Φωτογραφία Εξωφύλλου: Ιδία επεξεργασία

Transcript

1

2 Έλλη Παπαστεργίου 2015 Φωτογραφία Εξωφύλλου: Ιδία επεξεργασία

3

4 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ THE CREATIVE CLASS IN THE CITY OF THESSALONIKI: A SUBJEC- TIVE WELL-BEING APPROACH ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ ΕΛΛΗ Διπλωματική Εργασία Επιβλέποντες Καθηγητές: Καλογερέσης Αθανάσιος Χατζηπροκοπίου Αρίων Παναγιώτης Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας & Ανάπτυξης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 2015

5

6 Πίνακας Περιεχομένων Λίστα Πινάκων και Γραφημάτων... 8 Συντομογραφίες και Ακρωνύμια Περίληψη Abstract Εισαγωγή Ενότητα 1: Δημιουργικότητα και Δημιουργική Τάξη Εισαγωγή Κεφάλαιο 1.1: Δημιουργικοί Κλάδοι Κεφάλαιο 1.2: Δημιουργική Πόλη Κεφάλαιο 1.3: Δημιουργική Τάξη Κριτική σχετικά με την θεωρία της Δημιουργικής Τάξης Ενότητα 2: Υποκειμενική Ευημερία Εισαγωγή Κεφάλαιο 2.1: Επικρατούσες Οικονομικές Θεωρίες και Ευημερία Συμβατικοί Δείκτες της Ευημερίας Νέες Προσέγγισης της Ευημερίας Κεφάλαιο 2.2: Τα χαρακτηριστικά της Υποκειμενικής Ευημερίας Κεφάλαιο Ηδονιστική Προσέγγιση Αξιολόγηση της Ζωής Μέτρα για την Αξιολόγηση της Ζωής Η Εμπειρία των Συναισθημάτων Μέτρα για την Εμπειρία των Συναισθημάτων Κεφάλαιο Ευδαιμονική Προσέγγιση Μέτρα για την Ευδαιμονική Προσέγγιση της Ευημερίας Κεφάλαιο 2.5 Τι επηρεάζει την Υποκειμενική Ευημερία Εισόδημα και Ευημερία Χώρος και Ευημερία Δημιουργικότητα και Ευημερία Ενότητα 3: Εμπειρική Έρευνα Κεφάλαιο 3.1: Μεθοδολογική Προσέγγιση Δεδομένα Δομή του Ερωτηματολογίου Μετρώντας την Υποκειμενική Ευημερία Κεφάλαιο 3.2 Ανάλυση Δεδομένων Προφίλ Δείγματος Βασικά Χαρακτηριστικά των Υπό-Ομάδων του Δείγματος Αναλυτικό Προφίλ της Δημιουργικής Τάξης σε Σχέση με την Εργασία Δημιουργική Τάξη Γενικά

7 Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Περιγραφική Στατιστική Σχετικά με τα Μέτρα της Ευημερίας Έλεγχοι χ-τετράγωνο Δημιουργική Τάξη και Υποκειμενική Ευημερία Χώρος και Υποκειμενική Ευημερία Ενότητα 4: Συμπεράσματα - Συζήτηση Βιβλιογραφία Παράρτημα 6

8 7

9 Λίστα Πινάκων και Γραφημάτων Λίστα Πινάκων Πίνακας 1: Τα είδη της δημιουργικότητας Πίνακας 2: Συστήματα ταξινόμησης για τους πολιτιστικούς/δημιουργικούς κλάδους βάση των αντίστοιχων μοντέλων Πίνακας 3: Αναλυτική διάρθρωση του μοντέλου των Ομόκεντρων Κύκλων Πίνακας 4: Δείκτες ανά πτυχή της υποκειμενικής ευημερίας Πίνακας 5: Κλίμακα απαντήσεων για τον δείκτη Satisfaction with Life Scale Πίνακας 6: Κατηγορίες Ικανοποίησης για τον δείκτη Satisfaction with Life Scale Πίνακας 7: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων και τυπικής απόκλισης για την ικανοποίηση από την δημιουργική εργασία Πίνακας 8: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων για τις διάφορες πτυχές ζωής που περιλαμβάνει ο PWI Δημιουργική Τάξη Πίνακας 9: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων για τις διάφορες πτυχές ζωής που περιλαμβάνει ο PWI Ομάδα Αναφοράς Πίνακας 10: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων για την εμπειρία των ασυναίσθητων Δημιουργική Τάξη Πίνακας 11: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων για την εμπειρία των ασυναίσθητων Ομάδα Αναφοράς Πίνακας 12: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων για τα μέτρα της Ευδαιμονίας Δημιουργική Τάξη Πίνακας 13: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων για τα μέτρα της Ευδαιμονίας Ομάδα Αναφοράς Πίνακας 14: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων για τα μέτρα ικανοποίησης από την εργασία Δημιουργική Τάξη Πίνακας 15: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων για τα μέτρα ικανοποίησης από την εργασία Ομάδα αναφοράς Πίνακας 16: Μέτρα για την ικανοποίηση από την περιοχή κατοικίας Δημιουργική Τάξη Πίνακας 17: Μέτρα για την ικανοποίηση από την περιοχή κατοικίας Ομάδα αναφοράς Πίνακας 18: Συγκεντρωτικός πίνακας μέσων όρων για όλους τους δείκτες της υποκειμενικής ευημερίας Πίνακας 19: Πίνακας παρατηρούμενων συχνοτήτων SWLS Δημιουργική εργασία Πίνακας 20: Έλεγχος χ-τετράγωνο SWLS Δημιουργική εργασία Πίνακας 21: Πίνακας παρατηρούμενων συχνοτήτων «Όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά στην ζωή μου, χρειάζομαι γενικά πολύ χρόνο για να επανέλθω» Δημιουργική εργασία. 102 Πίνακας 22: Πίνακας παρατηρούμενων συχνοτήτων Ικανοποίηση από την Περιοχή Κατοικίας Περιοχή Κατοικίας Πίνακας 23: Πίνακας παρατηρούμενων συχνοτήτων Ικανοποίηση από το φυσικό περιβάλλον της Περιοχή Κατοικίας Περιοχή Κατοικίας Πίνακας 24: Πίνακας παρατηρούμενων συχνοτήτων Ικανοποίηση από το σύνολο της περιοχής κατοικίας - Ικανοποίηση από το φυσικό περιβάλλον της Περιοχή Κατοικίας Πίνακας 25: Έλεγχος χ-τετράγωνο Ικανοποίηση από το σύνολο της περιοχής κατοικίας - Ικανοποίηση από το φυσικό περιβάλλον της Περιοχή Κατοικίας Λίστα Γραφημάτων Γράφημα 1: Ηλικιακή Διάρθρωση Δημιουργική Τάξη Γράφημα 2: Οικογενειακή Κατάσταση - Δημιουργική Τάξη Γράφημα 3: Καθεστώς Κατοίκησης - Δημιουργική Τάξη Γράφημα 4: Μορφωτικό Επίπεδο Δημιουργική Εργασία Γράφημα 5: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα Δημιουργική Τάξη Γράφημα 6: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; - Δημιουργική Τάξη Γράφημα 7: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία Δημιουργική Τάξη Γράφημα 8: Περιοχή Κατοικίας Δημιουργική Τάξη Γράφημα 9: Περιοχή Εργασίας Δημιουργική Τάξη Γράφημα 10: Συχνότητα συμμετοχής σε κοινωνικές δραστηριότητες σε σύγκριση με άλλα άτομα της ίδιας ηλικίας Δημιουργική Τάξη Γράφημα 11: Συχνότητα κοινωνικής συναναστροφής με φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους Δημιουργική Τάξη Γράφημα 12: Μέρος συχνότερης κοινωνικής συναναστροφής Δημιουργική Τάξη Γράφημα 13: Ηλικιακή Διάρθρωση Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 14: Οικογενειακή Κατάσταση Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 15 Καθεστώς Κατοίκησης - Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 16: Μορφωτικό Επίπεδο Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 17: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 18: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; - Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 19: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 20: Περιοχή Κατοικίας Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 21: Περιοχή Εργασίας Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 22: Συχνότητα συμμετοχής σε κοινωνικές δραστηριότητες σε σύγκριση με άλλα άτομα της ίδιας ηλικίας Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 23: Συχνότητα κοινωνικής συναναστροφής με φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 24: Μέρος συχνότερης κοινωνικής συναναστροφής Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 25: Έτη απασχόλησης σε δημιουργική εργασία Γράφημα 26: Κλάδος της δημιουργικής εργασία Γράφημα 27: Κύρια επαγγελματική κατάσταση Γράφημα 28: Κλάδοι δημιουργικής εργασίας - Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Γράφημα 29: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Γράφημα 30: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό - Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Γράφημα 31: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers

10 Γράφημα 32: Μέσος όρος ωρών εργασίας εβδομαδιαίως - Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Γράφημα 33: Κλάδοι δημιουργικής εργασίας - Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Γράφημα 34: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Γράφημα 35: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Γράφημα 36: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Γράφημα 37: Μέσος όρος ωρών εργασίας εβδομαδιαίως Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Γράφημα 38: Ασφαλιστικός φορέας Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Γράφημα 39: Κλάδοι δημιουργικής εργασίας - Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Γράφημα 40: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Γράφημα 41: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Γράφημα 42: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Γράφημα 43: Μέσος όρος ωρών εργασίας εβδομαδιαίως - Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Γράφημα 44: Ασφαλιστικός φορέας Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Γράφημα 45: Satisfaction with Life Scale Δημιουργική Εργασία Γράφημα 46: Satisfaction with Life Scale Ομάδα αναφοράς

11 Συντομογραφίες και Ακρωνύμια DCMS UNCTAD UNESCO SWB SWLS PWI ONS OECD Department of Culture, Media and Sport, United Kingdom United Nations Conference on Trade and Development United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Subjective Well-Being Satisfaction with Life Scale Personal Well-Being Index Office of National Statistics Organisation for Economic Co-operation and Development 10

12 11

13 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Περίληψη Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτελεί η διερεύνηση των χαρακτηριστικών της δημιουργικής τάξης στην πόλη της Θεσσαλονίκης από την σκοπιά της υποκειμενικής ευημερίας. Τα τελευταία χρόνια γίνεται έντονη συζήτηση σχετικά με τον ρόλο της δημιουργικότητας στην οικονομική σφαίρα και τα ζητήματα της ανάπτυξης, ιδιαίτερα σε ότι αφορά το πεδίο της αστικής ανάπτυξης. Το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την δημιουργική οικονομία έχει ενισχύσει και το ενδιαφέρον σχετικά με την φύση και τα χαρακτηριστικά της δημιουργικής τάξης. Στα μέσα περίπου του προηγούμενου αιώνα παρατηρείται μια στροφή στο τρόπο προσέγγισης της ευημερίας των ανθρώπων σε σχέση με την συμβατική οικονομική θεωρία. Η νέα αυτή προσέγγιση εστιάζει σε παράγοντες της ζωής οι οποίοι δεν μπορούν να αγοραστούν με χρήματα ή να εκτιμηθούν με τους κλασικούς οικονομικούς δείκτες, όπως είναι το ΑΕΠ ή το εισόδημα. Είναι αναγκαία η χρήση μέτρων που προσεγγίζουν την ευημερία των ατόμων από ένα πιο υποκειμενικό πρίσμα δεδομένου του κενού που συχνά παρατηρείται ανάμεσα στις πληροφορίες που δίνουν οι συμβατικοί οικονομικοί δείκτες (π.χ. ΑΕΠ, πληθωρισμός κλπ) και στο τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι πολίτες τις συνθήκες. Ωστόσο, η μετατόπιση της έμφασης δεν συνεπάγεται και ολοκληρωτική απόρριψη των συμβατικών οικονομικών μέτρων. Η υποκειμενική ευημερία νοείται ως το σύνολο των διάφορων αξιολογήσεων, θετικών και αρνητικών, που κάνουν οι άνθρωποι σχετικά με την ζωή τους, οι συναισθηματικές αντιδράσεις τους σε σχέση με τις εμπειρίες και οι καλές νοητικές καταστάσεις. Το πεδίο έρευνας της παρούσας μελέτης είναι ο δημιουργικός τομέας της πόλης της Θεσσαλονίκης. Η Θεσσαλονίκη ανέκαθεν παρουσίαζε μια πολιτισμική και δημιουργική δραστηριότητα. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια ο δημιουργικός τομέας της πόλης παρουσιάζει μια τάση ανάπτυξης και οργάνωσης. Η παρούσα διπλωματική εργασία επιχειρεί να εξετάσει συνδυαστικά αυτές τις δύο θεωρητικές προσεγγίσεις με στόχο να διερευνηθεί αν η δημιουργική εργασία επηρεάζει με κάποιον τρόπο την ευημερία των ατόμων. Δεδομένου ότι υπάρχει μόνο μία ακόμη μελέτη η οποία εστιάζει στην σχέση δημιουργικής απασχόλησης και υποκειμενικής ευημερίας, γίνεται αντιληπτό ότι αποτελεί ένα ιδιαίτερα καινοτόμο πεδίο έρευνας. Για την πραγματοποίηση της παρούσας εργασίας, εξετάστηκε αρχικά το συνεχώς αυξανόμενο σώμα της βιβλιογραφίας το οποίο αφορά την δημιουργικότητα και την δημιουργική τάξη καθώς επίσης και την παγκόσμια βιβλιογραφία σχετικά με την υποκειμενική ευημερία. Στα πλαίσια της ερευνητικής μεθοδολογίας χρησιμοποιήθηκαν ηλεκτρονικά ερωτηματολόγια ερωτήσεων κλειστού τύπου, τα οποία απευθύνθηκαν σε δημιουργικούς και μη επαγγελματίες. Η βάση των ερωτηματολογίων είναι τα πρότυπα ερωτηματολόγια για την υποκειμενική ευημερία τα οποία εντοπίζονται στην διεθνή βιβλιογραφία και σε οργανισμούς, προσαρμοσμένα στα δεδομένα της Ελληνικής κοινωνίας και πραγματικότητας. 12

14 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Abstract The aim of this diploma thesis is to research the characteristics of the creative class in the city of Thessaloniki, Greece, from a subjective well-being standpoint. Lately, there is a rising interest in the role of both the creativity in the economic globe, as well as, the development, and especially in the field of urban development. The rising interest in the creative economy has caused a rise in the interest regarding nature and characteristics of the creative class, too. Roughly, in the middle of the last century, one can notice a turn in the approach of well-being in relationship with the traditional economic theory. This new approach focuses on factors of life that cannot be purchased with money or valued in accordance with the typical economic measures, like GDP or income. The use of measures that approach the wellbeing of people in a more subjective way is needed, given the fact that there is frequently a gap between the information that typical economic factors (e.g. GDP, inflation etc.) and the way the public realises the factors. The subjective well-being is termed as the different evaluation, positive and negative, that people make regarding their lives, the emotional reactions regarding their experiences and the positive cognitive states. The area of research of this paper is the creative class of the city of Thessaloniki, Greece. Thessaloniki has always been a cultural and creative hub. However, lately the creative class of the city tries to develop and organize. The thesis tries to study these two theoretical approaches combined, in order to research if a creative occupation can affect well-being in any way. Taking into consideration the fact that there is only one more research paper that focuses on the relationship of creative professions with subjective well-being, one can understand that the research is notably innovative. In order to conduct this thesis, bibliography that talks about creativity and creative class as well as global bibliography regarding subjective well-being has been studied. The methodology used was electronic questionnaires, that were sent to both creative professionals as well as to non-creative professionals. The precedent for the questionnaires has been the model examples questionnaires one can find in the global bibliography and organisations, fitted in the needs of the society and reality of Greece. 13

15 14 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ

16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εισαγωγή Η έννοια της δημιουργικότητας έχει εισχωρήσει στην οικονομική σφαίρα και τα ζητήματα πολιτικής που αφορούν την αστική ανάπτυξη. Ανά τον κόσμο, σχεδιάζονται όλο και πιο συχνά πολιτικές με στόχο την τόνωση των αστικών οικονομιών, οι οποίες έχουν ως αναπόσπαστο κομμάτι τους την δημιουργικότητα και τις συναφείς με αυτή έννοια. Μία από τις βασικές έννοιες που προέκυψε από αυτό το ακμάζον ενδιαφέρον για την δημιουργικότητα, είναι αυτή της δημιουργικής τάξης. Αποτέλεσε το βασικό πυρήνα των μελετών πολλών ακαδημαϊκών, με πιο γνωστό τον Florida, ο οποίος είναι και ο άνθρωπος που εισήγαγε την έννοια της δημιουργικής τάξης στην δημόσια συζήτηση σχετικά με την αναδυόμενη δημιουργική οικονομία. Η έννοια της δημιουργικής τάξης έχει προκαλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και συζήτηση στους ακαδημαϊκούς κύκλους καθώς και στα πλαίσια χάραξης πολιτικών, αλλά ταυτόχρονα έχει εγείρει έντονες αντιφάσεις και κριτική. Η παρούσα διπλωματική εργασία επιχειρεί να εξετάσει την έννοια της δημιουργικής τάξης μέσα από ένα διαφορετικό πρίσμα, αυτό της υποκειμενικής ευημερίας. Η υποκειμενική ευημερία συντελείται από το σύνολο των διάφορων αξιολογήσεων που κάνουν οι άνθρωποι σχετικά με την ζωή τους, τις συναισθηματικές τους αντιδράσεις σχετικά με τις εμπειρίες που βιώνουν και τις καλές νοητικές και ψυχικές καταστάσεις. Αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης της οικονομικής επιστήμης στα πλαίσια της νέας προσέγγισης σε θέματα ανάπτυξης και ευημερίας, η οποία διαφοροποιείται από τις συμβατικές οικονομικές θεωρίες εστιάζοντας περισσότερο σε μη απτά δεδομένα και δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στο πως αντιλαμβάνεται και βιώνει ο άνθρωπος τις διάφορες καταστάσεις. Αντικείμενο και Στόχοι Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτελεί η συνδυαστική μελέτη των δύο αυτών επιστημονικών πεδίων και η διερεύνηση ορισμένων ερευνητικών ερωτημάτων που αφορούν την μεταξύ τους σχέση. Το βασικό ερευνητικό ερώτημα το οποίο τίθεται υπό εξέταση στην παρούσα διπλωματική εργασίας είναι το παρακάτω: «Η δημιουργική εργασία επηρεάζει την υποκειμενική ευημερία των ατόμων που την ασκούν;». Με άλλα λόγια, εξετάστηκε η δημιουργική τάξη υπό το πρίσμα των διάφορων πτυχών της υποκειμενική ευημερίας και τέθηκαν ερωτήματα όπως «Είναι πιο ικανοποιημένοι τα μέλη της δημιουργικής τάξης από την εργασία τους;» «Τα μέλη της δημιουργικής τάξης εμφανίζουν υψηλότερο επίπεδο υποκειμενικής ευημερίας σε σχέση με τους επαγγελματίες άλλων οικονομικών κλάδων;». Επιπλέον, επιχειρείται να εξεταστεί ο βαθμός στον οποίο ισχύουν οι ισχυρισμοί του Florida σχετικά με τις επιλογές των δημιουργικών εργαζομένων, και σε ποιο βαθμό διαφέρουν από αυτές των επαγγελματιών που προέρχονται από άλλους οικονομικούς κλάδους, καθώς επίσης διερευνούνται ερωτήματα που αφορούν τα υποτιθέμενα χαρακτηριστικά της δημιουργικής τάξης και της δημιουργικής εργασίας όπως για παράδειγμα «οι θέσεις δημιουργικής εργασίας είναι όντως καλύτερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας;». Πέρα από αυτά, διερευνήθηκαν και κάποια ερωτήματα σχετικά με την ενδεχόμενη σχέση του χώρου και της υποκειμενικής ευημερίας. Συγκεκριμένα, επιχειρήθηκε να διερευνηθεί αν και κατά πόσο επηρεάζει η περιοχή κατοικίας την υποκειμενική ευημερία. Ενώ, διερευνήθηκε ακόμη αν υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στην ικανοποίηση που νιώθουν οι κάτοικοι για το σύνολο μιας περιοχής με την ικανοποίηση από το φυσικό περιβάλλον αυτής. Όλα τα παραπάνω διερευνούνται σε ένα συγκεκριμένο χωρικό πλαίσιο, το οποίο είναι η πόλη της Θεσσαλονίκης. Η πόλη της Θεσσαλονίκης υπήρξε 15

17 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ ανέκαθεν κοιτίδα πολιτιστικής και δημιουργικής δραστηριότητας, ενώ τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια ιδιαίτερη δραστηριότητα στον δημιουργικό τομέα της πόλης. Θεωρητικό υπόβαθρο Για την διεξαγωγή της παρούσας διπλωματική εργασία ήταν αναγκαία η βιβλιογραφική ανασκόπηση τόσο της θεωρίας γύρω από την δημιουργικότητα και την δημιουργική τάξη καθώς επίσης και της θεωρίας που αφορά την υποκειμενική ευημερία. Αρχικά, επιχειρήθηκε να γίνουν σαφείς και κατανοητές οι έννοιες που διέπουν την δημιουργικότητα. Εν συνεχεία μελετήθηκε ο μεγάλος όγκος διεπιστημονικής βιβλιογραφίας που αφορά την υποκειμενική ευημερία ώστε να εντοπιστούν και να διασαφηνιστούν οι διάφορες πτυχές της, αλλά και να γίνει κατανοητό το πώς μετράται και τι ακριβώς την επηρεάζει. Μελετήθηκε κυρίως ξένη βιβλιογραφία γύρω από τα παραπάνω ζητήματα με στόχο την συγκρότηση ενός θεωρητικού υποβάθρου στο οποίο στηρίχθηκε η εμπειρική μελέτη που ακολούθησε. Μεθοδολογία Το εμπειρικό κομμάτι της διπλωματικής αφορά τη μελέτη της δημιουργικής τάξης στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Για τον προσδιορισμό των δημιουργικών κλάδων και κατά επέκταση της δημιουργικής τάξης της πόλης χρησιμοποιήθηκε το θεωρητικό Μοντέλο των Ομόκεντρών Κύκλων το οποίο διατύπωσε ο Throsby (2001). Βασικό εργαλείο για την διεξαγωγή της πρωτογενούς έρευνας αποτέλεσε ένα ερωτηματολόγιο, το οποίο αποτελεί προϊόν της βιβλιογραφικής ανασκόπησης σε συνδυασμό με τα πρότυπα ερωτηματολόγιο διεθνών οργανισμών το οποία αφορούν την υποκειμενική ευημερία. Διανεμήθηκε ηλεκτρονικά, και απευθύνθηκε τόσο στα μέλη της δημιουργικής τάξης της πόλης της Θεσσαλονίκης όσο και σε οποιοδήποτε άλλο εθελοντή που ζει και εργάζεται στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης και επιθυμούσε να απαντήσει. Συμπληρωματικά πραγματοποιήθηκε και μια σειρά άτυπων συνεντεύξεων με ορισμένους δημιουργικούς επαγγελματίες της πόλης που στόχο είχαν την καλύτερη κατανόηση της στάσης των ατόμων αυτών απέναντι σε θέματα σχετικά με την δημιουργικότητα και την ευημερία. Στην συνέχεια τα δεδομένα της έρευνας επεξεργάστηκαν με δύο τρόπους. Αρχικά πραγματοποιήθηκε περιγραφική στατιστική ανάλυση των δεδομένων που προέκυψαν από τα ερωτηματολόγια. Εν συνεχεία, και δεδομένου ότι επιχειρήθηκε να ελεγχθεί η σχέση ανάμεσα στην υποκειμενικής ευημερίας και την δημιουργική εργασία, πραγματοποιήθηκαν έλεγχοι χ- τετράγωνο ώστε να εξεταστεί αν υφίσταται στατιστικά σημαντικές σχέσεις ανάμεσα στην δημιουργική εργασία και τις διάφορες πτυχές της υποκειμενικής ευημερίας. Διάρθρωση της διπλωματικής εργασίας Το κύριο μέρος της παρούσας διπλωματικής εργασίας, πέραν της εισαγωγής, διαμορφώνεται σε τέσσερις ενότητες και συνοδεύεται από κατάλογο βιβλιογραφικών αναφορών καθώς επίσης και παράρτημα. 16

18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην πρώτη ενότητα της μελέτης αναπτύσσονται έννοιες και ζητήματα τα οποία αφορούν την δημιουργικότητα και την δημιουργική τάξη. Επιχειρείται λοιπόν, η οριοθέτηση και ο προσδιορισμός των σχετικών με την δημιουργικότητα εννοιών και κυρίως της δημιουργικής τάξης. Στην συνέχεια στην δεύτερη ενότητα εντοπίζεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση που αφορά την υποκειμενική ευημερία. Προσδιορίζονται οι διαφορετικές πτυχές και προσεγγίσεις της υποκειμενικής ευημερίας καθώς επίσης και ο τρόπος με τον οποίο μετρούνται και εξετάζεται το τι είναι αυτό που επηρεάζει την ευημερία. Στην Ενότητα τα 3 της διπλωματικής εργασίας παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα της εμπειρικής μελέτης που διεξήχθη στα πλαίσια της παρούσας διπλωματικής εργασία. Τέλος, στην Ενότητα 4 πραγματοποιείται μια συζήτηση γύρω από τα ευρήματα της εμπειρικής μελέτης. 17

