προσπάθησα, δέν κατώρθωσα νά βρώ τό σχετικό μέ τή θράνιαση φύλλο της. Θά μπορούσε νά ρωτήση κανένας, πώς ή διοίκηση ά'φησε τό χριστιανικό στοιχείο νά χτίση μιά τέτοια εκκλησία, αφού τον καιρό τής εγκαθίδρυσής της δεν άφησε ούτε τήν προνομιούχα σιναϊτική Άγιά Κατερίνα στά χέρια τών ραγιάδων, (τήν έκρινε μεγαλύτερη από τό πρέπον!), αλλά ξαπόστειλε τούς Σιναΐτες στον "Αγιο Ματθαίο καί στον πληθυσμό παραχώρησε μόνο τή μικρή Πανιάνασσα (άργόιερα παλαιό "Αγιο Μηνά) καί πάλι μέ πολλά βάσανα. Τώρα δχι μόνο τούς επιτρέπει νά ξεκινήσουν τά σκέδια γιά τό χτίσιμο μεγαλόπρεπης μητρόπολης, άλλά καί βρίσκεται Τούρκος, πού δέχεται πληρωμή καί παραχωρεί οικόπεδο γι αύτό τό σκοπό, δίπλα -

128 Ριμάδα γιά τή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοΰ Άγιου Μηνά 117 δίπλα μάλιστα στο τζαμί τής Άγια Κατερίνας και στον ετοιμόρροπο από τό σεισμό τοΰ 1856 μικρό Άγιο Μήνα. Άς σημειώσωμε, πώς άμα παραχωρήθηκε 6 Μικρός "Αγιος Μηνάς (Παντάνασσα) στους ραγιάδες, σηκώθηκε μεγάλο ζήτημα από τούς φανατικότερους καί μισελληνικώτερους Τούρκους, επειδή τάχα ή εκκλησία βρισκότανε πολύ κοντά στό τζαμί τής Άγια Κατερίνας, πράμα πού τό απαγορεύει τό Κοράνι! Την απάντηση στό ρώτημα τούτο τη δίνει ή ιστορία : "Υστερ από τόν Κριμαϊκό Πόλεμο ( ), παρ δλο πού κατά τά άλλα οί Άγγλογάλλοι έπαιξαν σ αυτόν ελεεινό καιροσκοπικό ρόλο, συμμαχώντας μέ τούς Τούρκους ενάντια στούς Ρώσσους, προστάτες τότε τής Ορθοδοξίας καί των Αγίων Τόπων, καί παρά τη μακρόχρονη κατοχή πού έκαμαν στη σύμμαχο τής Ρωσσίας Ελλάδα, δμως, υστερ από τη σύναψη τής συμμαχίας, υποχρέωσαν την Τουρκία ν αναγνώριση επί τέλους στούς ραγιάδες της τ ανθρώπινα δικαιώματα καί την άνεξιθρησκεία. Μέσα στη συνθήκη τού Μάρτη 1854 πού κλείστηκε ανάμεσα στούς Άγγλογάλλους καί τούς Τούρκους, γίνεται ρητή μνεία γι αυτό κι δ Σουλτάνος Άβδούλ Μετζίτ εκδίδει πανηγυρικό διάταγμα, (τό ό νομαστό Χάττι - Χουμαγιούν), πού μ αυτό κυραινει τό σχετικόν δρο τής συνθήκης, κι αναγνωρίζει τ ανθρώπινα δικαιώματα καί τήν άνεξιθρησκεία. Είναι ενδιαφέρουσες οί συνέπειες τής δημοσίευσης τοΰ Χάττι - Χουμαγιούν στήν Κρήτη. Πολλοί κρυφοχριστιανοί, πού είχαν ως τότε κρατήσει μυστικά τήν πάτρια θρησκεία, βγαίνουνε στούς δρόμους καί διαλαλοΰνε θριαμβευτικά, πώς δεν είναι Μουσουλμάνοι. Στό χωριό Πισκοπή τής Πεδιάδας οί κρυφοχριστιανοί κάνουν ολόκληρη διαδήλωση καί τρέχουνε στις εκκλησίες, χτυπούνε τις καμπάνες καί κάνουνε κατανυχτικές δοξολογίες. Ή Τούρκικη διοίκηση ξυπνά τότε, καί, κατά τή συνήθειά της, παίρνει πίσω τις υπογραφές της, τσαλαπατεϊ τις συνθήκες, καί κηρύχνει άμείλιχτο πόλεμο στούς κρυφοχριστιανούς, απαγορεύοντας μέ τήν ποινή φυλάκισης, εξορίας καί κρεμάλας, όλους πού θά γύριζαν στό Χριστιανισμό. "Οπως καί νά ναι τό Χάττι - Χουμαγιούν ετηρήθηκε ως προς τούς Χριστιανούς, πού είχαν τώρα τό δικαίωμα νά χτίζουν εκκλησίες οπουδήποτε κι όσοδήποτε μεγάλες. Τό παλιό καί δικαιολογημένο όνειρο των 'Ηρακλειωτών, ν άποχτήσουν εκκλησία κεντρική καί ανάλογη μέ τόν πληθυσμό τής πολιτείας, μπορούσε νά πραγματοποιηθώ κι ή εκκλησία θεμελιώθηκε στις 25 τοΰ Μάρτη Οί τοίχοι σηκώθηκαν ως τέσσερα μέτρα κι οί δουλειές διακόπηκαν στις 31 Ιουλίου 1866, γιατί ή μεγάλη επανάσταση είχε ξεσπάσει. Οί δουλειές ξεκίνησαν πάλι

129 118 Λεύτερη Αλεξίου στις 17 τοϋ Γενάρη 1883 και σε δώδεκα χρόνια τελείωσαν. 'Η μητρόπολη θρονιάστηκε στις 16 τοΰ Απρίλη Μέ βεβαίωσαν ηλικιωμένοι συμπολίτες μου, πώς, δπως θυμούνται καλά, πλήθος Χριστιανών εκκλησιάζονταν ώς τότε στο ύπαιθρο, στα γύρω από το μικρό Αγιο Μηνά στενοσόκακα. Οί οικογενειάρχες έρχονταν μέ τά καλά τοις, τραβώντας τις γυναίκες καί τά παιδιά τους, κι έπιαναν θέση μέσα στους δρόμους. Άν ό καιρός ήτανε καλός, δλα πήγαιναν καλά. 'Ο κόσμος μπορούσε τουλάχιστο ν άκοΰη άπ τ ανοιχτά παράθυρα καί τις πόρτες τής εκκλησίας τά γράμματα καί τις ψαλμωδίες. Αλλά σαν έβρεχε κι έκανε κρύο, τό πράμα άλλαζε. 'Ο κόσμος έμενε στα σπίτια του, καθώς αναφέρει κι ό Μαρκάκης, κι αυτό αποτελούσε βαρύ αμάρτημα. Μόλις άρχισε τό θεμέλιωμιι τού Άγιου Μηνά, οί Τούρκοι τής πολιτείας, πολυαριθμώτεροι από τούς Χριστιανούς, ζήλεψαν καί φιλοτιμήθηκαν νά χτίσουν κι αυτοί μεγάλο τζαμί, σ αντιστάθμισμα τού χτιζόμενου Αγίου Μηνά. Άνάθεσαν λοιπόν στον ίδιο μηχανικό, πού χε κάμει τά σχέδια τοΰ Αγίου Μηνά, τον Ήπειρώιη Αθανάσιο Μούση, πού έμενε μόνιμα στο 'Ηράκλειο, κι έκαμε καί τά σχέδια τού καινούργιου Βεζίρ - τζαμιού, πού θά χτιζόταν στη θέση τοΰ γκρεμισμένου στύ σεισμό τής 30 Σεπτεμβρίου 1856 παλιού Βεζίρ - τζαμιού. Τό Βεζίρ - τζαμί, ό σημερινός Άγιος Τίτος, στη θέση πού ήταν καί παλαιά ή χριστιανική μητρόπολη τοΰ Αγίου Τίτου, είναι τό μόνο τέμενος στο 'Ηράκλειο, πού χτίστηκε από μιάς αρχής γιά νά γίνη τέτοιο, καί πού δεν προϋπήρξε χριστιανική εκκλησία. Τούτο αποδείχνεται κι από τις ιστορικές μαρτυρίες, αλλά κι από τον αλλοπρόσαλλο προσανατολισμό του, πού αγνοεί ανατολή καί δύση κι άκλουθά μουσουλμανικές υπόδειξες. Τό τζαμί ώνομάστηκε αρχικά Βεζίρ - τζαμί, δηλαδή τζαμί τοΰ Βεζίρη, σε δόξα τού καταχτητή τοΰ Χάνδακα (Ηρακλείου) Γαζή Άχμέτ Κιοπρουλή, γιατί ήτανε ό επισημότερος ναός τής πολιτείας καί επί αιώνες καθεδρικός ναός πρώτα τών ορθοδόξων κι ύστερα τών Βενετών. 'Ο Αθανάσιος Μούσης, έχτός από τό μεγάλο 'Άγιο Μηνά καί τό καινούργιο Βεζίρ - τζαμί, εσχεδίασε καί τό μεγάλο στρατώνα τού Ηρακλείου (Κισιλάς), απάνω στά θεμέλια τών βενετσιάνικων στρατώνων τού Αγίου Γεωργίου (Quartiere di San Giorgio). Ό Κισιλάς έχει ανακαινιστή μερικά χρόνια πριν από τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο καί στεγάζει τή Νομαρχία, τά Δικαστήρια, τις οικονομικές υπηρεσίες καί πολλά άλλα δημόσια γραφεία.

130 Ριμβδα γιά τή Φρόνιαση τής Μητρόπολης τοΰ 'Αγίου Μηνά Η Ρ 1 Μ Α Δ A "Ολα τοΰ κόσμον τα πουλιά, αηδόνια και παγώνια, αρχίζετε μέ τη χαρά νά κελαηδήτε δλα. Σήμερα που θά παίξουνε τ άγιου Μήνα οΐ καμπάνες, νά τρεξουν δλ οι Χριστιανοί στην έκκλησά να πάνε. Παίζου[ν] οϊ καμπάνες σήμερο μέ μιά χαρά μεγάλη κι οπού 'ναι ένας Χριστιανός τοΰ πρέπει γιά νά πάη. "Ολης τσή νήσος τά χωριά έχουνε καλεσμένα νά έλθουν, που θά ύψωθή τ άγιου Μηνά ή σημαία. Έατείλανε εγκύκλια σ δλα τά δημαρχεία και τά τοιχοκολλήσανε στσή Κρήτης τά χωρία. Και γράφουν, πώς ή θρόνιααη τ Άγιοΰ Μηνά θά γίνη κι είδοποιοΰμεν παραμπρός, δχι την ώρα κείνη. Tool δεκαέξε τ Άπριλιοΰ, γράφουν, νά συναχτούνε άπού 'χει ευχαρίστηση στη χώρα νά βρεθούνε. Tool δεκαέξε τ Άπριλιοΰ, πού ναι των Μυροφόρων, νά έλθουν, που θά θρονιαστή τ άγιοΰ Μηνά δ θρόνος. Στά χίλια οκτακόσια εξήντα δύο έτος έθηκε τό(ν) θεμέλιον Διονύσιος δ πέμπτος. Άμοναχός του ήβαλε πηλό με τό χαλίκι και ήπ[χ]ιασε κα'ι τό σφυρί και ήκαμε τό(ν) κτίστη. Κι ώς τώρα εγενήκανε έτη τριάντα τρία που κτίζετ άγιος Μηνάς μέσα στην πολιτεία. Κι άποϋ την Πόλη εστείλανε κι έφέραν άρχιτέκτον έννέα αήνες παρα(μ)πρός επόθανε δφέτος. ΟΙ ΚαατρινοΙ έτοιμάζουνται γι αυτό τό πανεγύρι καθένας συλλογού(ν)τονε πώς θά χη μουσαφίρη. Σπίθια, σοκάκια και τσαρσά τώρα μορφίοαν δλα, τώρα που ξετελεύτηκε Αη Μηνάς στη χώρα. Πό θάλασσα κι από στερ[γ]ιά, τρακόαα μιλιά (άλ)λάργο, φαίνεται "Αγιος Μηνάς, θαρρώ δέν κάνω λάθος. Τρακόαα μιλιά πό μακρά, άμα φανή ή χώρα, φαίνουνται τα καμπαναρ[γ]ιά τ Άγιοΰ Μηνά τό δώμα.

131 120 Λευιερη Αλεξίοίί Σαν τ άστρο πού ναι λαμπηρό, καί λεν Αποσπερίτη, έτσά ναι κι Αγιος Μήνας, μέγας ναός τσή Κρήτης. Εχει κολάννες δώδεκα, την έκκλησά στηρίζουν τσοί δώδεκα απόστολους, αυτούς προεικονίζουν. Εϊν οϊ μεγάλες τέσσερεις, ώς ευαγγελίατάδες, δίχως εκείνες που βαστούν των γυναικών τσ ό(ν)τάδες. Έβγαλανε διαταγή, τά μαγαζά να κλείσουν, ιά ναι τρεις μέρες αφαλικτά, κανένα μην ανοίξουν. Για τη μεγάλην εορτή άπού θά νά χη ή χώρα οήμερο θά ξεχάσωμε τά έξοδά μας δλα. Σήμερο "Αγιος Μηνάς θά νά χη λειτουργία χαρά μεγάλη βρίχνεται μέσα στή(ν) πολιτεία. Καλλιά τόνε νά πόμενε τού χρόνου γιά vd γένη, γιατ ή χρονιά ή φετινή είναι δυστυχισμένη. ΙΊολλοι καημένοι έχουνε φχαρίατηση γιά νά ρθουν, άμά δέν έχουν νά βαστούν μηδέ κερί γιά ν αψουν. Στά χρόνια πού έκτίζουντο τούτο τό μοναστήοι, ή πλιά χερότερη χρονιά ή φετινή έγίνη. Κι ήτον καλλιά νά πόμεναν τού χρόνου νά θρονιάσουν, τά δώρα τά έφετινά διπλά νά τά συνάξουν. Μ αφού έποφασίσανε και τό παν οί έμφόροι καί πόγραψεν ό πρόεδρος καί δλοι οί έμποροι, πρέπει γιά νά θρονιάσωμε τούτο τό καλοκαίρι καί οποίος έχει τάσιμο, δντε (μ)πορ 3ς τό φέρη. Καθημερινώς πληθαίνοννε οι Χριοθιανοί στο Κάστρο καί πέφτει (μ)πλιό στενόχωρα ή έκκλησά ή κάτω. "Αμα θά τύχη έορτή, στενή ν ή εκκλησία' στά απίθια μας πομένομε κι έχομεν αμαρτία. Είναι πολλές οί αφορμές των Καστρινών στή Χώρα καί πρέπει νά θρονιάσωμε κι ας λείπουνε τά δώρα. Είναι πολλές οί αφορμές, μεγάλες οί αίτιες, γι αυτό έτελειώσαμε τ άγιου τς εργασίες. Πόσοι πολίτες είχανε τς ελπίδες [τως] οί καημένοι νά τύχουνε στή θρόνιαση, τώρα ν αποθαμένοι.

132 Ριμάδα για τή Φρόνιαση τής Μητρόπολης τοΰ 'Αγίου Μηνά 121 Δίχως ετούτες τς αφορμές κι αιτίες (μ)πλιό ας πάψουν, ή έκκληοά τελείωσε, πρέπει νά τη θρονιάσουν. Λοιπόν έποφασίσανε τον φετινόν Απρίλη η θρόνιαοη τ Άγιοΰ Μηνά καλά ναι (μ)πλιό νά γίνη. 70 'Ο Μάρτης έχει τη χαρά, άπού ρθεν ό μουχίρης κι Απρίλης, που θά θρονιαστη τό μέγα μοναστήρι. Τή(ν) Κυριακή, τάς ένδεκα, άρχιζαν οΐ καμπάνες και τρέχουν ολ οί Χρισθιανοί οτήν έκκληοά νά πάνε. Ανθρωπος συγκινού(ν)τονε μέσα στην εκκλησία νά βλέπη τόσους Χρισθιανούς πού ρθαν στη λειτουργία. 75 "Ω Θέ μου, και στερέωνε όλη τη Χρισθιανόιη κι όσοι έκαταβάλανε σε τούτη την κοινότη. Καθένας δ,τι [έ]δώρισε ας είναι ψυχικό (ν)του μά δέ μπορώ τοΰ καθενούς νά λέω τό χωριό (ν)του. 80 Μόνο ό Αύτοκράτορας σουλτάν Άβδούλ Άζίζης λοΐζα τετρακόσια στον Αγιον δωρίζει. Στο χτήρι ξωδευτήκανε, στ Άγιου Μηνά τή χάρη, στη Χώρα τοΰ θαυματουργού, άπού ναι καβαλλάρης. Αη - Μηνά θαυματουργέ, πρωτεύουσα τοΰ Κάστρου, ξεμήατευγε ταοι χρισθιανούς στη χάρη σου γιά νά ρθονν. 85 Ξεμήστευγε τσοί χρισθιανούς, δώσ τως ελευθερία, αυτούς άπού ναι στά χωριά καί μές στην πολιτεία. Ξεμήστευγε τσοϊ χρισθιανούς τοΰ κόσμον και τσή Κρήτης καί όσοι σε πιστεύγουνε, αν είν κι άπ' άλλη πίστη, 90 Τ' Άγιοΰ Μηνά ή τελετή καί ή μεγάλη δόξα δέν τό πίατευγ' άλλοΰ ποθες γιά νά γενήκαν τόσα. Έψάλλανε μέ μουσική καί στή δοξολογία, έγίνηκε με τό στρατό μεγάλη άλιτανεία. "Ως έκατό τριάντα δυο παπάδες άκλουθοϋνε, μά μόνο οί τριαντατρεϊς από συλλειτουργούνε. 95 Εκεί τον κι άρμενόπαπας, διάκοι κι άρχιμανδρίτης, γουμένοι καί έπίσκοποι καί δ μητροπολίτης. Τ Άγιου Μανθαΐο δ έξαρχος, άγιος οίκονόμος μά κείνοι υποτάσσονται είς τοΰ Σινά τό όρος. 100

133 122 Λευιέρη 'Αλεξίου Ήλθε καί τηλεγράφημα, τη νύκτα, όνο ή ώρα, πώς έρχετ 6 διοικητής ώς το πρωί στη χώρα, στη χάρη τοϋ 'Αγιον Μηνά για νά πανηγυρίση. Θέ μον, και δίδε τον ζωή, χρόνονς πολλούς νά ζήση! Πρώτοι πού πάνε τό πρωΐ, φτάνον στή(ν) προκυμαία, 105 Άσάν παχιάς κι ό Γεωργής ό άρχιγραμματέας. Φτάνον κι οι αξιότιμοι εξε αντιπρόσωποι' τσοί στέλνει ή κοινότητα και ή σεβάσμιό τη. Κατόπι συναχτήκανε έμποροι και προξένοι, ή μουσική και ό στρατός και τόνε συνεπαίρνει. 110 ΙΊολλοι ιόν εχαιρέτιξαν μ άγάν&ια φορεμένοι, σύστημα ευρωπαϊκό τιμή πολλή τοΰ φέρνει. Όμάδι με τή μουσική ώς τό σαράγιο φτάνουν. Ολίγη ώρα ήκαταε ό)ς δτου νά σημάνουν. Λιγάκι ώρα ήκαταε γιατ ήτον κουρασμένος, 115 γιατ ήτον πον τή θάλασσα ό πολυχρονισμένος. Μέ μουσική και με στρατό καί μέ τσοί δυο παχιάδες που τό σαράγιο ξεκινούν, ατήν εκκλησά νά πάνε. Έατάθηκ(ε) όλος δ στρατός γραμμή κατά τήν τάξη καί πάει μέ τή μουσική ιός τό χιαντριβανάκι. 120 Μέ τον Ρεθέμνου ιό(ν) παχιά καί κείνο πού ν στο Κάστρο μέ τσοί προξένους κι έμπορους πάει πο κεΐ καί κάτω. Στήν εκκλησά ώς έ(μ)πήκενε χαρά μεγάλη δίδει' φωνάζουν «Ζήτω ό διοικητής Καρά Θεοδωρίδης». Στον ίλρόνον τον έστά&ηκε μέ τό μητροπολίτη γενικός διοικητής Αλέξανδρος τσή Κρήτης. "Αμα έβγήκανε κι οΐ δυο στσοί ύρόνους καί σταθήκαν δα ήαανε ατήν εκκλησά δλοι συγκινη&ήκαν, νά βλέπουν τον διοικητήν καί τό μητροπολίτη, τσοί δυο μεγάλους αρχηγούς των χριοθιανών τσή Κρήτης. 130 Απάνω ατά θρησκευτικά [ό] Τιμόθεος ορίζει καί στ αλλα τα πολιτικά [ό] Καρά Θεοδωρίδης. Ήστεκε(νε) καί δίπλα (ν)τον δ γνναικάδελφός τον όμάδι μέ τού Βεροβίντς τον Αντιπρόσωπόν τον.

134 Ριμάδα για τή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοϋ Άγιου Μηνά 123 Έοτέκανε κι οι πρόξενοι άπού 'ναι είς το Κάστρο, 135 κο(ν)τά με τδν διοικητήν, λιγάκι παρακάτω. Οσοι ήαανε οτήν έκκληση [ή] καρδιά (ν)τως σνγκινάται νά βλέπη τέύοια τελετή, ν' άκούγη και τοοι ψάλτες. Εκείνος πού 'τον δεξιά με τον μητροπολίτη 'που τον Πειραία ήρ&ενε άξάργον εις την Κρήτη. 140 Δεν ήρέλενε με πληρωμή, γράσα για νά γνρέψη, μόνο 'ρϋ ε στην πανήγνρη καί πάλι νά μιαέψη. Καί άλλος ό αριστερός είναι Γέροιπετρίτης, είναι γιατρός καί μουσικός, είναι κι άπον την Κρήτη. ΟΙ ψάλτες ήτονε πολλοί εκείνη την ημέραν δε τσοί γνωρίζω νά σάς πω ποιος ήτον κάίλε ένας. 145 Δέν ήμπορώ νά δηγη&ώ καί νά τά γράφω όλα, μονό 'πρεπε για νά βρείλη κα&ένας είς την χώρα. Νά δή τοή χώρας τά τσαρσά, πώς είναι στολισμένα γιά <3έ μπορώ νά δηγη&ώ χώρια τό κάέλε ένα. 150 Δεν ήμπορώ νά δηγη&ώ, δ νους μου δεν τά φτάνει κι άν'εν τά γράψοο, θέλουνε ένα σταμνί μελάνι. Καί έλέλει καί τοϋ Σολομών τό νοϋ άν&ρω(π)ος νά χη νά πιάση (μ)πένα καί χαρτί τέάοια δουλειά νά γράψη. Χίλιες χιλιάδες είχανε γιοφύρ[γ]ια καωμένα 155 με στέφανα καί με μερίλιές, με κάδρα κρεμασμένα. Είχανε ατά Τζα(γ)κάρικα δ(μ)πρός στο χια(ν)τριβάνι τό κάδρο τ' αυτοκράτορα με τό χρυσό στεφάνι. Άπου τη (μ)πά(ν)τα τη δεξά είχανε τό μονχίρη κι άπον την άλλη Άσάν παχιάς, μέ στέφανα καί κείνη. 160 Στο μαγαζί(ν) του κα&ανείς, στή(ν) πόρτα(ν) του πό πάνω, είχαν πολλές επιγραφές, είχαν καί ιόν Σουλτάνον. Τρία ψηφιά ολόχρυσα τό «ζήτω» μολογοϋνε «ό Κρήτης, ό Τιμόίλεος» π' όλοι τον προακυνοϋμεν. Είχανε κι άλλα γράμματα, δμάδι μέ σημαία, 165 κι έλεγαν «Θέ μου, φύλαττε, τον μέγ' αρχιερέα», Σαββάτ αργά καί Κυριακή ή νύκτα ήτο αέρα άπου τά φώτα πού φτάνε καί ρίκταν στον άέρα,

135 124 Λεύτερη Αλεξίου Λάμπες, φανάρια και κεριά, χρωματιστά κανδήλια δλη ή χώρα ήφεγγε σά νά τον μέρα ίδια. 170 Ανθρωπος <5έ»> το λόγιαζε με τόσονά ασκέρι τέβοιας λοής νά διάξουνε, πράμα νά μη συνέβη! Μά τον τ Άγιον φώτιση κι έγινε ησυχία, και τού παχιά που κράΰειενε μεγάλη ευταξία. Τό Σάββατο στάς δώδεκα, άπού φτάνε τά φώτα, 175 Άαάν παχιάς επόρισε άμοναχός στη βόλτα. Άπον τη Στράτα τή(ν) Πλα&ειά πηγαίνει ίσα πάνω' πιστενγω τέτοιον αρχηγό δέν έχει ό Σουλτάνος. Ή χέρα(ν) τον δίν ήπαντε άπού τσο'ι τεμενάδες χαρά στην ώρα που γεννούν τέβοια παιδιά οι μανάδες! 180 Ήλϋενε κι ό διοικητής στ Άγιου Μηνά τη χάρη κι αμέσως πάλι έφυγε καί στην καβέδρα πάει. Μητροπολίτης κι έμποροι τον λένε, κι οι προξένου «Νά μείνης, έξοχώτατε, αύριο για νά πχαίνης», Λέει τοσς πώς «Αέν ήμπορώ νά λείπω για δυο μέρες 185 έχω κι εγώ πολλές δουλειές κι έχω μεγάλες έγνοιες». Σ ολίγη ώρα ό στρατοί κι η μουσική πηγαίνει, προξένοι, έμπορ(οι), ό κα(ν)τής καί τόνε συνεπαίρνει. (Μ)παίν(ει) ό στρατός εις την γραμμή καί φτάν(ει) ως τό λιμάνι, γιατί ϋ ά πχαίν(η) ό διοικητής είς τά Χανιά νά πάη. 190 Μέ τον Ρεϋέμνου ιό(ν) παχιά καί κεΐνο(ν) πού ν στο Κάστρο μέ τό(ν) κα(ν)τή καί δήμαρχο πηγαίνει ίσα κάτω. Πολλοί τον άκλονϋούσανε, φτάνου στή(ν) προκυμαία' στη βάρκα ώς έ(μ)πήκενε, έσύρανε σημαία. Στη βάρκα ώς έ(μ)πήκενε, νά πάη στο βαπόρι, 195 όλοι τον αποχαιρετούν προξένοι καί έμποροι. Καί κείνος τς αποχαιρετά και πάει στη δουλειά του γιατί χει λόγο, νά βρεβή τό βράδυ ατά παιδιά του. Μιοεύγεις, έξοχώτατε, τοΰ ουρανού αστέρα' οήμερο αέ γνωρίζομεν οι Κρήτες ώς πατέρα. 200 Μιοεύγεις, έξοχώτατε, που νά καλοστρατίσης' διψούμε κι άνημένομε έαν νά μάς δροσίσης.

