ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΤΥΡΟΒΟΥΖΗΣ ΧΗΜΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΤΥΡΟΒΟΥΖΗΣ ΧΗΜΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ ΠΟΥ ΔΙΕΠΟΥΝ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ LISTERIA MONOCYTOGENES ΣΕ ΧΑΜΗΛΕΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΕΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΤΥΡΟΒΟΥΖΗΣ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ ΠΟΥ ΔΙΕΠΟΥΝ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ LISTERIA MONOCYTOGENES ΣΕ ΧΑΜΗΛΕΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΕΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Χημικών Μηχανικών, Τομέας Τεχνολογιών Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 11 Ιουνίου 2014 Εξεταστική Επιτροπή Γεώργιος Σακελλαρόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής, Επιβλέπων Μαρία Λιακοπούλου-Κυριακίδου, Καθηγήτρια, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Νικόλαος Στοφόρος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής του Ανθρώπου, Γ.Π.Α., Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Πέτρος Ταούκης, Καθηγητής, Σχολή Χημικών Μηχανικών, Ε.Μ.Π., Μέλος Κωνσταντίνος Αδαμόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Μέλος Κωνσταντίνος Κουτσουμανής, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Γεωπονίας, Α.Π.Θ., Μέλος Απόστολος Αγγελίδης, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Κτηνιατρικής, Α.Π.Θ., Μέλος

4 Νικόλαος Α. Τυροβούζης Α.Π.Θ. Μελέτη παραμέτρων που διέπουν την ανάπτυξη του μικροοργανισμού Listeria monocytogenes σε χαμηλές θερμοκρασίες ISBN «Η έγκριση της παρούσας Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Χημικών Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει την αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως» (Νόμος 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2).

5 Αφιερώνεται στους γονείς μου

6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μελέτη αποτελεί τη σύνοψη των αποτελεσμάτων της πειραματικής και βιβλιογραφικής έρευνας που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της εκπόνησης διδακτορικής διατριβής στο Εργαστήριο Τεχνολογίας Βιομηχανιών Τροφίμων και Αγροτικών Βιομηχανιών του Τμήματος Χημικών Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στόχος της έρευνας ήταν η μελέτη παραμέτρων που διέπουν την ανάπτυξη του μικροοργανισμού Listeria monocytogenes σε χαμηλές θερμοκρασίες. Τα τελευταία χρόνια, τροφιμογενή νοσήματα, όπως η λιστερίωση, που προκαλείται από τη L. monocytogenes, χαρακτηρίζονται ως αναδυόμενα από το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων, κυρίως λόγω της αναγνώρισης του ρόλου διάφορων τροφίμων στη μετάδοσή τους και ειδικότερα ορισμένων έτοιμων προς κατανάλωση προϊόντων. Για την έρευνα, πραγματοποιήθηκε εκτεταμένη ανασκόπηση και κατεγράφησαν οι μαθηματικές εξισώσεις που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή της ανάπτυξης των μικροοργανισμών και των σπουδαιότερων παραγόντων που την επηρεάζουν. Στο σημείο αυτό, οφείλω να ευχαριστήσω την τριμελή συμβουλευτική επιτροπή για τη συμβολή της στην ολοκλήρωση της διατριβής και συγκεκριμένα τους κ.κ. Νικόλαο Γ. Στοφόρο, Αναπληρωτή Καθηγητή Γ.Π.Α., για την ανάθεση της παρούσας διατριβής και τον χρόνο που αφιέρωσε για την επίβλεψή της, Γεώργιο Σακελλαρόπουλο, Ομότιμο Καθηγητή, που δέχθηκε να αναλάβει χρέη επιβλέποντα και την κα. Μαρία Λιακοπούλου-Κυριακίδου, Καθηγήτρια και Πρόεδρο του Τμήματος Χημικών Μηχανικών, που εκπροσώπησε την επιτροπή στις προβλεπόμενες διαδικασίες του Τμήματος. Παράλληλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Απόστολο Αγγελίδη, Επίκουρο Καθηγητή Τμήματος Κτηνιατρικής, που μου δίδαξε μικροβιολογία τροφίμων και ήταν παρόν σε κάθε στάδιο εκπόνησης αυτής της διατριβής, συμβάλλοντας στην πραγματοποίησή της και τον κ. Κωνσταντίνο Αδαμόπουλο, Αναπληρωτή Καθηγητή, για την αρωγή του κατά την παραμονή μου στο Εργαστήριο

8 ii Πρόλογος Τεχνολογίας Βιομηχανιών Τροφίμων και Αγροτικών Βιομηχανιών έως την περαίωση της πειραματικής έρευνας. Ευχαριστώ ακόμη τον κ. Κωνσταντίνο Κουτσουμανή, Αναπληρωτή Καθηγητή Τμήματος Γεωπονίας, για την ευγενική παροχή των βακτηριακών στελεχών που μελετήθηκαν και τον κ. Πέτρο Ταούκη, Καθηγητή Ε.Μ.Π., για τη συμμετοχή του στην εξεταστική επιτροπή. Επίσης, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω την καλή φίλη Δήμητρα Δώδου, Επίκουρη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Delft, για τη βοήθεια που μου προσέφερε στην αναζήτηση βιβλιογραφικών πηγών, την διπλωματούχο Χημικό Μηχανικό Αικατερίνη Σοφουλάκη, με την οποία πραγματοποιήσαμε από κοινού το πείραμα της εξέτασης της επίδρασης της ουσίας καρνιτίνη σε συγκεντρώσεις 2 μm-1 mm στην ανάπτυξη του μικροοργανισμού, το διοικητικό και τεχνικό προσωπικό του Τμήματος Χημικών Μηχανικών και όλους όσους συνέβαλλαν εμμέσως στην ερευνητική μου εργασία. Σας ευχαριστώ όλους για την στήριξή σας. Το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών, του οποίου υπήρξα μεταπτυχιακός υπότροφος, ευχαριστώ για την υλική συνεισφορά του κατά τη διάρκεια πραγματοποίησης της διατριβής. Κρατώ για το τέλος το πιο μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου, χάρις στην οποία η παρούσα διατριβή είναι πραγματικότητα. Νικόλαος Α. Τυροβούζης Θεσσαλονίκη, Μάιος 2014