19 18

20 Ενότητα 1 Δημιουργικότητα και Δημιουργική Τάξη 19

21 20

22 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ Εισαγωγή Η έννοια της δημιουργικότητας απασχολεί τους ερευνητές εδώ και αρκετούς αιώνες. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, δεν θεωρείται μόνο χαρακτηριστικό στοιχείο των καλλιτεχνών, αλλά έχει γίνει κομμάτι της οικονομικής σφαίρας και έχει συνδεθεί με ζητήματα ανάπτυξης, αναφερόμενη όλο και πιο συχνά ως ένα κρίσιμο στοιχείο για τη βελτίωση και τη τόνωση της οικονομίας καθώς και για τη συμβολή της στην αειφόρο ανάπτυξη (KEA and European Affairs 2006a; Florida 2002a; Landry and Bianchini 1995). Οι αλλαγές που έχουν γίνει τις τελευταίες δεκαετίες στην σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία δεν έχουν αφήσει ανεπηρέαστες τις σύγχρονες πόλεις και τα αστικά δίκτυα. Το μεγαλύτερο μέρος του προηγούμενου αιώνα χαρακτηρίστηκε από την μαζική και τυποποιημένη παραγωγή (Power and Scott 2010) καθώς και από τις άκαμπτες αγορές εργασίας που χαρακτήριζαν τον Φορντισμό (Scott 2006). Η κατάρρευση του Φορντικού και του Κεϋνσιανικού συστήματος και η μετάβαση σε μια κατάσταση στην οποία οι επενδύσεις πήραν την μορφή διαπραγμάτευσης ανάμεσα στο διεθνές οικονομικό κεφάλαιο και τις τοπικές εξουσίες, οδήγησε τις περιοχές και τις πόλεις σε μια προσπάθεια μεγιστοποίησης της ελκυστικότητα τους, ώστε να λειτουργήσει ως δέλεαρ για την καπιταλιστική ανάπτυξη (Harvey 1989). Οι αλλαγές που έγιναν στην δομή της παγκόσμιας οικονομίας σε συνδυασμό με τον νεοφιλελευθερισμό ο οποίος επικράτησε στον δυτικό κόσμο από ένα σημείο και έπειτα επέφεραν με την σειρά τους αλλαγές στην δομή των αστικών περιοχών. Σημειώθηκε σημαντική μείωση των παραδοσιακών βιομηχανικών δραστηριοτήτων στις παραδοσιακά βιομηχανικές περιοχές και μαζική αποβιομηχάνιση του Δυτικού κόσμου (Harvey 1989; Pratt 2008; P. Knox and Pinch 2009), με αποτέλεσμα τον μετασχηματισμό της κλασικής βιομηχανικής πόλης και την δημιουργία ενός «κενού» (Pratt 2008). Οι μετασχηματισμοί αυτοί είχαν επιπτώσεις και στο εργατικό δυναμικό των περιοχών αυτών καθώς, όσοι εργάζονταν μέχρι τότε στις βιομηχανίες έμειναν άνεργοι και όσοι μπήκαν τότε στην αγορά εργασίας απασχολήθηκαν σε εργασίες όπως η καθαριότητα, η ιδιωτική ασφάλεια, το μικρεμπόριο και ούτε καθεξής (Pratt 2008; Castells 1989; Harvey 1989; Sassen 1991). Παρατηρείται συνεπώς, μια προοδευτική και συνεχής μετατόπιση από την μεταποίηση στις υπηρεσίες (Harvey 1989; Garnham 2005). Με την αύξηση της απασχόλησης στο τομέα των υπηρεσιών αρκετές πόλεις άλλαξαν τον προσανατολισμό των δραστηριοτήτων τους και μετατράπηκαν σε «επανεπεξεργαστές ιδεών», ενώ σταδιακά δημιουργήθηκε η πεποίθηση ότι αυτές οι δραστηριότητες αποτελούν την «κινητή νεραϊδόσκονη των σύγχρονων πόλεων» (Pratt, 2008). Οι πιο πρόσφατες προσεγγίσεις σε σχέση με το μεταβαλλόμενο οικονομικό πλαίσιο ανάπτυξης των πόλεων, χαρακτηρίζονται συχνά από μια στροφή στο άυλο, το βιωματικό (Jensen 2007) και την αυξανόμενη σημασία της γνώσης στις σύγχρονες οικονομίες (P. Knox and Pinch 2009). Συχνά θεωρείται πως οι βιομηχανίες του 21 ου αιώνα εξαρτώνται, και θα συνεχίσουν να εξαρτώνται όλο και περισσότερο, από την παραγωγή γνώσης γεγονός το οποίο ισχύει για πολλούς κλάδους παραγωγής και η επίτευξη της επιτυχίας υπό αυτές τις προϋποθέσεις απαιτεί δημιουργική, διεπιστημονική και ολιστική σκέψη (Landry and Bianchini 1995). Από πολλούς υποστηρίζεται ότι πραγματοποιείται μια μετάβαση από ένα κόσμο όπου η ανάπτυξη βασίζεται στα φυσικά πλεονεκτήματα, δηλαδή την πρόσβαση σε φθηνούς και πλούσιους πόρους και στην εργασία, σε έναν κόσμο όπου η ανάπτυξη είναι αποτέλεσμα της ύπαρξης δημιουργικών πλεονεκτημάτων, γεγονός που θεωρείται ότι καθιστά ως κινητήρα της 21

23 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ ανάπτυξης την διαδικασία κατά την οποία η οικονομία δημιουργεί, εφαρμόζει και εξάγει αξία από τη γνώση (Landry 2006). Συγκεκριμένα ο Florida (2005) υποστηρίζει πως ο καπιταλιστικός κόσμος ζει μια επανάσταση, όμοια με αυτή που βίωσε η οικονομία και η κοινωνία με τη μετάβαση της από το γεωργικό στο βιομηχανικό σύστημα παραγωγής. Όπως ισχυρίζεται, η νέα τάξη πραγμάτων οδηγεί σε μια «νέα» οικονομία, η οποία είναι λιγότερο εξαρτημένη από τις εισροές εργασίας και πρώτων υλών, ενώ παράλληλα τοποθετεί στο επίκεντρο την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Οι πόλεις, οι οποίες αποτελούν τους χώρους όπου επί το πλείστον οι φυλές και οι πολιτισμοί αναμιγνύονται και αλληλεπιδρούν δημιουργώντας νέες ιδέες, αντικείμενα και θεσμούς (Landry and Bianchini 1995), πέρασαν από την οικονομία της μεταποίησης στην οικονομία των συστημάτων πληροφορίας και γνώσης και συνακόλουθα στην πολιτιστική οικονομία (Hall 2000). Οι πολιτιστικές βιομηχανίες κερδίζουν γρήγορα έδαφος και φαίνεται να αντικαθιστούν τις έννοιες της υψηλής τεχνολογίας, αν και αυτό αποτελεί μια γενική τάση στην οποία μπορούν να εντοπιστούν αρκετές εξαιρέσεις (Vanolo 2008). Θεωρείται πως οι πόλεις αντιπροσωπεύουν πλέον χώρους διασκέδασης, δηλαδή χώρους όπου η «καλή ζωή» δεν είναι συνώνυμο μόνο της απασχόλησης αλλά και της αυξανόμενης ανάγκης για αναψυχή (Jensen 2007) και πως οι παράγοντες που διαμόρφωναν παλαιότερα την ανάπτυξη μιας πόλης (όπως οι μεταφορές, η εγγύτητα σε πρώτες ύλες κλπ.) έχουν πλέον μικρότερη σημασία (Landry and Bianchini 1995). Παρατηρείται λοιπόν, ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον και μια έντονη δραστηριότητα των πόλεων γύρω από την προσέλκυση του κεφαλαίου, των τουριστών αλλά και των κατοίκων με τη χρήση πρακτικών όπως το αστικό branding (Jensen 2007). Έτσι, οι μεταμοντέρνες πόλεις του 21 ου αιώνα συχνά ασχολούνται με την κατασκευή μιας ελκυστικής εικόνας, η οποία θα συμβαδίζει με τις νέες παγκόσμιες τάσεις και θα είναι ικανή να εξασφαλίσει την προώθηση της τοπικής ανάπτυξης (Jensen 2007; Vanolo 2008). Στα πλαίσια αυτά, οι πόλεις αλλάζουν για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις προκλήσεις τις οικονομικής και πολιτιστικής παγκοσμιοποίησης, αλλά και στον αυξανόμενο ανταγωνισμό μεταξύ των πόλεων για την προσέλκυση κεφαλαίων (Γοσποδίνη and Μπεριάτος 2006). Συνεπώς οι πόλεις με βιομηχανικό υπόβαθρο και κληρονομιά είναι αναγκασμένες να υποβληθούν σε αλλαγές, ακόμα και σε πιθανή διαγραφή των «υπολειμμάτων» της ιστορικής αυτής κληρονομιάς (Short 1999 όπως αναφέρεται σε Jensen, 2007). Ο πολιτισμός και η δημιουργικότητα υποστηρίζεται πως μπορούν να αποτελέσουν τη σωτήριο λέμβο για τις πρώην βιομηχανικές πόλεις του Δυτικού κόσμου, καθώς και ένα μέσο να γίνουν πιο ελκυστικές (Γοσποδίνη and Μπεριάτος 2006). Εξ ορισμού, η έννοια της δημιουργικότητας αποτελεί το βασικό στοιχείο για τον καθορισμό της δημιουργικής οικονομίας, ωστόσο, δεν φαίνεται να υπάρχει ένας απλός και πλήρης ορισμός που να περιλαμβάνει τις διάφορες πτυχές του φαινομένου (UNCTAD 2010). Έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες προσδιορισμού της έννοιας αυτής, όμως δεν φαίνεται να υπάρχει ακόμη συμφωνία για το αν η δημιουργικότητα είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπου ή μια διαδικασία με την οποία δημιουργούνται οι πρωτότυπες ιδέες (UNCTAD 2010; KEA and European Affairs 2006a). Ακόμη και σήμερα, η έννοια της δημιουργικότητας πολύ συχνά συνδέεται και πιθανόν συγχέεται με τους καλλιτέχνες ή κάποιες φορές με τους επιστήμονες, ωστόσο, όπως υποστηρίζει ο Landry (2009) το να είναι δημιουργικός κάποιος έχει να κάνει με την στάση του και την προσέγγιση των προβλημάτων. 22

24 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ Ο Andersson (1985), ένας από τους πρώτους μελετητές που αναφέρθηκε στη σχέση της δημιουργικότητας με την ανάπτυξη, υποστήριξε πως βασική προϋπόθεση της δημιουργικότητα αποτελεί η ικανότητα διάταξης και αναδιάταξης πληροφοριών με την βοήθεια ενός συστήματος γνώσης, κάτι το οποίο σημαίνει πως οι πληροφορίες, η γνώση και η ικανότητα αλληλεπιδρούν έντονα μεταξύ τους, με σκοπό τη διαμόρφωση νέων γνώσεων και ικανοτήτων. Σύμφωνα με την UNCTAD (2010), η έννοια της δημιουργικότητας χαρακτηρίζει «τη διαδικασία κατά την οποία οι ιδέες δημιουργούνται, συνδέονται και μετατρέπονται σε πράγματα που αποτιμώνται», δηλαδή, τη χρήση των ιδεών για την παραγωγή νέων ιδεών, ενώ σύμφωνα με την KEA (2006), η δημιουργικότητα είναι μια σύνθετη διαδικασία καινοτομίας, κατά την οποία συνδυάζονται έννοιες όπως οι ιδέες, οι δεξιότητες, η τεχνολογία, το management, οι διαδικασίες παραγωγής, καθώς και ο πολιτισμός, και φαίνεται να έχει την ικανότητα να ωφελεί σχεδόν όλους τους οικονομικούς τομείς. Από την άλλη, ο Landry (2009) υποστηρίζει πως η δημιουργικότητα είναι ένα «είδος πολύπλευρης επινοητικότητας που αφορά την ικανότητα να αξιολογεί και να βρίσκει κανείς το δρόμο προς τις λύσεις για δυσεπίλυτα, απροσδόκητα, ασυνήθιστα προβλήματα ή περιστάσεις». Στα πλαίσια της σύγχρονης οικονομίας και με σκοπό να γίνει περισσότερο κατανοητός ο ρόλος της δημιουργικότητας σε σχέση και με την νέα τάξη πραγμάτων στις πόλεις, έγινε από την UNCTAD (2010) μια προσπάθεια προσδιορισμού των τύπων δημιουργικότητας, σύμφωνα με την οποία είναι οι ακόλουθοι τέσσερις: η καλλιτεχνική, η οικονομική, η επιστημονική και η τεχνολογική. Επιπλέον, επιχειρείται η σκιαγράφηση των χαρακτηριστικών της Καλλιτεχνικής Δημιουργικότητας, της Επιστημονικής Δημιουργικότητας και της Οικονομικής Δημιουργικότητας, όπως φαίνεται στον Πίνακα 1. Και στους τρείς τύπους θεωρείται πως συμπεριλαμβάνεται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό η Τεχνολογική δημιουργικότητα, κάτι το οποίο γίνεται περισσότερο κατανοητό παρακάτω στο Σχήμα 1. Πίνακας 1: Τα είδη της δημιουργικότητας Καλλιτεχνική Δημιουργικότητα Επιστημονική Δημιουργικότητα Οικονομική Δημιουργικότητα Περιλαμβάνει τη φαντασία και την ικανότητα να δημιουργούνται πρωτότυπες ιδέες και νέοι τρόποι ερμηνείας του κόσμου, εκφρασμένες σε κείμενο, ήχο, εικόνα Προϋποθέτει τη περιέργεια και την επιθυμία για πειραματισμό και δημιουργία νέων συνδέσεων στην επίλυση προβλημάτων Μια δυναμική διαδικασία η οποία οδηγεί προς την καινοτομία στον τομέα της τεχνολογίας, της επιχειρηματικής πρακτικής, του μάρκετινγκ κλπ, και είναι στενά συνδεδεμένη με την απόκτηση ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων στην οικονομία Πηγή: UNCTAD 23

25 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Σχήμα 1: Η δημιουργικότητα στην σημερινή οικονομία Πηγή: KEA and European Affairs (2006: 42) 24

26 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ Κεφάλαιο 1.1: Δημιουργικοί Κλάδοι Η έννοια των δημιουργικών κλάδων έχει εγείρει έντονες διαφωνίες και αντιφάσεις στη βιβλιογραφία (UNCTAD, 2010; Καλογερέσης και Κουρτέσης, 2013). Θεωρείται πως εμφανίστηκε πρώτη φορά το 1994 στην Αυστραλία με τη δημοσίευση της πολιτιστικής αλλά και οικονομικής πολιτικής Creative Nations, η οποία σχεδιάστηκε με στόχο να βοηθήσει την Αυστραλία να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που προέρχονταν από την επανάσταση στον τομέα των τεχνολογιών πληροφορικής και το επερχόμενο κύμα μαζικής κουλτούρας (KEA and European Affairs 2006; UNCTAD 2010). Μεγαλύτερη όμως, απήχηση απέκτησε το 1997 με την συγκρότηση της ομάδας εργασίας για τους δημιουργικούς κλάδους ( Creative Industries Task Force ) από το Υπουργείο Πολιτισμού, Μέσων Ενημέρωσης και Αθλητισμού (DCMS) της Μεγάλης Βρετανίας (DCMS 2011; Flew 2012; UNCTAD 2010), ενώ το 2004 στην Υπουργική Διάσκεψη ΧΙ της UNCTAD που έλαβε χώρα στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας, η έννοια των δημιουργικών κλάδων εισήχθη και επίσημα πλέον στην διεθνή οικονομική και αναπτυξιακή ατζέντα (UNCTAD 2010). Καθώς ο όρος των δημιουργικών κλάδων είναι σχετικά νέος στην βιβλιογραφία, δεν έχει επιτευχθεί ακόμη συναίνεση σε σχέση με το τι περιλαμβάνεται στους δημιουργικούς κλάδους τόσο σε επίπεδο Ευρώπης αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο (BOP Consulting 2010; KEA and European Affairs 2006a; UNCTAD 2010). Οι διαφωνίες που αναπτύσσονται έγκεινται κυρίως στη σύγχυση που υπάρχει σε σχέση με τις έννοιες δημιουργικοί κλάδοι και πολιτιστικοί κλάδοι, και κατά πόσο αυτές οι δύο ταυτίζονται ή όχι. Στην προσπάθεια να αποσαφηνίσει τις δύο αυτές έννοιες το DCMS έδωσε τον παρακάτω ορισμό για τους δημιουργικούς κλάδους: «είναι εκείνοι οι κλάδοι που έχουν τις ρίζες τους στην ατομική δημιουργικότητα, ικανότητα και ταλέντο και έχουν τη δυνατότητα παραγωγής πλούτου και θέσεων εργασίας μέσα από την παραγωγή και εκμετάλλευση της πνευματικής ιδιοκτησίας» (DCMS, 2011: p. 6). Ωστόσο, ο παραπάνω ορισμός στην ουσία μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις οικονομικές δραστηριότητες, καθώς, σχεδόν όλες οι δραστηριότητες περιέχουν κάποιο βαθμό δημιουργικότητας (Creative Skillset 2013). Η άποψη αυτή εκφράζεται στο ίδιο κλίμα με αυτήν του O Connor (2000), ο οποίος υποστηρίζει πως η χρήση του όρου δημιουργικοί κλάδοι, και η σχέση αυτών με τη δημιουργικότητα είναι κατά μία έννοια παραπλανητικές, καθώς η δημιουργικότητα μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλες δραστηριότητες, υπηρεσίες και βιομηχανίες οι οποίες δεν έχουν καμία σχέση με τον πολιτισμό ή τη συμβολική γνώση. Μία ακόμη προσπάθεια προσδιορισμού των δημιουργικών κλάδων είναι αυτή του Caves (2000), ο οποίος ορίζει τους δημιουργικούς κλάδους ως εκείνους οι οποίοι εμπεριέχουν αγαθά και υπηρεσίες που συνδέονται ευρέως με πολιτιστικές, καλλιτεχνικές ή απλά ψυχαγωγικές αξίες συμπεριλαμβανομένων και της δημοσίευσης βιβλίων και περιοδικών, των πλαστικών τεχνών (ζωγραφική και γλυπτική), των τεχνών του θεάματος (θέατρο, χορός, όπερα), του κινηματογράφου και της τηλεόρασης αλλά και της μόδας, καθώς και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Επίσης, μία διαφορετική προσέγγιση είναι αυτή των Rutten et al (2004) (όπως αναφέρεται σε Καλογερέσης και Κουρτέσης, 2013) οι οποίοι ορίζουν τους δημιουργικούς κλάδους ως εκείνους τους τομείς τα αγαθά και οι υπηρεσίες των οποίων είναι αποτέλεσμα δημιουργικής εργασίας. Δύο σημαντικά στοιχεία του ορισμού αυτού είναι η υλική και η συμβολική αξία, συνεπώς, οι δημιουργικοί κλάδοι έχουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας στην κοινωνία. 25

27 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες, από οργανισμούς αλλά και ακαδημαϊκούς, για την δημιουργία μοντέλων τα οποία, με διαφορετικό τρόπο το καθένα και εστιάζοντας σε διαφορετικά σημεία, προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά των δημιουργικών κλάδων και να τους οριοθετήσουν. Τα πιο δημοφιλή μοντέλα στη βιβλιογραφία (BOP Consulting 2010; DCMS 2011; KEA and European Affairs 2006a; UNCTAD 2010; United Nations Conference on Trade and Development and United Nations Development Programme 2013) φαίνονται συγκεντρωτικά στον παρακάτω Πίνακα 2. Πίνακας 2: Συστήματα ταξινόμησης για τους πολιτιστικούς/δημιουργικούς κλάδους βάση των αντίστοιχων μοντέλων 1. Μοντέλο DCMS 2. Μοντέλο Συμβολικών Κειμένων 3. Μοντέλο Ομόκεντρων Κύκλων - Διαφήμιση Πυρήνας των Πολιτιστικών Κλάδων Πυρήνας των Δημιουργικών Τεχνών Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αρχιτεκτονική - Διαφήμιση - Λογοτεχνία - Υπηρεσίες Πολιτισμικής Κληρονομιάς - Τέχνες και Αντίκες - Ταινίες - Μουσική - Εκδόσεις και Έντυπα Μέσα Ενημέρωσης - Παραδοσιακές Τέχνες - Internet - Τέχνες του Θεάματος - Δισκογραφία - Design - Μουσική - Εικαστικές Τέχνες - Ραδιόφωνο και Τηλεόραση - Σχέδιο Μόδας - Εκδόσεις Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Ηλεκτρονικά Παιχνίδια - Βίντεο, Ταινίες και Φωτογραφία - Ραδιόφωνο και Τηλεόραση - Ταινίες Συναφείς Κλάδοι - Μουσική - Ηλεκτρονικά Παιχνίδια - Μουσεία και Βιβλιοθήκες - Διαφήμιση - Εικαστικές Τέχνες Περιφερειακούς Πολιτιστικούς Κλάδους - Φωτογραφία - Αρχιτεκτονική - Τέχνες του Θεάματος - Δημιουργικές Τέχνες - Design - Εκδόσεις Οριακά Πολιτιστικά Κλάδους - Μόδα - Λογισμικά, Ηλεκτρονικά Παιχνίδια, Ηλεκτρονικές Εκδόσεις - Ηλεκτρικές Συσκευές - Μόδα - Ραδιόφωνο και Τηλεόραση - Λογισμικά - Αθλητισμός Πυρήνας των Κλάδων Πνευματικών Δικαιωμάτων - Τύπος και Λογοτεχνία 4. Μοντέλο Πνευματικών Δικαιωμάτων WIPO 5. Μοντέλο της UNESCO Institute for Statistics - Μουσική, Θεατρικές Παραστάσεις, Όπερα Κλάδοι Μερικών Πνευματικών Δικαιωμάτων - Ενδύματα, Κλωστοϋφαντουργικά Προϊόντα Πολιτιστικοί Τομείς Πολιτιστική και Φυσική Κληρονομιά - Ραδιόφωνο και Τηλεόραση (και Internet Live Streaming) - Μουσεία - Internet Podcasting - Αρχαιολογικοί και Ιστορικοί Χώροι - Ηλεκτρονικά Παιχνίδια - Κοσμήματα και Νομίσματα - Πολιτιστικά Τοπία Design και Δημιουργικές Υπηρεσίες - Motion Picture και Βίντεο - Άλλες Παραδοσιακές Τέχνες - Φυσική Κληρονομιά - Design Μόδας - Ραδιόφωνο και Τηλεόραση - Έπιπλα Παραστάσεις και Γιορτές - Γραφικό Design - Φωτογραφία - Οικιακά Είδη, Πορσελάνη και Γυαλί - Τέχνες του Θεάματος - Design Εσωτερικών Χώρων - Λογισμικά και Βάσεις Δεδομένων - Επενδύσεις Τοίχων και Τάπητες - Μουσική - Design Τοπίου - Εικαστικές και Γραφικές Τέχνες - Παιχνίδια - Φεστιβάλ, Εκθέσεις, Γιορτές - Αρχιτεκτονικές Υπηρεσίες - Διαφημιστικές Υπηρεσίες - Αρχιτεκτονική, Μηχανική, Χωρομέτρηση Εικαστικές Τέχνες και Crafts - Διαφημιστικές Υπηρεσίες Αλληλένδετοι Κλάδοι Πνευματικών Δικαιωμάτων - Design Εσωτερικών Χώρων - Καλές Τέχνες Συναφής Τομείς - Μουσεία - Φωτογραφία Τουρισμός - Κενά Μέσα Εγγραφής Δεδομένων - Παραδοσιακές Τέχνες - Charter Ταξίδια και Τουριστικές Υπηρεσίες - Ηλεκτρικές Συσκευές Βιβλία και Τύπος - Ξενοδοχειακές Υπηρεσίες - Μουσικά Όργανα - Βιβλία Αθλητισμός και Αναψυχή - Paper - Εφημερίδες και Περιοδικά - Αθλητισμός - Φωτογραφικά Μηχανήματα - Άλλα έντυπα - Φυσική Κατάσταση και Ευημερία - Φωτογραφικός και Κινηματογραφικός Εξοπλισμός - Βιβλιοθήκες (και Εικονικές) - Θεματικά και Πάρκα Αναψυχής - Εκθέσεις Βιβλίου - Τυχερά Παιχνίδια Οπτικοακουστικά και Διαδραστικά Μέσα - Βίντεο και Ταινίες 26

28 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ 6. Μοντέλο της UNCTAD 7. Μοντέλο της KEA and European Affairs Πολιτιστική Κληρονομιά Εκδόσεις και Έντυπα Μέσα Πυρήνας Πεδίου Τεχνών Πολιτιστικοί Χώροι - Βιβλία - Εικαστικές Τέχνες - Αρχαιολογικοί Χώροι - Τύπος - Τέχνες του Θεάματος - Μουσεία - Άλλες Εκδόσεις - Πολιτισμική Κληρονομιά - Βιβλιοθήκες New Media Κύκλος 1: Πολιτιστικοί Κλάδοι - Εκθέσεις - Λογισμικά - Βίντεο και Ταινίες Παραδοσιακή Πολιτιστική Έκφραση - Ηλεκτρονικά Παιχνίδια - Ραδιόφωνο και Τηλεόραση - Παραδοσιακές Τέχνες - Ψηφιοποιημένο Δημιουργικό Υλικό - Ηλεκτρονικά Παιχνίδια - Φεστιβάλ και Γιορτές Λειτουργικές Δημιουργίες - Μουσική Τέχνες Δημιουργικές Υπηρεσίες - Βιβλία και Τύπος Τέχνες του Θεάματος - Αρχιτεκτονική Κύκλος 2: Δημιουργικοί Κλάδοι και Δραστηριότητες - Live Μουσική - Διαφήμιση - Design - Θέατρο - Δημιουργική R&D - Αρχιτεκτονική - Χορός - Λειτουργίες Πολιτισμού και Αναψυχής - Διαφήμιση - Όπερα Design Κύκλος 3: Συναφείς Κλάδοι - Τσίρκο - Εσωτερικών Χώρων - Κουκλοθέατρο - Γραφικό - Κατασκευαστές PC, Κατασκευαστές MP3 player, Βιομηχανία Κινητής Τηλεφωνίας, κλπ Εικαστικές Τέχνες - Μόδας - Πίνακες Ζωγραφικής - Κοσμημάτων - Γλυπτά - Παιχνιδιών - Φωτογραφία - Αντίκες Media Οπτικοακουστικά Μέσα - Βίντεο και Ταινίες - Τηλεόραση - Ραδιόφωνο - Άλλα Broadcasting Πηγή: BOP Consulting 2010; UNCTAD 2010; United Nations Conference on Trade and Development and United Nations Development Programme 2013; KEA and European Affairs 2006; Pessoa, Deloumeaux, and Ellis 2009; World Intellectual Property Organization 2002; Throsby 2010, Ιδία Επεξεργασία 27