136 Ριμάδα για τή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοϋ 'Αγίου Μήνα 125 Μισεύγεις, έξοχώτατε, καλοστραάιά νά κάμης μέσα στη ΰάλασσά μαστέ καί συ #ά μάσε βγάλης, Μισενγείζ, εξοχώτατε, Καρά Θεοδωρίδη, 205 δώσε μας μέρα νά χωμε, πού μαστέ στο σκοτάδι. Αλέξανδρε διοικητή, ταή Κρήτης ό πατέρας πρώτα στο Θεό ελπίζομε και δεύτερα σε σένα. Ό ερχωμός τοϋ διοικητοϋ τ Αγιον Μηνά ή αίτια έζευγαρώσα(ν) tool χαρές μέσα στην πολιτεία. 210 Τά τέμπλα είναι ξύλινα και τά χοννε βαμμένα, άλλα σε λίγο διάστημα άά γίνουν μαρμαρένια. 'Ως είναι ό δεσποτικός ίλρόνος τον Τιμοάέου ελπίζομεν στον "Αγιον όγλίγωρα ϋά γένουν. Στσή χώρας τον διοικητήν έχομ5 ευχαριστία, 215 σε τόσον άπειρο λαό έκράάειεν ευταξία. Γιατ αγαπά κα'ι σέβεται τ αφέντη τς άραγιάδες για κείνο είν κι ανώτερος απ' δλους τσοί παχιάδες. 'Έχει βαϋμό πολιτικού, βαάμό υποστρατήγου, στο κράτος τ αντοκράτορα τέ&οιονς &ά τς εϋρης λίγους. 220 Πέτε μ(ον), σείς οι Καστρινοί, που ξέρετε τά πάντα τον βίον τ "Αγιον Μηνά, αν κάνω λάάος πράαα. Γιατ είμαι ένας χωρικός, τά γράμματά μου λίγα' εις τό Χονδέτσι κάάομαι, βαστώ και τη σκαλίδα. Π[γ]ιάσετε τό τραγούδι μου και την εφημερίδα, 225 διαβάσετε, νά μάάετε, σά νά σαστε κειά ίδια. Άν ίρωτοΰν π[χ]οιός τό βγάλε τούτο τό τραγουδάκι, είς τό Χονδέτσι κάϋεται, Νικόλαος Μαρκάκης. 228 ΣΗΜΕΙΩΣΕΣ Στίχος 14. Ή σύνταξη ανώμαλη σύμφωνα μέ σχήμα κατά τό νοούμενον. Ό πληθυντικός νά βρε&οϋνε μπαίνει, γιατί σιή φράση άπον χει ευχαρίστηση νοούνται πολλοί "Όπως άναφέρεται στή σχετική αναμνηστική πλάκα, πού βρίσκεται έντειχισμένη αριστερά καθώς μπαίνομε από τό νάρθηκα στον κυρίως ναό τού Αγίου Μηνά, τό θεμέλιο λίθο τόν εβαλε πραγματικά ό μητροπολίτης Κρήτης Διονύσιος Χαριιωνιάδης από τήν Άδριανούπολη στις 25 τού Μάρτη 1862

137 126 Λεύτερη Αλεξίου 23. Γιά τό μηχανικό Αθανάσιο Μούση γίνεται λόγος στήν Εισαγωγή. 24. Άπό τό στίχο βγαίνει σίγουρα τό συμπέρασμα, πώς ό Μούσης πέθανε τό καλοκαίρι τοϋ Κατά πάσα πιθανότητα πέθανε στύ 'Ηράκλειο, γιατί άλλοιώς ό Μαρκάκης δέν είναι φυσικό νά μάθαινε μέ τόση ακρίβεια τό θάνατό του. Θυμούμαι σά μαθητής τοϋ γυμνασίου, (τό γυμνάσιο στεγαζότανε τότε στόν Κισιλδ), πώς μέσα στον περίβολό του καί οτή νοτιοανατολική γωνιά, πρός τήν Πλατεία των Τριών Καμαρών, υπήρχε τάφος μέ ξύλινα κάγκελα, πού ά- κουγόταν ό τάφος τού Μούση. 26. Σωστή παρατήρηση, σά λάβουμε υπόψη τή στενότητα τού χώρου και τό πλήθος τών ξένων πού θά χαν μαζευτή στό Ηράκλειο. 27. Ωραίος ό στίχος, πού μάς κάνει νά θυμηθούμε ανάλογους μέσα στό Ρωτόκριτο Τήν υπερβολή τών τρακοσών μιλιών προσπαθεί νά κολάση μέ τό δεύτερο ημιστίχιο τού στίχου 30 ΰαρρώ δεν κάνω λάΰος Καί σήμερα, αν καί χτίστηκαν καί χτίζονται τριγύρω πολλά χτή- ρια πού φράζουν τή θέα, ό Αγιος Μηνάς φαίνεναι κι άπό τή θάλασσα κι άπό τή στεριά κι επιβάλλεται μέ τόν όγκο του άπό μεγάλη απόσταση Ό Μαρκάκης κάνει σωστές παρατήρησες γιά τό εσωτερικό τού ναού, άφοΰ πρώτα μάς έδωσε τήν εντύπωσή του άπό τήν εξωτερική άποψη Νόστιμη απλοϊκή σκέψη, πού εκφράζει συναιστήματα τοβ λαού Στούς στίχους αυτούς έχομε φανερούς υπαινιγμούς γιά τήν κακή πολιτική κατάσταση, πού φέρνει σάν άποτέλεσμα φτώχεια κι άθλιότητα Πολλοί έχουν κάμει ταξίματα γιά τή θρόνιαση, πού τώρα δέν είναι σέ θέση νά τά φέρουν. Πρέπει όμως νά γίνη ή θρόνιαση καί τά ταξίματα ας έρθουν άργότε- ρα. Γιατί όμως ή τέτοια βία; Ή απάντηση δέν είναι δύσκολη. Από τό Μάρτη βρίσκεται στά Χανιά ό Καραθεοδωρής κι ό κόσμος πιστεύει, πώς ό έρχω- μός του δέ μπορεί παρά νά σημαίνει γαλήνη μέ κάποια διάρκεια κι ευνομία. Οί ανώμαλες περίστασες καθυστέρησαν τριαντατρία χρόνια τήν αποπεράτωση. Τώρα πού τελείωσε ή εκκλησία, πρέπει ή κοινότητα νά βιαστή καί νά τή θρο- νιάση τό γρηγορώτερο, γιά νά μή μένουν περισσότερο καιρό αλειτούργητοι οί Χριστιανοί, πού δέ χωρούν άπό χρόνια καί χρόνια στις δυό μικρές εκκλησίες Έμφόροι. Πιστεύω πώς πρόκειται γιά τούς Ινοριακούς επιτρόπους. Πρόεδρος είναι δ μητροπολίτης, δηλαδή ό μόνιμος πρόεδρος τής ένορια- κής επιτροπής. Όλοι μαζί (οργανωμένοι σε νομικό πρόσωπο διοικούν τά πράματα τής εκκλησίας. Έμποροί ό δρος αυτός, σάν τιμητικό κοινωνικό αξίωμα, άναφέρεται καί παρακάτω μερικές φορές- (οτίχοι 183, 188, 196 κ.λ). Πρόκριτοι στόν καιρό τής σκλαβιάς έλογαρτάζονταν γενικά άνθρωποι ανεξάρτητοι οικονομικά. Τέτοιοι, σε μεγάλο ποσοστό, στά μέρη πού υπήρχε κίνηση εμπορική, ήταν οί έμποροι Εξηγεί πώς γεννήθηκε άρχικά ή ανάγκη νά χτιστή ό μεγάλος Άγιος Μηνάς. 58. Ή λκκληαά ή κάτω = 6 μικρός παλιός ναός τού Άγιου Μηνά. Ετα1 λεγότανε πάντα : Ή κάτω εκκλησία, σ άντίθεση πρός την απάνω εκκλησία, πού ήταν ή εκκλησία τών Σιναϊτών "Αγιος Ματθαίος Μίλησε παραπάνω γιά τήν ανάγκη τής άμεσης εγκαινίασης. Τώρα μάς λέει τις αφορμές. Οί Χριστιανοί πληθαίνουν καί δέ χωρούν πιά στις παλιές στενόχωρες έκκλησιές Αλλη αφορμή, πού τό θρόνιασμα τού μεγάλου Άγιου Μηνά πρέπει νά γίνη τό ταχύτερο, είναι καί τό πώς πολλοί πού ήλπιζαν, πώς θ άξιω-

138 Ριμάδα γιά τή θρόνιαση τής Μητρόπολης χοΰ 'Αγίου Μηνά 127 θοΰν αυτή χή χάρη, έξαιτίας ιών πολύχρονων αναβολών καί ιής καθυστέρησης, δέν έπρόφτασαν νά δούνε πραγματοποιημένο τ όνειρό τους. Ας θρονιαστή λοιπόν μιά ώρα αρχύτερα, γιά νά μήν πάθουν κι άλλοι αυτή τή συμφορά Τό δίσιιχο συνταχτικά λειψό, άλλα τό νόημά του βγαίνει μέσα - πέρα. «Χωρίς πιά δικαιολογίες καί προσχήματα, μιά καί τέλειωσε ή εκκλησία, πρέπει νά θρονιαστή» Προνομιούχοι οί μήνες Μάρτης κι Απρίλης τού 1895! Τό Μάρτη ήρθε δ μουσίρης, ιόν Απρίλη θρονιάζεται ό "Αγιος Μηνάς! Μονχίρης (γράφε σωστότερα μουαίρης) ήταν ανώτατο στρατιωτικό αξίωμα, ισότιμο μέ ιό δικό μας αντιστράτηγος, καί μέ τό βεζίρης τής πολιτικής ιεραρχίας. Ό Μαρκάκης ονομάζει τό Γενικό Διοικητή Αλέξανδρο Καραθευδωρή μουσίρη. Φαίνεται πά>ς είχε τούτο ιό βαθμό. Τό γεγονός, πώς ό διορισμός κι έρχωμός τού Καραθεο- δωρή στήν Κρήτη στις μαύρες εκείνες ώρες, βάζεται πλάι - πλάι μέ τή θρό- νιαση τού 'Αγίου Μηνά, δείχνει σε ποιό σημείο χάρηκαν κι ανακουφίστηκαν ο1 Κρητικοί άπ αυτόν. Ό Μαρκάκης ξαναζευγαρώνει τά δυό κοσμοϊστορικά γεγονότα στους στίχους Τάς ένδεκα' κατά ιό τουρκικό ρολόι, πού ήτανε τότε στή χρήση, ή ανατολή τού ήλιου πέφτει απάνω στις δώδεδα. Ή ώρα έντε α λοιπόν βρίσκεται μιάν ώρα πριν άπό τήν ανατολή τού ήλιου. Τέτοια περίπου ώρα καί σήμερα χτυπούν οί καμπάνες τού όρθρου κατά τις γιορτερές μέρες. 75. "Ανθρωπος' στό άλφα τής αρχής βρίσκεται καί τό άρθρο μέ κράση, καί πρέπει νά πάρη δασεία. Νά, μιά περίπτωση, πού ή δασεία παίζει κάποιο χρήσιμο ρόλο στήν καταγραφή τής νεοελληνικής. 78. Κι δαοι' γίνεται έλξη' κι ή αντωνυμία βάζεται σ ονομαστική αντί στήν αιτιατική κανονικά, θεωρούμενη όχι σάν αντικείμενο τού στερέωνε, παρά σάν ύποκείμεεοι τού έκαταβάλανε. 81. Στόν πίνακα των εισφορών καί τών εράνων, πού έχει δημοσιευτή πα, λαιότερα καί αναδημοσιεύεται στό αναμνηστικό βιβλίο τού Σιλαμιανάκη γιά τόν "Αγιο Μηνά, ά'αφέρεται κι ή γενναία αΰιη εισφορά τού τότε Σουλτάνου Άβδούλ Άζίζ Αλλά κι ό άντιβασιλιά; τής Αίγυπτος συνεισφέρει γενναία γιά τόν "Αγιο Μηνά, στέλνοντας διακόσα πενήντα είκοσόφραγκα. 87. Εντύπωση προξενεί ιό πώς ό Μαρκάκης ενώ σ δλο τό ποίημα προσέχει νά μή θίξη τήν τούρκικη διοίκηση, μά αντίθετα μιλεί σε πολλά σημεία μέ σεβασμό γι αυτήν, φιλοδωρεί τό Σουλτάνο μ ευχές καί -κολακείες, κι άνακηρύσσει ιόν Άσάν παχιά, (γράφε καλύτερα Χασάν [Ταχαίν] πασά), διοικητή στό διαμέρισμα Ηρακλείου, ίδεοιδη άρχοντα κ λ, δέεται τώρα στον Άγιο Μη" νά, νά διόση στους Χριστιανούς ελευθερία. Παρατηρούμε, πιύς καί μέσα στις δεινότερες περίστασες, οι Κρητικοί μιλούσαν κι έγραφαν έλεύτερα γιά τόν πόθο τής λευτεριάς. Δέν έκρυβαν τού; πόθους τους, αφού σ δλο τόν κόσμο ήιανε γνωστοί. 93. Me μουσική' τά τμήματα τού τούρκικου στρατού πού στάθμευαν στό Ηράκλειο κι έμεναν στον απέραντο στρατώνα, δέ μπορεί νά είχαν δύναμη λι- γώτερη άπό ένα σύνταγμα, αφού είχαν καί στρατιωτική μπάνια. Θυμούμαι κα" λά, πώς κάθε Κυριακή, γιά τέρψη ιών πολυάριθμων Χριστιανών κατοίκων ιού Ηρακλείου, (γιορτάσιμη μέρα τής εβδομάδας γιά τούς Τούρκους ήταν ή Παρασκευή), έπαιάνιζε ή μπάντα τού τούρκικου στρατού στον κήπο τών Τριών Καμαρών, μέσα στό ειδικό ξύλινο στρογγυλό (καγκελωτό) περίπτερο. Ή μπάνια αυτή, άπό χάλκινα, ξύλινα καί κρουστά όργανα, έπςιιζε ανατολίτικες μελωδίες,

139 128 Λεύτερη Αλεξίου καί πολύς κόσμος μαζεύονταν κάθε Κυριακή γιά νά τήν άκούη. *0 κήπος τών Τριών Καμαρών βρισκότανε τότε τέσσερα - πέντε μέτρα ψηλιότερα από τή σημερινή στάθμη τής πλατείας, όπου ό κόσμος ανέβαινε από κεκλιμένο επίπεδο δρόμο, αριστερά τής πύλης Λαζαρέτου ('Αγίου Γεωργίου). Ή μπάνια λάβαινε μέρος καί στις χριστιανικές γιορτές καί λιτανείες, Φώτων, Μεγάλης Παρασκευής, Λαμπράς κ.λ. Τώρα τή βλέπομε νά παιανίζη καί στή θρόνιαση τοϋ Α γίου Μηνά. 96. Στό βιβλίο τοϋ Σιλαμιανάκη άναφέρονται οί ίδιοι αριθμοί τών ιερέων. 97. Άρμενόπαπας' έχομε κι εδώ κράση μέ τό άρθρο στό άρχτικό άλφα. "Η αρμένική κοινότητα ήταν έπί Τουρκίας πολυάριθμη στό Ηράκλειο. Ή εκκλησία τους βρισκότανε όπου καί σήμερα, βόρεια τής Πλαθειάς Στράτας, στό λεγόμενο καί σήμερα Μικρό Τσαρσάκι = μικρή άγορά. 99. Τ Άγιου Μαν&αΐο δημοτικώτατος στήν Κρήτη ό τύπος αυτός τής δευτερόκλιτης γενικής τοϋ Μαν&αΐο. Ετσι λέμε τοϋ Γιώργο, τοϋ Μάρκο, τοϋ Φανούργιο, τοϋ Μαρίνο, τοϋ Νίκο, τοϋ Βάσο. Αλλά μόνο ατά κύρια ονόματα κι απ αυτά μόνο σ εκείνα πού τονίζονται στήν παραλήγουσα. Λέμε δηλαδή πάντα: τοϋ Μανοΰ, τοϋ Φραγκιού, τοϋ φούρνου, τοϋ κακοΰ, τοϋ λιγνού, τοϋ μικροϋ, τοϋ Νικόδημου, τοϋ Νικόλαου, τοϋ 'Ιερόθεου, τοϋ Καλλίνικου κ.λ. Ό Αγιος Ματθαίος ή ή κοινά λεγάμενη Απάνω Εκκλησία, είναι τό μετόχι τών Σιναϊτών, στά νοτιοδυτικά τής πολιτείας, πού κατά τόν καιρό τής τουρκοκρατίας, μέ τά προνόμιά του, έπαιξε σημαντικό ρόλο στά κοινοτικά ζητήματα, πότε καθαρό καί τίμιο κι άλλοτε συμφεροντολογικό κι όχι τιμητικό. *0 Αγιος Ματθαίος διαδέχτηκε σά σιναϊτικό μοναστήρι τήν περίδοξη έπί Βενετών Ά- γιά Κατερίνα, λίγα χρόνια μετά τήν απομάκρυνση τών Βενετών από τήν Κρήτη. (Κοίταξε καί τήν Εισαγωγή) Οί στίχοι είναι αφιερωμένοι στόν έρχωμό, στήν υποδοχή, στή μετάβαση στήν εκκλησία καί τήν παρουσία στήν τελετή τοϋ γενικοϋ διοικητή Αλέξαντρου Καραθεοδωρή Στήν Κρήτη ή εγγλέζικη εταιρεία Eastern είχε ιδρύσει σε πολλά σημεία (Χανιά, Ρέθεμνος, Ηράκλειο, Σητεία) τηλεγραφικά γραφεία, πού ένωναν καί μεταξύ τους καί μέ τόν επίλοιπο κόσμο τά κέντρα αυτά. Τούτα διατηρήθηκαν ίσαμε τελευταία, λίγο πριν άπό τήν έκρηξη τού δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, όταν ενσωματώθηκαν μέ τά δημόσια τοϋ ελληνικού κράτους. Λνό ή ώρα οχτώ ώς εννιά τό βράδυ Ό Μαρκάκης είναι καλά πληροφορημένος γιά τό κάθε τί. Πρέπει νά δεχτούμε, πώς οί ντόπιες εφημερίδες, πού κατά κανόνα ήταν βδομαδιάτικες, θά κυκλοφορούσαν στή διάρκεια τής εβδομάδας καί παραρτήματα μέ τά τελευ" ταϊα νέα Γιά τόν Καραθεοδωρή κάνει ό Μαρκάκης πολλές εΰκές στό Θεό καί τό ποίημα κρατεί μοιρασμένο τό ενδιαφέρον του σε δυό κυρίως θέματα: Στά εγκαίνια καί στήν παρουσία σ αυτά τοϋ γενικοϋ διοικητή. Πολλά περίμενε άπ αυτόν ό κρητικός λαός Άσάν έχομε κι έδώ κράση μέ τό άρσενικό άρθρο. Άσάν παχιά; (γράφε πασάς) ό άναφερόμενος έδώ Άσάν πασάς είναι ό κατά τό 1912 άρχι- στράτηγος τών πρός τά ελληνικά μέτωπα τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων Χασάν Ταχσίν, πού παράδωσε στον ελληνικό στρατό τή μακεδονική πρωτεύουσα. Φαίνεται πώς ήταν άνθρωπος ξυπνητός καί μέ αξία, πού τήν ξέρει καί τήν

140 Ριμάδα γιά τή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοΰ 'Αγίου Μηνά 129 αναγνωρίζει κι ό ποιητής τής Ριμάδας. Είναι γνωστά κι απ άλλου, δσα λέει γι αυτόν στους στίχους 176 ως 180 καί δέν είναι τυπικές φιλοφρόνησες. Ό Γεωργής ό άρχιγραμματέας είναι ό Γεώργιος Οίκονομίδης, γραμματέας τής διοίκησης, τουρκομαθής κι επί κρητικής πολιτείας κι αργότερα διευθυντής τοΰ μεταφραστικού γραφείου στο Ηράκλειο. Ήτανε λόγιος κι ερευνητικός. 2 αυτόν χρωστούμε τήν άνεύρεσΐ] τοΰ ντοκουμέντου, πού λέει γιά τή γέννηση τοΰ Θεο" τοκόπουλου στό Χάντακα (Ηράκλειο) ΟΙ έξε αντιπρόσωποι πρόκειται γιά τήν «Τελεταρχική Επιτροπεία», (όπως τήν άποκαλεϊ στήν περιγραφή του ό Βορεάδης), πού θά έπώπτευε στά καθέκαστα των τελετών. Ή εκλογή τών προσώπων αυτών θά έγινε πιθανιότα- τα άπό τό μητροπολίτη καί τό περιβάλλον του, γιατί έθναρχικός ήτανε καί στήν Κρήτη ό ρόλος τών ιεραρχών. Τήν Τελεταρχική Επιτροπεία τήν άποτέ- λεσαν γνωστά πρόσωπα τής εποχής, ό Ζαχαρίας Θιακάκης μεγαλοκτηματίας (θύμα τής σφαγής τής 25 Αύγουστου 1898), ό Εμμανουήλ Πολυχρονίδης δικηγόρος, δ Χρόνης Ρασιδάκος έμπορος, δ Γεώργιος Στεργιάδης έμπορος, (πατέρας τοΰ Άρισιείδη καί δυό γυιών επιστημόνων πού έγιναν κι αυτοί θύματα τής ίδιας σφαγής), δ Γεώργιος Βουγιουκλάκης κι δ Γιάννης Δουκουμετζίδης, νεώτεροι οί δυό τελευταίοι "Οπως είπα στήν εισαγωγή, κι όπως θά παρατηρήση δ άναγνώστης τής Ριμάδας, σε πολλά της σημεία, (στίχοι 122, 183, 188, 196 κι άλλου), οί έμποροι άπολαβαίνουν ιδιαίτερης τιμής άπό τό ριμαδώρο καί βάζονται πλάι μέ τούς προξένους καί μέ τ άλλα επίσημα πρόσωπα τής κοινωνίας Μ' άγάνύια φορεμένοι' τά γάντια τών επισήμων, πού κατέβηκαν στό λιμάνι γιά τήν υποδοχή τοΰ Καραθεοδωρή, κάνουν ιδιαίτερη εντύπωση στό Μαρκάκη. Κάνει μνεία τής λεπτομέρειας αύτής, άποκαλώντας την εύστοχα σύστημα ευρωπαϊκό Σαράγιο' ή παλιά κατεδαφισμένη άπό τούς γερμανικούς βομβαρδισμούς νομαρχία, όπου σήμερα τό νέο δημοτικό πάρκο μέ τόν παιδικό κήπο "Ως οτον νά αημάνονν δ Βορεάδης κάνει στήν περιγραφή του ιδιαίτερη μνεία τής μεγάλης ρούσσικης καμπάνας τοΰ Αγίου Μηνά, πού κατά τή γερμανική κατοχή ράγισε κι άχρηστεύτηκε. Ήτανε βελούδινος κι επιβλητικός ό ήχος της σε βαθύ σταθερό mi bemol Μέ ίσοι δυό παχιάδες (γράφε πασάδες). Ό ένας είναι δ διοικητής τοΰ Ηρακλείου Χασάν Ταχσίν κι δ άλλος ό διοικητής τοΰ Ρεθέμνου Σουλεϊμάν Άσάφ πασάς Ή στρατιωτική παράταξη δεξιά κι αριστερά κρατούσε άπό τήν παλιά νομαρχία ως τήν κορφή τής Πλαθειάς Στράτας, όπου ό νέος δρόμος πού άνοιξαν οί γερμανικοί βομβαρδισμοί. Τούτος ενώνει τήν Πλαθειά Στράτα μέ τήν όδό Χάνδακα κι άνοιξε ρήγμα στό λεγόμενο λανθασμένα άραβικό μά πού είναι στήν πραγματικότητα τό παλιό βενετσιάνικο τείχος. Στήν είσοδο τοΰ νέου δρόμου άπό τήν ΓΙλαθειά Στράτα βρισκόταν, ως τά πρώτα χρόνια τοΰ εικοστού αιώνα, τό Χιαντριβανάκι (γράφε Σαντριβανάκι), πού άναφέρει δ Μαρ- κάκης, μέ τρεις περιφερικά βαλμένες βρύσες καί μέ ύψος δυό ως τρία μέτρα. Τό Σαντριβανάκι λεγόταν έτσι γιά διάκριση άπό τήν πηγή τών λεόντων, πού άκουγότανε τό «Μεγάλο Σαντριβάνι» "Εχομε κι εδώ τούς προξένους κι έμπορους. Αύτοί άποτελοΰνε τήν κορφή τής κοινωνικής πυραμίδας. Σήμερα θά τούς λέγαμε «οί επίσημοι». (Κοίτα στίχος 109), ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. 9