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα μελέτη επικεντρώθηκε στην εξέταση παραγόντων που επιδρούν στην ανάπτυξη της Listeria monocytogenes σε χαμηλές θερμοκρασίες με ιδιαίτερη έμφαση στη συμβολή συγκεκριμένων ουσιών του περιβάλλοντος στην ενίσχυση της ικανότητας του μικροοργανισμού να αυξάνεται ακόμη και υπό ψύξη. Αρχικά, έγινε εκτενής αναφορά στις μαθηματικές εξισώσεις, που έχουν διατυπωθεί στη βιβλιογραφία για να εκφράσουν την ανάπτυξη των μικροοργανισμών, εστιάζοντας στην προσαρμογή σιγμοειδών καμπυλών, καθώς και των εξισώσεων που εκφράζουν την επίδραση της θερμοκρασίας, στην ανάπτυξη των μικροοργανισμών και στις τιμών των κινητικών παραμέτρων, υπό σταθερές συνθήκες. Έντεκα διαφορετικά στελέχη L. monocytogenes, εξετάστηκαν ως προς τη συμπεριφορά τους κατά την καλλιέργειά τους στο χημικώς καθορισμένο υπόστρωμα Modified Welshimer s Broth, που προτιμήθηκε για λόγους επαναληψιμότητας και ακρίβειας στη χημική σύνθεσή του. Η εξέταση των παραγόντων που επιδρούν στην ανάπτυξη του μικροοργανισμού εξειδικεύτηκε με την παρακολούθηση της συμπεριφοράς του στελέχους Scott A που χρησιμοποιείται ευρέως για επιστημονικές και ερευνητικές μελέτες. Ως μέθοδος μέτρησης της μικροβιακής αύξησης χρησιμοποιήθηκε αυτή της κλασικής μεθόδου απαρίθμησης αποικιών σε τρυβλία, που αποτελεί μέθοδο αναφοράς, ενώ αξιολογήθηκε και επιλέχθηκε η πλέον κατάλληλη εξίσωση της προρρητικής μικροβιολογίας, που εφαρμόστηκε με μη γραμμική παλινδρόμηση, για να περιγράψει τα πειραματικά δεδομένα και να υπολογιστούν οι κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes. Κατά την ανάπτυξη της L. monocytogenes στο χημικώς καθορισμένο υπόστρωμα σε χαμηλές θερμοκρασίες, καταγράφηκε μια νέα παρατήρηση σχετικά με την καμπύλη ανάπτυξης του βακτηρίου. Ειδικότερα, η άμεση παρακολούθηση της ανάπτυξης της L. monocytogenes με επιφανειακή εξάπλωση δειγμάτων από καλλιέργειες σε επιλεγμένα χρονικά διαστήματα σε πλούσιο, μη εκλεκτικό, στερεό μέσο αποκάλυψε ότι το παθογόνο ακολουθεί ένα διφασικό μοτίβο ανάπτυξης σε χαμηλές θερμοκρασίες. Η παρατηρούμενη καμπύλη ανάπτυξης εμφάνισε πέντε

10 iv Περίληψη διακριτά τμήματα. Για παράδειγμα, στους 7 C, η ανάπτυξη του μικροοργανισμού πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις. Μετά από μια λανθάνουσα περίοδο, ακολούθησε εκθετική ανάπτυξη του μικροοργανισμού με αύξηση του πληθυσμού κατά 2-3 λογαριθμικούς κύκλους. Στη συνέχεια, τα κύτταρα του μικροοργανισμού εισήλθαν φαινομενικά σε μια νέα λανθάνουσα φάση και ο πληθυσμός της L. monocytogenes παρέμεινε σταθερός. Ακολούθησε μια δεύτερη φάση εκθετικής ανάπτυξης, έως ότου ο πληθυσμός, μετά από αύξηση περίπου 3 λογαρίθμων, καταλήξει στην τελική, μέγιστη τιμή του και εισέλθει στη φάση στασιμότητας. Αρχικά, διερευνήθηκαν πιθανοί παράγοντες που επηρεάζουν το φαινόμενο της διφασικής ανάπτυξης της L. monocytogenes στο υπόστρωμα σε χαμηλές θερμοκρασίες και προσδιορίστηκαν οι κινητικές παράμετροι της ανάπτυξης του παθογόνου ως συνάρτηση των συγκεκριμένων παραγόντων. Εξετάστηκε η επίδραση της θερμοκρασίας επώασης (4 C, 7 C, 10 C, 14 C και 18 C), του μεγέθους του ενοφθαλμίσματος (10 2, 10 3, 10 4, 10 5, 10 6 και 10 7 CFU/mL), της σύνθεσης του καλλιεργητικού μέσου (μέσω μεταβολής της σύνθεσης του, δεκαπλασιάζοντας τη συγκέντρωση επιλεγμένων ομάδων συστατικών του) και του βακτηριακού στελέχους (έντεκα διαφορετικά στελέχη L. monocytogenes, τα οποία ποίκιλλαν ως προς τη γενετική καταγωγή ή και τον ορότυπο, αλλά και την πηγή προέλευσης). Η ανάπτυξη του στελέχους L. monocytogenes Scott Α στο υπόστρωμα στους 7 C, 10 C και 14 C ήταν διφασική και ανεξάρτητη του ρυθμού ανάπτυξης, στους 18 C η ανάπτυξη ήταν μονοφασική (μιας φάσης, τυπική σιγμοειδής καμπύλη ανάπτυξης), ενώ στους 4 C δεν παρατηρήθηκε ανάπτυξη. Οι τροποποιήσεις στη σύνθεση του υποστρώματος που δοκιμάστηκαν δεν επηρέασαν τη διφασική φύση της ανάπτυξης του στελέχους L. monocytogenes Scott A στους 7 C. Επίσης, δεν παρατηρήθηκε εξάρτηση της μορφής της καμπύλης ανάπτυξης ανάλογα με τον ορότυπο ή τη γενετική καταγωγή των στελεχών. Από την άλλη μεριά, το επίπεδο του ενοφθαλμίσματος φάνηκε να επηρεάζει τη μορφή της καμπύλης ανάπτυξης. Η ανάπτυξη στις δοκιμές ακολουθούσε σιγμοειδή, μονοφασικού τύπου, καμπύλη, καθώς αυξάνονταν η τιμή του ενοφθαλμίσματος. Ένα μαθηματικό μοντέλο, που στηρίχθηκε στη θεώρηση της ανάπτυξης του πληθυσμού του βακτηρίου σε δύο στάδια και περιέγραψε τις δύο διαδοχικές σιγμοειδείς καμπύλες, χρησιμοποιήθηκε για την έκφραση της διφασικής ανάπτυξης και την εκτίμηση των κινητικών παραμέτρων ανάπτυξης της L. monocytogenes. Επιπλέον, προτάθηκε και διατυπώθηκε μια εναλλακτική εξίσωση, που βασίστηκε στην υπόθεση της ύπαρξης δύο υποπληθυσμών, που διέπονται από διαφορετική κινητική ανάπτυξης, ενδεχομένως ως αποτέλεσμα της καταπόνησης που δέχονται τα κύτταρα της L. monocytogenes, εξαιτίας της καλλιέργειάς τους σε «περιοριστικές» συνθήκες ανάπτυξης («φτωχό» σε θρεπτικά