29 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Κεφάλαιο 1.2: Δημιουργική Πόλη Ο πολιτισμός και η δημιουργικότητα αρχίζουν να καταλαμβάνουν σε αρκετές περιπτώσεις σημαντική θέση στις οικονομικές δραστηριότητες των πόλεων, να αποκτούν ιδιαίτερο βάρος και σημασία στην ατζέντα του αστικού σχεδιασμού και να αποτελούν κρίσιμα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα των πόλεων (Γοσποδίνη και Μπεριάτος, 2006, Jensen, 2007). Ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές της τάσης αυτής, ο Florida (2005), θεωρεί πως η δημιουργικότητα αποτελεί την κύρια δύναμη μεγέθυνσης και ανάπτυξης των πόλεων, των περιοχών και των εθνών, μια άποψη η οποία συχνά όμως αμφισβητείται. Έτσι, εμφανίστηκε η έννοια της δημιουργικής πόλης η οποία περιγράφει ένα αστικό σύνολο όπου διαφόρων ειδών πολιτιστικές δραστηριότητες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της οικονομικής και κοινωνικής λειτουργίας του. Οι πόλεις αυτές τείνουν να αναπτύσσονται πάνω σε μία ισχυρή κοινωνική και πολιτιστική υποδομή, να συγκεντρώνουν υψηλά ποσοστά δημιουργικής απασχόλησης και να είναι ιδιαίτερα ελκυστικές στις ξένες επενδύσεις, λόγω των καθιερωμένων πολιτιστικών εγκαταστάσεων τους (UNCTAD 2010). Ιστορικά, οι πόλεις είχαν ανάγκη τη δημιουργικότητα για να λειτουργήσουν (Landry and Bianchini 1995) σήμερα όμως, γίνεται ιδιαίτερος λόγος γύρω από τις έννοιες της δημιουργικότητας και της δημιουργικής πόλης. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 υπήρχε μια αίσθηση πως η παγκόσμια κοινότητα διέπεται από σημαντικές αλλαγές (Landry 2006), όμως η μεταβατική αυτή διαδικασία βιώνεται με διαφορετικό τρόπο από περιοχή σε περιοχή με αποτέλεσμα να έχουμε από τη μία περιοχές όπως είναι η Ασία, όπου οι πόλεις αυξάνονται σε μέγεθος και από την άλλη, περιοχές όπως η Ευρώπη όπου παλιές βιομηχανίες φεύγουν από αυτές με αποτέλεσμα να αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο δημιουργείται η προστιθέμενη αξία στις πόλεις, η οποία πλέον προκύπτει λιγότερο από τη βιομηχανία και περισσότερο από το πνευματικό κεφάλαιο το οποίο εφαρμόζεται στα προϊόντα, τις διαδικασίες και τις υπηρεσίες (Harvey 1989; Garnham 2005; Landry 2009). Σύμφωνα με τους Γοσπόνδινη και Μπεριάτο (2006) οι πολιτιστικές δραστηριότητες θεωρούνται από πολλούς ως ο σημαντικότερος μοχλός μεγέθυνσης της αστικής οικονομίας, ενώ όλο και πιο πολλές πόλεις ανά το κόσμο χρησιμοποιούν την έννοια δημιουργική πόλη για να αναζωογονήσουν την κοινωνικό-οικονομική τους ανάπτυξη, ενθαρρύνοντας τις δημιουργικές δραστηριότητες και εντείνοντας τις προσπάθειες για την προσέλκυση δημιουργικών εργαζομένων (UNCTAD 2010). Η έννοια της δημιουργικής πόλης ερμηνεύεται και κατανοείται με διάφορους τρόπους από τους διάφορους εμπλεκόμενους σε θέματα πολιτικών (UNCTAD 2010). Αρκετά συχνά ως δημιουργική πόλη νοείται η υποδομή των τεχνών και του πολιτισμού, με αποτέλεσμα οι στρατηγικές και τα σχέδια σχετικά με αυτές να ασχολούνται με την ενίσχυση μόνο των τεχνών και του πολιτισμού (Landry 2006). Μία άλλη προσέγγιση της έννοιας της δημιουργικής πόλης είναι αυτή που τη θέλει συνώνυμη της δημιουργικής οικονομίας, θεωρώντας τους δημιουργικούς κλάδους και τη δημιουργική οικονομία γενικότερα, ως το απόλυτο μέσο για την οικονομική ανάπτυξη αλλά και την ανάπτυξη της ίδιας της πόλης στα πλαίσια της σύγχρονης οικονομικής πραγματικότητας (UNCTAD 2010). Μία διαφορετική ερμηνεία είναι αυτή που ταυτίζει την δημιουργική πόλη με μια ισχυρή δημιουργική τάξη. Σύμφωνα με τη προσέγγιση αυτή, υποστηρικτής της οποίας είναι ο Florida (2002), η οικονομία έχει περάσει σε ένα σύστημα όπου στο κέντρο βρίσκεται πλέον ο άνθρωπος. Έτσι, οι όροι αλλάζουν και είναι πλέον οι επιχειρήσεις που επιλέγουν τοποθεσία με βάση τους ανθρώπους και όχι το αντίθετο. Συνεπώς, βάσει αυτής της προσέγγι- 28

30 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ σης, οι πόλεις χρειάζεται να δημιουργήσουν το κατάλληλο περιβάλλον ώστε να προσελκύσουν, να συγκρατήσουν αλλά και να δημιουργήσουν την δική τους δημιουργική τάξη ώστε, εν συνεχεία να προσελκύσουν και τις εταιρείες. Η προσέγγιση αυτή θεωρείται ευρύτερη από τις προηγούμενες που αναφέρθηκαν, ωστόσο, οι πρακτικές και οι παράγοντες που συμβάλουν στην δημιουργία μιας ισχυρής δημιουργικής τάξης είναι λίγο πολύ γνωστές αντιγραφές του Silicon Somewhere μοντέλου (UNCTAD 2010). Τέλος, σύμφωνα με τη προσέγγιση του Landry (2006) η δημιουργική πόλη νοείται ως ένας χώρος στον οποίο ενθαρρύνεται η κουλτούρα της δημιουργικότητας. Η ερμηνεία αυτή θεωρείται ευρύτερη από την απλή παρουσία της δημιουργικής οικονομίας ή της δημιουργικής τάξης στη πόλη. Εντοπίζονται, ακόμη, από την (UNCTAD 2010) οι διαφορετικοί τρόποι, με τους οποίους διάφορες πόλεις που φέρουν το χαρακτηρισμό «δημιουργικές», αντιμετωπίζουν το δημιουργικό τους δυναμικό. Κάποιες από αυτές λειτουργούν ως κόμβοι πολιτιστικών εμπειριών τόσο για τους κατοίκους που διαμένουν σε αυτές όσο και για τους επισκέπτες, παρουσιάζοντας στοιχεία της πολιτιστικής τους κληρονομιάς και οργανώνοντας πολιτιστικές δραστηριότητες στο πεδίο των τεχνών του θεάματος και των εικαστικών τεχνών. Υπάρχουν από την άλλη, αυτές που διοργανώνουν φεστιβάλ που διαμορφώνουν και χαρακτηρίζουν την ταυτότητα ολόκληρης της πόλης, ενώ κάποιες άλλες στρέφονται σε ευρύτερους πολιτιστικούς κλάδους και κλάδους επικοινωνίας για να τη δημιουργία απασχόλησης και εισοδήματος και με στόχο να λειτουργήσουν ως κέντρα αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης. Τέλος υπάρχουν και περιπτώσεις στις οποίες ο πολιτισμός κατέχει κυρίαρχο ρόλο καθώς, μέσω αυτού προωθείται η αστική βιωσιμότητα, η κοινωνική συνοχή και η πολιτιστική ταυτότητα της πόλης. 29

31 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Κεφάλαιο 1.3: Δημιουργική Τάξη Ο όρος δημιουργική τάξη εισήχθη και αναπτύχθηκε από τον Richard Florida. Σύμφωνα με τον Florida (2002), τα κριτήρια σχετικά με την επιλογή του τόπου διαμονής, των εργαζομένων στους τομείς υψηλής τεχνολογίας, βασίζονται περισσότερο στα ενδιαφέροντα τους και τον τρόπο ζωής που ακολουθούν, παρά στην απασχόληση. Ως δημιουργική τάξη, ο Florida ορίζει: «το ολοένα αυξανόμενο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού που έχει κάνει ανώτατες σπουδές, έχει αναπτύξει γνώσεις και δεξιότητες και εργάζεται σε ανώτερες και υψηλά αμειβόμενες θέσεις». (Florida 2002a; Florida 2004; Florida 2005) Το σημαντικότερο στοιχείο της θεωρίας του αποτελεί ο ισχυρισμός ότι κάθε άνθρωπος είναι δημιουργικός, δηλαδή, η δημιουργικότητα νοείται από αυτόν ως εγγενές ανθρώπινο χαρακτηριστικό (Florida 2005; Florida 2004). Υποστηρίζει, βάσει των ποιοτικών και στατιστικών ερευνών που πραγματοποίησε, ότι οι αποφάσεις σχετικά με την γεωγραφική εγκατάσταση και την επαγγελματική σταδιοδρομία των υψηλά εκπαιδευμένων και αμειβόμενων ατόμων δεν γίνονται με τον τρόπο που υποστηρίζουν οι συμβατικές οικονομικές θεωρίες, δηλαδή ακολουθώντας πιστά τις θέσεις εργασίας στα μέρη όπου βρίσκονται. Θεωρεί πως καθοριστικό ρόλο παίζουν ζητήματα που αφορούν τις προτιμήσεις αναφορικά με τον τρόπο ζωής, ενώ φαίνεται να προτιμούνται μέρη τα οποία παρουσιάζουν μια ποικιλομορφία και ανεκτικότητα (Florida 2005). Για τον Florida (2005) η δημιουργική τάξη αποτελεί μια νέα οικονομική δύναμη, το λεγόμενο δημιουργικό κεφάλαιο της κοινωνίας, το οποίο, διαφοροποιείται από τη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου, και όπως υποστηρίζει ο ίδιος μπορεί να αποτελέσει το βασικό κεφάλαιο για την περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη εν γένει. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι η παρουσία των δημιουργικών επαγγελματιών παράγει οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική δυναμική, ιδιαίτερα στις αστικές περιοχές (Florida 2002a). Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της δημιουργικής τάξης, όπως υποστηρίζει ο Florida (2005), είναι η παραγωγή καινούριων πραγμάτων, είτε μιλάμε για ιδέες και γνώση είτε για προϊόντα, σχέδια και τεχνολογία δημιουργικού περιεχομένου. Με άλλα λόγια, είναι οι εργαζόμενοι που παράγουν προστιθέμενη αξία μέσω της δημιουργικότητας (United Nations 2008). Ο Florida (2005; 2002) διαχωρίζει την δημιουργική τάξη σε δύο μέρη, το κυριότερο εκ των οποίων είναι ο κεντρικός δημιουργικός πυρήνας. Ο δημιουργικός πυρήνας συμπεριλαμβάνει επιστήμονες, μηχανικούς, καθηγητές πανεπιστημίου, ποιητές και πεζογράφους, καλλιτέχνες, ηθοποιούς, σχεδιαστές και αρχιτέκτονες καθώς και συγγραφείς, εκδότες, ερευνητές και αναλυτές και άλλους διαμορφωτές της κοινής γνώμης. Πέρα από το βασικό δημιουργικό πυρήνα, διακρίνονται και οι δημιουργικοί επαγγελματίες, οι οποίοι εργάζονται σε ένα ευρύ φάσμα βιομηχανιών εντάσεως γνώσης, όπως οι τομείς υψηλής τεχνολογίας, χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, νομικών επαγγελμάτων και management επιχειρήσεων (Florida 2005; Florida 2002a). Οι δημιουργικοί εργαζόμενοι μοιράζονται ένα κοινό δημιουργικό ήθος το οποίο εκτιμά την δημιουργικότητα, την ατομικότητα, την διαφορετικότητα και το προσόν (merit). Με άλλα λόγια, οι αξίες της δημιουργικής τάξης, όπως την προσδιόρισε ο (Florida 2002a), είναι η ατομικότητα, η αξιοκρατία, η πολυμορφία και η «ανοικτότητα». 30

32 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ Μία ακόμη συνεισφορά του Florida είναι η θεωρία των 3Τ (Technology, Talent, Tolerance, i.e 3 T s), τα οποία αποτελούν και τα κριτήρια για την κατάταξη των χωρών με βάση το δείκτη δημιουργικότητας (Florida 2002a). Η θεωρία του διαφέρει από την συμβατική θεωρία καθώς υποστηρίζει πως το ταλέντο είναι αυτό που προκαλεί την ανάπτυξη και πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα προσθέτοντας το τρίτο χαρακτηριστικό, την ανεκτικότητα η οποία, όπως υποστηρίζει, είναι αυτή που προσελκύει το ανθρώπινο κεφάλαιο. Η θεωρία αυτή διευρύνθηκε και πλέον γίνεται λόγος για 4Τ (Technology, Talent, Tolerance, Territory Asset) (McLaren 2012). Παρακάτω, παρουσιάζονται συνοπτικά τα 4Τ, τα οποία σύμφωνα με τον Florida αποτελούν το ιδανικό πρότυπο για όσες πόλεις επιθυμούν την ανταγωνιστικότητα και την ευημερία στην δημιουργική εποχή (Florida 2002a; McLaren 2012). Τεχνολογία (Technology): Θεωρείται πως η τεχνολογία και η καινοτομία αποτελούν τα πιο κρίσιμα στοιχεία, τα οποία χρειάζεται μια κοινότητα ή ένας οργανισμός, ώστε να επιτύχει την ώθηση της οικονομικής ανάπτυξης. Για να επιτευχθεί η επιτυχία σύμφωνα με τον Florida (2002), θα πρέπει οι κοινότητες και οι οργανισμοί να διαθέτουν τις «διόδους» που απαιτούνται για να μετουσιωθούν οι έρευνες, οι ιδέες και η καινοτομία σε εμπορεύσιμα και βιώσιμα προϊόντα. Σημαντικό ρόλο στη διαδικασία αυτή κατέχουν τα πανεπιστημιακά ιδρύματα, καθώς κατέχουν ένα ρόλο κόμβου στη δημιουργική εποχή. Ταλέντο (Talent): Ο πυρήνας της φιλοσοφίας του Florida (2002), είναι η άποψη πως η κινητήρια δύναμη πίσω από ο- ποιαδήποτε επιτυχημένη οικονομική στρατηγική είναι το ανθρώπινο ταλέντο. Θεωρεί πως καθοριστικό στοιχείο για την επιτυχία μιας περιοχής είναι η ικανότητα της να προσελκύει αλλά και να διατηρεί τα κορυφαία ταλέντα. Ανεκτικότητα (Tolerance): Ο Florida (2002) υποστηρίζει πως οι δημιουργικοί επαγγελματίες έχουν ανάγκη από ένα περιβάλλον ανεκτικό, ανοιχτό στις νέες ιδέες αλλά και στους διαφορετικούς ανθρώπους. Τα μέρη τα οποία είναι ανεκτικά και δεκτικά απέναντι στους μετανάστες, τους ομοφυλόφιλους, τα διαφορετικά lifestyle και τις νέες ιδέες γύρω από το κοινωνικό στάτους και τις δομές εξουσίας, είναι ιδιαίτερα περιζήτητα από τους δημιουργικούς επαγγελματίες και όπως υποστηρίζει (Florida 2002) θα επωφεληθούν ιδιαίτερα στη δημιουργική εποχή. Εδαφικό Κεφάλαιο (Territory Assets): Η έννοια αυτή συντελεί το φυσικό, τεχνητό και ψυχολογικό περιβάλλον μιας περιοχής. Είναι το ξεχωριστό αίσθημα που προκαλεί η εκάστοτε περιοχή το οποίο τη κάνει μοναδική. Θεωρείται πως ο σύγχρονος άνθρωπος επιθυμεί να ζει σε περιοχές οι οποίες είναι ξεχωριστέ και μοναδικές, από τις οποίες να εμπνέεται (McLaren 2012). Συνεπώς, οι πόλεις θα πρέπει να δημιουργήσουν το περιβάλλον εκείνο που θα τις κάνει μοναδικές, ώστε να γίνουν περισσότερο ελκυστικές στους δημιουργικούς εργαζομένους. 31

33 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Τα χαρακτηριστικά της Δημιουργικής Τάξης Συνοψίζοντας τη θεωρία του Florida για την δημιουργική τάξη, μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι τα στοιχεία που την χαρακτηρίζουν είναι οι καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας, η συναρπαστική και ικανοποιητική επαγγελματική εξειδίκευση και το ιδιαίτερο και διαφορετικό lifestyle των δημιουργικών εργαζομένων το οποίος διαφοροποιείται από αυτό άλλων κοινωνικών ομάδων. Πιο συγκεκριμένα τα χαρακτηριστικά της δημιουργικής εργασίας είναι τα παρακάτω: Αυτονομία Πολύ συχνά θεωρείται ότι τα δημιουργικά επαγγέλματα χαρακτηρίζονται από υψηλότερο επίπεδο αυτονομίας σε σύγκριση με επαγγέλματα άλλων κλάδων. Σύμφωνα με τους Erdogan et al. (2012) όταν υφίσταται ελευθερία σε σχέση με τις εργασιακές δραστηριότητες, το περιεχόμενο και το αποτέλεσμα της εργασίας, είναι πιθανότερο ο εργαζόμενος να θεωρεί πως η εργασία του είναι μεστή περιεχομένου και νοήματος παρά να την αντιμετωπίζει ως υποχρέωση. Ωστόσο, αυτή δεν αποτελεί νομοτελειακή κατάσταση καθώς υφίσταται και η άποψη, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Gill (2002), ότι παρά την εικόνα αυτονομίας και ελευθερίας που παρουσιάζουν οι δημιουργικές βιομηχανίες, στην ουσία χαρακτηρίζονται και αυτές από μια σειρά παγιωμένων μορφών ανισότητας όπως είναι η εργασιακή ανασφάλεια, οι πολλές ώρες εργασίας, οι χαμηλές απολαβές κ.α. Ικανότητα Σύμφωνα με τους Joo et al. (2013), η ψυχολογική ισχύς (psychological empowerment) αποτελεί δείκτης πρόγνωσης για την δημιουργικότητα των εργαζομένων. Εκδηλώνεται μέσα από ένα σύνολο τεσσάρων νοητικών διαστάσεων: το νόημα (meaning), την ικανότητα (competence), την αυτοδιάθεση (self-determination) και την επίδραση (impact) και αντανακλά τον ατομικό προσανατολισμό του εργαζομένου στον ρόλο της εργασίας του. Η ενδυνάμωση της συζήτησης γύρω από την δημιουργική εργασία που προέκυψε με την δημοσίευση του βιβλίου The Rise of the Creative Class του Richard Florida, έφερε στο επίκεντρο της οικονομικής ανταγωνιστικότητας τα δημιουργικά επαγγέλματα, γεγονός το οποίο θα μπορούσε να ενισχύσει την αίσθηση του νοήματος, της ικανότητας και της επίδρασης σε ότι αφορά τους δημιουργικούς εργαζομένους (Fujiwara, Dolan, and Lawton 2015). Ελευθερία («ανοικτότητα» σε νέες ιδέες και αντισυμβατικότητα) Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η δημιουργικότητα, και κατ επέκταση η δημιουργική εργασία, είναι η διαδικασία κατά την οποία οι ιδέες δημιουργούνται, συνδέονται και μετατρέπονται με νέους τρόπους, σε πράγματα που αποτιμώνται. Τα παραπάνω, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι καθιστούν τα δημιουργικά επαγγέλματα λιγότερο συμβατικά και περισσότερο ανοιχτά στην αλλαγή και την καινοτομία (Helson 1999), γεγονός το οποίο προκαλεί μια γενικότερη αίσθηση ελευθερίας. 32

34 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ Κριτική σχετικά με την θεωρία της Δημιουργικής Τάξης Π αρά το γεγονός ότι έχει αναγνωριστεί ευρέως η συμβολή του Florida στην προώθηση της δημόσιας συζήτησης σχετικά με την αναδυόμενη δημιουργική οικονομία (United Nations 2008), υπάρχουν έντονες ενστάσεις και κριτικές γύρω από την προσέγγιση του σχετικά με την δημιουργική τάξη. Έντονη αμφισβήτηση αναπτύσσεται σχετικά με το γεγονός ότι, βάση της θεωρίας του Florida, στην δημιουργική τάξη συμπεριλαμβάνονται όλοι οι κάτοχοι πτυχίου ανώτατης εκπαίδευσης χωρίς την ύπαρξη κάποιου άλλου κριτηρίου, γεγονός που προκαλεί σύγχυση ανάμεσα στη δημιουργικότητα και τη γνώση (Markusen 2006). Ένα άλλο σημείο της θεωρίας του Florida από το οποίο προκύπτουν ερωτήματα και έντονη αμφισβήτηση έχει να κάνει με την αναγνώριση των προτιμήσεων οι οποίες οδηγούν στην επιλογή ενός τόπου και κατά επέκταση στην αστική ανάπτυξη. Δεν μπορεί να θεωρηθεί νομοτελειακό πως οι συγκεκριμένες προτιμήσεις (ποικιλομορφία, ανεκτικότητα κτλ.) οι οποίες παρουσιάζονται από τον Florida ως απαραίτητα χαρακτηριστικά ενός τόπου ώστε να επιλεχθεί από τους δημιουργικούς ανθρώπους ως τόπος κατοικίας είναι πραγματικές και αποτελούν πραγματικά τη βάση για την υποτιθέμενη μετακίνηση που προκύπτει (Storper και Scott, 2008). Στα ίδια πλαίσια, αναπτύσσεται προβληματισμός και αμφισβήτηση σχετικά με τις σχέσεις ανάμεσα στα 4Τ της θεωρίας του Florida και τις επιτυχημένες πόλεις. Προκύπτουν ερωτήματα και αμφιβολίες σχετικά με το πώς και από πότε η ανεκτικότητα αποτελεί λειτουργική προτίμηση για τους ανθρώπους με ταλέντο, αλλά και κατά πόσο ένα ανεκτικό περιβάλλον ευνοεί τη δημιουργικότητα (Storper και Scott, 2008). Ένας από τους επικριτές της θεωρίας του Florida είναι ο Edward Glaeser (2005), ο οποίος ενώ υποστηρίζει και ο ίδιος την άποψη ότι το ανθρώπινο δυναμικό αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την εξέλιξη και ανάπτυξη των σύγχρονων πόλεων και κατά επέκταση για τη τύχη τους, φαίνεται να διαφωνεί σε σχέση με το ποια είναι τα χαρακτηριστικά που αναζητούν τα άτομα της δημιουργικής τάξης. Υποστηρίζει πως δεν είναι τα 4T της θεωρίας του Florida, αλλά τα 3S, όπως τα ονομάζει, Skills, Sun and Sprawl, (οι δεξιότητες, ο ήλιος και η αστική διάχυση), όλα αυτά τα οποία, κατά την άποψη του, επιθυμούν και οι περισσότεροι εύποροι άνθρωποι, και τα οποία μεταφράζονται ως «μεγάλα προαστιακά οικόπεδα, εύκολη πρόσβαση σε αυτοκινητόδρομο και ασφαλείς δρόμοι, καλά σχολεία και χαμηλοί φόροι» (Glaeser 2005). Διατείνεται ακόμη, πως μέσα από τις αναλύσεις που πραγματοποίησε, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι επιχορηγήσεις προς το ανθρώπινο δυναμικό είναι αυτές που εξηγούν την αύξηση του αστικού πληθυσμού στις Η.Π.Α. κατά τη δεκαετία του 1990, έχοντας ελάχιστες ή και καθόλου αποδείξεις για την ύπαρξη ενός ανεξάρτητου bohemian effect, σε αντίθεση με ότι υποστηρίζει ο Florida (Glaeser 2005). Επιπλέον φαίνεται να αμφισβητείται συχνά το κατά πόσο οι δημιουργικοί άνθρωποι, όπως τους παρουσιάζει ο Florida, επιλέγουν να ζήσουν σε πραγματικά μποέμ γειτονιές. Συγκεκριμένα οι Storper και Scott (2008), διατείνονται πως τα ίδια ταλαντούχα άτομα τα οποία σύμφωνα με τη θεωρία του Florida κινητοποιούνται από την ανοχή και την αναζήτηση για διαφορετικότητα, τελικά ζουν σε αριστοκρατικές και σχετικά ομοιογενείς γειτονιές, συχνά στα προάστια, και μάλλον σε σημαντικό βαθμό αποκομμένοι τόσο σε κοινωνικό όσο και σε χωρικό επίπεδο. Συγκεκριμένο παράδειγμα αποτελούν οι πολυδιαφημισμένες κοινότητες των ομοφυλοφίλων οι οποίες διαδραματίζουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στο όραμα της ζωντανής πόλης του Florida οι οποίες πολλές φορές εντοπίζονται εκτός του υπόλοιπου αστικού χώρου στις περισσότερες μεγάλες αμερικανικές πόλεις (Storper και Scott, 2008). Τέλος, παρά το γεγονός πως, αναμφισβήτητα η παρουσία ταλαντούχων ανθρώπων σε ένα μέρος, είναι σημαντική για την καινοτομία, αμφισβητείται ωστόσο, η ιδέα πως η συγκέντρω- 33