141 130 Λευτέρη 'Αλεξίου 123. Έμπήκενε' παράβαλε μέ τό ήστεκενε τοϋ στίχου 133 καί ιό ηρΰενε τοΰ στίχου 141. Οί τύποι γνήσιοι καί κοινότατοι. Ή κρητική διαλεχτό δέν α νέχεται τά τελικά νΰ μετέωρα. Η τ αποβάλλει ή παίρνει υστερ από τό νϋ ένα έψιλο. Λέμε άνεβοκατεβαίνου ή άνεβοκατεβαίνουνε' ποτέ άνεβοκατεβαίνουν. Λέμε πάντα νά τόνε! πιάς τόνε! ποτέ νά τον! πιάς τον! Ό τύπος κάνομε λέγεται σε πολλά μέρη καί κάνομενε. Στό γ' ενικό τοϋ παρατατικού καί τοΰ αόριστου ακούονται συχνά τέτοιοι τύποι, όπως ήστεκενε, έμπήκενε κ.λ. Ακόμα καί έθυμήθηνε στό Ρέθεμνος Ό Μαρκάκης, άκλουθώντας, χωρίς νά τό φαντάζεται τόν "Ομηρο, πού έ'γραφε Μελανθεύς καί Μελάνθιος, Έρμείας καί Έρμης, Άθήνη καί Ά- θηναίη κ.λ., γράφει πότε Καραθεοδωρής καί πότε Καραθεοδωρίδης, όπως τοϋ χρειάζεται στό στίχο Έβγήκανε κοίταξε σημείωση στίχου Σζαΰήκαν - σνγκινη&ήκαν' οί τύποι ξένοι άπό τήν Κρήτη. Ό Μαρκάκης τούς μεταχειρίζεται άπό αστάθεια στό γοϋστο κι άπό επίδρασες έξω* κρητικές. Δέ γράφει συνειδητά τη διάλεχτό του, παρά δπως τοΰ έρχονται τά λόγια στην πέννα κι δπως τοΰ φαίνεται ευπρεπέστερο. Τό κανονικό θά τανε νά γράψη, σταΰήκα, αυγκινη&ήκα. Τά τελικά νΰ μπαίνουνε κι άκούγονται στά ρήματα μόνο στην περίπτωση συνεκφώνησης, άμα άκλουθοΰν λέξες πού αρχίζουν άπό φωνήεντα ή άπό κ, π, τ, ξ καί ψ. Λέμε' έφτάξαν - ο! σκόλες, έτελειώσαν - τά ψώματα κ. λ Γυναικάδελφος καί σύμβουλος τοΰ Καραθεοδωρή ήταν ό επίσης φα- ναριώτης Ιάκωβος Μουσοΰρος. Φαίνεται πώς είχαν κατεβή μαζί άπό τήν Πόλη Όμάδι με τοϋ Βεροβϊντς τον αντιπρόσωπόν τον ή διατύπωση τοΰ στίχου - κακόζηλη. Θέλει νά πή πώς" μαζί (μέ τόν Καραθεοδωρή καί τό γυναικά- δελφό του) εατεκε κι ό αντιπρόσωπος τοϋ Βέροβιτς. Ό Γεώργιος Βέροβιτς, πού ήταν γραφτό, νά γίνη αργότερα γενικός διοικητής Κρήτης, (ό τελευταίος άπ όσους διώρισε ό σουλτάνος), ήτανε τήν εποχή των εγκαινίων γενικός διοικητής στή Σάμο. Ή Σάμο, σάν ιδιαίτερο κράτος, έχει έδώ καί κεϊ αντιπροσώπους. Στό Ηράκλειο αντιπρόσωπος τοΰ Βέροβιτς είναι ό Αντώνιος Δ. Βορεάδης, εκδότης τής εφημερίδας «Ηράκλειον», διαπρεπής φιλόλογος, συγγραφέας «Διορθωτικών στά παλιά σχόλια τοΰ Θουκυδίδη» καί ποιητής τής σοφής «Πινδαρι- κής Ωδής» στούς 'Ολυμπιακούς άγώνες τοΰ 1896 καί τής τραγωδίας «Ή Κρήτη παλαίουσα»' μαθητής τοΰ Εύκενίου (Rudolf Eucken) στήν Ίένα κ.λ., κ.λ. Τήν πληροφορία, πώς αντιπροσωπεύει στό 'Ηράκλειο τό Βέροβιτς ό Βορεάδης, μάς τήν δίνει κι ό ίδιος στήν περιγραφή τών εγκαινίων Έοτέκανε' κοίταξε σημείωση στίχου Κοντά με τόν διοικητήν, λιγάκι παρακάτω' παραστατικός ό στίχος. Θυμίζει κάπως τό στίχο τοΰ Μαλακάση στόν «Τάκη Πλούμα», δταν ό ποιητής λέγει γιά τόν ηρώα τοΰ τραγουδιού, πώς ήταν «σάν τόν "Αη Γιώργη, λίγο πιό μικρός!» 140. Ό δεξιός ψάλτης πού αυθόρμητα κι άφιλόκερδα κατέβηκε άπό τόν Πειραιά στό 'Ηράκλειο, αξάργου γιά νά ψάλη κατά τά εγκαίνια, λεγότανε Σταυράκιος Σαζόγλου. Τ δνομά του τόν δείχνει τουρκομερίτη Σάν άριστερός ψάλτης έλαβε μέρος στά εγκαίνια ό γεραπετρί- της γιατρός Παπαστεφανίδης, πού ήρθε κι αυτός άπό τή Γεράπετρο γι' αυτό τό σκοπό αποκλειστικά Μιλεΐ γενικά γιά τά στολίσματα τής πολιτείας καί μεταχειρί

142 Ριμάδα για τή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοϋ Άγιου Μήνα 131 ζειαι δυό σχήματα υπερβολής, για νά δικαιολογηθή, πώς δέν τά λέει όλα ένα κι ένα. Άν τά γράφε, λέει, δλα, θά τοϋ χρειαζόταν ένα σταμνί μελάνι κι ό νους τοϋ Σολομώντα! Ίο μελάνι άναφέρεται στα υλικά μέσα, ή σοφία τοϋ Σο- λομώντα στά πνευματικά Ό Μαρκάκης δέν ξέρει τή λέξη αψίδα. Οικονομά τά πράματα βάζοντας στή θέση της εύστοχα τό γιοφύρι Ωραίος ό στίχος. Από κάμποσους τέτοιους βγαίνει τό συμπέρασμα, πώς αν είχε μάθει περισσότερα γράμματα, θά τοϋ ήταν εύκολο ν αύτοδιδαχτή καί νά γράψη σωστή καί γιερή ποίηση ό Μαρκάκης Τά Τζαγκάρικα ήτανε τό πάνω μέρος τής Πλαθειάς Στράτας, αριστερά καθώς κατεβαίνομε. Τώρα μέ τήν κατάργηση τής ντόπιας φορεσιάς καί τήν εξαφάνιση τής βράκας, έφυγαν καί τά συγκεντρωμένα σε κείνο ιό σημείο τσαγκαράδικα, όπως έκλεισαν πιό κάτω καί τά τερζίδικα, όπου ράβονταν άλλοτε οΐ βράκες, έκεντιοϋνταν τά γελέκια καί τά μεϊτάνια καί ύφαίνονταν οί μεταξωτές ζώνες των πέντε μέτρων. "Όμηρος ατό ΧιαντριβάνΓ κοίταξε τό στίχο 120, όπου τό Σαντριβάνι ονομάζεται Σιαντριβανάκι Σουλτάνος ήτανε τότες ό Σουλτάν Χαμίτ Ή εικόνα τοϋ σουλτάνου βρίσκεται στή μέση τής αψίδας τών Τζαγ- κάρικων. Δεξιά του κρέμεται ή εικόνα τοϋ Καραθεοδωρή κι αριστερά τοϋ Χασάν Ταχσίν. Ή αψίδα τών Τζαγκάρικων ήταν ή μεγαλοπρεπέστερη άπ όλες, όπως έξάγεται κι άπό τήν περιγραφή τοϋ Βορεάδη. Αλλά κι όλες οί επίλοιπες λεπτομέρειες τής ριμάδας επικυρώνονται άπό τήν ίδια περιγραφή. (Κοίταξε τήν Εισαγωγή) Μπορεί καθένας νά φανταστή ποιας λογής μέρα θά ταν εκείνη ή νύχτα, φωιαγωγημένη μέ λάμπας, φανάρια καί κεριά, χρωματιστά καντψ λια (!). "Εκαιγαν όμως καί βεγγαλικά κι έρριχναν ρουκέτες, όπως φαίνεται άπό τό στίχο Ό ριμαδώρος εκφράζει τήν απορία του, δίνοντας ταυτόχρονα καί τήν εξήγησή της, γιά τό πώς, αν καί είχε μαζευτή στήν πολιτεία τόσο πλήθος ανθρώπων τόοονά ασκέρι, δέν έγινε κανένα επεισόδιο, καμμιά συμπλοκή, τραυματισμός, φονικό. Ή απορία θά τανε φυσική σ όποιαδήποτε περίσταση συνωστισμού, άλλά περισσότερο σε τόσο ταραγμένη εποχή. 'Αποδίδει τό πράμα στή φώτιση τοϋ Άγιου καί στή δραστηριότητα τοϋ τοπικού διοικητή Χασάν Ταχσίν. Ή διατύπωση τοϋ δίστιχου είναι ανώμαλη, γιατί σά νά χρω- στιέται ή ευταξία στή φώτιση τοϋ Αγίου καί στή φώτιση τοϋ πασά! Άλλά τό πράμα οίκονομιέται, άμα εννοήσομε πώς ό Άγιος έφώτισε τόν κόσμο νά μήν κάμη αταξίες κι ό Άγιος πάλι έφώτισε τόν πασά νά κρατήση μεγάλη ευταξία Ίόοονά (ασκέρι)' "Εβαλα δυό τόνους στό τόοονά, γιατί πραγματικά μέ δυό τόνους έκφέρεται ή συσχετική δεικτική αντωνυμία τόσος, τόση, τόσο (όπως καί οί απλές δεικτικές τοϋτος, εκείνος) άμα συνοδεύονται άπό τό δειχτικό επίθημα -έ ή -ά. Λέγεται: τόσοσέ, τοΰτοσέ, έκεϊνοσέ. Στόν πληθυντικό γενικά, στό θηλυκό καί στό ουδέτερο αναπτύσσεται ευφωνικό νϋ ανάμεσα στήν αντωνυμία καί στό επίθημα καί λέμε: Τόσοινέ, τοϋτοινέ, έκεΐ(νοι)νέ, τόσηνέ, τούτηνέ, έ- κεί(νη)νέ, τοΰτονά, έκειονά κ.λ. Τό επίθημα -έ λέγεται, άμα τό πράμα, πού γι ϊύτό πρόκειται, είναι κοντά καί φαίνεται. Σάν είναι μακρυά, ή άναφέρεται κά. τι χρονικά μακρυνό, τό επίθημα -έ, άντικαθιστάται σ' όλες τις περίπτωσες μέ -ά. "Οπου οί άντωνυμικοί τύποι τελειώνουν σε σίγμα, μπορεί μετά τό επίθημα νά προστεθή καί δεύτερο σίγμα. Λέγεται- τοΰτοσές, έκεΐνοσές. Τά τοπικά καί

143 132 Λευτέρη Αλεξίου τά χρονικά επιρρήματα δέχονται κι αυτά τά επιθήματα. Λέγεται: Ιπαδέ, έπαδά, έκειέ, έκειά, τότεσά καί τότεσάς Οί έξ οτίχοι είναι αφιερωμένοι στον τοπικό διοικητή Χασάν Ταχσίν πασά, πού στις 12 ή ώρα τοΰ Σαββάτου, δηλαδή λίγο ύστερ από τή δύση τοΰ ήλιου, βγήκε μονάχος καί πεζός νά έπιθεωρήση τά καθέκαστα, καί ένώ ανεβαίνει τήν Ιΐλαθειά Στράτα, ή χέρα ντου δε ήπαντε αϊτού τοο'ι τεμενάδες. Χαρά οτήν ωρα πού γεννούν τέτοια παιδιά οί μανάδες! ΟΙ τριάντα στίχοι μας αναφέρουν χαραχτηριστικές λεπτομέρειες γιά τήν άμεση υστερ" άπό τά εγκαίνια επιστροφή τοΰ Καραθεοδωρή στά Χανιά. Ό Μητροπολίτης, οί έμποροι κι οί πρόξενοι τόν παρακαλοίνε νά μείνη έστω καί μιά μέρα, μά κείνος άρνιέται, γιατί, καθώς λέει, έχει πολλές δουλειές κι έχει μεγάλες έγνοιες! Φανταζόμαστε εύκολα τις ευθύνες καί τις φροντίδες τοΰ Καραθεοδωρή σε μιά τόσο κρίσιμη εποχή! 194. Φαίνεται πώς τό βαπόρι πού τόν έφερε τήν παραμονή των εγκαινίων, δηλαδή τό τουρκικό αύτοκρατορικό ατμόπλοιο Ισμαήλ, τόν περίμενε γιά νά τόν ξαναπάη πίσω στήν έδρα του, άμα τέλειωσε στό 'Ηράκλειο τόν προορισμό του. Τά πέντε δίστιχα ( ) διαλαβαίνουν συγκινητικές αποχαιρετιστήριες ευχές πρός τό Γενικό Διοικητή. Τά τέσσερα ξεκινούν μέ τις λέξες Μισενγεις έξο- χώτατε" τό πέμπτο τόν ονομάζει' Αλέξανδρε διοικητή. Τό δίστιχο ά- ναφέρει παράλληλα τά δυό σπουδαία γεγονότα τής ήμέρας, τόν έρχωμό στό Ηράκλειο τοΰ Καραθεοδωρή καί τή θρόνιαση τοΰ Αγίου Μηνά. Τόν Καραθεοδωρή καί τή θρόνιαση τά έχει ξαναταιριάσει 6 ριμαδώρος στό ωραίο δίστιχο Εκεί πρόκειται γιά τόν έρχωμό τοΰ Γενικοΰ Διοικητή στά Χανιά. Έδώ γιά τήν παρουσία του στή θρόνιαση στό 'Ηράκλειο Ό ριμαδώρος κάνει στούς τέσσερεις στίχους μνεία τών τότε φτωχικών ξύλινων τέμπλων τοΰ Αγίου Μηνά κι εκφράζει τή βεβαιότητα, πώς σύντομα θά γίνουν μαρμάρινα, δπως καί ό μητροπολιτικός θρόνος. Ή πρόρ ρηση τοΰ Μαρκάκη αλήθεψε υοτερ άπό τριανταπέντε σωστά χρόνια, κατά τοΰτο λανθασμένη, γιατί μαζί μέ τά μεγαλόπρεπα τέμπλα πού άντικατάστησαν τά ξύλινα, άντικαταστάθηκε κι ό θρόνος μέ άλλον όμοιου μέ τά τέμπλα ρυθμού. Τά σχέδια τέμπλων καί θρόνου κατάρτισε κι έπώπτευσε ( ) ό καθηγητής κι ακαδημαϊκός κ. 'Αναστάσιος Όρλάνδος. Σημειώνω, πώς, ό παλιός μητροπο- λιτικός θρόνος πού άντικαταστάθηκε, δέν ήτανε μαρμάρινος παρά ξύλινος *0 Μαρκάκης ξαναγυρίζει στό εγκώμιο τοΰ διοικητή 'Ηρακλείου Χασάν Ταχσίν πασά, γιά τήν επιβολή τής τάξης κατά τή διάρκεια τής κοσμοσυρροής τών εγκαινίων. Αυτό χρωστιέται στήν άγάπη καί στό σεβασμό πού ό πασάς τρέφει πρός τούς ραγιάδες τοΰ αφέντη, δηλαδή τοΰ σουλτάνου, τίτλος πού τόν βάζει πιό ψηλά άπ όλους τούς συναδέλφους του. Πασάδες μ' αυτή τήν ικανότητα δέν υπάρχουν πολλοί σ όλο τό κράτος! συμπεραίνει "Οπως είπαμε στήν εισαγωγή, τό δίστιχο τοΰτο δέν είναι καθαρό. Τί θέλει έδώ δ βίος τ άγιον Μήνα; Ό Μαρκάκης δίνει περιωρισμένες πληροφορίες γιά τό άτομό του. Λέει πό^ς είναι χωρικός, πώς δέν ξέρει πολλά γράμματα, πώς κατοικοεδρεύει στό Χουδέτσι καί πώς βαοτα και τή οκαλίδα. Άμποτε όσοι κρατούνε τή σκαλίδα, νά χάνε τήν παρατηρητικότητα καί,τήν παραστατική ικανότητα στό λίγειν τοΰ ριμαδώρου τών εγκαινίων. Γιά νά στηρίξη τήν αυθεντικότητα τών πληροφοριών πού δίνει στό τραγουδάκι τον (όπως τό χαραχτηρίζει ό ίδιος), συ'

144 Ριμάδα γιά χή θρόνιαση τής Μητρόπολης τοΰ Αγίου Μηνά 133 σταίνει στους αναγνώστες του νά τό πάρουν καί νά τό συγκρίνουν μέ τήν εφημερίδα. Πρόκειται ασφαλώς γιά τήν εφημερίδα «Ηράκλειον», όπου ή περιγραφή τοΰ Βορεάδη Τήν εφημερίδα «Μίνως» δεν τήν είχα υπόψη. "Ομως ή σύμπτωση τών περιστατικών πού εξιστορεί ό Βορεάδης στήν περιγραφή του κι ό Μαρκάκης στή ριμάδα του δέν αφήνουν αμφιβολία πως ό Μαρκάκης εννοεί αυτή τήν περιγραφή. 'Από επιζώντες παλαιούς Χουδετσανούς, πού μέ πληροφόρησαν καί γιά τό βίαιο θάνατο τοΰ ριμαδώρου, έμαθα πώς δ Νικολής Μαρκάκης ήτανε γυιός τοΰ Γιάννη Μαρκάκη, τοΰ επιλεγόμενου «δασκάλου», πού λογαριαζότανε γραμματιζούμενος καί φρόνιμος άνθρωπος κι είχε καί τό επάγγελμα τοΰ συμβουλάτορα καί τοΰ μάντη. Τρέχαν άπό τά γυροχώρια γιά νά πάρουν τή συμβουλή του γι άρρώστειες, πού πίστευαν πώς προέρχονται άπό φταρμούς καί βασκάματα. *0 ίδιος ό ριμαδώρος ήταν ένας αψηλός λιγερόκορμος μελαχροινός βρακάς κι άμα τόν σκότωσαν είχε πριν άπό λίγες μέρες άρροβωνιαστή. ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ

145 ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑΙ Κωνστ. Δ. Καλοκΰρη: Ή γέννησις τοϋ Χρίστον είς την βυζαντινήν τέχνην τής 'Ελλάδος, διατριβή επί διδακτορίμ, Άθήναι, 'Υπό τοϋ κ. Κωνστ. Δ. Καλοκΰρη, Έπιμελητοϋ τών Βυζαντινών καί Μεσαιωνικών Αρχαιοτήτων Κρήτης, έξεδόθη ή υπό τον ανωτέρω τίτλον εργασία, αποτελούσα την διδακτορικήν διατριβήν αΰτοϋ εν τφ Πανεπιστημίφ Αθηνών (Θεολογική Σχολή). Ό κ. Καλοκΰρης είναι γνωστός καί έξ άλλων δημοσιευμάτων του σχετικών προς τήν χριστιανικήν κυρίως αρχαιολογίαν τής Κρήτης. Εις τήν ιδιαιτέραν πατρίδα του Ρέθυμνον αφιέρωσε τον χρήσιμον διά τήν εν αΰτφ μεθοδικήν συλλογήν υλικού εκ τών αρχαίων καί μεσαιωνικών χρόνων τόμον «'Η Αρχαία Ρίθυμνα» (Άθήναι, 1950). Έξέδωσε συστηματικώς ένα τών μάλλον ενδιαφερόντων τοιχογραφημένων ναών τής Κρήτης, τήν Παναγίαν τής Κριτσάς, μετά στερέωσιν καί καθαρισμόν υπό τήν διεΰθυνσιν τοΰ ίδιου, («Κρητικά Χρονικά», 1952), καί, ομοίως μετά καθαρισμόν, τάς «Βυζαντινάς τοιχογραφίας τών ναών τής επαρχίας Άμαρίου» (άνάτυπον εκ τοΰ Α' τόμου τών Πρακτικών τοΰ Θ' Βυζαντινολογικοΰ Συνεδρίου Θεσσαλονίκης). Είς σύντομον, αλλά περιεκτικήν εργασίαν (Ea peinture murale byzantine de 1 lie de Crete, «Κρητικά Χρονικά», 1954) προσεπάθησεν έπιτυχώς νά διακρίνη τάς εξελικτικός φάσεις τής βυζαντινής τοιχογραφίας έν Κρήτη. Δι άλλας άναστηλωτικάς εργασίας του βλ. «Πρακτικά τής Αρχαιολογικής Εταιρείας», 1952, διά δε τήν υπ αΰτοΰ άνακάλυψιν τής παλαιοχριστιανικής Βασιλικής τοΰ Πανόρμου, «Κρητικά Χρονικά», Β', 1948, σελ. 380 έξ. 'Ο κ. Καλοκΰρης έδημοσίευσεν επίσης άξιόλογον σειράν επιγραφών καί χαραγμάτων επί τών μεσαιωνικών μνημείων τής Κρήτης («Κρητικά Χρονικά», 1951). Ή παροΰσα εργασία τοΰ κ. Καλοκΰρη περιλαμβάνει προλεγόμενα, είς τά όποια εκτίθεται συντόμως ή μελετωμένη ϋλη καί ή μέθοδος έξετάσεως αυτής, καί δικαιολογείται ό περιορισμός αυτής είς τά μνημεία τοΰ έλληνικοΰ κράτους. Ό περιορισμός οΰτος, ουχί απόλυτος άλλως, άφοΰ γίνονται αί άναγκαΐαι συγκρίσεις προς μνημεία τοΰ εΰρυτέρου κύκλου τοΰ βυζαντινοΰ πολιτισμοΰ καί τής ακτινοβολίας του, είναι πράγματι μεθοδικώς νόμιμος. Ακολουθεί βιβλιογραφικός πίναξ τών πηγών καί βοηθημάτων, τά όποια ειχεν ύπ οψει ό συγγραφεΰς, καί

146 Βιβλιοκρισία! 135 έπεται ή κυρίως μελέτη κοσμούμενη καί μέ δεκατρείς πίνακας εκ διαφόρων αξιόλογων δειγμάτων τοΰ είκονογραφικοϋ τύπου. Ή εξεταζόμενη, ΰλη επί τής οποίας βασίζει τά πορίσματα του ό συγγραφεΰς, περιλαμβάνει χαρακτηριστικά βυζαντινά μνημεία τής Ελλάδος, καλύπτοντα κυρίως τούς χρόνους από τής άναγεννήσεως τής βυζαντινής τέχνης επί μακεδονικής δυναστείας (ΙΑ' αία)ν) μέχρι τοΰ τέλους τοΰ ΙΖ' αίώνος, δηλαδή χρονικόν διάστημα, κατά τό όποιον ή βυζαντινή ζωγραφική παραμένει οπωσδήποτε ομοιογενής καί συνεχής. Εξετάζονται παραστάσεις τής Γεννήσεως εις μνημεία τής Στερεάς, τής Θεσσαλονίκης, τής Καστοριάς, τής Ρόδου, τής Κύπρου, τής Άρτας, τής Κρήτης, τοΰ Μυστρά, τοΰ Αγίου Όρους, των Μετέωρων. Ό ΙΖ' αιών αντιπροσωπεύεται έν τή μελέτη διά των φορητών κυρίως εικόνων. Ιδιαιτέρως πρέπει νά τονισθή ή υπό τοΰ συγγραφέως χρησιμοποίησή τοΰ κρητικοΰ τοιχογραφικοϋ ύλικοΰ, κσί συγκεκριμένως των ναών 'Αγίου Όνουφρίου Γέννας Άμαρίου, Αγίου Ιωάννου Καλογέρου, Κοιμήσεως Θρόνου Άμαρίου καί Παναγίας Σμιλέ, διά τόν ΙΔ' αίώνα, καί τής Παναγίας Κριτσάς καί Κοιμήσεως είς Κάντανον διά τόν ΙΕ'. Κρήτες άλλως είναι καί οί εξεταζόμενοι ζωγράφοι φορητών εικόνων. Ή ανωτέρω ύλη εξετάζεται υπό τοΰ συγγραφέως ούχί χρονολογικούς, αλλά τυπολογικώς, εις τό πρώτον κεφάλαιον τοΰ έργου, περί τών έν Έλλάδι είκονογραφικών τύπων τής Γεννήσεως. Μεθοδικούς καταμερίζεται ό γενικός τύπος τής Γεννήσεως εις κεντρικόν Όέμιχ (Βρέφος καί Θεοτόκος) καί δευτερεύοντα επεισόδια, καί πάλιν είς επί μέρους στοιχεία τοΰ κεντρικού θέματος, έξεταζομένων χωριστά τοΰ Βρέφους, καί ειτα τής Θεοτόκου, είς τάς διαφόρους στάσεις υπό τάς Οποίας παριστάνεται τίκτουσα, ήτοι καθημένη, άνακεκλιμένη, γονυπετής (κατά δυτικήν έπίδρασιν καί μόνον από τοΰ ΙΣΤ' αίώνος), καί τέλος (σπανίους) θηλάζουσα. Ακολουθεί ή έξέτασις τών «δευτερευόντων επεισοδίων», ήτοι τών Αγγέλων (διαφόρων τόν αριθμόν καί τήν διάταξιν άναλόγως τοΰ προτύπου καί τής εποχής), τών Ποιμένων (είκονιζομένων μετά τόν ΙΔ' αιώνα συνήθως δίς, ήτοι άγραυλούντων καί έν συνεχείφ παρά τό σπήλαιον), τών Ίριών Μάγων (πεζών συνήθως είς τά παλαιότερσ μνημεία, κυρίως δέ από τοΰ ΙΔ' αίώνος εφίππων), τοΰ Λουτροΰ (είκονιζομένου καί διά τής προπαρασκευής αύτοΰ), καί τέλος τοΰ Ιωσήφ (είκονιζομένου έν εύλαβεΐ μονώσει εις μίαν τών κάτω γωνιών τής παραστάσεως). Έν συνεχεία ό συγγραφεΰς εξετάζει τόν «άνεπτυγμένον κύκλον τής Γεννήσεως», δηλαδή τάς άπαντώσας κυρίως από τοΰ ΙΔ' αίώνος σκηνάς τής ΙΙροσκυνήσεως τών Μάγων (άποτελούσης κατ ουσίαν παραλ-