11 Περίληψη v συστατικά υπόστρωμα ανάπτυξης, χαμηλή θερμοκρασία και χαμηλό μέγεθος ενοφθαλμίσματος). Στη συνέχεια, μελετήθηκε η επίδραση της συγκέντρωσης των κρυοπροστατευτικών ουσιών στο υπόστρωμα στην ανάπτυξη της L. monocytogenes σε θερμοκρασίες ψύξης. Ειδικότερα, μελετήθηκε η επίδραση της περιεκτικότητας του υποστρώματος στα κρυοπροστατευτικά βεταΐνη και καρνιτίνη (2 nm-1 mm και 1 nm-100 mm, αντίστοιχα) σε συνάρτηση με τη θερμοκρασία ανάπτυξης (4 C-10 C) στα χαρακτηριστικά ανάπτυξης του μικροοργανισμού. Οι κρυοπροστατευτικές ουσίες βοήθησαν την ανάπτυξη του μικροοργανισμού, με εντονότερη δράση στις χαμηλότερες θερμοκρασίες. Συγκεκριμένα, στους 4 C δεν παρατηρήθηκε ανάπτυξη απουσία των κρυοπροστατευτικών ουσιών, σε αντίθεση με όταν αυτές ήταν παρούσες. Στους 7 C ο μικροοργανισμός αναπτύχθηκε ανεξάρτητα της προσθήκης ή μη κρυοπροστατευτικών, με τις ουσίες να βοηθούν την ανάπτυξη του μικροοργανισμού αυξάνοντας τον ρυθμό ανάπτυξης και μειώνοντας τη χρονική διάρκεια της λανθάνουσας φάσης. Στους 10 C δεν παρατηρήθηκε σημαντική επίδραση των κρυοπροστατευτικών ουσιών, ενώ σε καλλιέργειες που δεν είχαν προστεθεί κρυοπροστατευτικά σημειώθηκε μεγαλύτερη τελική μικροβιακή συγκέντρωση. Η ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 7 C πραγματοποιήθηκε ως επί τω πλείστον σε δύο φάσεις, στους 10 C ήταν διφασική, ενώ στους 4 C η ανάπτυξη περιγράφτηκε με μια τυπική σιγμοειδή καμπύλη. Αύξηση της θερμοκρασίας ανάπτυξης οδήγησε σε ταχύτερους ρυθμούς ανάπτυξης, επίδραση που ήταν εντονότερη σε καλλιέργειες που δεν περιείχαν κρυοπροστατευτικά. Τέλος, εξετάστηκε η ανάπτυξη της L. monocytogenes σε τρόφιμα και η επίδραση ορισμένων ουσιών που υπάρχουν άφθονα σε αυτά και των οποίων η παρουσία δεν έχει μέχρι σήμερα εκτιμηθεί. Για τον έλεγχο της συμπεριφοράς του βακτηρίου μελετήθηκε (i) η ανάπτυξή του σε χημικώς καθορισμένο υπόστρωμα παρουσία καρνοσίνης, που βρίσκεται σε μεγάλες ποσότητες στο κρέας, σε χαμηλές θερμοκρασίες, (ii) η εφαρμογή μαθηματικών μοντέλων για την περιγραφή της ανάπτυξής του σε ορό γάλακτος υπό ψύξη και (iii) η κινητική της θερμοκρασιακά εξαρτώμενης μείωσης των κυττάρων του σε ανακατεργασμένο τυρί. Συμπερασματικά, αναφέρεται ότι η προσθήκη της καρνοσίνης στο υπόστρωμα οδήγησε σε σημαντικές μεταβολές των κινητικών παραμέτρων ανάπτυξης, αλλά και σε αλλαγές στη μορφή της καμπύλης ανάπτυξης της L. monocytogenes, δεδομένου ότι απουσία της ουσίας η ανάπτυξη του μικροοργανισμού ήταν διφασική, ενώ η προσθήκη της στο υπόστρωμα είχε ως αποτέλεσμα τη λήψη τυπικής σιγμοειδούς βακτηριακής καμπύλης ανάπτυξης. Κατά την εξέταση της ανάπτυξης σε ορό γάλακτος υπό ψύξη παρατηρήθηκαν διαφορές στις τιμές των παραμέτρων ανάπτυξης του βακτηρίου ανάμεσα σε καλλιέργειες σε γάλα

12 vi Περίληψη διαφορετικής προέλευσης και ανάλογα με το μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε για τον προσδιορισμό τους. Για την έκφραση των κινητικών παραμέτρων μείωσης των κυττάρων της L. monocytogenes, καθώς και της θερμοκρασιακής τους εξάρτησης, σε ανακατεργασμένο τυρί, η προσέγγιση που προτάθηκε, με την έκφραση των δεδομένων μέσω των εξισώσεων Weibull και Arrhenius, έδωσε ικανοποιητικά αποτελέσματα, όσον αφορά στη συμφωνία μεταξύ της πειραματικής (μετρούμενης) και της προβλεπόμενης μείωσης των κυττάρων, σχετικά με την επίδραση του επιπέδου του ενοφθαλμίσματος, του χρόνου αποθήκευσης και της θερμοκρασίας, ενώ η διακύμανση μεταξύ των στελεχών L. monocytogenes ήταν πιο εμφανής στις χαμηλότερες θερμοκρασίες που ελέχθησαν, με το Scott Α να είναι το πιο ανθεκτικό ανάμεσα σε αυτά που εξετάστηκαν.