35 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ ση αυτή επαρκεί, χωρίς να χρειάζεται κάποια άλλη δράση ή πολιτική, αλλά και κατά πόσο οι βασικοί λόγοι πίσω από την απόφαση για αλλαγή τόπου διαμονής των μελών της δημιουργικής τάξης είναι η αναζήτηση ανέσεων, οι οποίες βασίζονται στην ικανοποίηση (Storper και Scott, 2008). Τέλος, ένα ακόμη σημείο της θεωρίας του Florida το οποίο δέχτηκε έντονη κριτική αφορά τα συμπεράσματα τα οποία βασίζονται στα μέτρα ποικιλομορφίας που αφορούν θέματα ανάλυσης δεδομένων χωρικής διάστασης (Storper και Scott, 2008). Υποστηρίζεται από τον Bishop (2008) (όπως αναφέρεται σε Storper και Scott 2008), πως ενώ οι περισσότερες μεγάλες πόλεις ή περιοχές σήμερα χαρακτηρίζονται από κοινωνική πολυμορφία, χαρακτηρίζονται ταυτόχρονα και από βαθιά ριζωμένο χωρικό διαχωρισμό σε σχέση με την τάξη, το χρώμα και τον τρόπο ζωής καθώς και από συγκρούσεις στο εσωτερικό ομάδων, αλλά και έντονη πολιτική πόλωση. 34

36 Ενότητα 2 Υποκειμενική Ευημερία

37

38 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ Εισαγωγή Στον δυτικό κόσμο έχει επικρατήσει η ευημερία να συνδέεται με τους δείκτες κατανάλωσης και παραγωγής των αγαθών και υπηρεσιών καθώς επίσης και με δείκτες που αφορούν το επίπεδο εισοδήματος, την ανεργία και το πληθωρισμό ή την βιομηχανική ανάπτυξη. Ειδικότερα, μετά την καθιέρωση της κεϋνσιανής οικονομικής στις αρχές της δεκαετίας του 1950, μέτρα όπως το ΑΕΠ, κατέκτησαν μια θέση στην οικονομία, σχεδόν ιερή, με αποτέλεσμα να γίνουν σημείο αναφοράς σε σχέση με την ανάπτυξη και την αξιολόγηση της ευημερία για τους υπεύθυνους σχετικά με την λήψη αποφάσεων (P. L. Knox 1975). Στα μέσα περίπου του προηγούμενου αιώνα παρατηρήθηκε και μια νέα οπτική στο τρόπο προσέγγισης της ευημερίας των ανθρώπων από την συμβατική οικονομική θεωρία. Η νέα αυτή προσέγγιση εστίασε σε παράγοντες της ζωής οι οποίοι δεν μπορούν να αγοραστούν με χρήματα ή να εκτιμηθούν με τους συμβατικούς οικονομικούς δείκτες (Labrianidis, Kalogeresis, and Thanis 2014). Η στροφή αυτή σε σχέση με την προσέγγιση της ευημερία, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι αντανακλά και τις μεταβολές στις αξίες της κοινωνίας. Στις δυτικές βιομηχανικές κοινωνίες του προηγούμενου αιώνα, οι απαιτήσεις υπερέβησαν για πολλά χρόνια τα επίπεδα «επιβίωσης» σε ότι αφορά την διατροφή, την στέγη, την ένδυση κλπ, με αποτέλεσμα όσο περισσότερο ικανοποιούνταν οι υλικές ανάγκες, τόσο η προσοχή να στρέφεται σε λιγότερο απτούς στόχους, όπως είναι μια ασφαλέστερη κοινωνία και ένα καθαρότερο περιβάλλον (P. L. Knox 1975). 37

39 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Κεφάλαιο 2.1: Επικρατούσες Οικονομικές Θεωρίες και Ευημερία Η συμβατική οικονομική θεωρία, επηρεασμένη από το θετικιστικό φιλοσοφικό κίνημα, προσεγγίζει τα ζητήματα της ευημερίας από μία «αντικειμενική» σκοπιά (Frey and Stutzer 2002b; Stutzer and Frey 2010). Η λογική που χαρακτηρίζει αυτή τη προσέγγιση στηρίζεται στον συνδυασμό της ιδιοτελούς συμπεριφοράς και της αξιολόγησης των κοινωνικών επιτευγμάτων με βάση την ωφελιμότητα των ατόμων (A. Sen 1991), ενώ ταυτόχρονα ή υποκειμενική εμπειρία απορρίπτεται ως «μη επιστημονική» (Frey and Stutzer 2002b). Έτσι, βάση της νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας, το βασικό κριτήριο σε ζητήματα ευημερίας είναι η ωφελιμότητα και η επιτυχία κρίνεται από το μέγεθος του συνολικού αθροίσματος της ωφελιμότητας που δημιουργείται (A. Sen 1991). Η ωφελιμότητα αξιολογείται βάση της παρατηρήσιμης συμπεριφοράς του ατόμου θεωρώντας δεδομένο ότι κατέχει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες σχετικά με το τι είναι αυτό που προκαλεί την ωφελιμότητα και σε ποιο βαθμό, ενώ ταυτόχρονα είναι απόλυτα ικανό να προβεί στις κατάλληλες επιλογές που θα οδηγήσουν στην μεγιστοποίηση της (Stiglitz et al. 2010; Stutzer and Frey 2010). Κατά συνέπεια, ο ορθολογικός άνθρωπος είναι ικανός να προβλέψει επιτυχώς την ωφελιμότητα που θα προκύψει από τις αποφάσεις του και δεν κάνει κανένα λάθος κατά την λήψη των αποφάσεων, ενώ αν αυτό συμβεί είναι σε θέση, μακροπρόθεσμα, να το διορθώσει μέσω της μάθησης (Stutzer and Frey 2010). Σε επίπεδο κοινωνίας, σύμφωνα με την αξιωματική προσέγγιση, η ευημερία μετράται με βάση την καταναλωτική συμπεριφορά των νοικοκυριών (Frey and Stutzer 2002b). Οι παραπάνω ισχυρισμοί αμφισβητήθηκαν από πολλούς ακαδημαϊκούς. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κριτική του Scitovsky (1976), ο οποίος χαρακτήρισε την παραπάνω προσέγγιση μη επιστημονική, ισχυριζόμενος ότι «απορρίπτει ως λογική αδυναμία κάθε σύγκρουση ανάμεσα σε αυτό που επιλέγουν να έχουν οι άνθρωποι και σε αυτό που θα τους ικανοποιούσε σε μεγαλύτερο βαθμό». Επιπλέον, πραγματοποιήθηκαν πολλές έρευνες και πειράματα παρουσία ψυχολόγων, στα οποία παρατηρήθηκε ότι ενώ οι άνθρωποι ήταν ακριβείς στις προβλέψεις τους σχετικά με το αν το κύριο συναίσθημα που προκαλείται από μια εμπειρία είναι θετικό ή αρνητικό, αδυνατούσαν, ωστόσο, να σχηματίσουν ορθά διαισθητικά σενάρια σε σχέση με τους παράγοντες που επηρεάζουν καθοριστικά την ευτυχία τους. Ένα συχνό σφάλμα που παρατηρήθηκε είναι, ότι οι άνθρωποι υπερεκτιμούν την επιρροή που έχουν ορισμένα γεγονότα στην ευημερία τους, βασιζόμενοι στην ένταση και την διάρκεια αυτών (Stutzer and Frey 2010). Συνεπώς, ο παραπάνω ισχυρισμός σχετικά με τον ορθολογικό άνθρωπο και τις επιτυχείς προβλέψεις αναφορικά με τη ωφελιμότητα καταρρέει. Ένα άλλο προβληματικό σημείο που εντοπίζεται στην συμβατική οικονομική θεωρία, αφορά το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν φαίνεται να παρουσιάζουν προβλήματα αυτοελέγχου και είναι σε θέση να πάρουν αποφάσεις λαμβάνοντας υπόψη τις μακροχρόνιες προτιμήσεις τους. Ωστόσο, υιοθετώντας αυτή την πεποίθηση θα έπρεπε να θεωρήσουμε ορθολογικές και ορισμένες συμπεριφορές ή την κατανάλωση συγκεκριμένων αγαθών τα οποία είναι εθιστικά ή/και διαμορφώνουν επιβλαβείς συνήθειες για το άτομο (Stutzer and Frey 2010). Τέτοια παραδείγματα είναι η χρήση ουσιών, η καθημερινή και πολύ- 38

40 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ ωρη παρακολούθηση τηλεόρασης, οι διατροφικές διαταραχές κ.α. Αντίθετα βέβαια με την άποψη αυτή, πολλοί άνθρωποι χαρακτηρίζουν τις συνήθειες τους και την καταναλωτική τους συμπεριφορά ως μη ορθολογικές και θεωρούν ότι θα βελτίωναν την μελλοντική τους ευημερία ενώ ταυτόχρονα θα η παρούσα κατάσταση στην οποία βρίσκονται θα ήταν καλύτερη εάν κατανάλωναν λιγότερο από αυτά τα αγαθά (Stutzer and Frey 2010) Συμβατικοί Δείκτες της Ευημερίας Πέρα από τα παραπάνω, οι δείκτες και τα μέτρα τα οποία χρησιμοποιούνται για την μέτρηση της ευημερίας, βάση της συμβατικής οικονομικής θεωρία, φαίνεται να παρουσιάζουν πολλές φορές μια διαφορετική εικόνα από την πραγματικότητα. Οι οικονομολόγοι είχαν, ανέκαθεν, επίγνωση των τεχνικών περιορισμών των δεικτών αυτών, ωστόσο, κατά την χρήση τους σε ζητήματα πέρα από την αξιολόγηση μεταβολών που αφορούν την κατανάλωση και την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, διαπιστώθηκε ότι οι περιορισμοί δεν ήταν μόνο τεχνικοί αλλά και εννοιολογικοί (P. L. Knox 1975). Με άλλα λόγια, εντοπίζεται ένα κενό ανάμεσα στα μέτρα που χρησιμοποιούνται για την μέτρηση των κοινωνικό-οικονομικών μεταβλητών (π.χ. οικονομική ανάπτυξη, πληθωρισμός, ανεργία κλπ) και σε αυτό που αντιλαμβάνονται τα άτομα σχετικά με αυτά τα γεγονότα (Stiglitz et al. 2010). Το γεγονός αυτό έχει σαφή αντίκτυπο στις πολιτικές οι οποίες σχεδιάζονται και υλοποιούνται για την αντιμετώπιση κοινωνικό-οικονομικών καταστάσεων. Οι αιτίες που μπορεί να προκαλούν αυτή την παραμόρφωση στις πληροφορίες που παρέχουν οι δείκτες αυτοί, ποικίλουν. Καταρχάς, το πρόβλημα μπορεί να μην εντοπίζεται στον δείκτη αυτό καθεαυτό αλλά στη διαδικασία της μέτρησης η οποία μπορεί να είναι ατελής. Πολύ συχνά επίσης γίνεται συζήτηση σχετικά με το ποιες είναι οι σωστές έννοιες και ποια η κατάλληλη χρήση αυτών. Επιπλέον, παραμόρφωση της πληροφορίας μπορεί να επέλθει σε περιπτώσεις μεγάλων αλλαγών, όπως για παράδειγμα, σε μια μεγάλη ανακατανομή του εισοδήματος. Μέτρα όπως το ΑΕΠ, δεν μπορούν να αποδώσουν με ακρίβεια μια εκτίμηση της κατάστασης στην οποία βρίσκονται οι άνθρωποι που βιώνουν αυτήν την αλλαγή. Επίσης υπάρχει περίπτωση τα στατιστικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται να μην αποτυπώνουν ορισμένα φαινόμενα τα οποία έχουν καθοριστική σημασία για την ευημερία των πολιτών (Stiglitz et al. 2010). Πιο συγκεκριμένα, δείκτες όπως το ΑΕΠ, ο οποίος αποτελεί τον πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο και κοινά αναγνωρισμένο δείκτη σε σχέση με την οικονομική συμπεριφορά των ανθρώπων, συχνά ταυτίζονται με τις συνθήκες διαβίωσης και κατά συνέπεια χρησιμοποιούνται ως ενδεικτικοί δείκτες της ευημερίας των ανθρώπων. Το ΑΕΠ δεν είναι ένας λάθος δείκτης από μόνος του, ωστόσο, η λανθασμένη χρήση του μπορεί να δημιουργήσει μια διαστρεβλωμένη εικόνα των ίδιων των οικονομικών φαινομένων. Επιπλέον, το ΑΕΠ αφορά όλα τα τελικά αγαθά μιας οικονομίας, είτε αυτά καταναλώνονται από τα νοικοκυριά, τις επιχειρήσεις ή τις κυβερνήσεις (Stiglitz et al. 2010), επικεντρώνει στις ροές των αγαθών και όχι στα αποθέματα και δεν λαμβάνει υπόψη του την κατανομή του εισοδήματος στην κοινωνία (Giovannini, Hall, and d Ercole 2007). Επίσης, δεν γίνεται διαχωρισμός των αγαθών που συνυπολογίζονται με αποτέλεσμα να συμπεριλαμβάνονται και αγαθά όπως είναι τα πυρηνικά όπλα, τα οποία δεν συνάδουν με την έννοια της ευημερίας (Stiglitz et al. 2010), ενώ πολλές φορές οι αυξήσεις της παραγωγής και της κατανάλωσης που συμπεριλαμβάνονται σε τέτοιους δείκτες μπορεί να οδηγήσουν σε σημαντική μείωση της ευημερίας (P. L. Knox 1975). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η βιομηχανοποίηση περιοχών, η οποία μπορεί να παράγει επενδύσεις, ωστόσο, ταυτόχρονα μπορεί να προκαλέσει και προβλήματα υγείας, ρύπανση του περιβάλλοντος κλπ. και κατά συνέπεια μείωση του επιπέδου ευημερίας των πολιτών. 39

41 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Αυτού του είδους τα μέτρα επικράτησαν καθώς η χρηματική αποτίμηση των αγαθών και υπηρεσιών είναι ένας εύκολος τρόπος πρόσθεσης των ποσοτήτων διαφορετικής φύσης αγαθών και υπηρεσιών ώστε να υφίσταται μια συνολική εικόνα σχετικά με την παραγωγή και την κατανάλωση μιας κοινωνίας. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκή. Καταρχάς, για ορισμένα αγαθά και υπηρεσίες δεν υπάρχουν τιμές με αποτέλεσμα να γεννάται το ερώτημα σε σχέση με το ποιος είναι ο πιο κατάλληλος τρόπο να αποτιμηθούν. Κατά δεύτερον, ακόμα και όταν υπάρχουν τιμές, μπορεί να αποκλίνουν από τις αποτιμήσεις που κάνει η κοινωνία για αυτά τα αγαθά. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν αγαθά, η κατανάλωση ή/και η παραγωγή των οποίων μπορεί να επηρεάσει το σύνολο της κοινωνίας, κατά συνέπεια, η τιμή που είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν οι καταναλωτές να διαφέρει από την πραγματική τους αξία (Stiglitz et al. 2010). Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περιβαλλοντική καταστροφή που προκαλείται από τις παραγωγικές ή/και καταναλωτικές δραστηριότητες, η οποία όμως δεν αντικατοπτρίζεται στις τιμές της αγοράς Νέες Προσέγγισης της Ευημερίας Τις τελευταίες δεκαετίες γινόμαστε μάρτυρες μιας αλλαγής στην οικονομική σκέψη η οποία ήρθε ως αποτέλεσμα της εκτεταμένης προόδου στον κλάδο της ψυχολογίας σε ότι αφορά την ευημερία των ανθρώπων. Παρά το γεγονός ότι αρχικά η εμπειρική μελέτη που αφορά την υποκειμενική ευημερία υπήρξε κατά κύριο λόγο πεδίο της ψυχολογίας, υπήρξαν εξίσου σημαντικές συνεισφορές τόσο από τον κλάδο της κοινωνιολογίας (π.χ. Veenhoven 1984) αλλά και από τον κλάδο της πολιτικής επιστήμης (π.χ. Lane, 2000). Μόνο πρόσφατα όμως η μελέτη της υποκειμενικής ευημερίας συνδέθηκε με την οικονομική επιστήμη. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η νέα αυτή προσέγγιση εστιάζει σε παράγοντες της ζωής οι οποίοι δεν μπορούν να αγοραστούν με χρήματα ή να εκτιμηθούν με τους συμβατικούς οικονομικούς δείκτες, όπως είναι το ΑΕΠ ή το εισόδημα. Παράλληλα, η έκταση της δημοσιότητας που πήραν θέματα όπως η οικολογική και αστική κρίση με τα οποία βρέθηκαν αντιμέτωπες οι δυτικές κοινωνίες κατά τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, έστρεψαν την προσοχή σε διαστάσεις της έννοιας της ευημερίας πέρα από τα επίπεδα κατανάλωσης αγαθών και υπηρεσιών (P. L. Knox 1975). Το πρώτο κείμενο στο οποίο παρατηρείτε αυτήν η αλλαγή είναι το έργο του Abramovitz (1959) το οποίο φέρει τον τίτλο The Welfare Interpretation of National Income and Product. Στην συγκεκριμένη μελέτη ο Abramovitz (1959) ισχυρίζεται ότι μετά τη δημοσίευση των θεωριών του Arthur Cecil Pigou οι οικονομολόγοι τείνουν να διακρίνουν την έννοια της κοινωνικής ευημερίας, ή της ευημερίας γενικά, από την στενότερη έννοια της οικονομικής ευημερίας θεωρώντας το εθνικό προϊόν ως το αντικειμενικό, μετρήσιμο αντίστοιχο της οικονομικής ευημερίας. Επιπλέον, τονίζει πως οι οικονομολόγοι συνήθως αγνοούν τις πιθανές αποκλίσεις ανάμεσα στις δύο αυτές έννοιες της ευημερίας, και λειτουργούν με βάση το απόφθεγμα του Pigou, στο οποίο υποστηρίζει ότι «υπάρχει σαφές τεκμήριο ότι οι αλλαγές στην οικονομική ευημερία δείχνουν αλλαγές στην κοινωνική ευημερία, προς την ίδια κατεύθυνση αν όχι στον ίδιο βαθμό» (Abramovitz 1959, σελ 3). Μία από τις σημαντικότερες πρώτες μελέτες ήταν αυτή του Richard Easterlin το 1974, ο οποίος επιχείρησε να εντοπίσει την σύνδεση ανάμεσα στο εισόδημα και την ανθρώπινη ευημερία. Σύμφωνα με το επονομαζόμενο «παράδοξο του Easterlin» ενώ μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου το πραγματικό εισόδημα σε αρκετές χώρες ανά τον κόσμο παρουσίασε δραματική αύξηση, το επίπεδο ευημερίας του πληθυσμού δεν αυξήθηκε, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρήθηκε ακόμη και μείωση, οδηγούμενος, κατά συνέπεια, στο συμπέρασμα ότι η αύξηση του ΑΕΠ και της υποκειμενικής ευημερίας συσχετίζονται ελάχιστα. Το βασικό επιχείρημα αυτών των μελετών είναι ότι το εισόδημα και η οικονομική μεγέθυνση είναι μόνο ένα μέρος της εξίσωσης που αφορά την ευημερία των ανθρώπων (Ovaska and Takashima 2006). 40

42 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ Παρά την σημαντικότητα των μελετών αυτών, δεν έχαιραν ιδιαίτερης υποστήριξης την εποχή που δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά, μία κατάσταση η οποία άρχισε σταδιακά να αλλάζει. Τα τελευταία χρόνια η δυσαρέσκεια σε σχέση με την κατανόηση της ευημερίας στην οικονομική επιστήμη σε συνδυασμό με τις νέες ευκαιρίες στην εμπειρική μελέτη της υποκειμενικής ευημερίας των ανθρώπων, προκάλεσαν εντυπωσιακές και ενδιαφέρουσες νέες έρευνες (Stutzer and Frey 2010). Πλέον, η υποκειμενική ευημερία αποτελεί ένα ακμάζον πεδίο της οικονομικής επιστήμης και έρευνας γεγονός το οποίο επιβεβαιώνεται και από τον αριθμό των δημοσιεύσεων στο EconLi όπου αναφέρονται οι έννοιες «υποκειμενική ευημερία», «ικανοποίηση από την ζωή» ή «ευτυχία» στον τίτλο ή στην περίληψη τους, ο οποίος σύμφωνα με τους Stutzer και Frey (2012), αυξήθηκε από τρείς (3) κατά την περίοδο σε εκατόν σαράντα έξι (146) το 2011, σημειώνοντας κατακόρυφη αύξηση μετά το έτος Αντίστοιχα το Google Scholar απαριθμεί σήμερα περίπου άρθρα τα οποία περιλαμβάνουν στο κείμενο τις έννοιες «υποκειμενική ευημερία» και «οικονομικά». Το πεδίο της υποκειμενικής ευημερίας στην οικονομική επιστήμη αναπτύχθηκε κυρίως ως μια εμπειρική προσπάθεια κατά την οποία οι οικονομολόγοι χρησιμοποίησαν εργαλεία τα οποία είχαν προηγουμένως αναπτυχθεί στην επιστήμη της ψυχολογίας και συμπεριληφθεί σε πολλές έρευνες δημοσκοπήσεων (Stutzer and Frey 2012). Ωστόσο, αυτό το πεδίο εξακολουθεί να αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο θέμα σε σχέση με τα πλεονεκτήματα του, καθώς, ακόμα και σήμερα, η κυρίαρχη τάση στην οικονομική θεωρία είναι η «αντικειμενική» προσέγγιση η οποία στηρίζεται στις παρατηρήσιμες επιλογές των ατόμων, ενώ η ατομική ωφελιμότητα γίνεται αντιληπτή ως έννοια η οποία εξαρτάται μόνο από τα απτά αγαθά και υπηρεσίες (Frey and Stutzer 2002b) όπως παρατηρείται και παραπάνω. Όπως παρατήρησε ο Sen (1986), πιθανότατα ο λόγος για την δημοτικότητα αυτής της άποψης στην οικονομική επιστήμη να προέρχεται από το εμμονικό ενδιαφέρον για την μετρησιμότητα σε συνδυασμό με την πεποίθηση ότι οι καταναλωτικές επιλογές που κάνουν τα άτομα αποτελούν την μόνη ανθρώπινη πτυχή που μπορεί να παρατηρηθεί. Επιπλέον, η αυξανόμενη δυσπιστία για τη σχέση της οικονομική θεωρία και της ηθικής, τοποθέτησε τα οικονομικά της ευημερίας σε ένα αυθαίρετα στενό πλαίσιο, απομονωμένα από την υπόλοιπη επιστήμη, δημιουργώντας μια κατάσταση κατά την οποία οι ιδέες των οικονομικών της ευημερίας δεν μπορούν να επηρεάσουν τα οικονομικά της πρόγνωσης, «καθώς θεωρείται ότι η πραγματική ανθρώπινη δράση βασίζεται μόνο στο ίδιον συμφέρον χωρίς να υπάρχει καμιά επίδραση από τις ηθικές θεωρήσεις ή τις αξιολογήσεις των οικονομικών της ευημερίας» (A. Sen 1991). Παρ όλα αυτά, ο σκεπτικισμός προκάλεσε και πολλές παραγωγικές έρευνες σχετικά με την εγκυρότητα των εμπειρικών μέτρων (Krueger and Schkade 2008, Oswald and Wu 2010), οδηγώντας στην ανάπτυξη νέων στατιστικών εργαλείων ανάλυσης δεδομένων και στην δημιουργία νέων εργαλείων μέτρησης σε σχέση με την υποκειμενική ευημερία, αναζωογονώντας με αυτόν τον τρόπο τη συζήτηση σχετικά με την έννοια της ευημερίας στην οικονομική επιστήμη (Stutzer and Frey 2012). 41