147 136 Βιβλιοκρισίαι λαγήν άνεπτυγμένην τοϋ μνημονευθέντος θέματος), τής Φυγής εις Αίγυπτον (μέ τό παιδίον ενίοτε επί των ώμων τοϋ Ιωσήφ, τή συνοδεία τοΰ άδελφοθέου Ιακώβου κατά τά απόκρυφα καί μέ παράστασιν τής Αίγυπτου προσωποποιουμένης καί προβαλλούσης εκ κάστρου), καί τέλος τής Σφαγής τών Νηπίων, έκτελουμένης υπό στρατιωτών, άποστελλομένων προς τοϋτο υπό τοϋ επίσης εϊκονιζομένου Ήρώδου. 'Ο συγγραφεύς εξηγεί πώς αϊ αναπτύξεις αΰται τοϋ γεγονότος τής Γεννήσεως, άποτελοΰσαι κατ άρχάς δευτερευοΰσας σκηνάς αϋτοϋ εντός τοϋ αΰτοΰ πλαισίου, τείνουν να αποχωρισθοΰν καί αποχωρίζονται τοϋ κυρίως θέματος, καθιστάμενα νέα, αυτοτελή θέματα. Έν κατακλειδι τοΰ τυπολογικοϋ τμήματος τής μελέτης ό συγγραφεύς εξετάζει τό θέμα τής «κεκλεισμένης πύλης» εικονιζομένης εν συνδυασμό) προς τον προφήτην Ιεζεκιήλ καί την Θεοτόκον, έχουσαν έν μεταλλίφ τον Ίησοϋν. Εις τό θέμα τοϋτο διαβλέπει συμβολικήν άπεικόνισιν ούχί μόνον τοϋ αδιάφθορου τής Θεοτόκου, αλλά αύτοΰ τούτου τοΰ γεγονότος τής Γεννήσεως. 'Ο τύπος οΰτος ενδιαφέρει ιδιαιτέρως τήν Κρήτην, διότι εύρίσκεται εις τον τοιχογραφικόν διάκοσμον τής Παναγίας τής Κριτσάς, ακριβώς δέ ή διαδοχή τών σχετικών μέ τήν Γέννησιν θεμάτων είς τό νότιον κλίτος τοϋ ναοϋ, παρέχει εις τον συγγραφέα τό μάλλον ισχυρόν επιχείρημα υπέρ τής άπόψεώς του, δεδομένου δτι ή Κεκλεισμένη Πύλη ακολουθεί αμέσως τό είς Βηθλεέμ Ταξείδιον. Ή άποψις αυτή είναι άλλως σύμφωνος προς τήν γενικήν τάσιν τοϋ συγγραφέως, δπως υπογράμμιση τον συμβολικόν χαρακτήρα τής βυζαντινής τέχνης. Πάσα ή τυπολογική μελέτη τής Γεννήσεως έπιχειρεΐται έν σχέσει καί προς τούς εικονογραφημένους κώδικας καί κυρίως προς τήν εκκλησιαστικήν γραμματείαν, ήτοι τά Ευαγγέλια συμπεριλαμβανομένων τών Άποκρύφων τούς πατέρας, καί τήν ύμνογραφίαν. Τής γραμματείας ταύτης έχει 6 συγγραφεύς εύρεΐαν γνώσιν. Οί εϊκονογραφικοί τύποι εξετάζονται είς πλείστας παραλλαγάς των, καί έπιχειρεΐται εξαντλητική παρακολούθησις αυτών ως καί άνάλυσις τών παραλλαγών τών καθ έκαστον θεμάτων. Εις τινας περιπτώσεις ή παρακολούθησις αυτή φθάνει μέχρι τοϋ ΙΗ' α ιώνος έξεταζομένων τών τύπων τής «Ερμηνείας τής ζωγραφικής» γίνονται δέ καί αί προς τά άνω άναγκαΐαι συνδέσεις μετά τής παλαιοχριστιανικής τέχνης καί τής τών πρώτων βυζαντινών αιώνων. Μετά τήν μελέτην τοϋ εΐκονογραφικοϋ τύπου, ήτις καί αποτελεί τήν κυρίαν προσφοράν τοΰ συγγραφέως, ακολουθεί τό δεύτερον κεφάλαιον. Τοϋτο έπιγράφεται «Μορφή καί περιεχόμενον τών παραστάσεων τής Γεννήσεως», προβαίνει δέ έν αύτφ ό συγγραφεύς είς τεχνο-

148 Βιβλιοκρισία! 137 τροπικήν κσι τεχνικήν άνάλυσιν, ώς καί εις αισθητικήν άξιολόγησιν των παραστάσεων τής Γεννήσεως έν Έλλάδι. Εξετάζεται ή ελληνιστική ποράδοσις και ή ανατολική, και τό νέον στοιχειον το είσογόμενον εις τήν βυζαντινήν τέχνην Ιπι Παλαιολόγων, και θίγεται τό ζήτημα τής «μακεδονικής» κα'ι τής «κρηιικής» Σχολής. Κεχωρισμένως μελετώνται τά πρόσωπα κα'ι τα γυμνά μέρη, τά ενδύματα, καί τό περιβάλλον τής παραστάσεως τής Γεννήσεως, ήτοι ό χώρος (συμβατικός καί όχι πραγματικός, μέ «ύπέρθεσιν» τών μορφών αντί δηλώσεως τοΰ βάθους), καί τό επίσης συμβατικόν καί εξ ίσου κατανεμημένον φώς. Τονίζεται έν τέλει ό άντιπραγματικός χαρακτήρ τοΰ τύπου, καθορισθείς, κατά τον συγγραφέα, έκ τοΰ καθαρώς θρησκευτικού καί πνευματικού προσανατολισμού τής βυζαντινής τέχνης, ή οποία υπηρετεί τήν λατρείαν, καί επιδιώκει πρωτίστως νά έκφράση τό δόγμα. Έν τέλει ό συγγραφέας συνιστά τήν μελέτην, τής καλλιτεχνικής βυζαντινής παραδόσεα)ς ως αίτημα διά τον εθνικόν πολιτισμόν. Ή πυκνή, περιεκτική καί επί γνώσεως τών εξεταζομένων βασιζόμενη μελέτη τού κ. Καλοκύρη, θά άποτελέση πολύτιμον βοήθημα διά τήν μελέτην τού τύπου τής Γεννήσεως έν Έλλάδι, αλλά καί τής βυζαντινής ζωγραφικής γενικώτερον. Συγχαίροντες εύχόμεθα νά συνέχιση μετ ίσης επιτυχίας τήν μελέτην τής βυζαντινής τέχνης καί τήν προσπάθειαν διά τήν διάσωσιν καί γνώσιν τών βυζαντινών μνημείων τής Κρήτης. ΣΤΥΛ. ΑΛΕΞΙΟΥ Christian Zervos, L art de la Crete neolitliique et minoenne, Editions «Cahiers d Art», 40, σσ. 524, Paris Μέ καθολικόν ενθουσιασμόν καί ειλικρινή θαυμασμόν έχαιρετίσθη υπό τών καλλιτεχνικών καί επιστημονικών κύκλων τοΰ κόσμου, τών ενδιαφερομένων διά τήν ιστορίαν τών αρχαίων πολιτισμών καί άν- τλούντων αισθητικά διδάγματα από τήν μελέτην τής αρχαίας τέχνης, τό νέον μνημειώδες έργον τού Χριστ. Ζερβού «Ή τέχνη τής νεολιθικής καί μινωικής Κρήτης». Μέ τήν έκδοσίν του ό εξαίρετος Έλλην τεχνοκρίτης καί αισθητικός προωθεί κατά ένα επί πλέον σταθμόν τό πρόγραμμά του νά δώση διά σειράς εκδόσεων του έποπτείαν τών μεγάλων αρχαίων πολιτισμών, στηριζομένην εις λαμπράν είκονογράφη- σιν καί εις κείμενον έξαϊρον ιδιαιτέρως τήν ίδιάζουσαν αισθητικήν αξίαν τής καλλιτεχνικής δημιουργίας έκάστου κύκλου καί τά κύρια χα-

149 138 Βιβλιοκριαίαι ρακτηριστικά έκαστου πολιτισμού. «Ή τέχνη εις την Ελλάδα», «'Η τέχνη τής Μεσοποταμίας» και «Ό πολιτισμός τής Σαρδηνίας» άπετέλεσαν λαμπράν απαρχήν καί τα προγραμματισθέντα έργα «Ή τέχνη των Κυκλάδων», «Ή τέχνη τής Νεολιθικής Ελλάδος», «Ή Μυκηναϊκή τέχνη», «Ή γεωμετρική ελληνική τέχνη», «'Η αρχαϊκή ελληνική τέχνη» καί «Ή κλασσική ελληνική τέχνη», έργα διά τά όποια έχει ήδη γίνει μακρά προεργασία, θά προσθέσουν τόσον εις τό δλον πρόγραμμα, ώστε τούτο νά φαίνεται μετά τήν έκδοσιν τούτων σχεδόν συμπληρούμενον. Τό επιχείρημα φαίνεται σχεδόν ύπεράνθρωπον, άν ληφθή ώς βάσις ότι έκτελεΐται ουσιαστικούς υπό ενός μόνον ανθρώπου' θαυ. μάζει δέ τις τήν άδάμαστον θέλησιν τού άναλαβόντος, ό όποιος δεν παρημποδίσθη από τήν άναμέτρησιν των κολοσσιαίων δυσχερείων τής έξευρέσεως των αναγκαίων υλικών μέσων, τής προσπελάσεως τόσον ά- περάντου υλικού, τής άξιοποιήσεώς του διά τής φωτογραφίας, πολλάκις υπό συνθήκας πάν άλλο ή εύνοϊκάς. Οίοσδήποτε άλλος θά έδίσταζε νά τό άναλάβη. Άλλ ό Χριστ. Ζερβός έπροχώρησε χωρίς δισταγμούς καί μέ αισιοδοξίαν τοιαύτην, οΐα χαρακτηρίζει μόνον τον πραγματικόν εραστήν τής τέχνης. "Αριστος μελετητής τής συγχρόνου τέχνης καί εις έκ των κυριωτέρων πρωτοπόρων αυτής, έκθυμος δέ ύποστηρικτής της μέ τό παγκοσμίου φήμης περιοδικόν του «Cahiers d Art», κατώρθωσε νά άναπτύξη εντός του τό αισθητήριον τής πραγματικής τέχνης καί κινούμενος υπό τού αισθητηρίου αυτού, ώς τεχνοκρίτης πλέον, έζήτησε νά ένθαρρύνη τήν τέχνην νά άναζητήση νέας οδούς, νά αναγνώριση τά δημιουργικά στοιχεία ε?ς τάς ψηλαφήσεις τών νέων καλλιτεχνών διά νά τά υπογράμμιση καί νά μή άφήση νά καταπνιγούν. Μέ τήν αισθητικήν του καιάρτισιν ύπεστήριξεν ότι πάσα πρα γματική τέχνη τού παρελθόντος, ακόμη καί τών πρώτων σταδίων τής έξελίξεως τού ανθρώπου, εμφανίζει τά αυτά κύριιτ χαρακτηριστικά τά όποια τήν άναδεικνύουν εις πραγματικήν τέχνην, όσον καί αν αί επί μέρους επιδιώξεις, τά μέσα, τό περιβάλλον, ή βασική κοσμοθεωρία είναι διάφορα. Επομένως ότι θά ήτο δυνατόν νά αντληθούν έκ τούτων λαμπρά διδάγματα διά τήν πρόοδον ιής νέας τέχνης από τήν αισθητικήν μελέτην αυτών καί ότι θά ήτο έκ παραλλήλου δυνατόν νά τάς πλησιάσωμεν καί νά τάς γνωρίσιυμεν περισσότερον, μέ τήν καρδίαν μάλλον παρά μέ τον νούν. Εις τήν σειράν τών προγραμματισθένιων τόμων ό Ζ. ήθέλησεν ευθύς έξ αρχής νά δώση ιδιαιτέραν έξαρσιν εις τήν είκονογράφησιν τού Αΐγαιακού πολιτισμού' είχε τήν πρόθεσιν νά έκδώση ογκώδη τόμον περιλαμβάνοντα έξόχως αντιπροσωπευτικήν άπεικόνισιν τών διασωθέντων θησαυρών τού κύκλου τούτου. Έκ τών πραγμάτων άπεδείχθη

150 Βιβλιοκρισία! 139 τούτο αδύνατον λόγορ τοϋ πολύ μεγάλου αριθμού τών αντικειμένων, τά όποια ιθά έδει νά άπεικονισθοΰν. Ή ορθή άλλως παρατήρησις ότι, παρά τό κυριαρχούν στοιχεΐον το όποιον δημιουργεί την ενότητα τού κύκλου, υπάρχει σημαντική διαφοροποίησις εις τάς επ'ι μέρους περιοχάς (Κυκλάδας. Ηπειρωτικήν Ελλάδα, Τροίαν, Κύπρον κλπ.), ύπεβοήθησε τήν άπόφασίν του νά διαπραγματευθή εις χωριστούς τόμους τον πολιτισμόν και τήν τέχνην τών διαφόρων τομέων, άποφεύγων διά τής μεθόδου ταύτης νά περικόψη σημαντικόν μέρος τού υλικού, τό ό ποιον θά ήτο απαραίτητον διά τήν επιτυχίαν τού σκοπού. Ούτω έδόθη ή δυνατότης νά έμφανισθή εις όντοος μνημειώδη μορφήν ό τόμος τής νεολιθικής και μινωικής τέχνης τής Κρήτης. Διότι ό Ζ., πλήρης από τον ενθουσιασμόν τον όποιον τού έγέννησεν ή νέα μακρά επαφή μέ τούς θησαυρούς τού Μουσείου Ηρακλείου, δεν έφείσθη μόχθου και δαπάνης διά να δυνηθή νά έμφασίση άρτιον τό έργον. Καί όφείλομεν νά όμολογήσωμεν ότι επέτυχε πλήρως. Διά πρώτην φοράν παρελαύνει προ τών οφθαλμών εκείνων, οί όποιοι δεν ηύτύχησαν νά έπισκεφθούν τό Μουσεϊον Ηρακλείου, ή λαμπρά θεωρία τών διασωθέντων θησαυρών τού μινωικοΰ πολιτισμού κατά τρόπον εις άκρον ικανοποιητικόν και μέ αριστοτεχνικήν φωτογραφικήν άπόδοσιν τού συνόλου ή, οσάκις ήτο ανάγκη, τής λεπτομέρειας. Ακόμη και εκείνοι οι ο ποίοι έγνώρισαν έκ τού πλησίον τούς μινοηκούς θησαυρούς έχουν πολλά νά διδαχθούν, πολλά νά κερδίσουν εις αισθητικήν άπόλαυσιν καί πολλά νά άνακαλύψουν εις τάς σελίδας τού βιβλίου. Διότι ή φωτογραφία πολλάκις προσφέρει ότι ό οφθαλμός τού επισκέπτου δυσκόλως α νακαλύπτει. Μέγιστον δέ ευεργέτημα είναι νά έχη τις εύκολον έποπτείαν ενός τόσον εκτεταμένου συνόλου. Τά λευκώματα τ >ΰ Μ α ρ α- γιάννη (Antiquites Cretoises2, I - III, Candie 1912), τό βιβλίον τού Helmuth BosseTt, Alt Kreta, ακόμη και εις τήν τελευταίαν αυτού έκδοσιν, αυτό τούτο τό μνημειώδες εις τέσσαρας τόμους λαμπρώς εικονογραφημένον βιβλίον τού Sir Arthur Evans, The Palace of Minos, I - IV, τό όποιον θά ήτο δυνατόν νά θεωρηθή ως μία εγκυκλοπαίδεια τού Μινωικού Πολιτισμού, ύπελείφθησαν κατά πολύ τού νέου έργου εις τό κεφάλαιον τής άντιπροσα)πευτικής παρουσιάσεως τού προϊστορικού κύκλου τής Κρήτης. Ο Ζ. άπέβλεψε περισσότερον εις τό νά προσελκύση τήν προσοχήν τών καλλιτεχνών κα'ι τών ανθρώπων τού πνεύματος παρά είς τό νά συλλέξη απλώς υλικόν διά μελέτην ή επεξεργασίαν υπό τών ειδικών. Και έπαρουσίασεν εκείνα ακριβώς τά αντικείμενα εκ τών οποίαν διαφαίνεται ή ίδιάζουσα πνευματική θέσις και καλλιτεχνική διάθεσις τών Μινωιτών (διότι τών νεολιθικών Κρητών τήν δημιουργίαν μόνον έν

151 140 Βιβλιοκρισία» εΐδει εισαγωγής εις ολίγα αντιπροσωπευτικά δείγματα παρέθεσε). Καί διά νά ύποβοηθήση τον χειριζόμενον τό βιβλίον εις την άποιέλεσιν ορθής άντιλήψεως και ακριβούς έκτιμήσεως προέταξε καί επέταξε διασαφητικόν κείμενον, τό όποιον αποκαλύπτει καί την Οέσιν τού συγγραφέως απέναντι τού πρώτοι) μεγάλου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Εις τό προτασσόμενον κείμενον παρενέθεσεν οκτώ εγχρώμους πίνακας απεικονίζοντας, βάσει εγχρώμων φωτογραφιών, καμαραϊκά αγγεία και μινωικάς τοιχογραφίας. ΔΓ αυτών εζήτησε νά προσθέση εις την παραστατικήν του έκθεσιν τό στοιχεΐον ιού χρώματος, καί ή προσθήκη είναι βασική διά την ορθήν έκτίμησιν τής μινωικής τέχνης, ήτις τόσον χαίρεται με την ώραιοχρωμίαν. Μετά από μίαν σύντομον ιστορίαν τών άνασκαφών, εις την οποίαν μάλλον άπαριθμούνται παρά περιγράφονται αί πυλαιότεραι, προ τού 1900, επί τής τουρκοκρατουμένης τότε Κρήτης μικραί άνασκαφαί ή έ- ρευναι, αί από τού 1900 μέχρι τού 1935 άνασκαφαί τού Αρθούρου Έβανς, αί άνασκαφαί τών ξένων άρχαιολογικών άποστολών ή σχολών ( Αμερικανικών, Ιταλικών, Γαλλικών, Αγγλικών καί Γερμανικών), αί άνασκαφικαί έρευναι τών Ελλήνων άρχαιολόγων, παρατίθεται μία ιστορική άνασκόπησις τού νεολιθικού καί μινωικοΰ πολιτισμού τής Κρήτης, μέ τήν όποιαν κυρίως παρακολουθοΰνται αί εγκαταστάσεις τών διαφόρων φυλετικών στοιχείων, τά όποια έρχονται έξ άνατολών, έκ νότου καί βραδύτερον έκ βορρά κατά τάς διαφόρους περιόδους (νεολιθικήν, μινωικήν προανακτορικήν, παλαιοανακτορικήν, νεοανακτορικήν καί μετανακτορικήν περίοδον), μέχρι τής τελικής εισβολής τών Δωριέων, ήτις θέτει τέρμα είς τήν έξέλιξιν τού μινωικοΰ πολιτισμού, περιγράφονται έν συντόμιρ αί άλλεπάλληλοι περίοδοι άκμής διά τάς ο ποίας άναζητούνται τά γενεσιουργό αίτια, άναπτύσσονται μέ ιδιαιτέραν προσοχήν αί σχέσεις τής Μεγαλονήσου μέ τήν Ανατολήν καί τήν Αίγυπτον, ή εξάπλωσις τών μινωικών επιδράσεων καί ακολούθως τών κρητικών άποικιακών ή απλώς εμπορικών εγκαταστάσεων είς ολόκληρον τήν λεκάνην τής Μεσογείου, ερμηνεύονται αί αίτίαι τών μετακινήσεων καί τά άποτελέσματά των ως προς τον εκπολιτισμόν τής Ευρώπης, καθορίζεται ή σχέσις τού μινωικοΰ μέ τον μυκηναϊκόν πολιτισμόν, άνασκοποΰνται τά αίτια τών διαδοχικών επί τής Κρήτης καταστροφών καί τής τελικής παρακμής, διαγράφεται τό ιστορικόν πλαίσιον εντός τού οποίου διεδραματίσθησαν τά γεγονότα τσύτα συμφώνως προς τάς αιγυπτιακός καί μεσοποταμιακάς πηγάς καί τήν συνεσκοτισμένην άρχαίαν ελληνικήν παράδοσιν. Ακολουθεί σημαντικόν καί διεξοδικόν κεφάλαιον επί τής μινωικής θρησκείας, είς τό όποιον καταβάλλεται προσπάθεια νά γίνη σύνθεσις

152 Βιβλιοκρισία! 141 τών στοιχείων τά οποία μάς άπέδωσεν ή κρητική αρχαιολογία, μέ την βοήθειαν τής παραδόσεως και πολύ περισσότερον μέ την βάσιν ή οποία παρέχεται από τά στενά ανάλογα τών θρησκειών τής Ανατολής κυρίως καί δλιγώτερον τής Αίγυπτου, σΰνθεσις την οποίαν άπέφυγον νά παρουσιάσουν οί μέχρι σήμερον συστηματικώτερον άσχοληθέντες μέ την μινωικήν θρησκείαν, άλλοι από υπερβολικόν σκεπτικισμόν καί άλλοι λόγφ τής μονομερούς εξετάσεως τών παραδοθέντων στοιχείων. Την βά σιν τών αναλογών εξήρεν ιδιαιτέρως ό Ζ. πιστεύων, δρθώς ως νομίζω, δτι αί καταπληκτικοί άναλογίαι μεταξύ τών διαφόρων κύκλων τών ανατολικών θρησκειών καί τής μινωικής θρησκείας, ως αύτη εμφανίζεται εις τον παραστατικόν κύκλον ή διαφωτίζεται διά τών τελετουργικών συμβόλων καί σκευών, δεν θά ήτο δυνατόν νά οδηγήσουν εις την παραδοχήν τής πολυγενιστικής θεωρίας, καθ ήν έκαστος θρησκευτικός κύκλος άνεπτύχθη ανεξαρτήτως. Διαισθανόμενος την ιδιαιτέραν άφοσίωσιν τών Μινωιτών εις την θρησκείαν, παριστα ως ολοκληρωτικόν τον διαποτισμόν τής μινωικής δημιουργίας υπό τής θρησκευτικής έκφράσεως. Συμμερίζεται την άπο- ψιν τού Έβανς, δτι αυτή ή μινωική κοινωνία καί τά διαπλασθέντα πολιτικά συστήματα έσχηματίσθησαν μέ βάσιν θεοκρατικήν, Υποστηρίζει δτι οί Μινωίται, χωρίς νά απασχολούνται συνεχώς μέ τήν θρησκείαν, είχον εσωτερικήν ζωήν θρησκευτικήν, ή οποία δεν τούς ήμπό- διζε νά ζούν μέ χαράν τήν ζωήν των. Πιστεύει δτι ή θρησκευτική ανησυχία των πολύ πιθανόν τούς ώδήγησαν είς καθαράν μεταφυσικήν σκέ- ψιν, ήτις έφερεν εις πείρας μυστηριακού χαρακτήρος, χωρίς εκ τούτου νά χάσουν τόν αυτοέλεγχον καί τήν επαφήν μέ τήν πραγματικήν ζωήν. Διετήρησαν ουτω διαυγές πνεύμα καί πλήρη επίγνωσιν τού σκοπού τόν όποιον έπεζήτουν καί προς τόν όποιον έτεινον. Δίδει ακολούθως εικόνα τών τόπων λατρείας, τών ιερών σπηλαίων, τών ιερών επί τών υψωμάτων, τών οικιακών ιερών, τών οποίων θεμελιακόν στοιχεΐον είναι αί κρύπται μέ τούς τετραγωνικούς πεσσούς - βαιτύλους, καί τά ύπεράνω τούτων μετά κιόνονν ιερά δωμάτια. Όμι- λεΐ συναφώς περί τού τελετουργικού τής μινωικής θρησκείας, τό όποιον περιλαμβάνει καθαρμούς, αιματηρός καί άναιμάκτους θυσίας, <δν περιγράφει τά σκεύη καί όργανα, αναθέσεις ειδώλων καί ζφδίων, ως καί άλλων αντικειμένων, μαγικάς πράξεις, πομπάς καί λιτανείας, ιερούς χορούς κλπ. Ιδιαιτέρως περιγράφει τό τελετουργικόν τό σχετιζόμενον μέ τήν λατρείαν τήν προσφερομένην εις τόν νεκρόν καί τά νεκρικά έθιμα. Εισερχόμενος εις τό κεφάλαιον τών λατρευομένων θεοτήτων παρατηρεί δτι ή κυριωτέρα μορφή είναι ή θεά - σελήνη, έχουσα εύρεΐαν I-

153 142 Βιβλιοκρισία» ξουσίαν επί τοϋ κόσμου, και χαρακτηριζόμενη από τό σύμβολόν της, τά δίπλα κέρατα η την ημισέληνον. Είναι ή θεότης αυτή ή οποία μέ την έπίδοσιν της καλλιέργειας γίνεται θεά μητέρα γή καί θεά τών ύδάτων. Καί ή ί)εά - σελήνή ενωρίς μεταβάλλεται εις θεάν ουρανίαν (τών ουρανίων σωμάτων) καί γενικώτερον θεά τοΰ Σύμπαντος. Τά σύμβολα αυξάνουν καθ δσον ή μεγάλη θεάν εμφανίζεται εις διαφόρους παραλλαγάς, καί ό πολυσυμβολισμός γίνεται λίαν χαρακτηριστικός, κατά τόν Ζ., εις τον ώριμον πλέον μινωικόν πολιτισμόν. Ή θεότης αντιπροσωπεύεται η συνοδεύεται υπό άστρικών η ουρανίων συμβόλων (ίσως καί ό διπλούς πέλεκυς καί ή σπείρα ανήκουν εις την κατηγορίαν ταύτην), ιερών δένδρων, θάμνων, καρπών η άνθέων, ζώων διαφόρων (μάλιστα τοϋ ταύρου καί τοΰ λέοντος), ακόμη καί πτηνών, εντόμων, ερπετών καί οντων της θαλάσσης, μυθικών ό'ντων, ως ή γρύψ καί ή σφίγξ. Αί μορφαί αύταί της θεότητος απαντούν παραλληίως μέ την άνθρωπομορφικην έμφάνισίν της. Περί άρρενος θεού δεν υπάρχουν, ως πιστεύει ό συγγραφέας, ενδείξεις" ή θεότης αύτογονιμοποιεΐται καί προσλαμβάνει ακόμη καί την χαρακτηριστικήν δι άρρενα θεόν μορφήν πολεμιστοΰ. Τό περί τής μινωικής θρησκείας κεφάλαιον κλείει μέ τά μάλλον υποθετικής φύσεως στοιχεία περί τοΰ μινωικού ιερατείου καί τών υπό τούτου τελουμένων τελετουργιών (μεταξύ τών οποίων κυριώτεραι ήσαν αί τελεταί τής βλαστήσεως καί τά ταυροκαθάψια). Καί τό συμπέρασμα ε ις τό όποιον ό συγγραφέας καταλήγει είναι ότι ή μινωική θρησκεία δεν έγινεν εφιάλτης καί δέν έφερεν τήν δημιουργίαν πέραν τής ανθρώπινης στάθμης, άλλ άντιθέτως τήν ύπεβοήθησε να γίνη πλήρης έκφρασις τής εσωτερικής λίαν ενεργού ζωής τοϋ ανθρώπου. Τούς οκτώ ωραίους πολυχρώμους πίνακας ακολουθεί τό κύριον είκονογραφικόν μέρος τοϋ βιβλίου, περιλαμβάνον 807 πρωτοτύπους φωτογραφίας εις 430 πίνακας. Παρέχονται κατ άρχάς χαρακτηριστικοί εικόνες τών άρχιτεκτονημάτων τής Κνωσού, τών Μαλίων, τής Φαιστού, τής Αγίας Τριάδος, τών Κουρνιών, τοΰ Νίρου Χάνι καί τής Τυλίσου, δύο χαρακτηριστικοί φωτογραφίαι τοϋ εσωτερικού τοΰ ιερού σπηλαίου Ψυχρού καί δύο τών πεδιάδων τής Μεσαράς καί τοϋ Λασιθίου. Ακολούθως παρελαύνει προ τών θαμάτων μας λαμπρότατη ή σειρά τών φωτογραφικών απεικονίσεων αντιπροσωπευτικών αντικειμένων πολιτισμού δλων τών περιόδων, από τής νεολιθικής μέχρι τής ύπομινωικής ειδωλίων καί άλλων αντικειμένων λατρείας, κεραμεικής εις διαφόρους ρυθμούς, λίθινων ή μεταλλικών σκευών, οπλών καί εργαλείων, σφραγίδων, κοσμημάτων, εξ ελεφαντοστού αντικειμένων, τοιχογραφημάτων,