13 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI FACULTY OF ENGINEERING DEPARTMENT OF CHEMICAL ENGINEERING NIKOLAOS A. TYROVOUZIS CHEMICAL ENGINEER FACTORS AFFECTING THE GROWTH OF LISTERIA MONOCYTOGENES AT LOW TEMPERATURES Ph.D. THESIS

14

15 ABSTRACT This study investigated factors influencing the growth of Listeria monocytogenes at low temperatures, with particular emphasis on the contribution of specific compounds, which enhance the capacity of the microorganism to grow under refrigeration temperatures. Initially, an extensive presentation of the mathematical equations that have been developed to describe bacterial growth is given, focusing on the fitting of sigmoid curves as well as on equations created in order to express the effect of temperature on the growth of microorganisms and on the values of kinetic parameters under constant conditions. Eleven different strains of L. monocytogenes were selected, which varied in terms of genetic lineage or serotype, but also in terms of their isolation source, and their growth characteristics on a chemically defined broth medium were studied. The factors influencing the growth of L. monocytogenes under low temperatures were further investigated in strain Scott A, which is widely used in L. monocytogenes research. The use of a chemically defined medium (Modified Welshimer s Broth, MWB) was selected to ensure accuracy and repeatability in the growth medium s chemical composition, and, hence, allow for comparability of the results from different experiments. The direct colony count method was used to monitor bacterial growth. The Baranyi equation, the most suitable equation of predictive microbiology was evaluated and selected, implemented by nonlinear regression, in order to describe the experimental data and calculate the kinetic parameters of L. monocytogenes growth. During growth experiments of L. monocytogenes in MWB at low temperatures, a novel observation was recorded. Specifically, the direct monitoring of L. monocytogenes growth by surface-plating on Brain Heart Infusion agar plates revealed that the pathogen s growth at low temperatures is frequently bi-phasic, with growth curves displaying five (lag-log-lag-log-stationary), rather than three (lag-log-stationary) distinct segments. Potential influencing factors for L. monocytogenes bi-phasic growth in MWB at low temperatures were investigated and the kinetic parameters of the growth of

16 x Abstract the pathogen were determined as a function of these factors. The factors investigated were: the incubation temperature (4 C, 7 C, 10 C, 14 C and 18 C), the initial inoculum size (10 2, 10 3, 10 4, 10 5, 10 6 and 10 7 CFU/mL), the medium composition by ten-fold increasing the concentration of selected groups of medium constituents- and the bacterial strain (11 L. monocytogenes strains). The growth of L. monocytogenes Scott A in MWB at 7 C, 10 C and 14 C was biphasic and independent of growth rate; at 18 C growth followed the typical, single phase sigmoid growth curve, while at 4 C no growth was observed. The tested alterations in the composition of the growth medium did not affect the bi-phasic nature of L. monocytogenes Scott A growth at 7 C and no association could be established with specific strain serotypes or genetic lineages. However, the level of the initial inoculum appeared to influence the shape of the growth curve, and there was a trend towards typical sigmoid (monophasic) growth curves in trials with higher initial inocula. A mathematical model, based on a stepwise response and described through two sequential sigmoid curves, was used to describe bi-phasic growth and estimate the kinetic parameters of L. monocytogenes growth. An alternative hypothesis, based on the assumption of the existence of two subpopulations, possessing different growth kinetics, materialized under the stress imposed on L. monocytogenes cells due to the combined effect of three factors (defined medium, low temperature and low initial inoculum) was also proposed and formulated. The effect of the concentration of cryoprotectants in the growth medium on the growth characteristics of L. monocytogenes at refrigeration temperatures was studied in experiments with different concentrations of glycine betaine and carnitine (2 nm-1 mm and 1 nm-100 mm, respectively) and growth temperatures (4 C-10 C). The addition of cryoprotectants positively affected growth, with a more pronounced effect at lower temperatures. Growth at 4 C was only observed in trials with added cryoprotectants. At the 7 C-trials, addition of compatible solutes resulted in growth amelioration which was evidenced through an increase in the growth rates and/or a reduction in the duration of lag phases. At 10 C the addition of either compatible solute did not appear to confer any cryoprotective effect, while higher final cell densities were obtained in cultures in the absence of cryoprotectants. The growth of L. monocytogenes at 7 C was, in most trials, biphasic and at 10 C growth curves were all bi-phasic. At, 4 C all obtained growth curves were consistently of the typical single-phase sigmoid type. The increase in the growth temperature resulted in higher growth rates, and this effect was more pronounced in cultures not containing cryoprotectants. The growth of L. monocytogenes at 7 C in MWB with added carnosine, a dipeptide found in high concentrations in foods of animal origin, was also

17 Abstract xi investigated. The addition of carnosine in MWB resulted in a significant reduction in the duration of the lag phase as well as in reduction of final cell densities. Changes were also observed in the shape of the growth curves. Whereas in the absence of carnosine, the growth of L. monocytogenes was bi-phasic, the addition of carnosine (0.5 mg/l) resulted in typical, single-phase, sigmoid growth curves. Mathematical models were used to describe the growth of L. monocytogenes in milk whey at 7 C based on literature data. Differences in kinetic parameters were noted, depending on both the source of milk whey used in the experiments, as well as the model used to derive the kinetic parameters. In addition, data from a series of L. monocytogenes challenge tests conducted on a processed cheese product were used to describe the kinetics of L. monocytogenes cell reduction in processed cheese during storage at 4, 12 or 22 C. A Weibull-type model was initially employed to describe the reduction of L. monocytogenes viable cells as a function of storage time, while the Arrhenius relationship was used to express the effect of temperature on the rate of cell reduction. For each L. monocytogenes strain, cell reduction data at all temperatures and all inoculum levels were treated as a single data set for the simultaneous determination, through non-linear fitting, of the cell reduction kinetic parameters and their temperature dependence. Strain variability was noticeable at the lower temperatures tested, with Scott A being the most resistant among the L. monocytogenes strains examined.

18

19 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...i ΠΕΡΙΛΗΨΗ... iii ABSTRACT...ix ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... xiii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ...xix ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ... xxiii ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο Ο ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ LISTERIA MONOCYTOGENES Το βακτήριο L. monocytogenes Ιστορική αναδρομή Ταξινόμηση και γενικά χαρακτηριστικά Απομόνωση και ταυτοποίηση Πηγές του μικροοργανισμού Συνέπειες της ανάπτυξης της L. monocytogenes στα τρόφιμα Επιπολασμός στα τρόφιμα Νομοθεσία Λιστερίωση Παθογένεια Συμπτώματα Επιδημίες Συνθήκες ανάπτυξης Επίδραση της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη της L. monocytogenes Μηχανισμοί κρυοαντοχής Η κρυοπροστατευτική ουσία βεταίνη... 37