43 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Κεφάλαιο 2.2: Τα χαρακτηριστικά της Υποκειμενικής Ευημερίας Η έννοια της υποκειμενικής ευημερίας δεν είναι μία άμεσα προφανείς και σαφής έννοια όπως είναι για παράδειγμα αυτή του εισοδήματος. Κατά συνέπεια, είναι απαραίτητο να προσδιοριστεί με σαφήνεια η φύση και το πεδίο εφαρμογής της πριν προχωρήσει κανείς στην μελέτη και την μέτρηση της. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να προσδιοριστεί επακριβώς το εννοιολογικό πλαίσιο της υποκειμενικής ευημερίας ώστε να γίνουν συγκεκριμένα τα φαινόμενα που εμπίπτουν στην έννοια της ευημερίας καθώς επίσης και για να αποφευχθεί η σύγχυση ανάμεσα στην υποκειμενική ευημερία και την ευτυχία (OECD 2013). Το τελευταίο είναι μία ταύτιση που συμβαίνει συχνά και πολλές φορές συνιστά αφορμή αμφισβήτησης της θεωρίας της υποκειμενικής ευημερίας, ωστόσο, αποτελεί τεχνικά λάθος προσέγγιση, καθώς η έννοια της υποκειμενικής ευημερίας δεν συνίσταται μόνο στην ευτυχία (OECD 2013). Ο Diener (1984) το έργο του οποίου αποτέλεσε ορόσημο στην μελέτη της υποκειμενικής ευημερίας, επιχείρησε να κάνει ένα διαχωρισμό και να κατηγοριοποιήσει τους ορισμούς που αφορούν την ευημερία σε τρείς κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία που δημιούργησε αφορά έννοιες οι οποίες ορίζονται από εξωτερικά κριτήρια, όπως η αρετή. Σύμφωνα με τον Diener (1984), οι έννοιες αυτές έχουν κανονιστική φύση καθώς προσδιορίζουν τι είναι επιθυμητό παραπέμποντας έτσι στην αριστοτελική έννοια της «ευδαιμονίας», η οποία προσδιορίζεται από τον ίδιο ως μία επιθυμητή κατάσταση που καθορίζεται από ένα συγκεκριμένο σύστημα αξιών. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι τα κριτήρια που αφορούν τις συγκεκριμένους έννοιες δεν βασίζονται στην υποκειμενική κρίση του ατόμου αλλά σε ένα εξωτερικό σύστημα αξιών. Με άλλα λόγια, ο Diener (1984) θεωρεί ότι αυτή η κατηγορία αφορά έννοιες που εμπίπτουν στην αντικειμενική προσέγγιση της ευημερία. Από την άλλη, στην δεύτερη κατηγορία ο Diener (1984) τοποθετεί έννοιες οι οποίες εστιάζουν σε όλα αυτά που οδηγούν τους ανθρώπους στην αξιολόγηση της ζωής τους με θετικούς όρους, δηλαδή, όπως ο ίδιος υποστηρίζει στην υποκειμενική ευημερία. Οι έννοιες αυτές ταυτίζονται με την έννοια της ικανοποίησης από τη ζωή (life satisfaction) και βασίζονται στα πρότυπα του ερωτηθέντα σε σχέση με το τι συνιστά την καλή ζωή. Σύμφωνα με τους Shin και Johnson (1978), αυτή η μορφή της ευτυχίας προσδιορίζεται ως «μια σφαιρική αξιολόγηση της ποιότητας της ζωής του ατόμου με βάση κριτήρια της δικής του επιλογής» (σ. 478). Τέλος, στην τρίτη κατηγορία που διαμόρφωσε ο Diener (1984), τοποθέτησε τις εκείνες που ταυτίζουν την έννοια της ευημερίας με την ευτυχία, όπως αυτή χρησιμοποιείται στην καθημερινή ομιλία. Με άλλα λόγια, την υπεροχή των θετικών έναντι των αρνητικών συναισθημάτων (N. Bradburn M. 1969). Συνεπώς, οι συγκεκριμένοι ορισμοί δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην ευχάριστη συναισθηματική εμπειρία είτε αυτό σημαίνει ότι το άτομο βιώνει κυρίως ευχάριστα συναισθήματα σε αυτή τη περίοδο της ζωής του, είτε ότι έχει την προδιάθεση σε τέτοια συναισθήματα, ανεξάρτητα με το αν τα βιώνει την υπό εξέταση δεδομένη στιγμή (E. Diener 1984). Καταλήγοντας, ο (E. Diener 1984) υποστηρίζει ότι τα στοιχεία που μελετώνται από την υποκειμενική ευημερία είναι η ικανοποίηση από την ζωή και η εμπειρία των συναισθημάτων, ενώ τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα είναι η υποκειμενικότητα, οι θετικές μετρήσεις και τέλος οι καθολικές κρίσεις που αφορούν το 42

44 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ σύνολο της ζωής ενός ατόμου. Μία άλλη διάκριση των ορισμών της ευημερίας είναι αυτή που επιχείρησαν οι Ryan και Deci (2001). Σύμφωνα με τους Ryan και Deci (2001) «τα παραδείγματα της εμπειρικής έρευνας στην ευημερία περιστρέφονται γύρω από δύο διαφορετικές φιλοσοφικές προσεγγίσεις. Η πρώτη από αυτές μπορεί σε γενικές γραμμές να ονομαστεί ηδονισμός και εκφράζει την άποψη ότι η ευημερία αποτελείται από την ευχαρίστηση ή την ευτυχία. Η δεύτερη προσέγγιση υποστηρίζει πως η ευημερία αποτελείται από περισσότερα πράγματα πέρα από την ευτυχία. Εντοπίζεται, αντίθετα, στην πραγμάτωση των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Αυτή η προσέγγιση αποκαλείται ευδαιμονισμός (eudaimonism) Οι δύο παραδόσεις ηδονισμός και ευδαιμονισμός βασίζονται σε διαφορετικές προσεγγίσεις σχετικά με την ανθρώπινη φύση και το τι συνιστά μια καλή κοινωνία». Μελετώντας την βιβλιογραφία που αφορά την υποκειμενική ευημερία φαίνεται πως ένα μεγάλο μέρος των ερευνητών υιοθετεί την ηδονιστική προσέγγιση, η οποία πολλές φορές ταυτίζεται με την ευτυχία (πχ. Diener, 1984; Veenhoven, 2012). Η συνηθέστερη διάκριση που γίνεται σχετικά με τα συστατικά στοιχεία της υποκειμενικής ευημερίας, είναι αυτή ανάμεσα στην αξιολόγηση της ζωής (life evaluation) και την εμπειρία των συναισθημάτων (affect) (βλέπε Diener, 1984, Stiglitz et al., 2010; Stutzer and Frey, 2010; Tinkler and Hicks, 2011a, 2011b; Veenhoven, 2012, Kahneman and Krueger, 2006, Brickman και Campbell 1971, κ.α.). Ωστόσο, υπάρχει και μία μερίδα ερευνητών οι οποίοι υποστηρίζουν ότι η υποκειμενική ευημερία συνθέτεται και από άλλα πράγματα πέρα από την ευτυχία (π.χ. OECD, 2013; Ryan and Deci, 2001). Με άλλα λόγια, οι ερευνητές αυτοί υποστηρίζουν ότι δεν θα πρέπει να παραλείπεται η μελέτη της ευδαιμονικής διάστασης της ευημερίας, η οποία αφορά τη καλή ψυχολογική λειτουργία καθώς και την αίσθηση σκοπού και δέσμευσης που διακατέχει τους ανθρώπους (Huppert et al. 2009), και ως εκ τούτου να συμπεριλαμβάνονται τα αντίστοιχα μέτρα στις απόπειρες μέτρησης της υποκειμενικής ευημερίας (βλέπε (E. Diener and Seligman 2004; E. Diener and Seligman 2004; E. Diener, Lucas, and Scollon 2006; Huppert et al. 2009; Ryan and Deci 2001). Πιο συγκεκριμένα, οι Ryan και Deci (2001) υποστηρίζουν ότι ένας ερευνητής μπορεί να υιοθετήσει την ηδονική προσέγγιση της υποκειμενικής ευημερίας, ως ένα λειτουργικό ορισμό, και παράλληλα να αποδέχεται και την ευδαιμονική προσέγγιση η οποία αφορά όλα αυτά που ευνοούν την υποκειμενική ευημερία. Σε αυτά τα πλαίσια οι Diener και Seligman (2004) προτείνουν την δημιουργία ένας εθνικού δείκτη υποκειμενικής ευημερίας, ο οποίος θα αξιολογεί συστηματικά τις κύριες μεταβλητές της ευημερίας οι οποίες, όπως υποστηρίζουν, είναι το θετικό και το αρνητικό συναίσθημα (The Pleasant Life), η συμμετοχή (The Good Life) και η ύπαρξη σκοπού στην ζωή (The Meaningful Life). Στα ίδια πλαίσια ο OECD (2013) επιχείρησε ένα περιεκτικό ορισμό ο οποίος να περιλαμβάνει όλες τις διαφορετικές πτυχές της υποκειμενικής ευημερίας, (στηριζόμενος κυρίως στο κείμενο των Diener et al. (2006)), υποστηρίζοντας ότι η υποκειμενική ευημερία είναι «οι καλές νοητικές καταστάσεις, συμπεριλαμβανομένων όλων των διαφορετικών αξιολογήσεων, θετικών και αρνητικών που κάνουν οι άνθρωποι για την ζωή τους, και οι συναισθηματικές αντιδράσεις των ανθρώπων σε σχέση με τις εμπειρίες τους». Ο συγκεκριμένος ορισμός με μια πρώτη ανάγνωση πιθανώς φαντάζει ασαφής, αφήνοντας την αίσθηση ότι η υποκειμενική ευημερία αποτελεί το κυρίαρχο μέτρο σε σχέση με την ευημερία των ανθρώπων ενώ όλες οι άλλες πτυχές έχουν μονάχα οργανική αξία στην επίτευξη της. Ωστόσο, σε μία δεύτερη ανάγνωση αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο ορισμός αυτός συνάδει 43

45 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ με όλες εκείνες τις προσεγγίσεις που θεωρούν την υποκειμενική ευημερία ως το σύνολο διαφορετικών διαστάσεων οι οποίες έχουν εγγενή αξία. Με άλλα λόγια, όπως αναφέρει και ο Diener (2006) «η υποκειμενική ευημερία είναι ένας όρος ομπρέλα για τις διαφορετικές εκτιμήσεις που κάνουν οι άνθρωποι σχετικά με τη ζωή τους, τα γεγονότα που συμβαίνουν σε αυτή, το σώμα τους και το μυαλό τους, και τις συγκυρίες τις οποίες βιώνουν». Πρέπει επίσης να γίνει σαφές ότι η υποκειμενική ευημερία δεν θα πρέπει να είναι το μοναδικό μέτρο που λαμβάνεται υπόψη κατά την μέτρηση της συνολικής ευημερίας των ανθρώπων. Όταν επιχειρείται η μέτρηση της συνολικής ευημερίας θα πρέπει να αξιολογούνται και οι αντικειμενικοί παράγοντες, όπως είναι το εισόδημα, η υγεία, η εκπαίδευση κ.α. (OECD 2013). Στην παρούσα εργασία υιοθετείται η προσέγγιση που ακολουθούν ο OECD (2013) και ο E. Diener (2006). Κατά συνέπεια, τα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της υποκειμενικής ευημερίας είναι η Αξιολόγηση της Ζωής, η Εμπειρία των Συναισθημάτων και η Ευδαιμονία. Οι δύο διαστάσεις τις υποκειμενικής ευημερίας ο ηδονισμός και ο ευδαιμονισμός αφορούν διαφορετικές προσεγγίσεις σχετικά με την ανθρώπινη φύση και τα στοιχεία που συνιστούν μια καλή κοινωνία. Ως εκ τούτου, θέτουν διαφορετικά ερωτήματα σχετικά με το πώς οι αναπτυξιακές και κοινωνικές διεργασίες σχετίζονται με την ευημερία, και έμμεσα ή άμεσα περιγράφουν διαφορετικές προσεγγίσεις σε σχέση με τη ζωή (Ryan and Deci 2001). 44

46 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ Κεφάλαιο 2.3: Ηδονιστική Προσέγγιση Η ηδονιστική προσέγγιση της ευημερίας και η ταύτιση της με την ευτυχία έχει βαθιές ρίζες στην φιλοσοφία. Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αρίστιππος, υποστήριξε ότι ο στόχος της ζωής για τον άνθρωπο είναι να βιώσει την μέγιστη ηδονή και συνεπώς, η ευτυχία συνίσταται από το σύνολο των ηδονικών στιγμών (Ryan and Deci 2001). Την πρώιμη ηδονιστική φιλοσοφία του Αρίστιππου ακολούθησαν και πολλοί ακόμη φιλόσοφοι, όπως για παράδειγμα ο Επίκουρος ο οποίος δίδαξε και αυτός την ηδονή (ή αλλιώς ευχαρίστηση) και υποστήριξε ότι ο άνθρωπος πρέπει πάντα να κάνει το καλό, και ως «καλό» προσδιόρισε αυτό που είναι ευχάριστο. Με άλλα λόγια, αυτό που υποστήριξε ο Επίκουρος είναι ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να επιδιώκει οτιδήποτε προσφέρει ηδονή (ευχαρίστηση) και δεν συνδέεται με τον πόνο. Με άλλα λόγια, η πραγματική ηδονή (ευχαρίστηση) είναι η απουσία του πόνου (Daniel Stephen Notes 1 ). Ο ηδονισμός, ως προσέγγιση της ευημερίας έχει υιοθετηθεί και από μεταγενέστερους φιλοσόφους καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα το οποίο κυμαίνεται από μια στενή εστίαση στις σωματικές απολαύσεις μέχρι μία ευρύτερη εστίαση η οποία αφορά τις επιθυμίες και την ιδιοτέλεια. Για παράδειγμα, ο Thomas Hobbes υποστήριξε ότι η ευτυχία εντοπίζεται στην επιτυχή αναζήτηση των ανθρώπινων επιθυμιών (appetites), ενώ ο DeSade πίστευε ότι ο απώτερος στόχος της ζωής είναι η επιδίωξη των αισθήσεων και των ηδονών. Σε επίπεδο κοινωνικού συνόλου αναπτύχθηκε η ωφελιμιστική φιλοσοφία ή αλλιώς κοινωνικός ηδονισμός σύμφωνα με την οποία «καλό» θεωρείται αυτό που παράγει την περισσότερη ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Ένας από τους πιο φημισμένους ωφελιμιστές φιλοσόφους, ο Jeremy Bentham πίστευε ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να επιδιώκουν ότι παράγει ευχαρίστηση λαμβάνοντας υπόψη την ένταση, την διάρκεια, την σιγουριά, την ταχύτητα, τον αριθμό των επιπλέων ηδονών που παράγονται, την απουσία πόνου αλλά και τον αριθμό των ανθρώπων που επηρεάζει. Έτσι, σύμφωνα με αυτή τη προσέγγιση μέσα από τις προσπάθειες των ανθρώπων για την μεγιστοποίηση των ηδονών και της ιδιοτέλειας χτίζεται μια καλή κοινωνία (Ryan and Deci 2001). Επιπλέον, πίστευε ότι η ηδονή και ο πόνος υπαγορεύουν όλη την ανθρώπινη συμπεριφορά. Στα ίδια πλαίσια, ενώ ο Jeremy Bentham δίνει την ίδια βαρύτητα σε όλες τις μορφές ευχαρίστησης, ο John Stuart Mill κάνει λόγο για την ποιότητα της ευχαρίστησης, η οποία όπως υποστηρίζει, θα πρέπει να εξεταστεί παράλληλα με την ποσότητα. Ισχυρίστηκε ότι ορισμένες ηδονές είναι πιο επιθυμητές και πολύτιμες, για κοινωνικούς και πολιτιστικούς λόγους, απ ότι άλλες και ως εκ τούτου, ενώ οι «κατώτερης ποιότητας» ηδονές μπορεί να είναι πιο άμεσες ή έντονες η αξία τους δεν είναι τόσο μεγάλη όσο αυτή των «ανώτερης ποιότητας» απολαύσεων. Η πεποίθηση αυτή του Mill συνοψίζεται και αποδίδεται στην γνωστή φράση του: «είναι προτιμότερο να είσαι ένα ανθρώπινο ον και να είσαι δυσαρεστημένος παρά ένα ικανοποιημένο γουρούνι. Καλύτερα να είσαι ο Σωκράτης και δυσαρεστημένος παρά ένας ανόητος ικανοποιημένος. Και αν ο ανόητος ή το γουρούνι, έχουν διαφορετική άποψη, αυτό συμβαίνει γιατί γνωρίζουν μόνο την δική τους πλευρά του ζητήματος». Στην επιστήμη της ψυχολογίας η άποψη που κυριάρχησε από τους ψυχολόγους που υιοθέτησαν την ηδονιστική προσέγγιση είναι ότι η ευημερία συνίσταται στην υποκειμενική ευτυχία και αφορά την εμπειρία της ευχαρίστησης σε αντιδιαστολή με την δυσαρέσκεια, ευρύτερα ερμηνευμένη ώστε να συμπεριλαμβάνει όλες τις κρίσεις (judgments) για τα θετικά και αρνητικά στοιχεία της ζωής. Συνεπώς, η ευτυχία δεν είναι αναγώγιμη μόνο στον σωματικό ηδονισμό, γι αυτό μπορεί να 1 Department of Philosophy/Liberal Arts/Texas A&M University, Notes on Hedonism and Utilitarianism - Stephen H. Daniel ( 45

47 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ προκύψει από την επίτευξη των στόχων ή την αποτίμηση των αποτελεσμάτων σε διαφορετικούς τομείς της ζωής (E. Diener, Sapyta, and Suh 1998; Ryan and Deci 2001). Σύμφωνα με τους Daniel Kahneman, Diener, and Schwarz (2003) η ηδονιστική ψυχολογία αφορά την μελέτη σχετικά με το «τι κάνει τις εμπειρίες και την ζωή ευχάριστες και δυσάρεστες» (p. Ix). Προσδιορίζοντας την ευημερία σε όρους ευχαρίστησης σε αντίθεση με τον πόνο, η ηδονική ψυχολογία στοχεύει στην μεγιστοποίηση της ανθρώπινης ευτυχίας (Ryan and Deci 2001). Οι περισσότεροι ερευνητές που υιοθέτησαν την ηδονική προσέγγιση, χρησιμοποίησαν τα μέτρα της υποκειμενικής ευημερίας για να αξιολογήσουν το συνεχές ευχαρίστησης πόνου. Η ηδονική προσέγγιση της υποκειμενικής ευημερίας πολλές φορές χαρακτηρίζεται ως έννοια «ομπρέλα» (E. Diener 2006; Stutzer and Frey 2010; Veenhoven 2012) καθώς καλύπτει τόσο τη νοητική όσο και τη συναισθηματική διάσταση της ευημερίας. Όπως αναφέρουν οι Andrews και Withey (1974) η υποκειμενική ευημερία αποτελείται από τρία γενικά στοιχεία: τις (νοητικές) κρίσεις που αφορούν την ικανοποίηση από την ζωή ή αλλιώς την αξιολόγηση της ζωής, την εμπειρία θετικών συναισθημάτων και την εμπειρία αρνητικών συναισθημάτων Αξιολόγηση της Ζωής Η έννοια της αξιολόγησης της ζωής αφορά οι σκέψεις που κάνει ένα άτομο σχετικά με την ζωή του στο σύνολο της ή σε σχέση με συγκεκριμένες πτυχές αυτής (D. Kahneman and Deaton 2010; OECD 2013). Με άλλα λόγια, η αξιολόγηση της ζωής είναι η νοητική διάσταση της ευημερίας, η οποία αφορά αξιολογικά και κριτικά στοιχεία (Stutzer and Frey 2010) και όχι τη περιγραφή μιας συναισθηματικής κατάστασης. Οι Pavot et al. (1991) υποστηρίζουν ότι η διαδικασία της αξιολόγησης της ζωής συντελείται μέσω της κατασκευής ενός «προτύπου» από το άτομο που κάνει την αξιολόγηση, το οποίο γίνεται αντιληπτό ως οι κατάλληλες συνθήκες για τον εαυτό του, και στην συνέχεια συγκρίνει τις συνθήκες της ζωής του με αυτό. Αν θεωρηθεί ότι η διαδικασία σύγκρισης που περιγράφεται παραπάνω αποτελεί μια πράξη την οποία κάνουν τα άτομα συνειδητά, τότε η περιγραφή αυτή αποτελεί μια κατανοητή περιγραφή της έννοιας της αξιολόγησης της ζωή. Ωστόσο, δεν είναι σαφές ότι η διαδικασία της σύγκρισης γίνεται συνειδητά από τα άτομα (OECD 2013). Η βασική έννοια που αποτυπώνεται με τα μέτρα της αξιολόγησης της ζωής είναι, κατά μία έννοια, συναφής με τον οικονομικό ορισμό της ωφελιμότητα 2 (OECD 2013), ενώ υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι η δομή που ακολουθείται κατά την διαδικασία της αξιολόγησης της ζωής είναι παρόμοια με αυτή που ακολουθούν οι άνθρωπο κατά την λήψη συνειδητών αποφάσεων π.χ. όταν επιλέγουν να ενεργήσουν με κάποιον συγκεκριμένο τρόπο και όχι με κάποιον άλλο (Helliwell and Barrington-Leigh 2010; Daniel Kahneman, Diener, and Schwarz 2003). Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η έννοια της ωφελιμότητας αφορά ένα ηδονικό συνεχές εναλλαγής ευχαρίστησης πόνου, κάτι το οποίο ο Kahneman αποκαλεί «βιωμένη ωφελιμότητα» (experienced utility). Σύμφωνα με τον Francis Ysidro Edgeworth, η ευτυχία ενός ατόμου κατά την διάρκεια μιας χρονικής περιόδου, συνίσταται από το άθροισμα των «στιγμιαίων ωφελιμότητα» (momentary utilities) κατά την διάρκεια του συγκεκριμένου διαστήματος, δηλαδή από το χρονικό ολοκλήρωμα της «στιγμιαίας ωφελιμότητα». Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι διαφορετική από αυτό που περιέγραψε ο Edgeworth. 2 η ωφελιμότητα που παράγει ένα προϊόν ή υπηρεσία, η ικανοποίηση που παίρνει ένας καταναλωτής από ένα αγαθό ή υπηρεσία το οποίο έχει αγοράσει, ή ο τρόπος με τον οποίο ένα αγαθό ή υπηρεσία συμβάλλει στην ευημερία του καταναλωτή. (Collin 2006, 210) 46

48 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ Σύμφωνα με τους Kahneman et al (2003), η διαδικασία της αξιολόγησης της ζωής γίνεται με βάση το πως ενθυμούνται οι άνθρωποι τις εμπειρίες τους. Κατά συνέπεια, το πώς θυμάται ένα άτομο κάποιο γεγονός μπορεί να διαφέρει από τον τρόπο με τον οποίο συνέβη στην πραγματικότητα. Οι αναδρομικές αξιολογήσεις είναι συναφείς με τις αξιολογήσεις σε πραγματικό χρόνο καθώς, επί το πλείστο, οι άνθρωποι είναι σε θέση να κατατάξουν σωστά τα γεγονότα του παρελθόντος ως ευχάριστα ή δυσάρεστα. Παρατηρείται, ωστόσο, ότι οι αξιολογήσεις αυτές είναι ευάλωτες σε συστηματικό μεροληψία (Daniel Kahneman and Krueger 2006). Μετά από πειράματα που πραγματοποιήθηκαν σε συνθήκες εργαστηρίου αναδείχθηκε η αναγκαιότητα διάκρισης των εννοιών της βιωμένης χρησιμότητας και της ανακαλούμενης χρησιμότητα. Η έννοια της βιωμένης χρησιμότητας αφορά τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα νιώθουν σχετικά με τις εμπειρίες που βιώνουν σε πραγματικό χρόνο, ενώ η έννοια της ανακαλούμενης χρησιμότητας αφορά τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα θυμούνται τις εμπειρίες που έχουν βιώσει αφού έχουν παρέλθει (Daniel Kahneman and Krueger 2006). Όταν πραγματοποιούνται αξιολογήσεις βάση της ανακαλούμενης χρησιμότητας είναι αναγκαίο το άτομο να θυμάται την ροή των γεγονότων. Βάση της περιγραφής του Edgeworth, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι οι αξιολογήσεις που αφορούν εμπειρίες του παρελθόντος προκύπτουν από τον μέσο όρο ή το σύνολο των στιγμιαίων χρησιμοτήτων κατά την διάρκεια της εκάστοτε εμπειρίας. Στην πραγματικότητα όμως, όπως αναφέρουν οι (Daniel Kahneman et al. 1993) οι αξιολογήσεις των εμπειριών του παρελθόντος προκύπτουν από ένα σταθμισμένο μέσο όρο των στιγμιαίων χρησιμοτήτων. Παρατηρήθηκε ακόμη ότι κατά την διαδικασία των αναδρομικών αξιολογήσεων το άτομο δεν επηρεάζεται από το προφίλ των εμπειριών αλλά από την ωφελιμότητα που θυμάται σχετικά με τις εμπειρίες ενώ η διάρκεια των επεισοδίων πόνου ή δυσφορίας που μπορεί να έχει βιώσει ένα άτομο δεν επηρεάζουν τις κρίσης του (Kahneman και Krueger 2006). Αντίθετα, σύμφωνα και με τον λεγόμενο «κανόνα του ζενίθ τέλος» (peak end rule 3 ), η διαδικασία της αξιολόγησης των εμπειριών του παρελθόντος βασίζεται κυρίως στο πιο έντονο (peak) αλλά και στο τελευταίο (end) συναίσθημα που ένιωσε το άτομο κατά τη διάρκεια του εκάστοτε γεγονότος (Daniel Kahneman and Krueger 2006; OECD 2013). Λαμβάνοντα υπόψη αυτές τις παρατηρήσεις οι Kahneman και Krueger (2006) υποστηρίζουν ότι η αξιολόγηση της ζωής χαρακτηρίζεται πολλές φορές ως μέτρο της «ωφελιμότητας της απόφασης» («decision utility ) σε αντίθεση με την «βιωμένη ωφελιμότητα». Η έννοια της «ωφελιμότητας της απόφασης» προσεγγίζει αυτό που εννοούν οι οικονομολόγοι με την έννοια της ωφελιμότητας στα συμβατικά μικροοικονομικά μοντέλα, ενώ η έννοια της «βιωμένης ωφελιμότητας», όπως αναφέρεται και παραπάνω, είναι πιο κοντά στην έννοια της ωφελιμότητας όπως την περιέγραφε ο Jeremy Bentham (1789) στα πλαίσια της φιλοσοφίας του ωφελιμισμού (OECD 2013). 3 The peak end rule is a psychological heuristic in which people judge experiences largely based on how they were at their peak (i.e., their most intense point) and at their end, rather than based on the total sum or average of every moment of the experience. It occurs regardless of whether the experience is pleasant or unpleasant. According to the heuristic, other information aside from that of the peak and end of the experience is not lost, but it is not used. This includes net pleasantness or unpleasantness and how long the experience lasted. The peak end rule thereby comprises extension neglect and duration neglect. ( Peak end Rule 2015) 47