154 Βιβλιοκρισίαι 143 δειγμάτων γραφής επί πήλινων πινακίδων κλπ. Μέ ιδιαιτέραν στοργήν έπέδειξεν ό Ζ τα αντικείμενα των παλαιοτέρων περιόδων καί πολλά εξ εκείνων τα όποια πολλοί -θεωρούν ώς τελείως δευτερεύοντα, διότι ανήκουν είς τάς τελευταίας περιόδους τής παρακμής, ενώ πιστεύει οΰτος ότι παρέχουν όλως ιδιαίτερον καλλιτεχνικόν ενδιαφέρον. Πολλά δημοσιεύονται διά πρώτην φοράν, πλεΐστα δέ άλλα εμφανίζονται υπό νέον όλως φως, διότι ήσαν γνωστά μόνον έκ προχείρων δημοσιεύσεων, ατελών φωτογραφιών ή καί μόνον σχεδίων. Αισθάνεται τις άνέκφραστον χαράν συναναστρεφόμενος μέ την πληθύν αυτών τών καλλιτεχνικών αντικειμένων καί σχεδόν έχει τό αίσθημα εκείνου, ό όποιος, έπισκεπτόμενος αρχαιολογικήν συλλογήν, χαίρει λαμβάνων άνά χεΐρας τά αντικείμενα καί θωπεύων αυτά. 'Η καλή φωτογραφία δίδει τήν αϊσθησιν τής παρουσίας καί άναδεικνύει τήν διακόσμησιν. Ή μεγέθυνσις μάς χαρίζει εκείνο τό όποιον θά τό άντιπαρήρχετο τις χωρίς νά τό παρατηρήση, Πολλάκις παρέχεται ή ευκαιρία νά παρακολουθήση τις το άντικείμενον από διαφόρους όψεις, πράγμα τό όποιον δεν είναι πάντοτε εφικτόν διά τον επισκέπτην τοΰ Μουσείου. Αί φωτοσκιάσεις υπογραμμίζουν τήν έκφρασιν τοϋ προσώπου τών ειδωλίων, άναδεικνύουν τό περίγραμμα, δίδουν πλαστικότητα είς τά σώματα καί τάς έσθήτας. Οφείλει τις νά όμολογήση ότι ή ατελεύτητος σειρά τών εικόνων, μέ τήν ποικιλίαν μέ τήν οποίαν έχουν τεθή έν διαδοχή, δεν κουράζει τον χειριζόμενον τό βιβλίον. Πιστεύω ότι όσοι θά έχουν τό ευτύχημα νά γνωρίσουν τό θαυμαστόν έργον τοϋ Ζ. θά αποκτήσουν τήν θερμήν ε πιθυμίαν νά ΐδουν αυτά τά πρωτότυπα είς τό Μουσείον Ηρακλείου. Καί ώς προς τό σημείον τούτο άποδεικνύεται τό έργον πολύ ευεργετικόν διά τήν τόνωσιν τοΰ τουριστικού ρεύματος προς τήν Κρήτην, ιδία δέ διά τήν προσέλκυσιν τών έπιλέκτων. Αυτοί θά διαισθανθούν ότι ή επαφή μέ τό πρωτότυπον θά προξενήση έξαιρετικώς έντονον αισθητικόν παλμόν μέ τήν πλαστικότητα του είς τον χώρον, μέ τήν υφήν του, μέ τό χρώμά του, μέ τό αίσθημα τό όποιον δημιουργεί ώς προς τον χρόνον του, μέ ιό μυστήριον τής δημιουργίας του. Αν ήσθάνθησαν δέ τήν ιερότητα πολλών άπό τά παρουσιαζόμενα αντικείμενα καί άν έπείσθησαν ότι ή μινωική δημιουργία είναι ατενώς δεμένη μέ τό θρησκευτικόν αίσθημα, θά επιθυμήσουν ακόμη περισσότερον νά γνωρίσουν αυτά τά πράγματα, τά όποια εξακολουθούν νά είναι φορείς ενός, έστω, μέρους τοΰ «μάνα» των. Αί φωτογραφίαι τοΰ βιβλίου σχεδόν παρέχουν τήν υφήν τής ύλης τών αντικειμένων, είς ικανόν μάλιστα βαθμόν ώστενά αντιλαμβάνεται τις ποιαν συγκίνησιν θά αίσθανθή όταν εύρεθή ενώπιον αυτών καί χαρή τήν θερμότητα τοϋ ελεφαντοστού, τήν αΐγλην τής φαγεντιανής, τήν διαφάνειαν τής όρείας [κρυστάλλου, τήν

155 144 Βιβλιοκρισίαι πάτιναν τοΰ μετάλλου και την μαλακότητα τοϋ πηλοΰ. Καί αυτός δ ό ποιος θά δοκιμάση την χαράν αυτήν θά γυρίση ασφαλώς καί πάλιν εις τάς σελίδας τοΰ βιβλίου διά νά διατηρήση δσον είναι δυνατόν πλέον πιστήν την φίλην εικόνα. Αϊ ωραιαι φωτογραφίαι τοΰ έργου οφείλονται εις τον Γάλλον φωτογράφον καλλιτέχνην Jean Da valid καί ή δλη εργασία φωτογραφίσεως ΰπεβοηθήθη σημαντικώς υπό τής γραμματέως καί συνεργάτιδος τοΰ Ζ. Dora Vallier, ή οποία επί πλέον έβοήθησεν εις την επιστημονικήν ενημέρωσιν. Φυσικά ήτο ανάγκη νά προταχθή ή φωτογραφική συλλογή τών έργων διά νά συγκεφαλαιωθοΰν ακολούθως τά αισθητικά συμπεράσματα τά όποια είναι λίαν εΰπρόσδεκτα, άφοΰ προέρχονται από ένα τεχνοκρίτην τόσον διαπρεπή, όποιος είναι ό Χριστ. Ζερβός. Δεν άρκεΐται οΰτος εις γενικάς διαπιστώσεις ή εις έκφρασιν ενός ένθουσιασμοΰ, άμετρου αλλά χωρίς επαρκή έξήγησιν. 'Η τριακονταπενταετής πείρα τοΰ αίσθητικοΰ τής συγχρόνου τέχνης τον φέρει οχι ως άπλοΰν παρατηρητήν, άλλ ως μετέχοντα τής μινωικής τέχνης, τής οποίας αναλύει μόνον τάς κυρίας εκδηλώσεις, δσας εκφράζουν τά ουσιαστικά στοιχεία αυτής. Αναγνωρίζει τήν μινωικήν δημιουργίαν ως παρουσιάζουσαν διπλοΰν χαρακτήρα, άφ! ενός τοΰ μόλις προσβατοΰ καί λεπτεπιλέπτου καί άφ ετέρου τοΰ πλήρους σφρίγους ζωής πραγματικής, ως πηγάζουσαν άφ ενός άπό τήν θρησκευτικήν φΰσιν τοΰ μινωικοΰ άνθρώπου, ή οποία τον βοηθεΐ νά άποκαλυψη τον πραγματικόν κόσμον καί νά άναζητήση τάς αισθητικός άξίας εις τήν έσωτέραν φυσιν του, άφ ετέρου άπό τήν άπελευθέρωσίν του διά τής φΰσεως. Ό συγγράφεις περιέγραψε μέ σαφήνειαν πώς ή περιβάλλουσα φόσις εκίνησε τήν φαντασίαν, τήν ενεργητικότητα, τήν περιέργειαν τοΰ μινωικοΰ άνθρώπου καί τον έφερε νά τήν παραστήση μέ τόσην δύναμιν, άλλά καί μέ άνεξάρτητον πλαστικόν πνεΰμα. Έτόνισεν ιδιαιτέρως δτι ή μαγικοθρησκευτική έξαρσις τών δυνάμεων τής φυσεως συνεβιβάσθη άπολύτως μέ τήν χαράν τής αισθητικής δημιουργίας καί άπολαυσεως καί προσφυώς συνέκρινε τήν μινωικήν δημιουργίαν μέ τήν δημιουργίαν τής ελληνικής άρχαϊκής εποχής, ως προς τό κεφάλαιον τοΰ συμβιβασμοΰ τοΰτου. 'Υπεγράμμισεν δτι πολλά διδάγματα θά ήτο δυνατόν νά αντλήσουν άπό τήν μελέτην τής μινωικής τέχνης όχι μόνον ο ειδικοί, άλλ ιδιαιτέρως οί σημερινοί καλλιτέχναι δημιουργοί έπιλέγοντες μεταξύ τών τότε αίσθητικών άπόψεων και προσαρμόζοντες αύτάς εις τάς νεωτέρας αίσθητικάς άπαιτήσεις. Θά εβοηθοΰντο οΰτω εις τήν άπελευθέρωσίν τής τέχνης άπό τά πλαίσια καί τάς μορφάς τάς ό

156 Βιβλιοκρισία! 145 ποιας επιβάλλει ή διάνοια. Ό Ζ. φέρει ως παράδειγμα της γονίμου επαφής μέ την μινωικήν τέχνην τον ζωγράφον Πικασσό. Δεικνύει ακολούθως την ιδιοτυπίαν τής παραγωγής τής νεολιθικής και ύπονεολιθικής περιόδου τής Κρήτης, παρά την συγγένειάν της μέ την σύγχρονον παραγωγήν τής Άνατολίας, καί εξηγεί πώς προήλθεν ή βαθμιαία δημιουργία πραγματικής τέχνης. Εις την πρωτομινωικήν τέχνην διαστέλλει τήν σχηματικήν παράστασιν των ειδώλων, από τήν συμβατικήν πραγματιστικήν των λοιπών αντικειμένων. Ιδιαιτέρως τονίζει τήν πλαστικήν αξίαν τών κυκλαδικών ειδωλίων, και τήν ποιητικήν διάθεσιν ή οποία εκφράζεται εις έργα οια τα πλαστικά πρωτομινωικά αγγεία. Εκτιμά τήν δημιουργικήν πνοήν εις τήν εργασίαν τών κατασκευαστών τών αγγείων Μοχλού καί Μεσαρας, ιδιαιτέρως ως προς τήν άπόδοσιν τοΰ σχήματος καί τήν άξιοποίησιν τοΰ ύλικοΰ. Τοΰ παρέχεται ή ευκαιρία νά δείξη ότι ή ταπεινή κεραμεική δύναται νά είναι φορευς σημαντικών αξιών, διότι εις τήν πραγματικήν τέχνην δεν είναι τό θέμα τό όποιον έχει σημασίαν, άλλ ή καλλιτεχνική έκφρασις. Καί ακριβώς ή πρωτομινωική κεραμεική δεικνύει εις ποιον βαθμόν είναι δυνατόν νά άνέλθη ή έκφρασις αύτη (ρυθμοί Πύργου, 'Αγίου Όνουφρίου, Βασιλικής, Μεσαρας). Θαυμάζει τήν συνδεδυασμένην εργασίαν τοΰ γλύπτου και χαράκτου - διακοσμητοΰ εις τάς ελεφαντίνας πρωτομινωικός σφραγίδας, καί τήν λεπτότητα γούστου καί ύπέροχον τεχνικήν εις τά έργα τοΰ χρυσοχόου. Ή δύναμις συνεχούς άνανεώσεως τής τέχνης κατά τάς διαδοχικός φάσεις, διεπομένης από μίαν βασικήν συνεχώς έξελισσομένην δημιουργόν σκέψιν, δρθώς υπογραμμίζεται. Τήν καλλιτεχνικήν έκφρασιν τής εφήβου παλαιοανακτορικής περιόδου παρακολουθεί είς τήν μεγάλην διά προότην φοράν αρχιτεκτονικήν' αύτη έχει νά επίδειξη εκτεταμένα ανάκτορα, τών οποίων τό άκανόνιστον οφείλεται, ως πιστεύει, είς τήν συνεχή επαύξησιν. Ακολούθως είς τήν πηλοπλαστικήν τών ειδωλίων, τά όποια αυτήν τήν φοράν διακρίνονται διά τήν μετά νηφαλιότητος άποδοθεϊσαν ζωήν καί τήν έκφρασιν εΰσεβείας. Εκτιμά δεόντως τήν επί σκληρών ημιπολύτιμων λίθων γλυπτικήν τών σφραγίδων. Δίδει επί πλέον ωραίαν άνάλυσιν τής πολυχρωμικής καμαραϊκής τεχνοτροπίας καί τής ακιδωτής ή οστρακόδερμου παραλλαγής της καί καταλήγει είς τό συμπέρασμα δτι ένότης έμπνεύσεως διέπει τήν μεγίστην πολυμορφίαν, πραγματοποιούσης τον ύψιστον σκοπόν τής τέχνης, τήν μεταμόρφωσιν είς απόλυτον τού πα ρεχομένου από τήν πραγματικότητα, χωρίς νά παρασύρεται είς τον ίλιγγον τοΰ απείρου. Τήν ύστερομινωικήν περίοδον χαρακτηρίζει ως περίοδον ωριμότητος, κατά τήν οποίαν συνεχίζεται ή αυτή γραμμή ανόδου, άνευ διάκο" ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ!. 10

157 14G Βιβλιοκριοίαι πής, μαρτυρούσης έπέμβασιν ξένου στοιχείου, ως τινες υπεστήριξαν. Ή γραμμή βαίνει μόνον επί τό φυσιοκρατικώτερον. Τον τεχνίτην καταλαμβάνει έξ ολοκλήρου ή άφοσίωσις εις την θεοποιημένην φύσιν, ιδίως έκφραζομένην με τον κόσμον τής βλαστήσεως και τον κόσμον τής θαλάσσης. Περιγράφει τον άφάνταστον πλούτον τής παραγωγής κατά την νεοανακτορικήν περίοδον, άντανακλώντα τον μέγαν συγκομιζόμενον υλικόν πλούτον διά τού Ιμπορίου, καί τής εκμεταλλευσεως των πλουτοπαραγωγικών πηγών τού έδάφους τής νήσου. Καί ό πλούτος τής παραγωγής εκφράζεται εις δλας τάς μορφάς τής τέχνης, την αρχιτεκτονικήν, την γλυπτικήν, την μεταλλοτεχνίαν, την κοσμηματοποιίαν την κεραμουργίαν, την ζωγραφικήν. Μέ ιδιαιτέραν αγάπην όμιλεΐ διά τά μέ ανάγλυφους παραστάσεις αγγεία έκ στεατίτου καί διά τά χαλκά ειδώλια, διά τούς θαυμαστούς σφραγιδόλιθους καί τάς τοιχογραφίας. Τέλος άρνεΐται νά αναγνώριση άρχομένην παρακμήν εις τά έργα τής τελικής νεοανακτορικής φάσεως, ως έπραξαν πολλοί" αναγνωρίζει α πλώς μιάν απλήν μετατόπισιν τού κέντρου τού βάρους εις τήν σχέσιν πραγματικότητος καί καλλιτέχνου Τά δημιουργήματά της παραμένουν πάντοτε αριστουργήματα. Τήν αυτήν θερμήν συνηγορίαν συνεχίζει δ Ζ. διά τήν δημιουργίαν τής τελευταίας ύστερομινωικής φάσεως, τήν οποίαν πάντες οί επιστήμονες ωνόμασαν περίοδον παρακμής. Πολλά τών έργων της χαρακτηρίζει ως εξόχως εκφραστικά καί σχεδόν μνημειώδη. Ακόμη καί εις τά έργα δ'που έκορυφώθη ή σχηματοποίησις τών μορφών δ δημιουργός, λέγει, δεν έχασε τήν αΐσθησιν τής άτομικότητος τών αντικειμένων καί εξακολουθεί πάντοτε νά έκφράζη τά αόρατα καί μυστηριώδη δεσμά τά δποΐα ενώνουν τήν πραγματικότητα μέ τον δημιουργόν. Εις τάς πλείστας τών περιπτώσεων πρόκειται περί συνυπάρξεως διαφόρων τρόπων έκφράσεως, ως συνέβη καί εις τήν παλαιολιθικήν ακόμη περίοδον, μιας φυσιοκρατικής, μιας άπλοποιητικής καί μιας γεωμετρικής διακοσμητικής. Αϊ τρεις αύταί εκφράσεις εξακολουθούν νά υπάρχουν καί σήμερον παραλλήλως εις τήν τέχνην. Αν ή τελική καταστροφή δέν διέκοπτε τον ρούν, ή επαναφορά ισορροπίας πραγματικού καί άφηρημένου θά άπεκαθίστατο, ως τείνει νά άποκατασταθή είς τήν σύγχρονον τέχνην. Τά μεγάλα πήλινα είδωλα από τον υπομινωικόν συνοικισμόν τού Καρφιού Λασιθίου φαίνεται δτι τό άποδεικνύουν. Τό βιβλίον κλείει μέ δύο κεφάλαια τά δποΐα Ιν συντόμφ πραγματεύονται δύο από τά πλέον ενδιαφέροντα θέματα τού μινωικοΰ κύκλου, τήν γραφήν καί τήν χρονολογίαν, θέματα τά όποια τελευταίως εγένοντο λίαν επίκαιρα άφ ενός μέ τήν άναγγελθείσαν άποκρυπτογράφησιν καί άνάγνωσιν τών πινακίδων τού συστήματος Β τής Κνωσού καί τής

158 Βιβλιοκςιισίαι 147 ηπειρωτικής μυκηναϊκής Ελλάδος, άφ ετέρου με τήν συζητουμένην βράχυνσιν ή ολοκληρωτικήν άναμόρφωσιν τοΰ έπικρατήσαντος χρονολογικού συστήματος τοΰ Έβανς. Τό τελευταΐον κεφάλαιον, γραφέν υπό τοΰ ύπογράφοντος τήν παρούσαν κριτικήν, συγκεφαλαιώνει τό δλον πρόβλημα, εκθέτει τά διάφορα χρονολογικά συστήματα καϊ προτείνει εφαρμογήν συστήματος πολύ πρακτικωτέρου, προς αποφυγήν τής κρατουσης περί τήν μινωικήν χρονολογίαν συγχιίσεως. Μεταξύ των δύο κεφαλαίων παρεντίθεται χάρτης σημείων τά κύρια σημεία εις ά άνευρέθησαν νεολιθικά! ή μινωικαί αρχαιότητες, περί των οποίων γίνεται λόγος εις τό βιβλίον. Αΐ έπιτασσόμεναι σημειώσεις περιέχουν ικανόν μέρος τής μινωικής βιβλιογραφίας, ήτις συμπληροΰται εις τό τέλος. Ό χειριζόμενος τό βιβλίον δέον νά λάβη ύπ δψιν τούς πίνακας και τάς διορθώσεις. Έργα τόσον μνημειώδη ώς τό τοΰ Ζ. ίστανται ύπεράνω πάσης κριτικής. Διά τοΰτο πιστεύω δτι κατ ούδέν μειοΰται ή αξία τοΰ βιβλίου καί ουδόλως άφαιρεΐταί τι από τον θαυμασμόν τον όποιον αίσθανόμεθα απέναντι μιας τόσον εξόχου προσπάθειας, αν προστεθούν ενταύθα γενικαί καί είδικαί τινες παρατηρήσεις, αί όποΐαι ίσως, αν ληφθοΰν ύπ ό'ψει κατά τήν δευτέραν έκδοσιν τοΰ βιβλίου, άναμενομένην ως λίαν προσεχή, θά τό εμφανίσουν ακόμη τελειότερον. Ό συγγραφεύς δεν είναι ό ειδικός αρχαιολόγος, άλλ ούτε θέλει νά είναι' ή κουσεν δμως καί θέλει πάντοτε ν άκούη τήν γνώμην των ειδικών. Είναι ακόμη βέβαιον, δτι πολλά πράγματα διέφυγον από τον έλεγχόν του καί τοΰτο λόγφ τής ύφισταμένης είσέτι τεχνικής άνεπαρκείας, τής έλλείψεως ίκανοΰ χρόνου καί επαρκών βοηθουσών δυνάμεων. 'Ο συγγραφεύς εστηρίχθη αποκλειστικούς εις τό υλικόν τοΰ Μουσείου Ηρακλείου (με μίαν μόνον έξαίρεσιν, τον λατρευτήν τοΰ Eeyde πίν. 496 * 497). Ή μονομέρεια αύτη στερεί τον χειριζόμενον τό έργον από τήν ευκαιρίαν νά γνωρίση πολλά μινωικά αριστουργήματα, ευρισκόμενα εις επαρχιακός συλλογάς τής Κρήτης, εις τήν συλλογήν τοΰ ιατρού Γιαμαλάκη, εις τό Ashmolean Museum καί εις τινα άλλα ευρωπαϊκά ή αμερικανικά Μουσεία. Παρατηρεί τις παραλλήλως μίαν σχετικώς άνισόμετρον αντιπροσώπευσή τών διαφόρων περιόδων καί των διαφόροον καλλιτεχνικών πεδίων δημιουργίας. Αποκτά τις τήν αΐσθησιν δτι ό Ζ. ήρχισε τήν εργασίαν από τά αντικείμενα τών παλαιοτέρων περιόδων και κατεδαπάνησεν εις αύτάς τό μεγαλύτερον μέρος τών δυνάμεών του, ώστε νά μή δυνηθή νά παρακολουθήσω άναλόγως τάς λοιπάς περιόδους. Ίσωϊ δμως τοΰτο οφείλεται εις τήν ιδιαιτέραν τουκλίσιν προς τά βήματα πρώ

159 148 Βιβλιοχςησίαι της γενέσεως' ίκανώς εξ άλλου άντεπροσωπεύθη ή έσχατη (μετανακτορική) φάσις, προς την οποίαν επίσης αισθάνεται ιδιαιτέραν έλξιν. Θλίβεται τις διότι αΐ μινωικαί τοιχογραφίαι δεν άπεικονίσθησαν έπαρκώς (τινά των πλέον γνωστών θεμάτων δεν περιελήφθησαν και ήγνοήθησαν τά σημαντικά εις τεμάχια τοιχογραφήματα). Ισως ο Ζ. επίστευσεν ότι ή τοιχογραφία μόνον έγχρωμος ήδυνατο νά άποδοθή και ό αριθμός των εγχρώμων πινάκων δεν ητο δυνατόν νά είναι μέγας. Έχω την γνώμην ότι θά έδει νά καταβληθη μεγαλυτέρα προσπάθεια εις το νά περιληφθοΰν περισσότεροι καί καλυτέρας ποιότητος έγχρωμοι πίνακες, άφοϋ το χρώμα είναι εν τών κυριωτέρων στοιχείων τής μινωικης δημιουργίας. Θά έπεθύμει τις λ χ. νά ϊδη περισσότερα έγχρωμα καμαραϊκά αγγεία. Φαίνεται, εις την τεχνικήν ανεπάρκειαν οφείλεται ή όχι απολύτως ακριβής άπόδοσις τών χρωμάτων τών τοιχογραφιών, διότι, καθ δσον ενθυμούμαι, αί έγχρωμοι φωτογραφίαι ειχον θαυμασίαν επιτυχίαν. Θά ηΰχετό τις νά άντεκαθίσταντο αϊ απεικονίσεις πολύ ίσχυρώς αναστηλωμένων τμημάτων τού Ανακτόρου Κνωσού (είκ. 9-12) μέ άλλας, αΐτινες αποδίδουν διασωζόμενα ερείπια. Αΐ εικόνες 39 και 40 τών Γουρνιών δεν είναι άντιπροσωπευτικαί, οι περιφερικοί ή κλιμακηδόν άνερχόμενοι πλακόστρωτοι δρομίσκοι θά παρείχοντο καλύτερον διά χαρακτηριστικήν άπεικόνισιν. ΕΙς τάς φωτογραφίας τών σπηλαίων (53-54) αισθάνεται τις πολύ τήν απουσίαν τής χαρακτηριστικής είκόνος τών εντός τεμένους σταλακτιτών τού Σπηλαίου τής Ε ιλειθυίας. Ουσιαστικοί παραλείψεις σημαντικών αντικειμένων δεν είναι πολλαί, αλλά μέ εύχαρίστησιν θά έβλεπέ τις τό χρυσούν κόσμημα τών μελισσών εκ τής νεκροπόλεως Χρυσολάκκου τών Μαλίων, τό καρδιόσχημον περίαπτον μέ εξ ανάγλυφα μικροσκοπικά μαγικά αντικείμενα από τήν 'Αγίαν Τριάδα, τούς πελωρίους διπλούς πελέκεις τού Μεγάρου Νίρου, τό μοναδικόν ρυτόν έξ όψιανού τής Τυλίσου, τινάς έκ τών καλυτέρων ανακτορικών τριώτων αμφορέων καί πίθων καί τήν λίαν σημαντικήν διά τάς παραστάσεις της σαρκοφάγον έκ Παλαικάστρου. Παραλείπω τά αντικείμενα εκείνα τών οποίων τήν άπεικόνισιν έμπόδισεν ή μή εΐσέτι πρώτη δημοσίευσίς των, ή οποία δικαιωματικώς ανήκει εις τούς ανασκαφείς. Είναι ήδη αρκετόν δτι ό Ζ. έζήτησε καί έλαβεν άδειαν δημοσιεύσεως ό'χι ολίγων αδημοσίευτων σημαντικών αντικειμένων. Προφανώς ή ποικιλία καί ή αισθητική εναλλαγή κατά τήν παρουσίασιν άπησχόλησε περισσότερον τον συγγραφέα, παρά ή αύστηρώς κατά περιόδους και είδη κατάταξις τού υλικού. Άλλως θά παρέμενεν άνεξή/ητος μία σχετική αταξία κρατούσα κατά τήν παρουσίασιν ταύτην, καί ή οποία φέρει ποιαν τινα σύγχυσιν εις τον προσπαθούντα νά