20 xiv Περιεχόμενα Η κρυοπροστατευτική ουσία καρνιτίνη Επίδραση διάφορων περιβαλλοντικών παραγόντων στην ανάπτυξη της L. monocytogenes ph Ενεργότητα νερού Τροποποιημένη ατμόσφαιρα Μικροβιακή χλωρίδα Συντηρητικά Επεξεργασία τροφίμων για πρόληψη από τον μικροοργανισμό Θερμική επεξεργασία Επεξεργασία με υψηλή υδροστατική πίεση Εναλλακτικές τεχνολογίες επεξεργασίας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΙΚΡΟΒΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΑ ΤΡΟΦΙΜΑ Μαθηματική πρόρρηση της μικροβιακής ανάπτυξης Μεθοδολογία σχεδιασμού μαθηματικών μοντέλων για την περιγραφή της μικροβιακής ανάπτυξης Επίδραση αρχικού πληθυσμού ενοφθαλμίσματος Επίδραση υποστρώματος ανάπτυξης Αριθμός των πειραματικών μετρήσεων Τεχνικές καταμέτρησης μικροβιακού πληθυσμού Μέθοδος αρίθμησης αποικιών Μέθοδος οπτικής πυκνότητας (θολερότητας) Μέθοδος ηλεκτρικής αγωγιμότητας Μέθοδος κυτταρομετρίας ροής Έλεγχος της αξιοπιστίας μιας προρρητικής εξίσωσης Εξισώσεις πρόρρησης Εξισώσεις πιθανότητας και κινητικές εξισώσεις Εμπειρικές και μηχανιστικές εξισώσεις Πρωτογενείς, δευτερογενείς και τριτογενείς εξισώσεις Πρωτογενή μοντέλα Εκφράσεις της πιθανότητας ανάπτυξης μικροοργανισμών Εμπειρικές εξισώσεις για την περιγραφή της μικροβιακής ανάπτυξης Εκθετική εξίσωση (Εξίσωση Monod) Λογιστική συνάρτηση... 73

21 Περιεχόμενα xv Συνάρτηση Gompertz Άλλες εκφράσεις της σιγμοειδούς καμπύλης ανάπτυξης Εξίσωση Buchanan Εξίσωση McKellar Μηχανιστικές εξισώσεις για την περιγραφή της μικροβιακής ανάπτυξης Δυναμικό μοντέλο των Baranyi & Roberts (1994) Μοντέλο Hills Εξισώσεις Huang Δευτερογενή μοντέλα επίδρασης της θερμοκρασίας Επίδραση της θερμοκρασίας στη μικροβιακή ανάπτυξη σε σταθερές συνθήκες Εξισώσεις τύπου Arrhenius Εξισώσεις τύπου Βělehrádek Συνδυασμός των εξισώσεων Arrhenius και Βělehrádek Άλλες εκφράσεις της επίδρασης της θερμοκρασίας στη μικροβιακή ανάπτυξη Επίδραση της θερμοκρασίας στη μικροβιακή ανάπτυξη υπό μεταβαλλόμενες συνθήκες Δευτερογενή μοντέλα συνδυασμού των διαφόρων περιβαλλοντικών παραγόντων Επίδραση των περιβαλλοντικών παραγόντων στην πιθανότητα ανάπτυξης/ μη ανάπτυξης μικροοργανισμών Επίδραση των παραγόντων στις κινητικές εξισώσεις Συνδυαστικές εξισώσεις Arrhenius Συνδυαστικές εξισώσεις Bělehrádek Άλλες εκφράσεις της επίδρασης των περιβαλλοντικών παραγόντων στη μικροβιακή ανάπτυξη Πολυωνυμικές εκφράσεις της επίδρασης των διαφόρων παραγόντων στην ανάπτυξη των μικροοργανισμών Συνδυασμός των εξισώσεων πιθανότητας και των κινητικών εξισώσεων προς προσδιορισμό των ορίων ανάπτυξης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Μεθοδολογία και συνθήκες ανάπτυξης της L. monocytogenes Επιλογή καλλιεργητικού μέσου για την ανάπτυξη της L. monocytogenes Παρασκευή θρεπτικού μέσου

22 xvi Περιεχόμενα Τροποποίηση της χημικής σύστασης του θρεπτικού μέσου Προσθήκη κρυοπροστατευτικών ουσιών στο θρεπτικό μέσο Επιλογή στελέχους L. monocytogenes Παρασκευή αρχικού ενοφθαλμίσματος και ενοφθαλμισμός θρεπτικού μέσου Μέτρηση μικροβιακής πυκνότητας Έλεγχος της πειραματικής διαδικασίας Εξισώσεις ανάπτυξης και στατιστική επεξεργασία Πρωτογενείς εξισώσεις Στατιστική επεξεργασία και σύγκριση των δεδομένων Γραφική σύγκριση Μαθηματική και στατιστική σύγκριση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ L. MONOCYTOGENES Σύγκριση μεταξύ μεθόδου απαρίθμησης αποικιών και οπτικής πυκνότητας Μαθηματική περιγραφή της καμπύλης διφασικής ανάπτυξης Σύγκριση προρρητικών εξισώσεων για την περιγραφή της μικροβιακής ανάπτυξης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΕΠΗΡΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΔΙΦΑΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ L. MONOCYTOGENES Επίδραση της θερμοκρασίας Επίδραση του μεγέθους του ενοφθαλμίσματος Επίδραση της σύστασης του υποστρώματος Επίδραση του μικροβιακού στελέχους Εναλλακτική περιγραφή της ανάπτυξης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ο ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ L. MONOCYTOGENES ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΚΡΥΟΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ Επίδραση της βεταΐνης στην ανάπτυξη της L. monocytogenes σε χαμηλές θερμοκρασίες

23 Περιεχόμενα xvii Επίδραση της βεταΐνης στην ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 4 C Επίδραση της βεταΐνης στην ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 7 C Επίδραση της βεταΐνης στην ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 10 C Επίδραση της καρνιτίνης στην ανάπτυξη της L. monocytogenes σε χαμηλές θερμοκρασίες Επίδραση της καρνιτίνης στην ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 4 C Επίδραση της καρνιτίνης στην ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 7 C Επίδραση της καρνιτίνης στην ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 10 C Σύγκριση της επίδρασης των κρυοπροστατευτικών ουσιών στην ανάπτυξη της L. monocytogenes σε χαμηλές θερμοκρασίες Σύγκριση της επίδρασης των κρυοπροστατευτικών ουσιών στην ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 4 C Σύγκριση της επίδρασης των κρυοπροστατευτικών ουσιών στην ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 7 C Σύγκριση της επίδρασης των κρυοπροστατευτικών ουσιών στην ανάπτυξη της L. monocytogenes στους 10 C Επίδραση της θερμοκρασίας στην καμπύλη ανάπτυξης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ο ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ L. MONOCYTOGENES ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΑ ΘΡΕΠΤΙΚΑ ΜΕΣΑ Μελέτη της ανάπτυξης της L. monocytogenes στους 7ºC σε χημικώς καθορισμένο υπόστρωμα παρουσία καρνοσίνης Υλικά και μέθοδοι Αποτελέσματα και συζήτηση Συμπεράσματα Εφαρμογή μαθηματικών μοντέλων για την περιγραφή της ανάπτυξης της L. monocytogenes σε ορό γάλακτος υπό ψύξη Υλικά και μέθοδοι Αποτελέσματα και συζήτηση Συμπεράσματα