49 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Μέτρα για την Αξιολόγηση της Ζωής Τα μέτρα που χρησιμοποιούνται συχνότερα για την αξιολόγηση της ζωής αφορούν την ζωή στο σύνολο της. Ωστόσο, μπορούν να γίνουν αξιολογήσεις και σε σχέση με συγκεκριμένες πτυχές της ζωής των ανθρώπων, όπως είναι για παράδειγμα η εργασία, οι προσωπικές σχέσεις, η υγεία κ.α. (OECD 2013; Veenhoven 2012). Οι αξιολογήσεις που αφορούν το σύνολο της ζωής και αυτές που αφορούν συγκεκριμένες πτυχές αυτής συνδέονται μεταξύ τους, ωστόσο, δεν ταυτίζονται (OECD 2013; Veenhoven 2012). Σε ότι αφορά την σχέση ανάμεσα σε αυτές τις δύο πτυχές τις αξιολόγησης της ζωής παρατηρούνται συνήθως δύο φαινόμενα. Όταν παρατηρείται το πρώτο φαινόμενο, το λεγόμενο bottom-up (από τα κάτω), η ικανοποίηση που προκύπτει από τις συγκεκριμένες πτυχές της ζωής ενός ατόμου προάγει την ικανοποίηση του συνόλου της ζωής του, ενώ αντίστροφα κατά το δεύτερο φαινόμενο, το λεγόμενο top-down (από τα πάνω), η ικανοποίηση από το σύνολο της ζωής ενός ατόμου ενισχύει την ικανοποίηση που αφορά τις διάφορες πτυχές της ζωής του (Veenhoven 2012). Μια άλλη προσέγγιση των διάφορων μορφών της ικανοποίησης είναι αυτή που αναφέρει ο Veenhoven (2012). Συγκεκριμένα, το πρώτο είδος ικανοποίησης που εντοπίζει ο Veenhoven (2012) είναι η «στιγμιαία ικανοποίηση», δηλαδή αυτό που ο Kahneman αποκαλεί «στιγμιαία χρησιμότητα», και θεωρεί ότι αυτό το είδος ικανοποίησης αντιπροσωπεύει την ηδονιστική προσέγγιση της ευημερίας. Το δεύτερο είδος ικανοποίησης σύμφωνα με τον Veenhoven (2012) αφορά την ικανοποίηση από τις διάφορες πτυχές της ζωής του ανθρώπου, όπως είναι για παράδειγμα η ικανοποίηση από την εργασία, την υγεία κλπ. Ένα τρίτο είδος ικανοποίησης που αναφέρεται από τον Veenhoven (2012) είναι η ικανοποίηση που προκύπτει από τις «κορυφαίες εμπειρίες», με άλλα λόγια η ικανοποίηση που προκαλείται από εμπειρίες βραχυχρόνιας διάρκειας οι οποίες προκαλούν έντονα συναισθήματα και δημιουργούν ένα αίσθημα ολοκλήρωσης. Το τελευταίο είδος ικανοποίησης που εντοπίζει αφορά την διαρκή ικανοποίηση που απολαμβάνει κάποιος από το σύνολο της ζωής του. Ο Veenhoven (2012), θεωρεί πως αυτό το είδος ικανοποίησης είναι συνώνυμο της ευτυχίας, υιοθετώντας την ηδονιστική και ωφελιμιστική προσέγγιση της ευημερίας. Ένα από τα πιο καλά τεκμηριωμένα μέτρα της αξιολόγησης της ζωής ο σύνθετος δείκτης Personal Well-being Index αποτελείται από οχτώ (7) ερωτήσεις, οι οποίες αφορούν την ικανοποίηση που προκαλείται από οχτώ διαφορετικές πτυχές της ζωής των ανθρώπων, και τα αποτελέσματα αθροίζονται χρησιμοποιώντας ίσα βάρη για τον υπολογισμό ενός συνολικού δείκτη ικανοποίησης (International Wellbeing Group, 2006). Ομοίως, οι Van Praag et al. (2003) χρησιμοποιούν τα δεδομένα του πίνακα της German Socio-Economic Panel για να εκτιμήσουν την συνολική ικανοποίηση από την ζωή ως μια συνάρτηση της ικανοποίησης που προκαλείται από έξι συγκεκριμένους τομείς της ζωής (την ικανοποίηση από την εργασία, από το εισόδημα, το σπίτι, την υγεία, την αναψυχή και το περιβάλλον), έχοντας ελεγχόμενη την επίδραση της προσωπικότητας. Οι προσεγγίσεις αυτές είναι ιδιαίτερα σημαντικές καθώς αποδεικνύουν ότι οι αξιολογήσεις συγκεκριμένων πτυχών της ζωής έχουν ουσιαστική σχέση με τις αξιολογήσεις σε σχέση με το σύνολο της ζωής. Κατά συνέπεια, γίνεται σαφές ότι το αντικείμενο της αξιολόγησης της ζωής θα πρέπει να εξετάζεται με την χρήση τόσο ειδικών όσο και γενικών μέτρων. 48

50 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ Η Εμπειρία των Συναισθημάτων Η άλλη διάσταση της ηδονικής προσέγγισης της υποκειμενικής ευημερίας είναι η συναισθηματική ευημερία (D. Kahneman and Deaton 2010) ή εμπειρία των συναισθημάτων (affect), όπως αλλιώς αναφέρεται στην βιβλιογραφία (συχνά αναφέρεται και ως ηδονική ευημερία ή βιωματική ευτυχία), η οποία αφορά τα στοιχεία της ευημερίας που έχουν να κάνουν με την ευχαρίστηση και τον πόνο (E. Diener 1984). Ο όρος εμπειρία συναισθημάτων χρησιμοποιείται στην επιστήμη της ψυχολογίας για να περιγράψει τα συναισθήματα ενός ατόμου (OECD 2013). Πιο συγκεκριμένα, αφορά τις διαθέσεις και τα συναισθήματα τα οποία αντιπροσωπεύουν τις αξιολογήσεις των ανθρώπων σχετικά με γεγονότα που συμβαίνουν στην ζωή τους (E. Diener et al. 1999). Με άλλα λόγια, η εμπειρία των συναισθημάτων αφορά την συναισθηματική ποιότητα των καθημερινών εμπειριών ενός ατόμου, δηλαδή, την συχνότητα και την ένταση των συναισθημάτων όπως είναι η χαρά, η ευχαρίστηση, η λύπη, το άγχος κ.α. τα οποία επηρεάζουν ευχάριστα ή δυσάρεστα την ζωή ενός ατόμου (D. Kahneman and Deaton 2010). Σε πολλές έρευνες που έχουν διεξαχθεί χρησιμοποιώντας διάφορες μεθοδολογίες, έχει αναδειχθεί η ανεξαρτησία των ε- μπειριών των θετικών συναισθημάτων και των εμπειριών των αρνητικών συναισθημάτων (E. Diener 1984). Κατά συνέπεια, γίνεται σαφές ότι η έννοια της εμπειρίας των συναισθημάτων αποτελείται από δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους πτυχές: την εμπειρία των θετικών συναισθημάτων και την εμπειρία των αρνητικών συναισθημάτων (E. Diener 1984; E. Diener et al. 1999; Daniel Kahneman, Diener, and Schwarz 2003; Stutzer and Frey 2010). Ο ισχυρισμός αυτός έχει προκαλέσει έντονη συζήτηση στην βιβλιογραφία που αφορά την υποκειμενική ευημερία στην επιστήμη της ψυχολογίας (E. Diener 1984). Οι Bradburn και Caplovitz (1965; Bradburn, 1969), ήταν από τους πρώτους που υποστήριξαν ότι η εμπειρία των θετικών συναισθημάτων είναι ανεξάρτητη από την εμπειρία των αρνητικών συναισθημάτων. Συγκεκριμένα ο Bradburn (1969), δημιούργησε την κλίμακα Affect Balance Scale για την μέτρηση της συναισθηματικής ευημερίας, και μέσα από τη χρήση αυτής υποστήριξε τον παραπάνω ισχυρισμό σχετικά με την ανεξαρτησία των δύο πτυχών της έννοιας «εμπειρία των συναισθημάτων», καθώς επίσης και την ανάγκη για ανεξάρτητη μέτρηση των δύο αυτών πτυχών. Ο ισχυρισμός σχετικά με την ανεξαρτησία των στιγμιαίων εμπειριών των θετικών και των αρνητικών συναισθημάτων συνεχίζει να αμφισβητείται και η συζήτηση γύρω από αυτό να υφίσταται στην βιβλιογραφία, ωστόσο, η ανεξαρτησία των εμπειριών των θετικών συναισθημάτων και των εμπειριών των αρνητικών συναισθημάτων σε μακροπρόθεσμο χρονικό πλαίσιο είναι λιγότερο αμφισβητούμενη (E. Diener et al. 1999). Συγκεκριμένα, οι Diener and Emmons (1984) υποστήριξαν ότι η ανεξαρτησία των δύο πτυχών της συναισθηματικής ευημερίας αυξάνεται καθώς το χρονικό πλαίσιο στο οποίο γίνεται η αναφορά μεγαλώνει, ενώ οι Diener et al. (1995) έδειξαν, μέσα από την χρήση μοντέλων δομικών εξισώσεων, πως οι δύο αυτές πτυχές τις έννοιας της εμπειρίας των συναισθημάτων είναι μετρίως αντιστρόφως ανάλογες και σαφώς διακριτές μεταξύ τους. Δεδομένου ότι οι ερευνητές που ασχολούνται με την υποκειμενική ευημερία αναφέρονται συνήθως σε ένα μακροχρόνιο πλαίσιο είναι απαραίτητη η χρήση τόσο μέτρων που να αφορούν τις εμπειρίες των θετικών συναισθημάτων όσο και μέτρων για τις εμπειρίες των αρνητικών συναισθημάτων. 49

51 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Μέτρα για την Εμπειρία των Συναισθημάτων Τα μέτρα που χρησιμοποιούνται για την μέτρηση της εμπειρίας των συναισθημάτων αποτυπώνουν το πώς βιώνουν την ζωή τους οι άνθρωποι και όχι το πώς την θυμούνται (Daniel Kahneman and Krueger 2006). Πιο συγκεκριμένα, τα μέτρα που αφορούν τις εμπειρίες των θετικών συναισθημάτων αποτυπώνουν ευχάριστες συναισθηματικές καταστάσεις όπως είναι η ευτυχία, η χαρά, η ικανοποίηση και άλλα, ενώ αντίθετα τα μέτρα που αφορούν την εμπειρία των αρνητικών συναισθημάτων αποτυπώνουν δυσάρεστες συναισθηματικές καταστάσεις, όπως είναι η θλίψη, ο θυμός, ο φόβος και το άγχος. Όσον αφορά τις εμπειρίες των θετικών συναισθημάτων, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα μόνο μέτρο, καθώς υφίσταται έντονη συσχέτιση των θετικών συναισθημάτων σε αντίθεση με την περίπτωση της εμπειρίας των αρνητικών συναισθημάτων η οποία μπορεί να είναι πολυδιάστατη καθώς είναι πολύ πιο πιθανό, για παράδειγμα, ένα άτομο να βιώνει σε μια δεδομένη στιγμή το συναίσθημα του φόβου αλλά δεν είναι απαραίτητα βέβαιο ότι βιώνει ταυτόχρονα και το συναίσθημα του θυμού ή της λύπης (OECD 2013). Κατά συνέπεια, η εμπειρία των αρνητικών συναισθημάτων απαιτεί την χρήση πολλαπλών μέτρων. Σύμφωνα με τους Kahneman et al. (2003), οι άνθρωποι είναι σε θέση να κατατάξουν τις εμπειρίες τους σε καλές ή κακές βάση των συναισθηματικών τους καταστάσεων την δεδομένη χρονική στιγμή. Η διαδικασία αυτή είναι ουσιαστικά μια συνολική αξιολόγηση της επίδρασης που ασκεί η συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ένα άτομο σε μια δεδομένη στιγμή, και είναι η ίδια διαδικασία με αυτή που συμβαίνει όταν ένα άτομο αξιολογεί την ζωή του βάση των ενθυμούμενων συναισθηματικών καταστάσεων. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύεται η σχέση της έννοιας των εμπειριών των συναισθημάτων με αυτή της αξιολόγησης της ζωής (Daniel Kahneman and Krueger 2006; OECD 2013). Experience Sampling Method (ESM) Το πρότυπο σχετικά με την μέτρηση της εμπειρίας των συναισθημάτων είναι η Experience Sampling Method (ESM). Όταν η μέθοδος που χρησιμοποιείται για την μέτρηση της εμπειρίας των συναισθημάτων είναι η ESM ζητείται από τα υποκείμενα της έρευνας να καταγράψουν τα συναισθήματα τα οποία βιώνουν και ορισμένες φορές τις δραστηριότητες τους, σε τυχαία ή σταθερά σημεία χρόνου αρκετές φορές κατά την διάρκεια της ημέρας, καθ όλη την διάρκεια της περιόδου της μελέτης, η οποία μπορεί να διαρκέσει και αρκετές εβδομάδες, ενώ για να διευκολυνθεί η διαδικασία και να επιτευχθεί η μεγιστοποίηση του ποσοστού ανταπόκρισης συχνά γίνεται χρήση ηλεκτρονικών ημερολογίων. Η ESM είναι η πιο ακριβής και ολοκληρωμένη μέθοδος μέτρησης της εμπειρίας των συναισθημάτων, ωστόσο, είναι μια δαπανηρή διαδικασία και πολλές φορές μπορεί να προκαλέσει δυσφορία στα υποκείμενα της έρευνας (OECD 2013). Day Reconstruction Method (DRM) Μια άλλη εξίσου ακριβής αλλά πιο βιώσιμη μέθοδος μέτρησης της εμπειρίας των συναισθημάτων είναι η Day Reconstruction Method (DRM). Όταν γίνεται χρήση της συγκεκριμένης μεθόδου τα υποκείμενα ρωτώνται σχετικά με γεγονότα βάση ενός ημερολογίου κατανομής/χρήσης του χρόνου που κατέγραψαν την προηγούμενη ημέρα. Βάση ερευνών, τα αποτελέσματα που προκύπτουν από την χρήση της μεθόδου DRM είναι συγκρίσιμα με αυτά της μεθόδου ESM με αποτέλεσμα να καθιστάτε η πρώτη προτιμότερη καθώς είναι ταυτόχρονα λιγότερο απαιτητική για τους ερωτώμενους (Daniel Kahneman et al. 2004). 50

52 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ Είναι δυνατό επίσης, να συλλεχθούν δεδομένα σχετικά με την εμπειρία των συναισθημάτων ακόμα και σε γενικές δειγματοληπτικές έρευνες νοικοκυριών 3 έρευνες, ωστόσο, σε αυτές τις περιπτώσεις χάνετε μέρος της λεπτομέρειας καθώς τα άτομα είναι αναγκασμένα να μπουν σε μια διαδικασία ανάκλησης των συναισθημάτων. Επιπλέον είναι δύσκολη η σύνδεση των συναισθημάτων με συγκεκριμένες δραστηριότητες. Οι παραπάνω μέθοδοι και άλλες παρόμοιες με αυτές, επιτρέπουν στην ανάλυση της εμπειρίας των συναισθημάτων την συσχέτιση συναισθηματικών καταστάσεων με συγκεκριμένες δραστηριότητες. 3 Για παράδειγμα η δημοσκόπηση GallupWorld συμπεριλαμβάνει μια σειρά από ερωτήματα σχετικά με την εμπειρία των συναισθημάτων κατά την διάρκεια της προηγούμενης ημέρας, τα οποία έχουν δοκιμαστεί εκτενώς. Η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία στην Μεγάλη Βρετανία έχει συλλέξει παρόμοια μέτρα σχετικά με την εμπειρία των συναισθημάτων στο πρόγραμμα Ολοκληρωμένης έρευνας νοικοκυριών. 51

53 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Κεφάλαιο 2.4: Ευδαιμονική Προσέγγιση Π αρά το γεγονός ότι φαίνεται να υπάρχει μια συμφωνία σε σχέση με την ηδονική φύση της ευημερίας, υπήρξαν πολλοί φιλόσοφοι, θρησκευτικοί ηγέτες, επιστήμονες και οραματιστές, τόσο από την Ανατολή όσο και από την Δύση οι οποίοι υποστήριξαν ότι η ευτυχία αυτή καθαυτή δεν είναι το κύριο κριτήριο της ευημερίας (Ryan and Deci 2001). Ο Αριστοτέλης θεωρούσε την ηδονική ευτυχία ως ένα χυδαίο ιδανικό, που καθιστά τους ανθρώπους δούλους των επιθυμιών τους, ενώ αντίθετα υποστήριζε ότι η ευτυχία βρίσκεται στην έκφραση της αρετής δηλαδή, στο να κάνει κανείς αυτό που (έχει αξία) αξίζει να γίνει. Ένας σημαντικός αριθμός μεταγενέστερων φιλοσόφων, ψυχολόγων και ερευνητών υιοθετώντας την αριστοτελική άποψη εστίασαν στην έννοια της καλής ψυχολογικής λειτουργίας ή με άλλα λόγια στην ευδαιμονική πτυχή της ευημερίας (Clark and Senik 2011; Deci and Ryan 2008; Huppert et al. 2009; NEF 2009). Η ευδαιμονική προσέγγιση διαφέρει από την ηδονιστική και πηγαίνει ένα βήμα πέρα από την αξιολόγηση της ζωής και την εμπειρία των συναισθημάτων, καθώς αφορά τις δυνατότητες και τα τελικά αποτελέσματα, και ως εκ τούτου, έχει μια περισσότερο οργανική εστίαση (OECD 2013). Με άλλα λόγια, η ευημερία βάση της ευδαιμονικής προσέγγισης εναπόκεινται στην πραγμάτωση των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Σύμφωνα με τους μελετητές της ευδαιμονικής προσέγγισης, δεν είναι πάντα θετικά τα αποτελέσματα από την επίτευξη όλων των ανθρώπινων επιθυμιών ούτε προωθούν απαραίτητα την ανθρώπινη ευημερία, αν και μπορεί να παράγουν ευχαρίστηση (Ryan and Deci, 2001). Κατά συνέπεια, η υποκειμενική ευτυχία, δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με την ευημερία (OECD 2013; Ryan and Deci 2001). Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η ευδαιμονική προσέγγιση δημιουργεί την γέφυρα ανάμεσα στην ιδιωτική σφαίρα της προσωπικής ευτυχίας και στα ζητήματα δημόσιου χαρακτήρα που αφορούν τις ικανότητες, τις ελευθερίες και τις ευκαιρίες των ανθρώπων (Huppert et al. 2009). Τις έννοιες αυτές έχει αναλύσει λεπτομερώς ο Amartya Sen (1999), στο έργο του που αφορά την θεωρία των δυνατοτήτων. Βάση της ευδαιμονικής προσέγγισης (Waterman 1993), η ευημερία συνίσταται από την εκπλήρωση ή την πραγμάτωση του πνεύματος (diamon) ή της πραγματικής φύσης ενός ατόμου, ενώ είναι πολλοί οι επιφανείς ερευνητές, κυρίως ψυχολόγοι, οι οποίοι έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στις λειτουργικές πτυχές της ευημερίας. Για παράδειγμα, ο Ryff (1995), επηρεασμένος από το έργο του Αριστοτέλη, υποστήριξε ότι η ευημερία δεν είναι απλά η διαδικασία επίτευξης της απόλαυσης, αλλά «ο αγώνας για την τελειότητα ο οποίος αντιπροσωπεύει την υλοποίηση των πραγματικών δυνατοτήτων ενός ατόμου» (Ryff 1995, 100), ενώ, προσδιόρισε και τα συστατικά της ψυχολογικής ευημερίας τα οποία είναι η αυτονομία, η αίσθηση ελέγχου πάνω στο άμεσο περιβάλλον του ατόμου (environmental mastery), η προσωπική ανάπτυξη, οι θετικές σχέσεις, ο σκοπός στην ζωή και η αυτό-αποδοχή (Ryff 1989; Ryff and Singer 1998). Επίσης οι Ryan and Deci (2001) υποστηρίζουν ότι για να βιώσει ο άνθρωπος την ευημερία θα πρέπει να ικανοποιηθούν οι βασικές (ψυχολογικές) ανάγκες της αυτονομίας, της ικανότητας (competence) (ή με άλλα λόγια η περιβαλλοντική κυριαρχία) και των θετικών σχέσεων. 52

54 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ Επίσης, ο Seligman (2002), θεωρεί ότι η ευτυχία είναι ο συνδυασμός της ευχαρίστησης που αποτελεί το ηδονιστικό συστατικό της συμμετοχής (engagement) και του νοήματος που αποτελούν τα ευδαιμονιακά συστατικά ενώ οι ψυχολόγοι Lyubomirsky και Tucker (1998) τονίζουν ότι η ευημερία θα πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως μια ενεργή διαδικασία. Υποστηρίζουν ακόμη ότι, τουλάχιστον στις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, οι συμπεριφορικές, νοητικές και κινητήριες επιλογές των ατόμων προκαλούν μεγαλύτερη διακύμανση στο επίπεδο της ευημερίας απ ότι εξωτερικές περιστάσεις. Τέλος, ο Erich Fromm (1981), υποστήριξε ότι απαιτείται διαχωρισμός ανάμεσα στις ανάγκες, ή αλλιώς επιθυμίες, η ικανοποίηση των οποίων προκαλεί στιγμιαία ευχαρίστηση και έχουν υποκειμενικό χαρακτήρα, και στις ανάγκες εκείνες που οι ρίζες τους βρίσκονται στην ανθρώπινη φύση και η ικανοποίηση τους ευνοεί την ανθρώπινη ανάπτυξη και έχει ως αποτέλεσμα την ευδαιμονία Μέτρα για την Ευδαιμονική Προσέγγιση της Ευημερίας Η χρήση και μέτρων της ευδαιμονίας στην προσπάθεια σκιαγράφησης της υποκειμενικής ευημερίας (πέρα από τα μέτρα της ηδονικής προσέγγισης που αφορούν την Αξιολόγηση της Ζωής και την εμπειρία των Συναισθημάτων), αγγίζει τόσο την ψυχολογική όσο και την ανθρωπιστική επιστήμη και βιβλιογραφία. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι ερευνητές που ασχολήθηκαν με την ευδαιμονική προσέγγιση της ευημερίας αναγνωρίζουν βασικές, καθολικές ανάγκες (επιθυμίες) ή στόχους. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα ισχυρό επιχείρημα για να αντικρουστεί η κριτική που έχει γίνει σχετικά με την κατασκευή των μέτρων της υποκειμενικής ευημερίας αποκλειστικά με βάση τη ηδονική φιλοσοφία, αλλά και για να απορριφθεί ο χαρακτηρισμός happiology που έχει δοθεί στην έρευνα για την υποκειμενική ευημερία (OECD 2013). Παράλληλα, καθώς είναι σαφές ότι τα ευδαιμονικά μέτρα συντελούν στην σκιαγράφηση σημαντικών πτυχών της υποκειμενικής αντίληψης των ατόμων σχετικά με την ευημερία τους, οι οποίες δεν είναι δυνατό να φωτιστούν μόνο με την χρήση των μέτρων που αφορούν την αξιολόγηση της ζωής και το συναίσθημα, η συμπερίληψη τους στην έρευνα για την υποκειμενική ευημερία έχει ως αποτέλεσμα η έρευνα να εναρμονίζεται με τις αντιλήψεις περισσότερων ανθρώπων σχετικά με το τι είναι σημαντικό και τι θα πρέπει να αξίζει στην ζωή (OECD 2013). Ωστόσο, λόγω του γεγονότος ότι ο μεγαλύτερος αριθμός ερευνητών έχει επιλέξει να υιοθετήσει την ηδονιστική προσέγγιση παρατηρείται μια κατά γενική ομολογία συναίνεση σχετικά με τις έννοιες της αξιολόγησης της ζωής και του συναισθήματος αλλά η έννοια της ευδαιμονικής χρήζει περισσότερης διερεύνησης (OECD 2013). 53