160 Βιβλιοκρισίαι 149 σχηματίση σαφεστέραν άντίληψιν τής εξελίξεως και των παραλλαγών των ειδών δημιουργίας. Ή σύγχυσις αύτη έπετάθη διότι ό συγγραφεύς δεν κατώρθωσε νά συσχετίση ακριβώς τάς δυο ανακτορικός περιόδους κα'ι τάς διαδοχικός φάσεις των, την προηγηθείσαν και άκολουθήσασαν περίοδον μέ τάς περιόδους τής χρονολογίας Έβανς, ή οποία ώς γνωστόν διηρθρώθη μέ βάσιν την έξέλιξιν τής κεραμεικής. Εις τήν σΰγχυσιν ταύτην εξακολουθούν νά περιπίπτουν και αρχαιολόγοι καί ακριβώς προς άποφυ γην ταΰτης έπρότεινα τήν χρησιμοποίησιν νέας διαιρέσεως μέ βάσιν τάς ανακτορικός περιόδους. Οϋτω 6 Ζ. άπέδωσεν εις τήν παλαιοανακτορικήν περίοδον πλήθος αντικειμένων, άνηκόντων απλώς εις τήν πρώτην φάσιν τών νέων ανακτόρων (ΜΜΙΙΙ). Επίσης άπέδωσεν εις τήν αυτήν περίοδον αντικείμενα τά όποια ανήκουν εις τήν αμέσως προηγηθείσαν τής οικοδομής τών ανακτόρων φάσιν, τήν ΜΜΙα. Τέλος έχαρακτήρισε (σ. 504) τήν ΥΜΙΙΙ περίοδον, ώς τελευταίαν νεοανακτορικήν φάσιν, ενώ αύτη είναι μετανακτορική. Είναι προφανές δ'τι δυσκόλως θά ήδύνατό τις νά παρακολούθηση τούς κυρίους σταθμούς εξελίξεως, δημιουργών τομός εις τό τέλος τής πρωτομινωικής καί μεσομινωικής περιόδου. Μικροτέρα σύνχυσις είναι εκείνη ή οποία δημιουργεί χωριστήν ύπονεολιθικήν περίοδον, δταν τούς χαρακτηριστικούς ρυθμούς τής περιόδου ταύτης (Πύργου, 'Αγ. Όνουφρίου, μονόχρωμα Μεσαράς καί Άνατολ. Κρήτης) ανάγει εις τήν πρωτομινωικήν περίοδον. Ύπονεολιθική είναι ή πρώτη εκ τών τριών φάσεων τής πρωτομινωικής. Ή έξίσωσις επί κεφαλής τών κεφαλαίων τής ιστορικής εισαγωγής (προανακτορικής μέ πρωτομινωικήν, πρωτοανακτορικής μέ μεσομινωικήν, νεοανακτορικής μέ ύστερομινωικήν) είναι βεβαίως εσφαλμένη, είχε δέ έν επί πλέον λυπηρόν αποτέλεσμα, νά μή προστεθή ίδιον κεφάλαιον μετανακτορικής περιόδου, καίτοι έσημειώθη δρθώς ή διάρκεια τής νεοανακτορικής μέχρι τό 1400 π. X. Ουσιαστική δέ συνέπεια τής ούτω προελθούσης συγχΰσεως είναι δτι κατέστη δΰσκολον νά έρμηνευθοϋν ώρισμέναι νέαι δημιουργίαι, ώς ή πηλοπλαστική, γνωσθεΐσα κυρίως διά τού 'Ιερού τού Πισκοκεφάλου, τής πρώτης νεοανακτορικής φάσεως (ΜΜΙΙΙ), ώς καί ή σύγχρονος τεχνική τής φαγεντιανής, εντός τού πλαισίου τής παλαιοανακτορικής δημιουργίας (ΜΜΙβ - ΜΜΙΙβ). Σημαντική έλλειψις τού βιβλίου είναι ή παράλειψις πίνακος τών εικόνων, επί τοσούτον μάλλον οδυνηρά καθ δσον ή κατάτιχξίς των δέν είναι αύστηρώς επιστημονική. Εις τά καθ έκαστα κεφάλαια ας μού επιτροπή νά παρατηρήσω τά ακόλουθα :

161 160 Βιβλιόκριΰίαι Θά ήτο ίσιος προτιμότερον νά έγίνετο αντί απλής αναγραφής των άνασκα- φών άξιολόγησις των σπουδαιότερων, παραλειπομένων τών δοκιμαστικών, των ατελείωτων ή τών δλως μεμονωμένων άλλως δ εξαντλητικός κατάλογος τών άνασκαφών θά έφερε πολύ μακράν, χωρίς νά πρόσθεση τι ουσιαστικόν Ονόματα πολλών άνασκαφέων παρελείφθησαν, ενώ άνεγράφησαν άλλα μάλλον δευ- τερευόντων. Θεωρώ παράλειψιν δτι δέν έγένετο μνεία τοϋ άρχιτέκτονος - αρχαιολόγου Piet de Jong καί τοϋ ζωγράφου Stefani, άμφοτέρων επί μακρόν έργασθέντων έν Κνωσφ καί Φαιστώ. Θά ήτο σκόπιμον νά προσετίθετο βραχεία ιστορία τοϋ Μουσείου Ηρακλείου, άφοϋ μάλιστα εις τό περιεχόμενον σύ τοϋ στηρίζεται τό βιβλίον Είς την περιγραφήν τής έξελίξεως τής νεολιθικής περιόδου δέν διεστάλη- σαν σαφώς κατά τά προϊόντα των αί τρεις φάσεις Ευρίσκω δτι γενικώς ΰπε- τιμήθη πολύ ή κρητική νεολιθική παραγωγή απέναντι τής παραγωγής τής Θεσσαλίας, Τρανσυλβανίας καί 'Ιράν - Μεσοποταμίας. Ή ποικιλία τής χαρακτής διακοσμήσεως, ή θαυμασία στολίδωσις τής επιφάνειας, ή εξαίρετος ποιότης τής στιλβώσειος, ή υπαρξις λεπτοτάτων αγγείων καί ή επιφανειακή πολύχρωμος χρώσις (μελετηθεΐσα τό πρώτον έν Φαιστφ) δέν έξετιμήθησαν δσον έπρεπε. Άτυχώς τά προδυναστικά αγγεία δέν εΰρέθησαν εντός καθιυρισμένων πρωτομινωικών στρωμάτων. Έκ παραδρομής έσημειώθη ως χρονολογία τοϋ προ- χιττιτικοϋ πολιτισμού π. X. Είναι πολύ αμφίβολον άν τά χρυσά κοσμήματα τής Οϋρ είναι τά πρότυπα τών χρυσών πρωτομινωικών κοσμημάτων. Αί πρωτολιβυκαί σχέσεις δέν ανάγονται είς τό τέλος, άλλ'είς τήν αρχήν τής πρωτομινωικής περιόδου. Αί πριγκηπικαί έπαύλεις καί αί ευρύχωροι κατοικίαι δέν ανήκουν είς τήν παλαιονακτορικήν περίοδον, αλλά είς τήν δευτέραν φάσιν τής νεοανακτορικής. Τό κέντρον τοϋ βάρους κατά τήν πρωτομινωικήν περίοδον δέν είναι μόνον είς τήν Άνατολ. Κρήτην, άλλά καί είς τήν νότιον Κεντρικήν (πεδιάδα Μεσαράς). Οί Ιωνες δέν ήσαν Μινύαι καί ό μεσοελλαδικός πολιτισμός δέν είναι μινυα- κός έκ παρεξηγήσεως ώνομάσθησαν υπό τοϋ Schliemann μινυακά αγγεία τά τε- φρά μεσοελλαδικά. Αποικιών μινωικών έγκατάστασις δέν φαίνεται νά έγινε κατά τήν παλαιοανακτορικήν έποχήν παρά μόνον είς τήν Φυλακωπήν τής Μήλου. Αί σχέσεις μέ τήν Ανατολήν δέν φαίνονται άμεσοι' εισαγωγή κυλίνδρων τινων δέν άποδεικνύει πυκνήν έπικοινωνίαν υπάρχουν δμως δεσμά συγγένειας, άγνωστον από πότε χρονολογούμενα. Είς ταΰτα οφείλονται αί ομοιότητες άντι- κειμένων τοϋ Σουμεριακοΰ κύκλου μέ αντίστοιχα μινωικά ή άνάλογοι θρησκευτικοί αντιλήψεις τής Μεσοποταμίας καί τής Άνατολίας. Ή χρονολογία τής έλεύσεως είς τήν Κρήτην τοϋ έκ διορίτου ειδωλίου τοϋ Waset User δέν είναι ΥΜΙΙ, άλλά ΜΜΙΙ. Ό ρόλος τής Άνατολ. Κρήτης κατά τήν παλαιονακτορι- κήν περίοδον δέν φαίνεται δευτερεύων. Ό συγγραφεύς δέν άσχολεΐται σχεδόν μέ τό ζήτημα τής αίφνηδίας γενέ- σεως τοϋ μυκηναϊκού πολιτισμού είτε κατά τήν άποψιν περί εύρέος άποικι- σμοΰ τοϋ Έβανς είτε κατά τήν άποψιν περί έπιδρομής είς τήν Κρήτην τών Αχαιών καί μεταφοράς θησαυρών, τεχνιτών κλπ. τών Wace, Karo κ.ά., καίτοι φαίνεται παραδεχόμενος τήν πρώτην, άφοϋ παραδέχεται τήν καταστροφήν τοϋ 1600 ως γεωλογικής φύσεως καί όμιλεΐ περί εύρέος άποικισμοϋ τών νήσων. Τά ονόματα είς γενικήν πτώσιν Oeneus, Spermous, Helaisos κακώς α ποδίδουν τά : Οίνοϋς, Σπερμοϋς καί Έλαΐδος. Τό χαρακτηριστικόν είδώλιον έκ τοϋ σπηλαίου Πατσοΰ τής είκ. 801, άφοϋ είναι ΥΜΙΙΙ, δέν είναι δυνατόν

162 Βιβλιοκρισία! 151 νά εΐναι προγενέστερον ιού 1400 καί απέχει οίσθητώς τής χρονολογίας αυτής. 'Αντί Menheperre Senet γράφε Men cheper - re - seneb, αντί Athaimenes γρήφε Althaimenes. Ή προταθεΐσα έξίσωσις τών Zakkara μέ τούς Τεΰκρους ή τούς κατοίκους τοΰ Ζάκρου εις οΰδέν στηρίζεται. Καίτοι αναγνωρίζω ότι όρθώς έπέμεινεν ό συγγροφεΰς εις τό κεψάλαιον τής θρησκείας, ώς κυρίου κινήτρου τής μινωικής δημιουργίας, ευρίσκω δτι ή διαπραγμάτευσις έγένετο κατ' άσύμμετρον τρόπον, δστις είναι δυνατόν νά παραπλανήσει τόν αναγνώστην. Άκολουθήσας τάς ειδικός μελετάς περιέλαβεν ε ξαντλητικούς καταλόγους τών 'Ιερών Κορυφών καί τών Κρυπτών ιών οικιακών ιερών, ουτω δέ παρουσιάζεται ελλιπής ή αναγραφή τών άλλου τύπου ιερών δω. ματίων (τριμερών ιερών, τοΰ οποίου νΰν τό χαρακτηριστικώτερον παράδειγμα είναι τό ιερόν τοΰ Μεγάρου Βαθυπέτρου, τών μετά θρανίου ιερών, τών ιερών σπηλαίων, τών ιερών κρηνών κλπ.). Άντιδρών εις τήν γενικήν παραμέλησιν τής πλευράς τής λατρείας ουρανίων θεοτήτων έκ μέρους τών ειδικών επιστημόνων, περιέστη 6 Ζ εις τό ακριβώς αντίθετον: είς τήν παραδοχήν σχεδόν άποκλει- στικώς ουρανίων θεοτήτων, αΐτινες περιεβλήθησαν βαθμηδόν μέ πολύ εόρυτέ- ραν, σχεδόν καθολικήν κοσμικήν εξουσίαν καί ένεφανίσθησαν είς ποικίλας πα- ραλλαγάς μορφών (avatars). Είς τό τελευταΐον γενικεύεται μία σύγχυσις μεταξύ θεότητος, συμβόλου, ακολούθου ζώου καί τοΰ διεπομένου ύπ" αυτής κόσμου. Οΰσιαστικώς δέ τού διαφεύγει ή σπουδαιότης, εντός τοΰ μινωικοϋ τελετουργικού, τοΰ ίεροΰ δράματος, τοΰ θανάτου καί τής άναστάσεως τοΰ νεαρού θεού τής βλαστήσεως, τό όποιον τόσαι παραστάσεις καί παραδόσεις βεβαιοΰν. Ίσως τοΰτο συνέβη διότι ό Ζ. δέν παραδέχεται τήν λατρείαν τοΰ άρρενος ίσχυροΰ θεοΰ ούτε τοΰ νεαροΰ, έσαεί μεταβαλλόμενου, θεοΰ. Καί δμως τοΰ μέν δευτέρου υπάρχουν απεικονίσεις, τοΰ δέ πρώτου ή παραδοχή είναι αναγκαία λόγψ τής έκτάσεως τής λατρείας τοΰ θεοΰ ταύρου. Καίτοι είναι πιθανόν οτι πολλά σκεύη καί εργαλεία κοινής έμφονίσεως έχρησιμοποιήθησαν διά τελετουργικούς σκοπούς καί δτι ιερά έννοια ύπεκρύ- πτετο είς τόν τόσον επιμόνως είκονιζόμενον κόσμον βασικών διακοσμήσεων (σπείρας, σβάστικα, άστέρος κλπ.), χλωρίδος, θαλασσίων δντων, είναι επικίνδυνον νά προβάλη τις τήν σχέσιν τούτων μέ τήν θρησκείαν, διότι τότε ούδέν δριον θά εύρίσκετο είς τήν προβολήν ταύτην. Ή ιερά τελετουργία βεβαίως δέν έχει σαφή δρια μέ τάς αθλοπαιδιάς καί άλλας θεαματικός επιδείξεις, αί όποϊαι γίνονται πρός τιμήν τής θεότητος. Όμως είναι ορθόν νά μή γίνεται σύγχυσις τής τελετουργικής πράξεως καί τής έορτασίμου έπιδείξεως, ήτις είναι δυνατόν νά έχη ωρισμένον συμβολισμόν. 'Ορθόν θά ήτο νά μή περιελαμβάνοντο είς τόν κατάλογον τών ιερών σπηλαίων ταφικά σπήλαια (ώς τό τής Μαρωνιάς) ή σπήλαια διά τά όποια δέν έχει άποδειχθή δτι υπήρξαν τόποι λατρείας (ως τό τοΰ Μιαμοΰ ή τό τοΰ Καστελ- λίου Πεδιάδος). Τοΰ σπηλαίου Ψυχροΰ ή ακμή δέν είναι είς τήν ΜΜ, αλλά είς τήν ΥΜ εποχήν. Τό σπήλαιον Άρκαλοχωρίου δέν είναι είς τούς πρόποδας τής Δίκτης. Ποίον ήτο τό σπήλαιον πλησίον είς τό Νίρου Χάνι; (σ. 29). Γράφε Maza αντί Mazal (σ. BO), Edichtis αντί Entichtis. Καίτοι αί παρατηρήσεις περί τής ίεράς χρήσεως τών χρωμάτων κυανού καί ερυθρού είναι όρθαί, φαίνεται υπερβολή ή υπόθεσις δτι πτηνά ή τετράποδα ή φυτά έζωγραφήθησαν κυανά ή ερυθρά διά μαγικό - θρησκευτικόν λόγον. Τά χριόματα ταΰτα είναι άπό τά ελάχιστα χρησιμοποιούμενα τής ώραιοχρωμικής κλίμακος τής μινωικής ζωγραφικής. Τά μετά μαστών σκεύη (ώς τό τών Καλαθιανών τό άναφερόμενον

163 152 Βιβλιοκρισία!. εις τήν σελ. 36) δεν φαίνονχαι τελετουργικά, ούτε αΐ έξοχοι των ύποδηλούν μαστούς (πρβλ. πολλά άνευρεθέντα νΰν έν Φαιστφ). Τό χρυσοΰν εξάρτημα μέ τούς μαστούς προέρχεται έξ 'Αγίου Όνουφρίου (δχι έκ Μόχλου) καί όρθώς έγέ- νετο διόρθωσις είς τό υπότιτλον της είκ. 202 (δχι δμως εις ιό κείμενον, σ. 36). Οί άνακαλυφθέντες θολωτοί τάφοι μέ στρογγυλόν θάλαμον ΜΜΙΙΙβ χρόνων είς τήν περιοχήν μεταξύ Ηρακλείου καί Κνωσού (Τεκές καί Κεφάλα) είναι δύο καί δχι είς μόνον. Οί λίθινοι κέρνοι μέ τάς πολλάς κοιλότητας άνεκαλύ- φθησαν κατά ιό πλείστον είς οικίας καί δχι είς τάφους (σ. 38). Άνεύρεσις δίσκων ζυγού έγένειο είς πολλούς τάφους καί δχι μόνον είς τόν τάφον τής Πα χυίμμου. "Ισως τούτο έχει σχέσιν μέ άντίληψιν περί ψυχοστασίας. Αμφιβάλλω δτι τά κέρατα τών ύπονεολιθικών αγγείων Παρτίρων καί σπηλαίου Είλειθυίας έχουν σχέσιν μέ τά ιερά διπλά κέρατα. 'Ομοίως αί προεξο- χαί των ξιφών τού σταυροσχήμου τύπου έκ Ζαφέρ Παπούρας καί Σανατορίου Κνωσού (σ. 42). Τά μηνοειδή διά μικρού σφόγγου έπαναληφθέντα κοσμήματα καμαραϊκών κυπέλλων δέν δύνανται επίσης νά έχουν ΐεράν σημασίαν. Αμφίβολον είναι αν ΰπάρχη οίοδήποτε συμβολισμός είς ιόν αστέρα - ρόδακα τού έκ Πλατάνου πήλινου αντικειμένου (είκ. 204), άφοΰ μάλιστα τούτο είναι πώμα καί δχι περίαπτον. Σημαντική σειρά βαθμιδωτών πυραμιδωτών βάσεων διπλών πελέκεων άνευρέθη είς τήν έπαυλιν τής Άγ. Τριάδος (σ. 43). Ή πιθανή ίερότης (ορισμένων φυιών, ώς τού κρόκου καί τού κρίνου, δέν οφείλεται ασφαλώς είς τήν γένεσίν των έκ βολβού κεκρυμμένου είς τήν γην, άλλ' είς τήν μορφήν των. Είναι υπερβολή ή άναζήτησις ίεράς σημασίας είς άπαντα τά πα- ριστανόμενα άνθη ή βλαστούς. Μοΰ μένει άκατανόητον ιό σημειούμενον δτι τό είδώλιον τής έγκυμονούσης παριστφ τήν γέννησιν ενός πιθήκου. Προφανώς γίνεται σύμφυρσις δύο τελείως διαφόρων αντικειμένων, ένός έκ Ι ουρνιών καί τού άλλου έξ Άγ. Τριάδος (σ. 47). Ή παράστασις ιού γνωστού σφραγιδόλιθου έξ δρείας κρυστάλλου, δστις λέγεται δτι εύρέθη είς τό Ίδαΐον "Άντρον, είναι προσφορά θαλασσίου τρίτω- νος είς τήν θεότητα καί δχι, ώς καί άλλοι ύπεστήριξαν, θεά σαλπίζουσα διά τρίτωνος (σ. 51). Πολύ άμφίβολον είναι δτι ή πρόχους τού Κατσαμπά (είκ. 701) παρίσταται πολύμαστος- κυριαρχεί ή ιδέα συνηλώσεως έλασμάτων μεταλλικού σκεύους (πρβλ. όμοίαν δήλωσιν ήλων έπί σαρκοφάγων). Ό Ζ. δέν αναφέρει παραλλήλως μέ τό πήλινον φορεϊον θεότητος ή ίερείας (σ. 55) τό φο ρεΐον τής γνωστής κνωσιακής τοιχογραφίας (Palanquin Fresco). 'Υπερβολή είναι ή άναζήτησις ίερας σημασίας είς παίγνια καθαρώς αθλητικά, οία ή πάλη καί ή πυγμή (σ. 56) Τέλος δέον νά παρατηρήσω δτι πολύ ολίγον ό συγγρα- φεύς ώμίλησε περί τών μινωικών δαιμόνων, οίτινες παίζουν, φαίνεται, σημαντικόν ρόλον ώς βοηθητικά! δυνάμεις τής θεότητος. Ό Έβανς ήρμήνευσε τά πρωτολιβυκά στοιχεία τής άρχομένης πρωτομινωικής περιόδου ώς όφειλόμενσ δχι είς απλήν έπίδρασιν, άλλ είς τήν είσοδον είς τήν Κρήτην ένός πρωτολιβυκού φυλετικού στοιχείου. Φυλετικοί συγγένειαι μέ τήν Ανατολήν καί τήν πρωτολιβυκήν - αιγυπτιακήν περιοχήν ερμηνεύουν περισσότερον τάς ομοιότητας ώρισμένων αντικειμένων μέ αντίστοιχα ιών περιοχών τούτων παρά ή ύπόθεσις δτι οί Μινωίται δημιουργοΰντες είχον πρότυπα σουμεριακά, βαβυλωνιακά ή πρωτολιβυκά. Τά μικροσκοπικά λίθινα άγγεϊα δέν είναι χαρακτηριστικά μόνον τής δευτέρας πρωτομινωικής φάσεως, άλλά καί τής τελευταίας πρωτομινωικής καί τής πρώτης μεσομινωικής. Έξ αιτίας τής προ-

164 Βιβλιοκρισίαι 153 μνημονευθείσης συνδέσεως τής παλαιοανακτορικής περιόδου μέ τήν πρώτην νεοανακτορικήν φάσιν (ΜΜΙ1Ι) δέν γίνεται διαστολή των μορφών πρώτου καί δευτέρου ανακτόρου Όμως φαίνεται ότι υπάρχει αισθητή διαφορά. Ή πα- λαιοανακτορική τοιχογραφία είναι γνωστή άπδ ελάχιστα λείψανα καί ταϋτα είναι πάντα καθαρώς διακοσμητικά. Ή πηλοπλαστική τοϋ τύπου τών ειδωλίων Πισκο: εφάλου είναι γνωστή καί εξ άλλων παραδειγμάτων τής Κεντρικής Κρήτης (είόιόλιον Φαιστού εΐκ. 460 καί κυρίως είδώλιον Συλλογής Γιαμαλάκη, τό άποκληθέν Βριτόμαρτις)' πάντως είναι σχετική μέ τήν παραγωγήν τών περίφημων ειδωλίων έκ φαγεντιανής τής Κνωσού. Δέν γίνεται, διά τόν αυτόν ως άνω λόγον, σαφής διαστολή τής παλαιοανακτορικής σφραγιδογλυφίας από τήν νεοανακτορικήν. Επίσης δέν δίδεται μέ ένάργειαν τό μεταβατικόν στάδιον άπό τόν πολύχρωμον καμαραϊκόν εις τόν δίχρωμον νατουραλιστικόν, τό όποιον ακριβώς αντιπροσωπεύει ή πριότη νεοανακτορική φάσις. Τά κύρια χαρακτηριστικά τής νεοανακτορικής αρχιτεκτονικής αναγράφονται ασαφώς. Τό ένιαϊον τού αρχιτεκτονικού σχεδίου εχει διαφύγει τήν προσοχήν τού συγγραφέως. Ασφαλώς ό στεατίτης δέν είναι ή συνηθεστέρα δλη διά τά λίθινα αγγεία τής νεοανακτορικής εποχής, αλλά τό αλάβαστρον καί τό μάρμαρον έκ στεατίτου κατασκευάζονται μόνον τά μέ παραστάσεις ανάγλυφα αγγεία. Παραλείπει ό Ζ. άτυχώς νά όμιλήση περί τών έξ ηφαιστειογενών υλικών (βασάλτου, λιπαρίτου όψιανοΰ) αριστουργημάτων έκ Κνωσού, Άγ. Τριάδος καί Τυλίσου Τά νεοανακτορικά σχήματα τών σφραγιδόλιθων δέν είναι «πολύ ποικίλα» (σ. 503), άλλ ούσιαστικώς μόνον τρία ή τέσσαρα (φακοειδές, άμυγδαλοειδές, πεπιεσμένος κύλινδρος, κυρτόν πρίσμα). Ώς περίοδον παρακμής χαρακτηρίζουν τήν μετανακτορικήν μινωικήν περίοδον οί έπιστήμονες ασφαλώς μόνον έν αντιπαραβολή μέ τάς προηγηθείσας περιόδους τής ακμής' έν τφ συνόλω καί απολύτως ή περίοδος δέον νά θεωρήται ώς ακμή. Άτυχώς ό Ζ. δέν όμιλεϊ περί τοϋ σαφώς μυκηναϊκού χαρακτήρος τής περιόδου ταύτης, άλλ ούτε περί τής μνημειακής αρχιτεκτονικής της ώς έμφανίζεται εις τήν 'Αγίαν Τριάδα καί τήν Τύλισυν, τής συνεχιζομένης είσέτι τοιχογραφίας καί ιδίως τής έξαιρέτου τεχνικής (δπτήσεως, χρίοεως καί βερνικιού) τών αγγείων. Εις τό κεφάλαιον τής γραφής ό Ζ. παραλείπει νά άναφέρη τήν συνέχισιν τής ιερογλυφικής γραφής κατά τήν ΜΜΙΙί περίοδον (πέλεκυς Άρκαλοχωρίου καί Δίσκος τής Φαιστού, περί τού οποίου άιυχώς δέν κάμνει λόγον). Δέν αναφέρει τήν έξαίρετον εργασίαν ταξινομήσεως καί δημοσιεόσεως κειμένων τού Emmett Bennett, ώς καί τήν στατιστικήν μελέτην τού "Ελληνος Κτιστοπούλου (τόν όποιον όμως μνημονεύει εις τάς προσπάθειας άποκρυπτογραφήσεως). Αί απόψεις περί τής γλώσσης τών μινωικών πινακίδων τού Georgiev είναι διατυπωμένοι ολίγον ασαφώς. Ό Ζ. προφανώς έμελέτησε περισσότερον τάς εργασίας τούτου παρά τών άποκρυπτογραφησάντων τάς πινακίδας Ventris καί Chadwick. Οδτω όλιγώτερον μάς γνωρίζει σχετικώς μέ τήν προσπάθειαν τών δύο σοφών παρά περί τής εναντίον των άσκηθείσης κριτικής (ιδίως ΰπό τοϋ Georgiev καί τού ύπογράφοντος). Προφανώς θέλει νά καταλήξη εις τό τελικώς διατυπούμενον συμπέρασμα, ότι ευρισκόμεθα ακόμη πολύ μακράν άπό τήν βεβαιότητα άναγνώσεως καί ορθής ερμηνείας τών μινωικών πινακίδων, καίτοι αναγνωρίζει ότι ή καταβληθεϊσα προσπάθεια αποτελεί σημαντικήν πρόοδον πρός τήν τελικήν επιτυχίαν. Ό χάρτης, όπου σημειοΰνται αί αρχαιολογικοί θέσεις, έγένετο μέ μεγάλην επιμέλειαν, καίτοι πολύ απέχει άπό τό νά έχη περιλάβει πάντας τούς νεολιθικούς καί μινωικοϋς χώρους.