24 xviii Περιεχόμενα 7.3 Κινητική της θερμοκρασιακά εξαρτώμενης μείωσης των κυττάρων της Listeria monocytogenes σε επεξεργασμένο τυρί Υλικά και μέθοδοι Αποτελέσματα και συζήτηση Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Συμπεράσματα μελέτης της διφασικής ανάπτυξης της L. monocytogenes στο θρεπτικό υπόστρωμα Συμπεράσματα επίδρασης των κρυοπροστατευτικών ουσιών στην ανάπτυξη της L. monocytogenes Συμπεράσματα μελέτης της ανάπτυξης της L. monocytogenes σε τρόφιμα η παρουσία ουσιών που υπάρχουν σε αυτά Προτάσεις μελλοντικής έρευνας ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

25 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1.1 Χαρακτηριστικές αντιδράσεις διαφοροποίησης των γενών Listeria, Brochothrix, Erysipelothrix, Kurthia και Lactobacillus (McLauchlin & Rees, 2009) Πίνακας 1.2 Χαρακτηριστικές αντιδράσεις διαφοροποίησης των ειδών Listeria σύμφωνα με τους den Bakker et al. (2014) Πίνακας 1.3 Ορισμένα μέσα που χρησιμοποιούνται για τον εμπλουτισμό και την απομόνωση της L. monocytogenes και οι συγκεντρώσεις (g/l) των ανασταλτικών ενώσεων που περιέχουν (Gorski, 2008) Πίνακας 1.4 Εμφάνιση των αποικιών της L. monocytogenes, L. ivanovii και L. innocua σε διάφορα χρωμογόνα μέσα (Gorski, 2008) Πίνακας 1.5 Επιδημίες λιστερίωσης την περίοδο (Ryser & Buchanan, 2013) Πίνακας 1.6 Συγκέντρωση βεταΐνης σε διάφορα τρόφιμα (Zeisel et al., 2003) Πίνακας 1.7 Συγκέντρωση καρνιτίνης σε διάφορα τρόφιμα (Bach, 1982) Πίνακας 1.8 Ενδεικτικές τιμές θερμικής αντίστασης της L. monocytogenes Scott A σε διάφορα κρέατα (Doyle, 2001) Πίνακας 1.9 Ενδεικτικές τιμές θερμικής αντίστασης της L. monocytogenes Scott A σε διάφορα γαλακτοκομικά (Doyle, 2001) Πίνακας 2.1 Τιμές των κινητικών παραμέτρων της λογιστικής συνάρτησης και της συνάρτησης Gompertz Πίνακας 2.2 Εξισώσεις περιγραφής της καμπύλης ανάπτυξης, τροποποιημένες από τους Zwietering et al. (1990) Πίνακας 2.3 Οι σπουδαιότερες δευτερογενείς εξισώσεις επίδρασης της θερμοκρασίας Πίνακας 2.4 Οι σημαντικότερες εξισώσεις τύπου Bělehrádek Πίνακας 2.5 Δευτερογενείς εξισώσεις επίδρασης των σπουδαιότερων περιβαλλοντικών παραγόντων

26 xx Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 3.1 Χημική σύσταση υποστρωμάτων MWB (Premaratne et al., 1991) και HTM (Tsai & Hodgson, 2003) Πίνακας 3.2 Μικροβιακά στελέχη L. monocytogenes που χρησιμοποιήθηκαν στη μελέτη Πίνακας 4.1 Παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε υπόστρωμα MWB στους 7 C βάσει μετρήσεων της οπτικής πυκνότητας (ενοφθαλμίσμα 10 3 CFU/mL) Πίνακας 4.2 Παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε υπόστρωμα MWB στους 7 C βάσει μετρήσεων απαρίθμησης αποικιών (ενοφθαλμίσμα 10 3 CFU/mL) Πίνακας 4.3 Παράμετροι ανάπτυξης του στελέχους L. monocytogenes FSL R2-499 σε υπόστρωμα MWB στους 7 C με εφαρμογή τριών προρρητικών εξισώσεων (Gompertz, λογιστική, Baranyi) (ενοφθάλμισμα 10 3 CFU/mL) Πίνακας 5.1 Παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε υπόστρωμα MWB σε διαφορετικές θερμοκρασίες (επίπεδο ενοφθαλμίσματος 10 3 CFU/mL) Πίνακας 5.2 Παράμετροι ανάπτυξης του στελέχους L. monocytogenes Scott Α σε MWB στους 7 C σε διαφορετικά επίπεδα ενοφθαλμίσματος Πίνακας 5.3 Παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB και σε υποστρώματα τροποποιημένης σύστασης του MWB στους 7 C (επίπεδο ενοφθαλμίσματος 10 3 CFU/mL) Πίνακας 5.4 Παράμετροι ανάπτυξης διάφορων στελεχών L. monocytogenes σε υπόστρωμα MWB στους 7 C (επίπεδο ενοφθαλμίσματος CFU/mL) Πίνακας 5.5 Παράμετροι ανάπτυξης διάφορων στελεχών L. monocytogenes σε υπόστρωμα MWB στους 7 C (επίπεδο ενοφθαλμίσματος 10 5 CFU/mL) Πίνακας 5.6 Παράμετροι ανάπτυξης του στελέχους L. monocytogenes Scott Α με βάση το θεωρητικώς προτεινόμενο μοντέλο (επίπεδο ενοφθαλμίσματος 10 3 CFU/mL) Πίνακας 6.1 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB απουσία ή παρουσία βεταΐνης (20 μm και 100 μm) στους 4 C Πίνακας 6.2 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία βεταΐνης (10 μm, 1 mm και 100 mm) στους 4 C

27 Κατάλογος Πινάκων xxi Πίνακας 6.3 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία 10 μm βεταΐνης στους 4 C Πίνακας 6.4 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία 100 mm βεταΐνης στους 4 C Πίνακας 6.5 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB απουσία ή παρουσία βεταΐνης (20 μm και 100 μm) στους 7 C Πίνακας 6.6 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB απουσία ή παρουσία βεταΐνης (20 μm και 100 μm) στους 10 C Πίνακας 6.7 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB απουσία ή παρουσία 20 μm καρνιτίνης στους 4 C Πίνακας 6.8 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB απουσία ή παρουσία καρνιτίνης (20 μm και 100 μm) στους 7 C Πίνακας 6.9 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB απουσία ή παρουσία καρνιτίνης (2 μm, 20 μm, 100 μm, 500 μm και 1 mm) στους 7 C Πίνακας 6.10 Κινητικές παράμετροι διφασικής ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB απουσία ή παρουσία καρνιτίνης (2 nm, 20 nm και 200 nm) στους 7 C Πίνακας 6.11 Κινητικές παράμετροι μονοφασικής ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία καρνιτίνης (2 nm και 20 nm) στους 7 C Πίνακας 6.12 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB απουσία ή παρουσία καρνιτίνης (20 μm και 100 μm) στους 10 C Πίνακας 6.13 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία 20 μm βεταΐνης ή καρνιτίνης στους 4 C Πίνακας 6.14 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία κρυοπροστατευτικών (βεταΐνης ή καρνιτίνης) σε συγκεντρώσεις 20 μm και 100 μm στους 7 C Πίνακας 6.15 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία κρυοπροστατευτικών (βεταΐνης ή καρνιτίνης) σε συγκεντρώσεις 20 μm και 100 μm στους 10 C Πίνακας 6.16 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης του στελέχους L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία 20 μm βεταΐνης σε διάφορες θερμοκρασίες (4 C, 7 C και 10 C)