55 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Κεφάλαιο 2.5: Τι επηρεάζει την Υποκειμενική Ευημερία Η ευημερία είναι μια έντονα υποκειμενική κατάσταση καθώς επηρεάζεται και καθορίζεται από μια πληθώρα διαφορετικών παραγόντων αλλά πολλές φορές και συνδυασμό αυτών. Είναι σαφές πως διάφορα επίπεδα της ανθρώπινης ζωής και λειτουργίας της εμπλέκονται και επηρεάζουν την υποκειμενική ευημερία ενός ατόμου. Στους παράγοντες που καθορίζουν την ευημερία μπορεί να συμπεριληφθούν στοιχεία τα οποία αφορούν το προσωπικό επίπεδο της ζωής ενός ατόμου, όπως είναι για παράδειγμα η υγεία, οι κοινωνικές σχέσεις ή το εισόδημα, καθώς επίσης και παράγοντες που αφορούν το μάκρο-περιβάλλον ενός ατόμου, όπως είναι η κοινωνικό-πολιτική κατάσταση της χώρας ή οι οικονομικές συγκυρίες που υφίσταται σε τοπικό ή/και παγκόσμιο επίπεδο. Επιπλέον, η ευημερία ενός ατόμου μπορεί να επηρεαστεί από στοιχεία του χαρακτήρα του αλλά και από τυχαία γεγονότα. Τα γεγονότα που συμβαίνουν στην ζωή ενός ατόμου είναι εν μέρει θέμα καλής ή κακής τύχης, ενώ παράλληλα εξαρτώνται και από τις δεδομένες συνθήκες και δυνατότητες (Veenhoven 1997). Η σχετική βιβλιογραφία έχει καταδείξει μια πληθώρα παραγόντων που επηρεάζουν την ευημερία (π.χ. Veenhoven 1997; Frey and Stutzer 2002a; Easterlin 2004; E. Diener 1984). Ο πιο απλός τρόπος, και ίσως ο πιο ορθός για να προσδιοριστούν οι παράγοντες που επηρεάζουν την ευημερία των ατόμων, είναι να προσδιορίσουν τα ίδια τα άτομα τι είναι αυτό το οποίο επηρεάζει θετικά ή αρνητικά την ευημερία τους. Αυτή την μεθοδολογία ακολούθησε ο κοινωνικός ψυχολόγους Hadley Cantril στην έρευνα που διεξήγαγε στις αρχές της δεκαετίας του Η συγκεκριμένη έρευνα έγινε σε δεκατέσσερις χώρες σε όλο τον κόσμο και οι ερωτήσεις που έθεσε στα υποκείμενα της έρευνας ήταν ανοικτού τύπου με στόχο να αφήσει τους ίδιους να προσδιορίσουν τι είναι αυτό που χρειάζονται για να επιτευχθεί το μέγιστο της ευημερίας τους (Easterlin 2004). Παρά το γεγονός ότι η συγκεκριμένη έρευνα αφορούσε πολλές χώρες με σημαντικές κοινωνικό-οικονομικές και πολιτιστικές διαφορές, οι απαντήσεις που δόθηκαν είχαν εντυπωσιακές ομοιότητες. Οι υλικές συνθήκες και το επίπεδο διαβίωσης ήταν αυτά που αναφέρονταν πιο συχνά, ενώ ακολουθούσαν θέματα που αφορούν την οικογένεια, την υγεία και στην συνέχεια ζητήματα που αφορούν την εργασία και την προσωπικότητα του ατόμου. Θέματα που αφορούν το ευρύτερο κοινωνικό-πολιτικό περιβάλλον αναφέρονταν πιο σπάνια ως παράγοντες που επηρεάζουν την ευημερία, καθώς ενώ οι ριζικές αλλαγές στο μακρο-περιβάλλον επηρεάζουν την αίσθηση της ευημερίας των ατόμων την χρονική περίοδο που συμβαίνουν, λαμβάνονται ωστόσο ως δεδομένες καταστάσεις (Easterlin 2004). Παρακάτω θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε κάποιους από τους παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την ευημερία των ανθρώπων και εμφανίζονται πιο συχνά στην βιβλιογραφία Εισόδημα και Ευημερία Είναι γεγονός ότι τα άτομα που έχουν υψηλότερο εισόδημα έχουν και περισσότερες ευκαιρίες να επιτύχουν αυτά που επιθυμούν, καθώς έχουν μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη με αποτέλεσμα να μπορούν να έχουν πρόσβαση σε περισσότερα υλικά αγαθά και υπηρεσίες. Ως εκ τούτου, πολλές φορές θεωρείται νομοτελειακό πως ένα υψηλότερο επίπεδο εισοδήματος είναι αυτό που εξασφαλίζει και ένα υψηλότερο επίπεδο ευημερίας. Προς αυτή την κατεύθυνση έχει συμβάλει και η επικράτηση της συμβατικής οικονομικής θεωρίας με την έννοια της ωφελιμότητας. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, βάση της συμβατικής οικονομικής θεωρίας το άτομο γνωρίζει πάντα τι είναι καλύτερο για αυτόν με αποτέλεσμα να λαμβά- 54

56 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ νει και τις ανάλογες αποφάσεις ενώ, η ωφελιμότητα του εξαρτάται από αυτά που κατέχει σε απόλυτους όρους. Στην σχετική βιβλιογραφία έχουν μελετηθεί δύο πτυχές της σχέσης του εισοδήματος και της ευημερίας: από την μία πλευρά, έχει διερευνηθεί αν το υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα αυξάνει την ευημερία μίας κοινωνίας, και από την άλλη, αν τα άτομα με υψηλότερο εισόδημα σε μια χώρα και σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, αναφέρουν υψηλότερα επίπεδα ευημερίας απ ότι τα άτομα με χαμηλό εισόδημα. Από τους πρώτους που μελέτησαν τη σχέση ανάμεσα στο εισόδημα και την ευημερία ήταν ο Richard Easterlin το Ο Easterlin (1974) επιχείρησε να εντοπίσει στοιχεία που να συνδέουν το εισόδημα με την ανθρώπινη ευτυχία διεξάγοντας μια μελέτη τα δεδομένα της οποίας προήλθαν από τις απαντήσεις των ατόμων σχετικά με την υποκειμενική τους ευημερία, όπως αναφέρθηκαν σε τριάντα (30) έρευνες που πραγματοποιήθηκαν από το 1946 μέχρι το 1970 σε δεκαεννιά (19) χώρες. Στην έρευνα του ο Easterlin εξήγαγε συμπεράσματα τόσο για το τι συμβαίνει στο εσωτερικό των χωρών αυτών όσο και για το τι ισχύει μεταξύ των πλούσιων και φτωχών χωρών. Αυτό που έδειξε η έρευνα είναι ότι τα άτομα που ανήκαν στην εισοδηματικά υψηλότερη τάξη είναι πιο «ευτυχισμένα», κατά μέσο όρο, σε σχέση με τα άτομα της εισοδηματικά χαμηλότερης τάξης. Στη σύγκριση που έγινε μεταξύ των χωρών, σε μία δεδομένη χρονική στιγμή, η θετική συσχέτιση εισοδήματος και ευτυχίας που εντοπίζεται στις συγκρίσεις που έγιναν για τα άτομα στο εσωτερικό των χωρών ισχύει και για την διακρατική σύγκριση αλλά εμφανίζεται πιο ασθενής (Easterlin 1974). Επιπλέον, υποστήριξε (το λεγόμενο «παράδοξο του Easterlin»), ότι ενώ το κατά κεφαλήν εισόδημα αυξήθηκε κατακόρυφα από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά το μέσο επίπεδο της ευημερίας παρέμεινε σταθερό και σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσίασε και κάποια μείωση. Ουσιαστικά, αυτό που ανέδειξε η έρευνα του Easterlin (1974) είναι πως το οικονομικό ενδιαφέρον αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τους ανθρώπους, ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί το μόνο παράγοντα που επηρεάζει την ευημερία τους. Όπως ανέδειξε και η έρευνα του Easterlin, πολλές μεταγενέστερες διακρατικές μελέτες (π.χ. Diener et al. 1995, Frey and Stutzer 2010, Veenhoven 1991, (Veenhoven 1997) ) υποστηρίζουν ότι, κατά γενική ομολογία, οι άνθρωποι που ζουν σε πλούσιες χώρες παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα ευημερίας απ ότι αυτοί που ζουν σε πιο φτωχές χώρες, με άλλα λόγια υπάρχει μια θετική σχέση ανάμεσα στο εισόδημα και την ευημερία. Ωστόσο, υπάρχουν δύο διαφορετικές προσεγγίσεις σε σχέση με αυτό. Από την μία πλευρά, υπάρχουν εκείνες οι μελέτες οι οποίες υποστηρίζουν ότι υπάρχει ένα επίπεδο εισοδήματος το οποίο όταν ξεπεραστεί, το εισόδημα επηρεάζει ελάχιστα την ευημερία των ατόμων ή ακόμη δεν την επηρεάζει καθόλου (Diener και Seligman 2004; Clark et al 2008; Veenhoven 1997; Frey and Stutzer 2002a). Πιο συγκεκριμένα, οι Kahneman and Deaton (2010), υποστηρίζουν ότι το επίπεδο αναφοράς του εισοδήματος είναι $75,000 ετησίως και πως πέρα από αυτό η συναισθηματική ευημερία ενός ατόμου δεν επηρεάζεται πλέον από το εισόδημα αν και οι τιμές που δίνουν τα υποκείμενα της έρευνας στις ερωτήσεις που αφορούν την ικανοποίηση από την ζωή συνεχίζουν να αυξάνονται. Από την άλλη πλευρά, είναι οι μελέτες εκείνες οι οποίες υποστηρίζουν την ύπαρξη μιας θετικής σχέσης ανάμεσα στο εισόδημα και την ευημερία των πολιτών ενός κράτους αλλά δεν εντοπίζουν κάποιο σημείο κορεσμού πέρα από το οποίο εισόδημα δεν επηρεάζει την αύξηση της ευημερίας. Τέτοιες μελέτες είναι για παράδειγμα αυτές των Stevenson and Wolfers (2008) και του Deaton (2008). Και στις δύο, υποστηρίζεται πως δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία για την ύπαρξη κάποιου ορίου στο εισόδημα, πέρα από το οποίο η αύξηση του να μην μπορεί να επιφέρει και αύξηση της ευημερίας των 55

57 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ κατοίκων μιας χώρας. Ωστόσο, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, υπάρχουν μελέτες που υποστηρίζουν ότι παρά το γεγονός ότι το κατά κεφαλήν εισόδημα αυξήθηκε σημαντικά σε αρκετές χώρες, η αναφερόμενη ευημερία παρέμεινε στα ίδια επίπεδα, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις μειώθηκε ελαφρώς κατά την ίδια περίοδο (Frey and Stutzer 2002a; Stutzer and Frey 2012). Συνεπώς, η θετική σχέση ανάμεσα στο εισόδημα και την ευημερία μπορεί να προέρχεται από άλλους παράγοντες και όχι από το εισόδημα αυτό καθεαυτό. Συγκεκριμένα, στις χώρες με υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα επικρατούν πιο σταθερά δημοκρατικά πολιτεύματα απ ότι στις φτωχές χώρες. Συνεπώς, η θετική σχέση εισοδήματος και ευημερίας μπορεί να είναι φαινομενική και τα υψηλότερα επίπεδα ευημερίας να προέρχονται από τις δημοκρατικές συνθήκες που επικρατούν στις χώρες αυτές. Επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι όσο υψηλότερο το κατά κεφαλήν εισόδημα μιας χώρας τόσο μεγαλύτερος σεβασμός υπάρχει για τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά και ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα (Easterly 1999), καταστάσεις οι οποίες επηρεάζουν και αυτές θετικά το επίπεδο της αναφερόμενης ευημερίας. Ένας άλλος παράγοντας που πρέπει να εξεταστεί στην σχέση ανάμεσα στο εισόδημα και το επίπεδο της ευημερίας είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η αιτιώδης σχέση. Θεωρείται σχεδόν αυτονόητο ότι όσο μεγαλύτερο είναι το εισόδημα σε μία χώρα τόσο πιο ευτυχισμένοι είναι οι πολίτες της. Ωστόσο, κάλλιστα θα μπορούσε να ισχύει η αντίστροφη αιτιώδης συνάφεια, δηλαδή θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι όσο πιο ικανοποιημένος είναι ο πληθυσμός με την ζωή του, τόσο πιο διατεθειμένος είναι να εργαστεί σκληρά, και ως εκ τούτου να προκύψει μια αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος ή ακόμα οι άνθρωποι που είναι ευτυχισμένοι μπορεί να χαρακτηρίζονται από περισσότερη δημιουργικότητα και επιχειρηματικότητα, γεγονός το οποίο μπορεί να οδηγήσει και πάλι σε μια αύξηση του εισοδήματος (Frey and Stutzer 2002; Stutzer and Frey 2012). Επιπλέον, όταν εξετάζεται η σχέση ανάμεσα στο εισόδημα και την ευημερία θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η τάση των ανθρώπων να συγκρίνουν τον εαυτό τους με τους άλλους ή με κάποιο πρότυπο αναφοράς αλλά και με τις εμπειρίες του παρελθόντος καθώς και με τις προσδοκίες τους για το μέλλον (Easterlin 1974; Frey and Stutzer 2002a; Stutzer and Frey 2012). Τα πρότυπα αναφοράς για κάθε άτομο μιας δεδομένης κοινωνίας είναι διαφορετικά, καθώς διαμορφώνονται βάση των κοινωνικό-οικονομικών εμπειριών του, ωστόσο, μοιράζονται ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά λόγω των κοινών εμπειριών που μοιράζονται ως μέλη της ίδια κοινωνίας και του ίδιου πολιτιστικού πλαισίου (Easterlin 1974). Η ικανοποίηση που προέρχεται από την απόκτηση υλικών αγαθών ενισχύεται με την αλλαγή των αγαθών που καταναλώνονται και εξαφανίζεται με την συνεχή κατανάλωση. Σύμφωνα με την θεωρία των φιλοδοξιών μια αύξηση στο εισόδημα ενός ατόμου συνοδεύεται και από την αύξηση των φιλοδοξιών του, γεγονός το οποίο θα μπορούσε να ερμηνεύσει γιατί η αύξηση του επιπέδου του εισοδήματος στις πλούσιες χώρες δεν συμβάλλει στην αύξηση του επιπέδου της ευημερίας (Frey and Stutzer 2002a). Επιπλέον, ενώ οι φιλοδοξίες, σχετικά με τα υλικά αγαθά, των ατόμων που ανήκουν στις εισοδηματικά υψηλότερες ομάδες μιας κοινωνίας υπερβαίνουν αυτές των ατόμων που ανήκουν στις εισοδηματικά χαμηλότερες ομάδες, η διασπορά σε σχέση με τα πρότυπα αναφοράς είναι μικρότερη συγκριτικά με αυτή του πραγματικού εισοδήματος, με αποτέλεσμα τα άτομα που βρίσκονται στην βάση της εισοδηματικής κατανομής να αναφέρουν χαμηλότερα επίπεδα ικανοποίησης και ευημερίας σε σχέση με τα άτομα που έχουν υψηλότερες εισοδηματικές απολαβές (Easterlin 1974). 56

58 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ Σε ατομικό επίπεδο, έχει βρεθεί, ως ένα γενικό συμπέρασμα, ότι τα άτομα με υψηλότερο εισόδημα αναφέρουν, κατά μέσο όρο, υψηλότερα επίπεδα υποκειμενικής ευημερίας, με άλλα λόγια ότι υφίσταται μια θετική σχέση εισοδήματος και ευημερίας. Ωστόσο, αυτό δεν συνεπάγεται ότι το επιπλέον εισόδημα επιφέρει και περισσότερη ευημερία επ άπειρον (Diener et al., 1993; Ng, 2001a). Ένας πολύ σημαντικός καθοριστικός παράγοντας στην σχέση του εισοδήματος με την ευημερία, ο οποίος αναφέρθηκε και προηγουμένως στην περίπτωση των διακρατικών συγκρίσεων, είναι η τάση των ατόμων να συγκρίνουν τον εαυτό τους με άλλους ανθρώπους για θέματα όπως είναι το εισόδημα, η κατανάλωση, η θέση που κατέχουν στην κοινωνία ή η ωφελιμότητα τους. Μελέτες έχουν δείξει ότι δεν είναι το απόλυτο επίπεδο του εισοδήματος που καθορίζει τα επίπεδα της ευημερίας που αναφέρουν τα άτομα αλλά, η θέση ενός ατόμου σε σύγκριση με τους υπόλοιπους (Clark and Oswald, 1996; Dorn et al., 2007; Easterlin, 1995; Ferrer-i-Carbonell, 2005) (Frey and Stutzer 2002a; Stutzer and Frey 2012). Η υπόθεση του σχετικού εισοδήματος διαμορφώθηκε αρχικά από τον James Duesenberry (1949). Οι άνθρωποι όταν μπαίνουν στην διαδικασία της σύγκρισης, τείνουν να συγκρίνουν τον εαυτό τους με άτομα τα οποία βρίσκονται σε καλύτερη θέση από εκείνους με αποτέλεσμα οι φιλοδοξίες τους να είναι πάνω από όσα έχουν επιτύχει. Συνεπώς, όσο μεγαλύτερο το εισόδημα της ομάδας αναφοράς με την οποία γίνεται η σύγκριση τόσο λιγότερο ικανοποιημένο είναι το άτομο (Clark and Oswald, 1996). Επιπλέον, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, θα πρέπει να εξεταστεί και η αιτιώδης σχέση του εισοδήματος με την ευημερία. Πιθανόν να μην ισχύει ότι το υψηλότερο εισόδημα κάνει τους ανθρώπους πιο ευτυχισμένους, αλλά το γεγονός ότι τα άτομα που αναφέρουν υψηλότερα επίπεδα ευημερίας έχουν και περισσότερη διάθεση να εργαστούν πιο σκληρά και κατ επέκταση να απολαμβάνουν υψηλότερο εισόδημα. Ωστόσο, σε εμπειρικές μελέτες μου έγιναν για να εξετασθεί η κατεύθυνση της αιτιότητας, έδειξαν ότι η αιτιότητα λειτουργεί από το εισόδημα προς την ευημερία Χώρος και Ευημερία Επί του παρόντος είναι περιορισμένος ο αριθμός των ερευνών που εξετάζουν την χωρική διάσταση της ευημερίας. Ωστόσο, συνεχώς αυξάνεται το ενδιαφέρον και η προσπάθεια για τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών και των παραγόντων μιας περιοχής οι οποίοι επηρεάζουν την υποκειμενική ευημερία των κατοίκων τους (Ballas 2013). Ήδη έχουν αρχίσει να πραγματοποιούνται μελέτες οι οποίες ερευνούν τους παράγοντες εκείνους που σχετίζονται με τον χώρο (όπως είναι η ανεργία, το πολίτευμα, το εισόδημα, οι υποδομές κ.α.) και φαίνεται να επηρεάζουν την υποκειμενική ευημερία (για παράδειγμα David et al., 2013; Frey & Stutzer, 2002; Blanchflower & Oswald, 2009; Clark, 2003; Clark, Kristensen, & Westergård-Nielsen, 2009; Propper et al., 2005; D. Ballas and Tranmer 2012). Αν και σε αυτές τις μελέτες δεν γίνεται απαραίτητα μια σαφής αναφορά στο ρόλο που διαδραματίζει ο χώρος στην ευημερία, δίνονται σημαντικές πληροφορίες σχετικά με ζητήματα τα οποία θα μπορούσαν να αλλάξουν ή να παρέχουν οι πόλεις και οι περιοχές για να επηρεάσουν θετικά την ευημερία των κατοίκων τους, όπως για παράδειγμα κοινωνικό-οικονομική φύσης πολιτικές, επενδύσεις και τρόπους ενίσχυσης της κοινωνικής εμπιστοσύνης και των κοινωνικών δικτύων. Είναι αναγκαίο να δοθεί μια τοπική διάσταση στους κοινωνικούς δείκτες καθώς οι άνθρωποι ζουν σε ένα συγκεκριμένο μέρος όπου και βιώνουν την ευημερία τους, το άγχος, τις προσδοκίες και την ικανοποίηση από την ζωή τους στον συγκεκριμένο τόπο. Αντίθετα, οι δείκτες και οι πολιτικές που σχεδιάζονται σε εθνικό επίπεδο μπορεί να καλύψουν σημαντικά προβλήματα σε τοπικό επίπεδο και επιπλέον, αντί να επιτύχουν την βελτίωση κάποιων καταστάσεων σε σχέση με την ευημερία να συμβεί το αντίθετο (P. L. Knox 1975). 57

59 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Είναι σαφές πως δεν είναι εφικτό να υπάρξει μια πόλη η οποία θα είναι «ιδανική» από την σκοπιά της υποκειμενικής ευημερίας, δεδομένου ότι διαφορετικοί παράγοντες λαμβάνονται υπόψη από διαφορετικούς ανθρώπους ή και από τους ίδιους ανθρώπους σε διαφορετικές περιόδους της ζωής τους και με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά ώστε να καθοριστεί το κατά πόσο και σε πιο βαθμό ο χώρος επηρεάζει την ευημερία τους (Whisler et al., 2008). Παρόλα αυτά, σίγουρα υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά των περιοχών και των πόλεων τα οποία οι άνθρωποι θεωρούν αντικειμενικά ευχάριστα ή δυσάρεστα Oswald and Wu (2010, p. 577). Γι αυτό το λόγο, το να έχουμε μια λεπτομερή γνώση σχετικά με την κοινωνικόοικονομική σύνθεση και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής, μπορεί να είναι χρήσιμο για τον προσδιορισμό των παραγόντων που πιθανόν να μπορούν να επηρεάσουν, μέσα από πολιτικές και πρωτοβουλίες, θετικά την ευημερία των κατοίκων (Ballas 2013). Υπάρχει γενικότερα η πεποίθηση ότι το να ζει κανείς σε αστικές περιοχές μπορεί να αποβεί επιβλαβές για την ψυχική ευημερία του ατόμου (e.g. see Norberg-Hodge, Gorelick, & Page, 2011). Ωστόσο, ο Glaeser (2011) στην έρευνα του βρήκε ότι σε χώρες όπου παραπάνω από το μισό του πληθυσμό κατοικεί σε αστικές περιοχές το ποσοστό των ατόμων που απάντησε ότι είναι πολύ ευτυχισμένοι αγγίζει το 30% ενώ το ποσοστό των ατόμων που αναφέρουν ότι δεν είναι και πολύ ή δεν είναι καθόλου ευτυχισμένοι φτάνει το 17%. Αντίθετα, σε χώρες όπου παραπάνω από το μισό του πληθυσμού κατοικεί στην ύπαιθρο τα αντίστοιχα ποσοστά διαμορφώθηκαν ως εξής: το 25% των ατόμων δήλωσαν ότι είναι πολύ ευτυχισμένοι και αντίστοιχα το 22% ότι δεν είναι ευτυχισμένοι. Άλλες μελέτες οι οποίες εντοπίζουν μια σχέση μεταξύ της ευημερίας και των παραγόντων του χώρου είναι αυτές των Ballas and Tranmer (2012) και Aslam and Corrado (2011). Επιπλέον, υπάρχουν μελέτες οι οποίες αναδεικνύουν κάποια χαρακτηριστικά της κοινωνίας τα οποία έχουν αποδειχθεί ότι επηρεάζουν την ευημερία των ατόμων (π.χ. Veenhoven 1997; Stutzer and Frey 2012; Frey and Stutzer 2002). Κάποια από αυτά τα χαρακτηριστικά είναι η ασφάλεια, η ισότητα, η ελευθερία και το δημοκρατικό πολίτευμα τα οποία αποτελούν προσδιοριστικά χαρακτηριστικά του εκάστοτε κοινωνικό-χωρικού πλαισίου. Πιο συγκεκριμένα, έχει αναδειχθεί ότι υπάρχει ισχυρή σχέση ανάμεσα στην ασφάλεια φυσική και νομική και την ευημερία των πολιτών, γεγονός το οποίο είναι ανεξάρτητο από την οικονομική ευημερία (Veenhoven 1997). Επίσης, σε ότι αφορά την ισότητα, οι άνθρωποι αναφέρουν μεγαλύτερα επίπεδα ευημερίας σε χώρες όπου υφίσταται ισότητα ανάμεσα στα φύλα και απουσία ταξικών ανισοτήτων ενώ αντίστροφα η κοινωνική ανισότητα μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την ευημερία των πολιτών λόγω των απαγορεύσεων που συνεπάγεται (Veenhoven 1997). Τέλος, το δημοκρατικό πολίτευμα έχει συνδεθεί με διάφορες μορφές ελευθερίας καθώς επιτρέπει στους πολίτες να λαμβάνουν αποφάσεις με βάση τις δικές του προτιμήσεις και προτεραιότητες (Frey and Stutzer 2002a). Έχει αναδειχθεί πως οι διάφορες μορφές ελευθερίας παρουσιάζουν θετική σχέση με την ευημερία των ανθρώπων καθώς παρέχει στους πολίτες το δικαίωμα της επιλογής τόσο σε κοινωνκό-πολιτικό επίπεδο όσο και σε προσωπικό (Veenhoven 1997) Βέβαια, δεδομένου ότι το συγκεκριμένο πεδίο ερευνών έχει προκαλέσει μόνο σχετικά πρόσφατα το ενδιαφέρον των μελετητών, δεν είμαστε σε θέση ακόμη να συνάγουμε σίγουρα συμπεράσματα για την σχέση του χώρου με την ευημερία. Είναι αναγκαίο να γίνουν περισσότερες μελέτες στο συγκεκριμένο πεδίο για να μπορέσουμε με βεβαιότητα να εξετάσουμε κατά πόσο ο χώρος μπορεί να επηρεάσει την ευημερία αλλά και ποιοι είναι οι καθοριστικοί παράγοντες των περιοχών που τις 58