165 154 Βιβλιοκρισίαι Ή περί τής νεολιθικής καί μινωικής Κρήτης βιβλιογραφία διά νά etvai όσον πρέπει χρήσιμος θά εδει νά είναι πληρέστερα καί μάλλον συστηματική. Ή χρησιμοποίησις τής εί; τάς σημειώσεις παρενειρομένης βιβλιογραφίας είναι πολύ δύσκολος, άν μη αδύνατος. ΟΙ πίνακες ονομάτων, ϋλης καί περιεχομένων δέν είναι δυνατόν νά θεραπεύσουν τήν έκ τής παραλείψεως τοΰ πίνακος των εικόνων προκύπτουσαν απορίαν. Τά ελαφρά μειονεκτήματα τά όποια εμφανίζει τό έ'ργον τοΰ Ζερβού δέν είναι δυνατόν νά μειώσουν αίσθητώς την μεγίστην αξίαν του Μειονεκτήματα πολύ σοβαρώτερα άπαντά τις συχνά και εις αύστηρώς επιστημονικά βιβλία. Αντιθέτους αί άρεταί τοΰ έργου, τόσον ως προς τούς πίνακας όσον καί ώς προς τό κείμενον, είναι τόσον μεγάλαι, ώστε νά καθιστούν έπιβαλλομένην την άπόκτησιν αυτού δι δσους έχουν ενδιαφέρον διά την εύρυτέραν αισθητικήν μόρφωσιν καί βαθυτέραν γνώ- σιν τής Ιστορίας τής ανθρώπινης έξελίξεως. Πάς έπαινος οφείλεται προς τον μοχθήσαντα διά τήν παρουσίασιν τού αληθώς μνημειώδους έργου καί πάσα ευχή επιβάλλεται νά συνοδεύση τήν έμφάνισίν του δια τήν όλοκλήρωσιν τής προσπάθειας. Ν. ΠΛΑΤΩΝ Διευθυντής τοΰ Μουσείου Ηρακλείου Fritz Scbachermeyr, Die altesten Kulturen Griechenlands, Stuttgart 1955, σ. 300, Taf. XVI. Τά συνθετικά βιβλία τά διαπραγματευόμενα βασικά θέματα τοΰ προϊστορικού κύκλου ωρισμένης περιοχής είναι πολύ ολίγα ακόμη δέ δλιγώτερα είναι Ικεΐνα τά όποια, στηριζόμενα εις τήν συγκριτικήν αρχαιολογίαν, πραγματεύονται γενικόν θέμα διό τήν εύρεΐαν περιοχήν τού προϊστορικού κόσμου, κατά τρόπον διδακτικόν τών δεσμών των διαφόρων εντός αυτού κύκλων καί τής συνεξελίξεως τού πολιτισμού των. Διά τούτο τό βιβλίον τού S. δέον νά χαιρετισθή μέ ιδιαιτέραν χαράν, διότι πραγματεύεται περί τών άρχαιοτάτων πολιτισμών τής Ελλάδος έν τή συσχετίσει των μέ τούς άλλους συγχρόνους προελληνικούς κύκλους. Εις τό έργον δέν περιελήφθη ό κρητομυκηναϊκός κύκλος, διότι ή έκτασις τοΰ θέματος επέβαλλε τήν χωριστήν τούτου διαπραγμάτευσή, ήτις εύχόμεθανά γίνη λίαν προσεχώς. Ώς κάτω χρονικόν όριον έχει τεθή τό έτος 2000 π. X., δηλ. ή αρχή τών παλαιοτέρων ανακτόρων τής Κρήτης καί τού μεσοελλαδικού πολιτισμού. Καί ήτο πλέον καιοός νά εμφανισθή έν τοιούτον συνθετικόν έρ-

166 Βιβλιοκρισίαι 155 γον, αφού ή ανάγκη συντονισμού των δεδομένων επρόβαλλεν επιτακτική καί άφοϋ ήδη βασικαί επί μέρους δημοσιεύσεις παρειχον ικανήν προς τούτο βάσιν. 'Ο S-, τού οποίου ή εύρύτης τής ιστορικής καί αρχαιολογικής μορφώσειος, ιδιαιτέρως ως προς τούς προϊστορικούς κύκλους, έχει ήδη ίκανώς δοκιμασθή μέ τήν έκδοσιν τόσων πραγματειών, ήτο εις έκ των μάλλον καταλλήλων ΐνα άναλάβουν εν τοιούτον έργον. Καί οφείλει τις νά όμολογήση δτι επέτυχε μεγάλως τού σκοπού του. Φυσικά εις θέμα τό όποιον εξακολουθεί νά είναι πάντοτε υπό μελέτην καί εις τό όποιον τόσοι αστάθμητοι παράγοντες παίζουν σημαντικόν ρόλον είναι επόμενον νά βλέπη τις έπιβαλλομένην τήν προσωπικήν σφραγίδα τού διαπραγματευομένου, αφού ουτος προβάλλει τάς ιδίας θεωρητικός παραδοχάς, τάς οποίας βεβαίως ζητεί νά στηρίξη δι όσον τό δυνατόν πληρεστέρων επιχειρημάτων. Πολλοί επομένως θά διαφωνήσουν ως προς ωρισμένα σημεία, ίσως μάλιστα καί ως προς βασικάς γενικάς απόψεις. Γεγονός όμως είναι ότι ή εύρύτης τού πλαισίου εντός τού όποιου ό συγγραφεύς θέτει τά διάφορα προβλήματα, θά έπιτρέψη τήν επί ίσχυράς βάσεως συζήτησιν, ήτις καί θά προχωρήση προς άσφαλεστέρας λύσεις. 'Ο S. ομολογεί ότι ή θέσις του ως προς τά καθ έκαστα προβλήματα είναι προκαταρκτική καί ότι είναι δυνατόν νά μεταβληθή διά των δεδομένων τών μεγάλων άνασκαφών, ως είναι αί υπό των Milojcic διενεργούμεναι εις Ότζάκι Μαγούλαν τής Θεσσαλίας, τάς οποίας ούτος προσωπικώς παρακολουθεί. Σημαντικόν είναι ότι τό άνασκαφικόν υλικόν, επί τού όποιου ή συνθετική μελέτη εβασίσθη, έπεσκέφθη ό ίδιος κατά τό πλεΐστον. Σκοπός τού έργου ετέθη ή ορθή άναμέτρησις τών βορείων καί νοτίων - ανατολικών συστατικών παραγόντιον τού Ελληνικού στοιχείου κατά τήν παλαιοτάτην προϊστορικήν περίοδον. Προέλευσις, χαρακτήρ καί επίδρασις τών παραγόντων τούτων εξετάζεται κατά τρόπον εμπεριστατωμέναν. Ιδίως τό ως αυτόχθονον πιστευόμενον στοιχεΐον άποδεικνύεται ως προελθόν από τον κύκλον τού παλαιοτάτου πολιτισμού τής Πρόσω Ασίας. Βάσις τής άποδείξεως είναι τό αρχαιολογικόν υλικόν καί τά διασωθέντα γλωσσικά στοιχεία υπό μορφήν τοπωνυμίων ή λέξεων πολιτισμού. Τά προβλήματα παραμένουν πάντοτε πολύ δύσκολα καί διά τήν ανεπάρκειαν τής γνώσεως τού υλικού καί διά τό εξαιρετικώς πολύπλοκον τής κινήσεως τών ρευμάτων διά τών μεταναστεύσεων ή διά μεταβιβαζομένων επιδράσεων. Μία σύντομος ιστορία τών αρχαιολογικών ερευνών τών σχετικών μέ τον έξεταζόμενον κύκλον αποτελεί μέρος τής εισαγωγής. Ίσως δεν θά έπρεπε νά παραλειφθοΰν αί έρευναι εις τήν Άνατολ. Κρήτην (Παλαίκαστρο, Μόχλος, Βασιλική, Ψείρα, 'Αγία Φωθιά, Χαμαΐζι) καί ή

167 156 Βιβλιοκρισία!. εξερεύνησις τοΰ θολωτού τάφου εν Άπεσωκάρι Μεσαράς. Έν τώ μετάξι') νέα δεδομένα, αδημοσίευτα εισέτι, προήλθον από την περιοχήν Βιάννου, Φαιστού και Μσρωνιας Σητείας. Δεν έμνημονεύθησαν επίσης αί έρευναι τής Κύπρου και τής Κρήτης (ιδίως τής Φαιστού). Ακολουθεί ώς άλλο τμήμα τής εισαγωγής κεφάλαιον διά την ορολογίαν καί χρονολογίαν τών προϊστορικών περιόδων κατά περιοχάς, συνοδευόμενον από αντιπροσωπευτικούς πίνακας. Εις τούτων δίδει τά συστήματα απολύτου χρονολογίας κατά τούς διαφόρους κυριωτέρους μελετητάς, δ'που διαφαίνεται καθολική ή τάσις νά βραχυνθή ή χρονολογία τών παλαιοτέρων περιόδων. Ό S. παρακολουθεί ακολούθως τήν έξέλιξιν εις τήν Ανατολήν, εις τήν ζωήν τών «συλλεκτών» (καρπών, θηραμάτων) τής 6ης χιλιετηρίδος και εις τήν τών «παραγωγών» τής δης, οϊτινες διανύουν τό καθαρώς λιθικόν καί ακολούθως τό κεραμεικόν στάδιον. Εις τήν Γιάρμο, τήν Ιεριχώ, τήν Κύπρο, τήν Μερσίνην, εις θέσεις δηλ. μακράν ακόμη τών μεγάλων ποταμών παρακολου,θούνται οί πρώτοι συνοικισμοί τής Πρόσω Ασίας καί συσχετίζεται ή παράλληλος εξέλιξις τής βόρειας Αφρικής, ιδίως τής άνω κοιλάδος τού Νείλου. Ή εξέλιξις παρακολουθεΐται περαιτέρω κατά τήν τετάρτην χιλιετηρίδα, οπού διά πρώτην φοράν εμφανίζεται τό μέταλλον, χαρακτηρίζον ούτω τήν περίοδον ως χαλκολιθικήν' περιγράφονται αί αλλεπάλληλοι φάσεις τής περιόδου τούτης καί δ πρώτος ενδιαφέρων οικιστικός πολιτισμός (μέ κυρίας φάσεις τής Τέλλ Χαλάφ, Έλ Όμπαΐντ καί Ούρούκ). Εις τήν πνευματικήν δημιουργίαν δίδει τήν σφραγίδα ή ύπερεκτίμησις τής αρχής τής γυναικείας γονιμότητος καί μητρότητος, καί έπ αυτής στηρίζεται ό θρησκευτικός κύκλος τής λατρείας θεοτήτων τής γονιμότητος καί τής βλαστήσεως, ώς καί ή διαμόρφωσις μητραρχικών συστημάτων. Τόσον παλαιά αντίστοιχος εξέλιξις δεν υπάρχει εις τήν δυτικήν Μ. Ασίαν, τήν Βαλκανικήν καί τήν λοιπήν νοτιανατολικήν Ευρώπην, δπου στοιχειώδης παραμένει ή έπιπαλαιολιθική καί μεσολιθική φάσις. Η παρατηρούμενη αίφνηδία πρόοδος μέ τήν αρχήν τής νεολιθικής εποχής οφείλεται λοιπόν, κατά τον συγγραφέα, εις διείσδυσιν εκπολιτιστικού ρεύματος έξ Ανατολών καί συγκεκριμένως εκ τής μεσοποταμιακής καί κιλικιακής περιοχής, ώς άποδεικνύεται από τήν παρατηρουμένην τυπολογικήν αντιστοιχίαν εις τήν κεραμεικήν καί πηλοπλαστικήν. Τήν τελικήν άπόδειξιν τής έξ ανατολών διεισδύσεως ταύτης πιστεύει δτι φέρουν αί συνεχιζόμενοι άνασκαφαί εις Ότζάκι Μαγοΰλαν τής Θεσσαλίας. Παράλληλον ρεύμα εισδύει από τήν Β. Αφρικήν εις τήν Ν. Ευρώπην καί τάς νήσου τής Μεσογείου. Άμφότερα τά ρεύματα δημιουργούν τον χαρακτηριστικόν νεολιθικόν πολιτισμόν τής Ευ-

168 Βιβλιοκρισίαι 157 ρώπης. Από τά εϊσαχθέντα στοιχεία είναι αί λαβαί, ή συστροφή ώς θέμα, ή γραπτή κεραμεική, χαρακτηριστικά σχήματα αγγείων κα'ι τά λεγάμενα προελληνικά τοπωνυμία. Γέφυρα μεταβιβάσεως ύπήρξενήμ. Ασία. 'Ο πολιτισμός ΓΙρωτοσέσκλου καί Σέσκλου έξεπήγασαν κατ αυτόν τον τρόπον, ενώ επί τής Κρήτης έγένετο πολλαπλή διασταύρωσις ρευμάτων. Προς πίστωσιν ό S. προσάγει υλικόν συγκρίσεως, στηριζομένης είς τά σχήματα καί την διακόσμησιν. Παραδέχεται έξ άλλου την περαιτέρω διείσδυσιν τοΰ ρεύματος είς την ύπ αυτοί άποκληθεΐσαν Σεσκλοειδή εξωτερικήν ζώνην (παραδουνάβειον, Σερβίας, Ιταλίας κλπ) 'Ο συγγραφείς καταπολεμεί τά επιχειρήματα εκείναιν οί όποιοι πιστεύουν εις ανεξάρτητον προέλευσιν αναλογών ειδών πολιτισμοί υπογραμμίζει δτι τοίτο δέν είναι δυνατόν νά συμβαίνη διά τά ειδικής μορφής προϊόντα. Δέν θεωρεί δέ ίσχυρότερον τό επιχείρημα τής μεγάλης άποστάσεως, αφοί πολλά παραδείγματα υπάρχουν μεταλαμπαδεύσεως πολιτισμών εις πολύ μεγαλυτέρας αποστάσεις. Θα ήδΰνατό τις νά προβάλη, πιστεύω, δτι ή σΰνκρισις γινόμενη βάσει προχείρων σχεδίων καί κατ επιλογήν έξ ουσιαστικούς απέραντου υλικοί, δυναται νά όδηγήση είς εσφαλμένα συμπεράσματα, έφ δσον δέν λαμβάνεται ύπ δψιν αυτή ή ύφη, τό χρώμα καί ή έκφρασις έκάστου κύκλου. Τοίτο φυσικά δέν σημαίνει άρνησιν τής θέσεως του S., άλλ ύπογραμμίζει τήν ανάγκην νά βασισθή ύ σΰγκρισις είς εσωτερικά καί δχι τόσον εξωτερικά στοιχεία. Ό συγγραφείς δίδει κατόπιν ά- νάλυσιν τοΰ πολιτισμοί του Σέσκλου (ύπό τήν εύρυτέραν έννοιαν) μέ τάς διαδοχικάς φάσεις του καί τάς τοπικός παραλλαγάς καί μάς γνωρίζει έν εκ τών κυριωτέρων κέντρων του, μορφής πολίχνης, τό Σέσκλο. Πραγματεύεται περί τής αρχιτεκτονικής, τ >ν τάφων, τής πηλοπλαστικής, τής κεραμεικής, περί τών σφραγίδων καί τών εργαλείων χωρίς νά παράλειψη νά σημείωση τάς ομοιότητας, αλλά καί τάς διαφοράς μέ τά ανατολικά, αιτινες άποδεικνύουν αυθυπόστατον περαιτέρω έξέλιξιν. Θεωρεί άποδεδειχμένην τήν λατρείαν τής θεάς τής γονιμότητος καί τοί νεαροί ιθυφαλλικοί θεοί. Δεικνύει ακολούθως πώς ό νεολιθικός πολιτισμός τής Κρήτης άνεπτύχθη διά διασταυρώσεων ρευμάτων έκ τής Β. Αφρικής, Άνατολίας, Ανατολής καί τής περιοχής πολιτισμοί Σέσκλου. Ίσως θά ήτο ορθόν ή μακρά έξέλιξις τοί πολιτισμοί τούτου νά παρακολουθηθή κατά φάσεις καί νά μή άναζητήται δι έκαστον στοιχεΐον χωριστή προέλευσις, αφοί ή ενότης τής νεολιθικής έκφράσεως έν Κρήτη είναι αδιαμφισβήτητος. Όρθότερον δέ θά ήτο νά όρισθή σαφώς ή έκτασις τοί είδους τούτου τοί νεολιθικοί πολιτισμοί έξω τής Κρήτης. Πιστεύω δτι εΐνσι βασικόν σφάλμα νά άποδίδωνται είς τό νεολιθικόν στοιχεΐον

169 158 Βιβλιοκρισίοι τά προελληνικά τοπωνυμία τής Κρήτης, άφοϋ είναι φυσικόν να ήσαν φορείς τούτων οί μεσογειακοί οί δημιουργήσαντες τον μινωικόν πολιτισμόν' άλλως θά εΐμεθα υποχρεωμένοι νά παραδεχθώμεν διι οι τελευταίοι δεν έδοσαν τοπωνύμια και δτι ξέναι πράς αυτούς είναι αί αντίστοιχου διαμορφώσεως λέξεις πολιτισμού! Ή ύποτίμησις τού νεο' λιθικοϋ πολιτισμού τής Κρήτης άφ ετέρου απέναντι τού πολιτισμού Σέσκλου δεν εύσταθεΐ : ή κεραμεική παρουσιάζει ποικίλους διακοσμητικούς ρυθμούς και τεχνικός, αΐτινες προοδοποιούν εις πολλούς μινωικούς ρυιθμούς (Βασιλικής, Πύργου, Παρτίρων, στολιδωτών, χαρακτών κυκλαδομόρφων κλπ.). Υπάρχουν λεπτότατα νεολιθικά αγγεία καί ή στίλβωσις έφθασεν εις άπαράμιλλον ύψος.ή αρχιτεκτονική ίσως είναι μάλλον ανεπτυγμένη τής τού Σέσκλου. Τά λίθινα εργαλεία εμφανίζουν ποικιλίαν καί ό σφυροπέλεκυς είναι γνωστός' ή λεπτή κατεργασία των έξ εξαίρετων λίθων είναι ενίοτε καταπληκτική. Το εΐδωλον Συλλογής Γιαμαλάκη είναι πολύ άνώτερον παντός θεσσαλικού. Τήν διείσδυσιν τού ανατολικού στοιχείου διά μέσου τής ζώνης τού πολιτισμού τού Σέσκλου παρακολουθεί ό S. μέχρι τής Σεσκλοειδούς εξωτερικής ζώνης (πολιτισμοί Starcevo, Korosch, Kremikovci, Glavanesti) μέ τήν ά'νισον κατανομήν καί τάς σχετικάς ιδιορρυθμίας. Εις τό δεύτερον μέρος τού βιβλίου του ό συγγραφεύς πραγματεύεται πώς ή έξ ανατολών διά τού νότου διείσδυσις άνέκοψε τήν περαιτέρω πορείαν της μέ τήν συνάντησιν τών ισχυρών πολιτισμών πρός βορράν Boian καί Bandkeramik (ταινιωτής κεραμεικής), σαφώς άντιδιαστελλομένων από τά θέματα διακοσμήσεως χαρακτής - κοπτής και ταινιών μέ σπείρας καί μαιάνδρους καί από σχήματα αγγείων τελείως διάφορα. Ώρισμένα στοιχεία (μέ αυτά καί ό διπλούς πέλεκυς) είσέδυσαν εις τάς περιοχάς τούτων έκ τής σεσκλοειδούς ζώνης εις τό σύνολον δμως οί ως ά'νω πολιτισμοί παρέμειναν αυθύπαρκτοι, χαρακτηριστικοί τών αυτοχθόνων τής Μέσης Ευρώπης. Ή αρχή των πίπτει εις τό τέλος τής 5ης χιλιετηρίδος. Κατά τήν νεωτέραν νεολιθικήν περίοδον μεταξύ τών περιοχών τού Δουνάβεως γίνεται ολόκληρος σειρά αλληλεπιδράσεων, τάς όποιας άνα λύει ό συγγραφεύς. Οί ρυθμοί κεραμεικής γίνονται ουτω ποικιλώτεροι καί μέ δυναμικώτερον περιεχόμενον. Ιδίως παρουσιάζεται ως ενδιαφέρουσα ή είσοδος εις τήν περιοχήν τής εξωτερικής Σεσκλοειδούς ζώνης νέων σχημάτων, ως τής όπωροδόχης καί τού μετά κωνικού λαιμού μέ φουσκωτήν κοιλίαν δοχείου, καί διακοσμήσεων ως τής θεούσης σπείρας καί τής συστροφής, ή οποία μετέβαλε τήν έμφάνισιν τής κεραμεικής καί έδημιούργησεν είδος «κοινής» ανατολικής ταινιωτής κε-

170 Βιβλιοκρισίαι 159 ραμεικής. Πιθανώς τοΰτο συνεδυάσθη με μετακίνησιν ιών λαών τής μέσης Ευρώπης προς τα Βαλκάνια, ήτις φέρει πρός, ούτως είπεΐν, διαλεκτικήν άλληλεπίδρασιν. Ό συννραφεύς παρακολουθεί την διείσδυσιν τών ιδιορρυθμιών τής ταινιωτής κεραμεικής εις τούς πολιτισμούς Starcevo III (τής Σερβίας - Μακεδονίας) και Γαληψοΰ (ΔΝ Θράκης - Χαλκιδικής) και ιδίως εις τον πολιτισμόν Διμηνίου, τοΰ τελευταίου διαστελλομένου από τούς προηγούμενους από την συνήθη χρήσιν τοΰ μαιάνδρου εις θέματα τον τύπου τοΰ άπείρως έκτατοΰ.περιγράφεται τό κύριον κέντρον τοΰ πολιτισμού, ή άκρόπολις τοΰ Διμηνίου, οί περίβολοι τών τειχών καί τά χαρακτηριστικά μέγαρα' ό τύπος τών τελευταίων υποστηρίζεται δτι έφθασεν εξ Ανατολών εις την περιοχήν τοΰ Δουνάβεως καί δτι έκεΐθεν επέστρεψεν είς τήν Ελλάδα. Ή αυτή επιστροφή πιστεύεται δτι έγένετο καί ως πρός βασικά τινα σχήματα καί διακοσμήσεις αγγείων. Πιθανή παρίσταται ή εκδοχή συνασπισμού φυλετικών στοιχείων, μεταναστευσάντων όμοΰ είς Ελλάδα καί διαμορφωσάντων τον νέον πολιτισμόν. 'Η προώθησις ώρισμένου κλάδου των μέχρι Πελοπονήσου φαίνεται βεβαία, άλλ ή κυρία περιοχή των είναι ή τής Θεσσαλίας - Φθιώτιδος. Παραλλήλως βαίνει ό πολιτισμός τοΰ 'Υπό - Σέσκλου. Παρά τήν έλλειψιν επαρκών στοιχείων ό S. παρηκολούθησε τήν πορείαν καθόδου, τά παρακλάδια καί τήν ακτινοβολίαν. Τό πρόβλημα τής μελανής στιλπνής κεραμεικής, εμπνευσμένης από τήν μεταλλοτεχνίαν τής Άνατολίας, ζητεί νά λύση μέ τήν παραδοχήν μεταναστεύσεως εκ τής Μ. Ασίας, ήτις προωθείται μέχρι τής Σερβίας καί δημιουργεί τον πολιτισμόν Βίνκα' εκ τής περιοχής ταύτης έλκει τήν καταγωγήν ή τελευταία νεολιθική κεραμεική τής Ελλάδος, ήιις διατηρεί τήν μεταλλοτεχνικήν έμφάνισιν (περίοδος Γ). Ίον πολιτισμόν τών Κυκλάδων τής μέν φάσεως Πηλοΰ συνδέει καί θεωρεί ως προερχόμενον έκ Κιλικίας, τής δε φάσεως Σύρου, δπου χαρακτηριστικά τά πλέγματα σπειρών καί αί θέουσαι σπειραι, συνδέει μέ τήν βορείαν περιοχήν Butmir τής Βοσνίας, τής επαφής γενομένης πιθανώς διά θαλάσσης είς τάς Δαλματικάς άκτάς.δέν αποκλείει μετανάστευσιν φύλων έκ τής ως άνω βόρειας περιοχής. Τών περιόδων τούτων μέρος μόνον τής πρώτης χαρακτηρίζει ως νεολιθικήν, τήν δε έπομένην ως πρωτοχαλκήν. Αναγνωρίζει παραλλήλως εγκαταστάσεις προσωρινός κυκλαδικάς είς τήν ηπειρωτικήν Ελλάδα εντός ύστερονεολιθικοΰ περιβάλλοντος («κυκλαδικήν διατάραξιν», ως τήν άποκαλεΐ). Εις τό τρίτον μέρος τοΰ βιβλίου ό συγγραφεύς απασχολείται μέ τον πολιτισμόν Αίγαίου - Άνατολίας τής πρωίμου χαλκής εποχής, δστις