28 xxii Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 6.17 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης του στελέχους L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία 100 μm βεταΐνης σε διάφορες θερμοκρασίες (4 C, 7 C και 10 C) Πίνακας 6.18 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης του στελέχους L. monocytogenes Scott Α σε MWB παρουσία 20 μm καρνιτίνης σε διάφορες θερμοκρασίες (4 C, 7 C και 10 C) Πίνακας 7.1 Κινητικές παράμετροι ανάπτυξης της L. monocytogenes σε ΜWΒ στους 7ºC απουσία η παρουσία 0,5 mg/l καρνοσίνης Πίνακας 7.2 Μέσοι όροι (±95% διαστήματα εμπιστοσύνης) των κινητικών παραμέτρων ανάπτυξης της L. monocytogenes (10403S) σε ορό γάλακτος Α και Β στους 4 C Πίνακας 7.3 Κινητικές παράμετροι περιγραφής (μέσω της Εξ. (7.3)) της μείωσης των κυττάρων τριών στελεχών L. monocytogenes σε ανακατεργασμένο τυρί αποθηκευμένο σε 4 C-22 C

29 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 2.1 Μαθηματική εκτίμηση των κινητικών παραμέτρων βάσει της καμπύλης μικροβιακής ανάπτυξης Σχήμα 4.1 Ανάπτυξη του στελέχους L. monocytogenes Scott A σε MWB σε 7 C Σχήμα 4.2 Καμπύλες ανάπτυξης της L. monocytogenes με τη μέθοδο αρίθμησης αποικιών και με τη μέθοδο οπτικής πυκνότητας. Τα κλειστά σύμβολα αναφέρονται σε δεδομένα αρίθμησης αποικιών, τα ανοικτά σύμβολα αναφέρονται σε δεδομένα οπτικής πυκνότητας (Α 600 ) και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για μετρήσεις οπτικής πυκνότητας ή της Εξ. (4.1) για μετρήσεις αποικιών) τιμές τριών δοκιμών Σχήμα 4.3 Καμπύλες ανάπτυξης της L. monocytogenes FSL R2-499 εφαρμόζοντας τη λογιστική εξίσωση (Εξ. (4.3)), την εξίσωση Gompertz (Εξ. (4.4)) και την εξίσωση Baranyi (Εξ. (4.1)) για n = 34 πειραματικές μετρήσεις. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα Σχήμα 4.4 Καμπύλες ανάπτυξης της L. monocytogenes FSL R2-499 εφαρμόζοντας τη λογιστική εξίσωση (Εξ. (4.3)), την εξίσωση Gompertz (Εξ. (4.4)) και την εξίσωση Baranyi (Εξ. (4.1)) για n = 31 πειραματικές μετρήσεις. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα Σχήμα 4.5 Καμπύλες ανάπτυξης της L. monocytogenes FSL R2-499 εφαρμόζοντας τη λογιστική εξίσωση (Εξ. (4.3)), την εξίσωση Gompertz (Εξ. (4.4)) και την εξίσωση Baranyi (Εξ. (4.1)) για n = 28 πειραματικές μετρήσεις. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα Σχήμα 5.1 Ανάπτυξη του στελέχους L. monocytogenes Scott Α σε MWB σε διαφορετικές θερμοκρασίες. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες

30 xxiv Κατάλογος Σχημάτων Σχήμα 5.2 Σχήμα 5.3 Σχήμα 5.4 Σχήμα 5.5 Σχήμα 5.6 Σχήμα 5.7 Σχήμα 5.8 Σχήμα 5.9 Σχήμα 5.10 (βάσει της Εξ. (3.4) για την τυπική σιγμοειδή καμπύλη ανάπτυξης στους 18 C ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης στους 7 C, 10 C και 14 C) τιμές Επίδραση της θερμοκρασίας στον μέγιστο ειδικό ρυθμό ανάπτυξης, μ max, της L. monocytogenes Scott A σε MWB Επίδραση του ρυθμού μ max σε συνδυασμό με τη διάρκεια της λανθάνουσας φάσης λ 2 στο σχήμα της καμπύλης ανάπτυξης. Οι καμπύλες δημιουργήθηκαν με βάση την Εξ. (4.1) για επιλεγμένες κινητικές παραμέτρους. Σε κάθε ετικέτα της λεζάντας του Σχήματος, ο πρώτος αριθμός αντιστοιχεί στην τιμή μ max (σε ln(cfu/ml)/d), ενώ ο δεύτερος αριθμός στην τιμή λ 2 (σε d), που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία της καμπύλης ανάπτυξης Επίδραση του μεγέθους του ενοφθαλμίσματος στην ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott Α σε MWB στους 7 C Ανάπτυξη του στελέχους L. monocytogenes Scott Α σε MWB στους 7 C με επίπεδο ενοφθαλμίσματος 10 2 CFU/mL. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Ανάπτυξη του στελέχους L. monocytogenes Scott A σε MWB και σε MWB τροποποιημένης σύστασης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες, βάσει της Εξ. (4.1), τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε υπόστρωμα BHIB στους 7 C Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL C1-056 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες, βάσει της Εξ. (4.1), τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL J1-177 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes J1-094 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις

31 Κατάλογος Σχημάτων xxv Σχήμα 5.11 Σχήμα 5.12 Σχήμα 5.13 Σχήμα 5.14 Σχήμα 5.15 Σχήμα 5.16 Σχήμα 5.17 Σχήμα 5.18 τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL R2-499 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL N1-227 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL N3-031 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Περιγραφή των πειραματικών δεδομένων της L. monocytogenes FSL R2-499 σε MWB στους 7 C με μονοφασικές καμπύλες ανάπτυξης. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4)) τιμές Περιγραφή των πειραματικών δεδομένων της L. monocytogenes FSL J1-177 σε MWB στους 7 C με διφασικές καμπύλες ανάπτυξης. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL N3-013 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL J1-158 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL R2-502 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις

32 xxvi Κατάλογος Σχημάτων τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Σχήμα 5.19 Χαρακτηριστική καλλιέργεια ανάπτυξης στελέχους L. monocytogenes (στέλεχος FSL N3-031 Δείγμα 1) σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και η γραμμή στις προβλεπόμενες τιμές βάσει της Εξ. (4.1) για διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης, όπου μmax 1 μmax Σχήμα 5.20 Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL J1-094 ενοφθαλμίζοντας περίπου 10 5 CFU/mL σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4)) τιμές Σχήμα 5.21 Ανάπτυξη της L. monocytogenes FSL N3-031 ενοφθαλμίζοντας περίπου 10 5 CFU/mL σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Σχήμα 5.22 Ανάπτυξη του στελέχους L. monocytogenes FSL R2-502 ενοφθαλμίζοντας περίπου 10 5 CFU/mL σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4)) τιμές Σχήμα 5.23 Ανάπτυξη του στελέχους L. monocytogenes FSL J1-158 ενοφθαλμίζοντας περίπου 10 5 CFU/mL σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4) για τις τυπικές σιγμοειδείς καμπύλες ανάπτυξης ή της Εξ. (4.1) για τις διφασικού τύπου καμπύλες ανάπτυξης) τιμές Σχήμα 5.24 Ανάπτυξη της L. monocytogenes J1-110 σε MWB στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4)) τιμές Σχήμα 5.25 Γραφική απεικόνιση του μοντέλου δύο πληθυσμών για την ανάπτυξη του στελέχους L. monocytogenes Scott A σε MWB στους 7 C (επίπεδο ενοφθαλμίσματος 10 3 CFU/mL). Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες τιμές Σχήμα 6.1 Ανάπτυξη του στελέχους L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία βεταΐνης (σε συγκεντρώσεις 20 μm και 100 μm) στους 4 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά

33 Κατάλογος Σχημάτων xxvii Σχήμα 6.2 Σχήμα 6.3 Σχήμα 6.4 Σχήμα 6.5 Σχήμα 6.6 Σχήμα 6.7 Σχήμα 6.8 Σχήμα 6.9 δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1), τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία ή παρουσία βεταΐνης (1 nm, 100 nm, 10 μm, 1 mm και 100 mm) στους 4 C Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 10 μm βεταΐνης στους 4 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων, η συνεχής γραμμή και η διακεκομμένη γραμμή στην εφαρμογή της Εξ. (4.1) στο σύνολο και στους μέσους όρους τους, αντίστοιχα Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 1 mm βεταΐνης στους 4 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων, η συνεχής γραμμή και η διακεκομμένη γραμμή στην εφαρμογή της Εξ. (4.1) στο σύνολο και στους μέσους όρους τους, αντίστοιχα Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 100 mm βεταΐνης στους 4 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων, η συνεχής γραμμή και η διακεκομμένη γραμμή στην εφαρμογή της Εξ. (4.1) στο σύνολο και στους μέσους όρους τους, αντίστοιχα Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 10 μm βεταΐνης στους 4 C όταν απαλοιφθεί το δείγμα με τη μεγαλύτερη λανθάνουσα φάση. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των δεδομένων, η συνεχής γραμμή και η διακεκομμένη γραμμή στην εφαρμογή της Εξ. (4.1) στο σύνολο και στους μέσους όρους τους, αντίστοιχα Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 100 mm βεταΐνης στους 4 C όταν απαλοιφθεί το δείγμα με τη μεγαλύτερη λανθάνουσα φάση. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των δεδομένων, η συνεχής γραμμή και η διακεκομμένη γραμμή στην εφαρμογή της Εξ. (4.1) στο σύνολο και στους μέσους όρους τους, αντίστοιχα Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία ή παρουσία βεταΐνης (20 μm και 100 μm) στους 7 C Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία βεταΐνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές

34 xxviii Κατάλογος Σχημάτων Σχήμα 6.10 Σχήμα 6.11 Σχήμα 6.12 Σχήμα 6.13 Σχήμα 6.14 Σχήμα 6.15 Σχήμα 6.16 Σχήμα 6.17 Σχήμα 6.18 Σχήμα 6.19 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 20 μm βεταΐνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 100 μm βεταΐνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία ή παρουσία βεταΐνης (1 nm, 100 nm, 10 μm, 1 mm και 100 mm) στους 7 C Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία βεταΐνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 1 nm βεταΐνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 100 nm βεταΐνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 10 μm βεταΐνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 1 mm βεταΐνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 100 mm βεταΐνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία ή παρουσία βεταΐνης (20 μm και 100 μm) στους 10 C

35 Κατάλογος Σχημάτων xxix Σχήμα 6.20 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία βεταΐνης στους 10 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Σχήμα 6.21 Ανάπτυξης της L. monocytogenes Scott A σε MWB στους 10 C παρουσία 20 μm βεταΐνης στους 10 C Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Σχήμα 6.22 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 100 μm βεταΐνης στους 10 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Σχήμα 6.23 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία ή παρουσία 20 μm καρνιτίνης στους 4 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στα πειραματικά δεδομένα και οι γραμμές στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (3.4)) τιμές Σχήμα 6.24 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία ή παρουσία καρνιτίνης (20 μm και 100 μm) στους 7 C Σχήμα 6.25 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Σχήμα 6.26 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 20 μm καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Σχήμα 6.27 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 100 μm καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Σχήμα 6.28 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία ή παρουσία καρνιτίνης (2 μm, 20 μm, 100 μm, 500 μm και 1 mm) στους 7 C

36 xxx Κατάλογος Σχημάτων Σχήμα 6.29 Σχήμα 6.30 Σχήμα 6.31 Σχήμα 6.32 Σχήμα 6.33 Σχήμα 6.34 Σχήμα 6.35 Σχήμα 6.36 Σχήμα 6.37 Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 2 μm καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 20 μm καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 100 μm καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 500 μm καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 1 mm καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) και η γραμμή στις προβλεπόμενες (βάσει της Εξ. (4.1)) τιμές Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία ή παρουσία καρνιτίνης (2 nm, 20 nm, 200 nm) στους 7 C Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB απουσία καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους μέσους όρους των πειραματικών δεδομένων (με τις τυπικές αποκλίσεις τους) Ανάπτυξη της L. monocytogenes Scott A σε MWB παρουσία 2 nm καρνιτίνης στους 7 C. Τα σύμβολα αναφέρονται στους