171 160 Βιβλιοκρισίαι έφθασεν εις κοινήν μορφήν διά τής άναμίξεως τών στοιχείων. 'Η συχνή χρησιμοποίησή τοΰ μετάλλου δημιουργεί νέο εΐδη πολιτισμών, εις τά όποια ή κεραμεική δεν έχει πλέον τον πρωτεύοντα ρόλον. Ή ώθησις έδόθη από τήν Μ. Ασίαν διά τήν δημιουργίαν τοΰ πρωτοελλαδικού πολιτισμού μέ τήν χαρακτηριστικήν μεταλλόμορφον κεραμεικήν, κατ άρχάς εις τήν κεντρικήν Ελλάδα, είτα εις πολύ εύρυτέραν ζώνην. Μόνον εις τήν Κρήτην ή κεραμεική αύτη εμφανίζεται παραλλήλως μέ τήν γραπτήν. Ό συγγραφεύς παρακολουθεί τάς αντιστοίχους εξελίξεις εις τήν Άνατολίαν (Τροίαν, Κιλικίαν περιοχήν Άλυος) καί άντιθέτει τήν έξέλιξιν είς τήν Μεσοποταμίαν (φάσεις Ούρούκ καί Ντζεμντέτ Νάσρ), δπου φέρει βασικήν μεταβολήν ή έφευρεσις τοΰ κεραμευτικού τροχού. Ή κοινότης πολιτισμού Αιγαίου - Άνατυλίας βασίζεται εις εντατικός μεταναστεύσεις καί εμπορικός επιμιξίας. Περιγράφεται ακολούθως ό πρώιμος χαλκούς πολιτισμός τής Μ. Ασίας, Άνατολίας καί Κιλικίας μέ τήν μονόχρωμον κατά τύ πλεΐστον κεραμεικήν και τον έν τονον οικιστικόν χαρακτήρα του, ιδιαιτέρως δέ ό τής Τρωάδος (Τροίας I - Τροίας V), μέ τά χαρακτηριστικά τείχη καί μέγαρα, τάς πολεμικός άξίνας καί τούς εκ χρυσού θησαυρούς καί ό τών γειτονικών νήσων (Λέσβου, Λήμνου), είτα δέ ό τρόπος εξαπλώσεώς των είς τό Αίγαΐον (ιδίως Κυκλάδας) καί τήν βόρειον Ελλάδα. Αί μορφαί τού κοινού τούτου πολιτισμού είς τάς Κυκλάδας, τήν Στερεάν καί τάς Ίονίους νήσους αποτελεί τό θέμα τών άκολουθούντων κεφαλαίων. Ή έξάπλωσις καί ακτινοβολία τού Κυκλαδικού Πολιτισμού περιγράφεται μέ α κρίβειαν, ως καί ή ιδιοτυπία του παρά τάς διαφόρους επιδράσεις' τον κύριον ρόλον ασκούν ή Σύρος καί ή Αμοργός. Παρακολουθούνται αί διάφοραι φάσεις τού πρωτοελλαδικού πολιτισμού τής ηπειρωτικής Ελλάδος μετά τήν «Κυκλαδικήν διατάραξιν», προσλαβόντος τον ειδικόν αυτού χαρακτήρα μέ τήν έναρξιν τής δευτέρας φάσεως, καί αναλύονται αί επιδράσεις τής Άνατολίας καί τών Κυκλάδων, αί επιβιώσεις τού θεσσαλικοΰ πολιτισμού, καί ή εισαγωγή στοιχείων έκ τής Β. Αφρικής διά τής Κρήτης τόσον είς τήν αρχιτεκτονικήν, τήν πλαστικήν ή γλυπτικήν, μεταλλοτεχνίαν κσΐ τήν κεραμεικήν δσον καί είς τά ταφικά έτθιμα. Έμπόριον καί βιοτεχνία προσετέθησαν νΰν είς τήν κατ' άρχάς μονομερή γεωργικήν άπασχόλησιν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ή παρακολούθησις τής εισόδου τού πρώτου ίνδοευρωπαϊκοΰ φυλετικού στοιχείου είς τήν βόρειον καί είτα καί τήν λοιπήν Ελλάδα (πλήν τών νήσων καί τής Κρήτητ). 'Ο πολεμικός νομαδικός λαός, βιαίως εγκατασταθείς, φέρει τήν καταστροφήν είς τον πρωτοελλαδικόν πολιτισμόν καί εισάγει ως νέα στοιχεία, τόν πολεμικόν σφυροπέλεκυν καί τήν χαρακτηριστικήν σχοινοδιακό-

172 Βιβλιοκρισίαι 161 σμητον η γραπτήν τεκτονικήν κεραμεικήν, ίσως δέ και τον ίππον. Εις τήν περιγραφήν τής έξελίξεως τής πρώτης χαλκής εποχής τής Κρήτης 6 S. με δισταγμόν αναφέρει τήν συνύπαρξιν τής ύπονεολιθικής φάσεως είς τήν κεντρικήν Κρήτην με τήν πρωτομινωικήν I τής ανατολικής. Όμιλεΐ περί των τοπικών παραλλαγών, αί δποΐαι δημιουργούν πολλούς ρυθμούς (τήν μέ στιλβωτήν διακόσμησιν, τον ρυθμόν Πύργου, τήν τέφραν χαρακτήν τύπου Πηλού, τήν γραπτήν τού 'Αγ. Όνουφρίου), μεταβατικούς προς τούς ανακτορικούς μινωικούς, κσι άποδεικνύουν διασταύρωσιν επιδράσεων. Τό ιθαγενές στοιχεΐον δίδει πάντως τον κύριον τόνον. Τήν δευτέραν φάσιν χαρακτηρίζει ως συμπηγνύουσαν τα διάφορα στοιχεία : κυριαρχούν ή έξέλιξις τού γραπτού και τά κηλιδωτά στίλβοντα αγγεία (ρυθμός Βασιλικής), μέ ήδη ιδιότυπα τολμηρά σχήματα Πιστεύει δτι ή σπείρα παραμένει είσέτι άγνωστος (πρβλ. δμως τήν λιθίνην πυξίδα τής Μαρωνιάς), καί ότι ή κεραμεική δέν φθάνει είς πλήρη άπόδοσιν λόγω τής τροπής προς τήν τεχνικήν τών λίθινων (υπερβολικόν συμπέρασμα, αν κρίνη τις από τό έ- ξαίρετον τής προμνημονευθείσης κεραμεικής). Ό S. άφ ετέρου έξαίρει ώς άπαράμιλλον τήν τεχνικήν τών λίθινων αγγείων καί έφιστά τήν προσοχήν είς τήν ιδιοτυπίαν τής αρχιτεκτονικής καί πηλοπλαστικής. Τήν γένεσιν τού θόλου είς τήν ταφικήν αρχιτεκτονικήν ανάγει είς επίδρασιν τής Β. Αφρικής- όμιλεΐ επίσης περί τών παραλλήλων επιδράσεων τής Αίγύπτου, Μεσοποταμίας καί τών Κυκλάδων. Τήν έμψύχωσιν τής διακοσμητικής μέ σπείρας καί καμπύλος κατά τήν τρίτην φάσιν αποδίδει εις τήν έπίδρασιν τών Κυκλάδων" ή έξαρσίς της γίνεται μέ τήν «ανοικτήν επί σκοτεινού» τεχνικήν. Αί τάσεις συστροφών καί περιστροφών, ώς καί ό μαίανδρος, τά όποια επικρατούν ήδη εις τήν σφραγιστικήν, αποδίδονται είς επιδράσεις κατερχομένας έκ τών Βαλκανίων. Αί έξωθεν δμως επιδράσεις βοηθούν εις τήν άνάπτυξιν ενός λίαν κεκινημένου παραστατικού καί διακοσμητικοΰ κόσμου, ιδιαιτέρως έπιδίδοντος εις τήν σφραγιστικήν καί τήν πολύχρωμον πλέον κεραμεικήν. Ή κρητική δημιουργία αποκτά ούτω αυτοτέλειαν, ήτις λαμπρώς έκδηλοϋται εις τάς άκολουθούσας ανακτορικός φάσεις. Ό S. θά έδει νά αντιμετώπιση, ή τουλάχιστον νά μνημονεύση, τάς απόψεις τού Doro L,evi, αϊτινες εβασίσθησαν επί θαυμάσιων στρωματογραφιών δεδομένων έν Φαιστφ, καί αϊτινες ένεφανίσθησαν εις προκαταρκτικός δημοσιεύσεις είς ToBollettino d Arte τών τελευταίων ετών. Κατά τάς απόψεις ταύτας ή Πρωτομινωική εποχή μέ τάς τρεις φάσεις της δέν ύπήρξεν- αί φάσεις είναι απλώς ποικιλίαι τοπικών ρυθμών εντός τής πρώτης ανακτορικής περιόδου, διαδεχομένης άπ ευθείας τήν νεολιθικήν εποχήν. ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ I. II

173 i6a Βιβλιοκρισίαι 'Ο συγγραφεύς συνδέει μέ την έξάπλωσιν τυϋ μεγαλιθικού πολιτισμού από την Β. 'Αφρικήν εις τάς νήσους τής Δυτ. Μεσογείου, την 'Ισπανίαν, Βρετάννην και Βρεταν. Νήσους την έμφάνισιν ωρισμένων θολωτών ή μεγαλιθικών κατασκευών έπί τής Κρήτης, Παλαιστίνης, Τίρυνθος κλπ. 'Η χρησιμοποίησις τούτων διά τάς ταφάς και διά την λατρείαν άποδεικνύει οτι τοιαϋται μορφαί δεν ήσαν απαραίτητοι εις την οικιστικήν αρχιτεκτονικήν εις χώρας ένθα τό ξύλον ήτο άφθονον. Συγκεφαλαιώνουν τά συμπεράσματα του διά τήν πρώιμον χαλκήν εποχήν παρατηρεί δτι, παρά τάς τοπικάς ιδιότυπους εξελίξεις, ειχεν άποτελεσθή εις κοινός αιγαιοανατολι(α)κός πολιτισμός (περιλαμβάνουν και τήν Κιλικίαν), βασιζόμενος εις τήν εθνικήν κοινότητα καί τήν διά τής ανατολικής Μεσογείου επικοινωνίαν. Ισχυρός ως ήτο δεν διεσπάσθη διά τών έκ βορρά μετακινήσεων καί διά τών ατομικών εξελίξεων. Ή διάσπσσις έγένειο μόνον μέ τήν κάθοδον ισχυρών ίνδοευρωπαϊκών στοιχείων περί τό 2000 π. X., τά όποια διά πρώτην φοράν δημιουργούν ελληνικόν πολιτισμόν. Μόνον ή Κρήτη διέφυγεν τήν κατάχωσιν καί έξηκολούθησε τον ίδιον αυτής καταπληκτικόν δρόμον. Εις τό τελευταΐον (τέταρτον μέρος) τού βιβλίου του ό S. εξετάζει τον κόσμον ζωής τού παλαιοαιγαιακοϋ κύκλου ως βάσιν άναπτύξεως τού κατόπιν ελληνικού πολιτισμού καί ώς ένα τών κυρίων δύο συνθετικών παραγόντων του (τού άλλου δντος ίνδοευρωπαϊκού). Ό αρχικός κύριος φορεύς ήτο ό μεσογειακός άνθρωπολογικός τύπος, όστις διεμορφώθη περαιτέρω μέ διασταυρώσεις. Παραγωγική βάσις ζωής μέ βάσιν τήν καλλιέργειαν τής γής, άγουσα εις μητραρχικόν κοινωνικόν σύστημα, καί κοινότης ίδιοτύπου γλώσσυς χαρακτηρίζουν τον κύκλον. Ό συγγραφεύς αναλύει τήν θρησκείαν ως προελθούσαν έξ αυτής τής βάσεως τής ζωής, τής γονιμότητας τής γής καί τής έξάρσεως τού θήλεος. Ή έν τή γή ώρίμανσις τών καρπών φέρει τήν χθονίαν λατρείαν, έπι.ταθεΐσαν διά τής τότε έν εξελίξει εΰρισκομένης γεωλογικής κρίσεως τής αίγαιακής περιοχής. Διά τού διαχωρισμού καί διανομής τών λειτουργιών τής θεότητος προέρχεται βαθμηδόν μία πολυθεΐα ή πολυμορφία μιας θεάς, άναγνωριζομένης ευκόλως εις τον παραστατικόν κύκλον τάς επιβιώσεις καί τό μέγα πλήθος τών ονομάτων τής θεότητος. Ό νεαρός, θεός τής βλασιήσεως, καί ή νεαρά κόρη, θεά τής βλαστήσεως, λατρεύονται μέ τό 'ιερόν δράμα τής διαδοχής τών εποχών. Τό τελετουργικόν καί λειτουργικόν τής θρησκείας εξελίσσεται από τάς αντιλήψεις ταύτας, ως έκ τούτων ορίζεται καί ή μορφή καί ή θέσις τών ιερών καί τών συμβόλων. Καίτοι έκφεύγει τού θέματος τού βιβλίου του ή διαπραγμάτευσή

174 Βιβλιοκρισίαν 163 tcov επιβιώσεων των λοιπών μή θρησκευτικών στοιχείων, ό συγγραφεύς αναφέρει τιv<i τών κυριωτέρων στοιχείων (τον ουρμπανισμόν καί τό οίκιστικόν πνεΰμα, την κλίσιν προς την πλαστικήν καί την ρωπογραφίαν, την χαράν τοϋ χρώματος, την αγάπην τής κηπευτικής, την κλίσιν εις την μουσικήν, την έξαρσιν τής γυναικός κλπ). Δέον δμως νά παρατηρηθή ενταύθα δτι ούτε ή κλίσις προς τό πλαστικόν ύπήρξεν ισχυρά εις τον αΐγαιακόν κύκλον ούτε ή κλίσις προς τό γραφικόν εις τόν ελληνικόν κα'ι την αντιδιαστολήν ταύτην δέν τονίζει, ως θά έπρεπεν, δ S. Τό βιβλίον κλείει μέ τήν διαπραγμάτευσιν τού αίγαιακοΰ γλωσσικού στοιχείου ώς βάσεως τού ελληνικού. Περιγράφει τήν μορφήν και διασποράν τού υλικού τών τοπωνυμίων, παρέχων και πέντε διαγραμματικούς χάρτας και εκθέτει τάς απόψεις τών Kretschmer καί Brandenstein. Ή κάλυψις τής περιοχής τού ανατολικού - αϊγαιακού πολιτισμού μέ τά προελληνικά τοπωνύμια θεωρείται αποδεικτική. Ή έξάπλωσίς των θά έγένετο δχι μόνον κατά τήν νεολιθικήν ή χαλκολιθικήν περίοδον, αλλά καί κατά τήν πρωτοχαλκήν, κατά τόν S-,καί προωθήθη μέχρι τής σεσκλοειδούς εξωτερικής ζώνης. Ή κατάχωσίς των από τά εκ βορρά κατελθόντα ίνδοευρωπαϊκά στοιχεία δέν ήτο πλήρης, ή γλώσσα δμως μετεβλήθη καί παρέμειναν μόνον λέξεις τινες πολιτισμού, καί εις ώρισμένας περιοχάς ανάμικτα γλωσσικά ιδιώματα (ιδίως εις τήν Μ. *Ασίαν καί εις τήν Κρήτην, δπου διεμορφώθη ή έτεοκρητική γλώσσα). Επωφελείται ό συγγραφεύς ΐνα όμιλήση περί τών κρητικών γραφών καί τής τελευταίως γενομένης άποκρυπτογραφήσεως τού συστήματος Β, καίτοι ταύτα υπερβαίνουν τό χρονικόν πλαίσιον τού βιβλίου του. Τόν ενδιαφέρει σχετικώς τό προερχόμενον εξ αίγαιακής έπιδράσεως υλικόν. Συμπεράσματα περί τής γλώσσης είναι δυνατόν νά εξαχθούν από τήν Έτρουσκικήν, Λυκιακήν, Λυδικήν γλώσσαν, άπο. δεικνύοντα διάφορον διάρθρωσιν εκείνης τής ελληνικής, ήτις στηρίζεται πολύ εις τό κλιτικόν. Ό συγγραφεύς υποστηρίζει τήν δυνατότητα συνυπάρξεως καί άλλων γλωσσών, άνηκουσών εις τήν αυτήν γλωσσικήν οικογένειαν, καί άλλων χαλαρώτερον συνδεομένων (τής λελεγιακής, ίσως συγγενούς τής χαττιτικής, τών γλωσσών τών φύλων τής ταινιωτής κεραμεικής, τών πρωτολιβυκών καί τών πρωτοϊνδοευρωπαϊκών). Εξετάζεται τέλος τό πρόβλημα τού βαθμού συγγένειας τής αίγαιακής γλώσσης μέ τάς άλλος γλώσσας τού περιβάλλοντος κύκλου καί αναγνωρίζεται ή παμπαλαία βασική συγγένεια μέ τάς γλώσσας τής Ευρώπης, τής Ανατολής, τού Καυκάσου. Αί ίνδοευρωπαϊκαΐ καί σημιτικοί δηλ. γλώσσαι είναι δυνατόν νά προήλθον δι έξελίξεως εκ κοινής παλαιοτάτης γλώσσης τού προσκολλητικοΰ (agglutinierende) τύπου έξ ής προέκυψαν καί αί αίγαιακαί.

175 161 Βιβλιοκρισίβι To βιβλίον τοϋ S. έκπληροΐ άριστα τον σκοπόν του, νά δώση έπόπτείαν τοΰ συνόλου τής έξελίξεως κα'ι κινήσεως τών εκπολιτιστικών ρευμάτων τής ανατολικής - αίγαιακής κοινότητος, νά διατύπωσή τά πρώτα γενικά συμπεράσματα και νά έκφέρη τάς κυριωτέρας εργαζόμενός υποθέσεις, αΐτινες μέ τήν πρόοδον τών γνώσεών μας, ώς λίαν πιθαναί, είναι δυνατόν νά άποδειχθοΰν ότι αποδίδουν τήν ιστορικήν πραγματικότητα. Ή συστηματικότης καί ή σαφήνεια είναι κυριαι άρεται τοΰ έργου, τό όποιον είναι καλώς άρχιτεκτονημένον, αν εξαίρεση τις ότι ή νεολιθική κα'ι πρωτοχαλκή Κρήτη ετέθησαν εις μάλλον δευτερεΰουσαν μοίραν, ενώ έξ αυτών έξεπήγασεν ό μέγας μινωικός πολιτισμός. Εις πλεΐστα όσα σημεία αί γνώμαι τοϋ S. συμπίπτουν μέ τάς γνώμας άλλων προϊστοριολόγων, καί μάλιστα τοΰ έξαιρέτου Milojcic. co τελευταίος όμως φαίνεται διαφωνών ώς προς τό κι'ριον σημεϊον τής θέσεως τοϋ συγγραφέως, τήν ϊσχυροτάτην συμβολήν τής έξ ανατολής διεισδύσεως εις τήν διαμόρφωσιν τών νεολιθικών πολιτισμών τής Βαλκανικής, τήν έκτεταμένην ακτινοβολίαν τών έκεΐθεν ρευμάτων καί τήν δραστικότητά των επί τής έξελίξεως τών μεγάλων πολιτισμών τής κεντρικής καί ανατολικής Ευρώπης, μάλιστα τοΰ πολιτισμού τής ταινιωτής κεραμεικής. Περί τοΰ άσθενοΰς σημείου τών αποδείξεων τοΰ συγγραφέως Ιγένετο ανωτέρω λόγος. Ένταΰθα θά έδει νά προσθέσω ώρισμένας παρατηρήσεις επί τών συσχετίσεων τών διαφόρων περιόδων κατά περιοχάς ή μάλλον νά διατυπώσω απορίας τινάς, εις τάς οποίας θά ήδόνατο νά δώση άπάντησιν ό άναμφιβόλως πολύ είδικώτερος έμοΰ είς τήν συγκριτικήν μελέτην τών περιοχών τοΰ αίγαιακοΰ κύκλου S. Υπάρχουν σημαντικοί ενδείξεις ότι ή φάσις Σύρου τών Κυκλάδων αντιστοιχεί μέ τήν ΠΜΙΙ περίοδον τής Κρήτης" αγγεία λίθινα μέ πλέγματα σπειρών, χρυσαΐ ταινίαι μέ ζώα, κ. ά. άπαντοΰν είς άμφοτέρας τάς περιοχάς κατά τήν περίοδον ταύτην. Ή «Κυκλαδική διατάραξις» θά εδει λοιπόν νά χρονολογηθή τουλάχιστον εις τήν αρχήν τής φάσεως ταύτης καί επομένως νά καταβιβασθή έτι μάλλον ή άρχή τοΰ χαλκοΰ ελλαδικοΰ (ΙΙρωτοελλαδικοΰ) πολιτισμού. Τοΰτο είναι σύμφωνον μέ τήν άνεύρεσιν ΠΕ αγγείων τύπου σαλτσιέρας είς τά σύνολα κτερισμάτων τινών τών κυκλαδικών τάφων φάσεως Σύρου. Η κυκλαδική φάσις Πηλοΰ συμπίπτει ώς άπεδείχθη μέ τήν ΠΜΙ, άφοΰ μετά αγγείων τοΰ ρυθμοΰ Πύργου εΰρέθησαν αγγεία τής φάσεως ταύτης- επίσης μέρος τής περιόδου συμπίπτει, φαίνεται, μέ τήν φάσιν Γ τοΰ νεωτέρου νεολιθικοΰ πολιτισμοΰ τής ηπειρωτικής Ευρώπης, ώς άπέδειξεν ή κοινή μεταλλόμορφος κεραμεική, ώς καί ή μετά στιλβωτών διακοσμήσεων. Άν ή φάσις αΰτη διαδέχεται πράγματι τήν τοΰ Διμινίου, ή

176 Βιβλιοκρισία! 166 τελευταία θά ήτο δυνατόν νά θεωρηθή ώς καλύπτουσα την αρχήν τής ΠΜΙ περιόδου, άφοΰ τα σχήματα τοΰ έπι ποδός ανοικτού αγγείου και τού σφαιρικού μετά κωλουροκωνικού λαιμού είναι κοινά. 'Η σχέσις, τής δευτέρας βαθμίδος τού κυκλαδικού πολιτισμού μέ την βοσνιακήν περιοχήν (Butmir) θά εδει νά εξετασθή μέ το νέον πρίσμα μιας ίκανώς χαμηλοτέρας χρονολογίας. Γενικώς θά εδει νά έξαρθή το γεγονός δτι ό χολκούς πολιτισμός προηγείται κατά μίαν φάσιν εις την Κρήτην καί τάς Κυκλάδας καί δτι πιθανώς έκ τών περιοχών τούτων ποοήλθεν ή μεταλλοτεχνική εμφάνισις τής κεραμεικής τής νεολιθικής φάσεως Γ καί τής άκολουθούσης πρωτοελλαδικής. Τό δεύτερον σημεΐον επί τού οποίου είναι αναγκαία μία εξήγησες είναι τό ακόλουθον : όμολογεΐται δτι οϊ φορείς τού πρώτου χαλκού πολιτισμού διέδοσαν τά προελληνικά τοπωνύμια εις περιοχάς εις τάς ο ποίας ό χαλκολιθικός πολιτισμός τής Ασίας δεν εΐχεν επεκταθή, ώς εις την Μ. Ασίαν' είναι Ιξ άλλου γνωστόν δτι μέ την ακτινοβολίαν τού κρητικού πολιτισμού εΰρον καταπληκτικήν διάδοσιν δχι μόνον τά τοπωνύμια, αλλά καί πλήθος λέξεων πολιτισμού. Αί άποικίσεις, τό εμπόριον, αί αναζητήσεις πρώτων υλών έφερον τά τοπωνύμια ταύτα εις λίαν έκτεταμένην ζώνην. Τά συγγενή φύλα εξ άλλου τού κυκλαδικού - άνατολι(α)κοΰ πολιτισμού διέδοσαν ταύτα εις άλλην παράλληλον, πολλάκις δμως συμπίπτουσαν ζώνην. Δεκτών γινομένων τών δεσμών συγγένειας τά όποια ήνωνον τά φύλα ταύτα τού μεσογειακού κύκλου μέ τά παλαιά φύλα τής Μεσοποταμίας, δεν είναι δύσκολον νά έρμηνευθή αντίστοιχος επέκτασις εις τήν περιοχήν τής πρόσω Ασίας. Ποια υπάρχει τότε άπόδειξις δτι ή κυρία διάδοσις τών τοπωνυμίων ανάγεται εις τήν νεολιθικήν εποχήν καί δτι φορείς της ήσαν τά διάφορα, άλλ ετερογενή νεολιθικά φύλα ; Τούτο είναι πολύ όλιγώτερον πιθανόν αν λάβη τις ύπ δψιν τήν σχετικώς άραιάν διασποράν τών τοπωνυμίων τούτων εις τήν περιοχήν τών κεντρικών καί βορείων νεολιθικών πολιτισμών τής Βαλκανικής. Οί χάρται δεν είναι δυνατόν νά είναι αποδεικτικοί, διότι άναλόγους χάρτας διασποράς χρησιμοποιούντες άλλοι έφθασαν εις δλως διάφορα συμπεράσματα. Ας λάβωμεν δέ ύπ δψιν δτι ούδέν απολύτως γνωρίζομε^ περί τών γλωσσών τών διαφόρων νεολιθικών λαών τής Βαλκανικής, ϊνα στηρίξωμεν συμπεράσματα. Συγγένειαι στοιχείων πολιτισμού δεν άποδεικνύουν καί έθνικάς ή γλωσσικάς συγγένειας. Θά ήτο δέ άτοπον νά προσπαθήσωμεν νά άποδείξωμεν τό άγνωστον διά τού αγνώστου. Ιούνιος 1956 Ν. ΠΛΑΤΩΝ Τυπογραφικό εργαστήριο Ά. Γ. Καλοκαιρινού, Ηράκλειον Κρήτης Άρ

177