60 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ κάνουν πιο ελκυστικές στους ανθρώπους καθώς επίσης πως ο σχεδιασμός μπορεί να επηρεάσει τους παράγοντες αυτούς, μέσω των κατάλληλων πολιτικών, ώστε να συνεισφέρουν στην ενίσχυση της ευημερίας των κατοίκων Δημιουργικότητα και Ευημερία Υπάρχει ένας μεγάλος όγκος μελετών ο οποίος πραγματεύεται το πώς επηρεάζεται η ευημερία των ανθρώπων που ασχολούνται με πολιτιστικές και δημιουργικές δραστηριότητες, όπως το να ασχολείται κανείς με την μουσική, να χορεύει ή να ασχολείται με τις εικαστικές τέχνες κ.α. (π.χ. Fujiwara et al 2014; Marsh et al 2010). Δεδομένου του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για την υποκειμενική ευημερία και το ήδη δημοφιλές πεδίο έρευνας που αφορά τα δημιουργικά επαγγέλματα και τους δημιουργικούς κλάδους, θα περίμενε κανείς ότι θα υπήρχε μια πληθώρα μελετών με αντικείμενο την μεταξύ τους σχέση. Ωστόσο, δεν υπάρχουν γνωστές εμπειρικές μελέτες οι οποίες να εξετάζουν την συγκεκριμένη σχέση ανάμεσα στην ευημερία και την απασχόληση σε δημιουργικά επαγγέλματα. Συγκεκριμένα, το πιο γνωστό εγχείρημα είναι η μελέτη του οργανισμού NESTA (Fujiwara, Dolan, and Lawton 2015), στην οποία επιχειρήθηκε ο προσδιορισμός της σχέση των δημιουργικών επαγγελμάτων και της ευημερίας μέσα από την ανάλυση δεδομένων της Annual Population Survey (APS) η ο- ποία διεξάγεται κάθε τρίμηνο από τον Official National Statistics (ONS) για το Ηνωμένο Βασίλειο, και συμπεριλαμβάνει από το 2011 τέσσερις (4) ερωτήσεις που αφορούν την υποκειμενική ευημερία. Στην Έκθεση του ΟΗΕ για την δημιουργική οικονομία (United Nations 2008), αναφέρεται ότι η δημιουργική εργασία έχει συνδεθεί με υψηλότερα επίπεδα ικανοποίησης των εργαζομένων σε σύγκριση με άλλα επαγγέλματα, γεγονός το οποίο πιθανόν να προκύπτει από την αφοσίωση που δείχνουν οι δημιουργικοί εργαζόμενοι και την αίσθηση της πολιτιστικής συμμετοχής που τους προκαλεί η απασχόληση σε δημιουργικά επαγγέλματα καθώς επίσης και το αίσθημα της δημιουργικής ενασχόλησης αυτό καθαυτό. Ωστόσο, η ανάλυση δεν εμβαθύνει περισσότερο και δεν παρέχονται στοιχεία ώστε να ενισχυθεί αυτός ο ισχυρισμός. Στην μελέτη των Fujiwara, Dolan, and Lawton (2015), βρέθηκε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των δημιουργικών επαγγελμάτων εμφανίζει, κατά μέσο όρο, πολύ υψηλότερα επίπεδα ευτυχίας απ ότι το υπόλοιπο εργατικό δυναμικό του Ηνωμένου Βασιλείου. Σε ότι αφορά την ικανοποίηση από την ζωή και το κατά πόσο οι άνθρωποι αισθάνονται ότι αυτά που κάνουν έχουν αξία και πάλι οι δημιουργικοί επαγγελματίες βρίσκονται, οριακά βέβαια σε αυτήν την περίπτωση, σε καλύτερη θέση από το λοιπό εργατικό δυναμικό της χώρας. Ωστόσο, στην περίπτωση του άγχους η εικόνα αντιστρέφεται και για την συντριπτική πλειοψηφία των δημιουργικών επαγγελμάτων οι εργαζόμενοι εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα άγχους από τον μέσο όρο του υπόλοιπου εργατικού δυναμικού. Ωστόσο, επειδή τα αποτελέσματα αυτά θεωρήθηκε ότι μπορεί να διαμορφώνονται από άλλα χαρακτηριστικά, σχεδιάστηκαν τρία μοντέλα τα οποία ελέγχθηκαν με την χρήση πολυπαραγοντικών παλινδρομήσεων τα οποία έδωσαν πιο ανάμεικτα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, υπάρχουν δημιουργικά επαγγέλματα, όπως είναι οι φωτογράφοι και οι διαφημιστές κ.α. τα οποία συνδέονται με χαμηλότερα επίπεδα υποκειμενικής ευημερίας απ ότι τα μη δημιουργικά επαγγέλματα, ενώ άλλα, όπως είναι οι μουσικοί, οι χορευτές και οι γραφίστες, εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα υποκειμενικής ευημερίας σε σύγκριση με τα μη δημιουργικά επαγγέλματα. Ομοίως, αντίστοιχα ανάμεικτα αποτελέσματα προκύπτουν και στα υπόλοιπα μοντέλα που ελέγχθηκαν. Ωστόσο, δεδομένου ότι η βάση δεδομένων της έρευνας προέρχεται από την Annual Population Survey (APS), τα αποτελέσματα αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν με βεβαιότητα ως απόλυτα έγκυρα. Αναδεικνύεται λοιπόν, η ανάγκη για πειραματικά δεδομένα ή επαναλαμβανόμενες παρατηρήσεις για τα ίδια άτομα στην πάροδο του χρόνου. 59

61 Ενότητα 3 Εμπειρική Έρευνα

62

63 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Κεφάλαιο 3.1: Μεθοδολογική Προσέγγιση Τ ο αντικείμενο της εμπειρικής έρευνας που πληροφορεί την παρούσα διπλωματική εργασία είναι η δημιουργική τάξη στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η πόλη της Θεσσαλονίκης επιλέχθηκε ως πεδίο έρευνας καθώς ανέκαθεν αποτελούσε μια πόλη με έντονη πολιτιστική και δημιουργική δραστηριότητα. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια ιδιαίτερη κινητικότητα στην δημιουργική βιομηχανία της πόλης και μια προσπάθεια οργάνωσης και ενίσχυσης του συγκεκριμένου τομέα (βλέπε Creative Platform, Creative Thessaloniki, Dynamo κλπ). Στο παρόν κεφάλαιο, αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο οργανώθηκε η εμπειρική έρευνα της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο προσδιορίστηκε το δείγμα της έρευνας, το πώς προέκυψε το ερωτηματολόγιο το οποίο αποτελεί και το βασικό εργαλείο της καθώς επίσης και τα μέτρα που χρησιμοποιήθηκαν και αφορούν την μέτρηση της υποκειμενικής ευημερίας. Στόχος της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση των χαρακτηριστικών της δημιουργικής τάξης στην πόλη της Θεσσαλονίκης μέσα από μια συγκεκριμένη σκοπιά, αυτή της υποκειμενικής ευημερίας. Στην παρούσα εμπειρική μελέτη επιχειρήθηκε να απαντηθούν ορισμένα ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις. Αρχικά επιχειρείται να εξεταστεί ο βαθμός στον οποίο ισχύουν οι ισχυρισμοί του Florida σχετικά με τις επιλογές των δημιουργικών εργαζομένων, και σε ποιο βαθμό διαφέρουν από τις επιλογές των υπολοίπων επαγγελματιών της πόλης. Κάποια από αυτά τα ερευνητικά ερωτήματα είναι τα παρακάτω: «Οι θέσεις δημιουργικής εργασίας είναι όντως καλύτερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας;», «Είναι πιο ικανοποιημένοι τα μέλη της δημιουργικής τάξης από την εργασία τους;» «Τα μέλη της δημιουργικής τάξης εμφανίζουν υψηλότερο επίπεδο υποκειμενικής ευημερίας σε σχέση με τους επαγγελματίες άλλων οικονομικών κλάδων;». Επιπλέον, διερευνήθηκαν και κάποια ερωτήματα σχετικά με την σχέση του χώρου και της υποκειμενικής ευημερίας. Συγκεκριμένα, επιχειρήθηκε να διερευνηθεί το ενδεχόμενο να επηρεάζει η περιοχή κατοικίας την υποκειμενική ευημερία. Επιπλέον, διερευνήθηκε αν υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στον δείκτη που αφορά την ικανοποίηση από την περιοχή κατοικίας και τον δείκτη που αφορά την ικανοποίηση από το φυσικό περιβάλλον της περιοχής κατοικίας Δεδομένα Το βασικό εργαλείο για την διεξαγωγή της παρούσας έρευνας και την συλλογή των απαιτούμενων δεδομένων αποτέλεσε το ερωτηματολόγιο το οποίοι διαμορφώθηκε από την γράφουσα για τις ανάγκες της παρούσας εμπειρικής έρευνας. Το ερωτηματολόγιο διαμορφώθηκε ηλεκτρονικά και ήταν ανοιχτό σε όποιον εθελοντή επιθυμούσε να συμμετάσχει στην έρευνα. Επίσης αποστάλθηκε στοχευόμενα σε έναν αριθμό δημιουργικών επαγγελματιών της πόλης με την βοήθεια και του Creative Platform. Συμπληρωματικά, πραγματοποιήθηκε και ένας αριθμός άτυπων συνεντεύξεων με ορισμένους δημιουργικούς επαγγελματίες με στόχο την συλλογή ποιοτικής πληροφορίας η οποία υποβοήθησε και αυτή την ερμηνεία των αποτελεσμάτων της έρευνας. Το μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε για τον προσδιορισμό των δημιουργικών κλάδων και κατά επέκταση των ατόμων τα οποία συμπεριλήφθηκαν στην δημιουργική τάξη για την παρούσα μελέτη είναι το Μοντέλο των Ομόκεντρών Κύκλων το 62

64 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ οποίο διατυπώθηκε από τον Throsby (2001). Το συγκεκριμένο μοντέλο αποτελεί ένα από τα πιο συχνά αναφερόμενα μοντέλα ντέλα στη βιβλιογραφία καθώς στη φιλοσοφία του στηρίχθηκε ένας σημαντικός αριθμός μελετών (βλ. KEA and European Affairs, 2006; Gibson, et al, 2002; Sasaki, 2004; The Work Foundation, 2007 κ.α.). Σύμφωνα με τον Throsby (2010), η κατανομή των κλάδων στους συγκεκριμένους κύκλους προέκυψε από ένα σύνολο παραδοχών πάνω στις οποίες βασίζεται το μοντέλο των ομόκεντρων κύκλων. Ωστόσο, η αντιστοίχηση των συγκεκριμένων βιομηχανιών στους αντίστοιχους κλάδους γίνεται ad hoc. Το μοντέλο των Ομόκεντρων Κύκλων αποτελείται από τέσσερις κύκλου: το κύκλος Πυρήνα των Δημιουργικών Τεχνών, τον κύκλο Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι, τον κύκλο Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι και τέλος το κύκλο Συναφείς Κλάδοι. Η δομή του μοντέλου παρουσιάζεται αναλυτικά στο παρακάτω Πίνακα 3. Πίνακας 3: Αναλυτική διάρθρωση του μοντέλου των Ομόκεντρων Κύκλων Μοντέλο Ομόκεντρων Κύκλων Πυρήνας των Δημιουργικών Τεχνών Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Λογοτεχνία - Υπηρεσίες Πολιτισμικής Κληρονομιάς - Μουσική - Εκδόσεις και Έντυπα Μέσα Ενημέρωσης - Τέχνες του Θεάματος - Δισκογραφία - Εικαστικές Τέχνες - Ραδιόφωνο και Τηλεόραση Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Ηλεκτρονικά Παιχνίδια - Ταινίες Συναφείς Κλάδοι - Μουσεία και Βιβλιοθήκες - Διαφήμιση - Φωτογραφία - Αρχιτεκτονική - Design - Μόδα Πηγή: Throsby 2010, Ιδία Επεξεργασία Δομή του Ερωτηματολογίου Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα δομήθηκε με βάση το θεωρητικό υπόβαθρο που αφορά την υποκειμενική ευημερία και προσαρμόστηκε στις ανάγκες της έρευνας σχετικά με την δημιουργική τάξη. Το ερωτηματολόγιο απευθύνθηκε σε δύο ομάδες ατόμων: από την μία πλευρά, απευθύνεται στα μέλη της δημιουργικής τάξης στην πόλη της Θεσσαλονίκης και από την άλλη πλευρά, στους επαγγελματίες των υπολοίπων οικονομικών κλάδων της πόλης. Κατά συνέπεια, διαμορφώθηκε ανάλογα για να μπορέσει να εξυπηρετήσει τους σκοπούς της έρευνας. Το ερωτηματολόγιο διαμορφώθηκε σε τέσσερις (4) ενότητες. Στις τρείς πρώτες ενότητες οι ερωτήσεις είναι κοινές και για τις δύο υπό-ομάδες του δείγματος, ενώ στη τέταρτη ενότητα, η οποία αφορά την εργασία και την ικανοποίηση από αυτή, διαμορφώνονται οι ανάλογα με το αν απάντησαν θετικά ή αρνητικά τα υποκείμενα της έρευνας στην ερώτηση «Κάνετε κάποιο δημιουργικό επάγγελμα;». Οι ερωτήσεις που συμπεριλήφθηκαν στο ερωτηματολόγιο της έρευνας προέκυψαν από μία εκτεταμένη διεργασία, φιλτράρισμα και προσαρμογή στην ελληνική πραγματικότητα και στα πλαίσια του δημιουργι- 63

65 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ κού τομέα, ερωτήσεων οι οποίες προχέονται από την μελέτη του ΟΟΣΑ σχετικά με την υποκειμενική ευημερία και τον σχεδιασμών ερωτηματολογίων για την μέτρηση της, την αντίστοιχη μελέτη της Στατιστικής Υπηρεσίας του Ηνωμένου Βασιλείου καθώς επίσης και από το ερωτηματολόγιο για την υποκειμενική ευημερία που σχεδιάστηκε από τον οργανισμό European Social Survey Μετρώντας την Υποκειμενική Ευημερία Για να μετρηθεί η υποκειμενική ευημερία στην παρούσα έρευνα χρησιμοποιήθηκαν τόσο μεμονωμένοι δείκτες, δηλαδή δείκτες οι οποίοι αποτελούνται από μία μόνο ερώτηση, όσο και multi-item δείκτες οι οποίοι σχηματίζονται από παραπάνω από μία ερωτήσεις. Ορισμένοι από τους δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν, όπως ο δείκτης Satisfaction with Life Scale, είναι ήδη διαμορφωμένοι multi-item δείκτες οι οποίοι έχουν αναγνωριστεί από την διεθνή βιβλιογραφία και έχει αποδειχθεί η εγκυρότητα τους. Ωστόσο, στα πλαίσια της παρούσας έρευνας και βάση των αναγκών της, διαμορφώθηκαν και άλλοι multi-item δείκτες μέσω της σύνθεσης μεμονωμένων δεικτών οι οποίοι είναι αναγνωρισμένοι στην διεθνή βιβλιογραφία. Οι δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν για την μέτρηση της υποκειμενικής ευημερίας στην παρούσα έρευνα φαίνονται παρακάτω Πίνακας 4: Δείκτες ανά πτυχή της υποκειμενικής ευημερίας Πτυχές της Υποκειμενικής Ευημερίας Όνομα Δείκτη Satisfaction with Life Scale Συνολική Ευτυχία Αξιολόγηση της Ζωής Για το Σύνολο της Ζωής Σύνθετος Δείκτης Υποκειμενικής Ευημερίας: Ικανοποίηση από την ζωή πριν 5 χρόνια Ικανοποίησης από την ζωή μετά από 5 χρόνια Self-Anchor Cantril s Scale Δείκτες για την Αξιολόγηση Τομέων της Ζωής Η Εμπειρία των Συναισθημάτων Personal well-being Index Σύνθετος Δείκτης για την Ικανοποίηση από την Εργασία Δείκτες για την Ικανοποίηση από την Περιοχή Κατοικίας Δείκτης για την Εμπειρία των Θετικών Συναισθημάτων Δείκτης για την Εμπειρία των Αρνητικών Συναισθημάτων "Σε γενικές γραμμές, νιώθω πολύ θετικά για τον εαυτό μου" "Είμαι πάντα αισιόδοξος για το μέλλον μου" Ευδαιμονική Προσέγγιση της Υποκειμενικής Ευημερίας "Είμαι ελεύθερος να αποφασίζω για τον εαυτό μου και για το πώς να ζω τη ζωή μου" "Γενικά αισθάνομαι ότι τα πράγματα που κάνω στην ζωή μου έχουν αξία" "Τις περισσότερες μέρες νιώθω πληρότητα με αυτά που κάνω" "Όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά στην ζωή μου, χρειάζομαι γενικά πολύ χρόνο για να επανέλθω" 64

66 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Satisfaction with Life Scale (SWLS) Ο δείκτης Satisfaction with Life Scale αναπτύχθηκε από τους Diener et al. (1985) και χρησιμοποιείται χωρίς τροποποιήσεις. Αποτελεί ένα δείκτη ο οποίος αξιολογεί την ικανοποίηση από την ζωή στο σύνολό της. Ο συγκεκριμένος δείκτης δεν ζητά από τον ερωτώμενο να αξιολογήσει συγκεκριμένους τομείς της ζωής, όπως είναι π.χ. η υγεία ή οι κοινωνικές σχέσεις κ.α., αλλά του αφήνει την ελευθερία να κρίνει ο ίδιος ποιοι είναι πιο σημαντικοί τομείς και να τους δώσει το βάρος που ο ίδιος θεωρεί κατάλληλο. Ο συγκεκριμένος δείκτης έχει αποδειχθεί ότι παρουσιάζει καλή συγκλίνουσα εγκυρότητα με άλλες κλίμακες και τύπους αξιολόγησης της υποκειμενικής ευημερίας (Diener & Pavot 1993) και γι αυτό το λόγο επιλέχθηκε στην παρούσα έρευνα. Υπολογίζεται από το άθροισμα των πέντε (5) ερωτήσεων από τις οποίες συντελείται. Οι απαντήσεις που μπορούν να δώσουν οι ερωτώμενοι είναι σε μια κλίμακα [1-7] η οποία διαμορφωμένη όπως φαίνεται στον Πίνακας 5. Πίνακας 5: Κλίμακα απαντήσεων για τον δείκτη Satisfaction with Life Scale Τιμή Όνομα Τιμής 1 Διαφωνώ απόλυτα 2 Διαφωνώ 3 Διαφωνώ εν μέρει 4 Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ 5 Συμφωνώ εν μέρει 6 Συμφωνώ 7 Συμφωνώ απόλυτα Πηγή: E. D. Diener et al Αφού υπολογίστηκε το άθροισμα των απαντήσεων για τις πέντε ερωτήσεις έγινε κωδικοποίηση των αποτελεσμάτων βάση της κλίμακας ικανοποίησης όπως φαίνεται στον παρακάτω Πίνακας 6, την οποία προτείνουν οι ίδιοι οι δημιουργοί του δείκτη. 65

67 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Πίνακας 6: Κατηγορίες Ικανοποίησης για τον δείκτη Satisfaction with Life Τιμή Κατηγορίας Τίτλος Κατηγορίας 5-9 Εξαιρετικά δυσαρεστημένος/η Δυσαρεστημένος/η Ελαφρώς δυσαρεστημένος/η 20 Ούτε ικανοποιημένος/η ούτε δυσαρεστημένος/η Ελαφρώς ικανοποιημένος/η Ικανοποιημένος/η Πηγή: E. D. Diener et al Εξαιρετικά ικανοποιημένος/η Σύνθετος Δείκτης της Υποκειμενικής Ευημερίας Ο συγκεκριμένος δείκτης δημιουργήθηκε στα πλαίσια της παρούσας έρευνας για λόγους διευκόλυνσης στην επεξεργασία των δεδομένων. Ο συγκεκριμένος δείκτης προέκυψε από τον συνδυασμός τεσσάρων μεμονωμένων δεικτών: Συνολική Ευτυχία Ικανοποίηση από την ζωή πριν 5 χρόνια Ικανοποίησης από την ζωή μετά από 5 χρόνια Self-Anchor Cantril s Scale Personal Well-Being Index (PWI) Ο δείκτης PWI είναι ένας multi-item δείκτης για τη συνολική αξιολόγηση της ζωής, η φύση του όμως και η δομή διαφοροποιείται από αυτή του δείκτη SWLS. Συντελείται από επτά (7) ερωτήσεις οι οποίες αντιστοιχούν σε επτά διαφορετικές πτυχές της ζωής και την ικανοποίησης από το καθένα από αυτούς ξεχωριστά: το βιοτικό επίπεδο, την υγεία, τα επιτεύγματα της ζωής, τις σχέσεις, την ασφάλεια, την κοινωνική συνεκτικότητα και την μελλοντική ασφάλεια. Ζητήθηκε από τα υπο- 66

68 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ κείμενα της έρευνας να απαντήσουν ξεχωριστά σε κάθε μία ερώτηση βάση μίας κλίμακας [0-10], όπου το 0 σημαίνει ότι ο ερωτώμενος δεν είναι καθόλου ικανοποιημένος από τον συγκεκριμένο τομέα τη ζωής του και το 10 ότι είναι απόλυτα ικανοποιημένος. Στην συνέχεια υπολογιστικέ ο Μ.Ο. για κάθε ερωτώμενο και έπειτα τα αντίστοιχα μέτρα θέσης και διασποράς για το σύνολο των δημιουργικών εργαζομένων και για την ομάδα αναφοράς αντίστοιχα. Σύνθετος Δείκτης Ικανοποίησης από την Εργασία Οι ερωτήσεις που αφορούν την ικανοποίηση από την εργασία διαμορφώθηκαν διαφορετικά για τις δύο υπο-ομάδες του συνολικού δείγματος. Δεδομένου ότι η υπό εξέταση ομάδα είναι η δημιουργική τάξη της πόλης της Θεσσαλονίκης, δόθηκε μεγαλύτερη βαρύτητα και έκταση στις ερωτήσεις που αφορούν την ικανοποίηση από την δημιουργική εργασία. Ωστόσο, για λόγους σύγκρισης και εξαγωγής συμπερασμάτων, υπάρχει ένας αριθμός ερωτήσεων οι οποίες είναι κοινές τόσο για τους δημιουργικούς επαγγελματίες όσο και για τους επαγγελματίες των υπολοίπων κλάδων της πόλης της Θεσσαλονίκης. Οι συγκεκριμένες ερωτήσεις θα εξεταστούν και μεμονωμένα και ως ένας συνολικός δείκτης ικανοποίησης από την εργασία. Σε ότι αφορά τις ερωτήσεις που απευθύνθηκαν στους δημιουργικούς επαγγελματίες, διαφοροποιήθηκαν ανάλογα με τη κύρια επαγγελματική κατάσταση των ερωτώμενων. Οι κατηγορίες επαγγελματικής κατάστασης που δόθηκαν ως επιλογή στο ερωτηματολόγιο ήταν οι εξής: Ιδιοκτήτης/Συνιδιοκτήτης εταιρίας με προσωπικό Μισθωτός επαγγελματίας (Μερικής απασχόλησης) Μισθωτός επαγγελματίας (Πλήρους απασχόλησης) Αυτοαπασχολούμενος/Freelancer Ασχολούμαι με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζομαι ως άνεργος Ασχολούμαι με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζομαι ως φοιτητής Δείκτες για την Ικανοποίηση από την Περιοχή Κατοικίας Δεδομένου ότι στην παρούσα έρευνα υπάρχει και το ενδιαφέρον να ελεγχθεί το κατά πόσο ο τόπος κατοικίας επηρεάζει την υποκειμενική ευημερία, συμπεριλήφθηκαν στο ερωτηματολόγιο τρείς μεμονωμένοι δείκτες οι οποίοι αφορούν την περιοχή κατοικίας. Τα συγκεκριμένα μέτρα εξετάζουν την ικανοποίηση των ερωτώμενων σε σχέση με το την περιοχή κατοικίας τους συνολικά, την ικανοποίηση τους από το φυσικό περιβάλλον της περιοχής κατοικίας και τέλος την ασφάλεια που νιώθουν σε αυτή. 67

69 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Δείκτες για την Εμπειρία των Συναισθημάτων Ο στόχος των μέτρων που αφορούν την εμπειρία των συναισθημάτων είναι να συλλάβουν την απαραίτητη πληροφορία σχετικά με τις συναισθηματικές διαθέσεις των υποκειμένων της έρευνας την προηγούμενη ημέρα. Το ενδιαφέρων εστιάζεται στα συναισθήματα τα οποία βίωσαν οι ερωτώμενοι μια τυχαία ημέρα και όχι στην γενικότερη συναισθηματική κατάσταση των ατόμων, το οποίο από πρακτικής άποψης είναι ανέφικτο στην παρούσα έρευνα καθώς, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω θα έπρεπε να γίνει χρήση κάποιο ημερολογίου για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο. Οι ερωτήσεις για την εμπειρία των συναισθημάτων που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα έρευνα προέρχονται από το Gallup World Poll και την European Social Survey. Οι απαντήσεις στις ερωτήσεις που αφορούν την εμπειρία των συναισθημάτων έχει επιλεχθεί να παρουσιαστούν ως δύο συνολικοί δείκτες: ο ένας αφορά την εμπειρία του συνόλου των θετικών συναισθημάτων και ο άλλος την εμπειρία του συνόλου των αρνητικών συναισθημάτων. Οι απαντήσεις των ερωτώμενων δίνονται με βάση μια κλίμακα [0-10], όπου το 0 σημαίνει ότι ο ερωτώμενος δεν βίωσε καθόλου το εκάστοτε συναίσθημα, ενώ το 10 σημαίνει ότι ο ερωτώμενος βίωσε το εκάστοτε συναίσθημα στον απόλυτο βαθμό την προηγούμενη ημέρα. Στην περίπτωση των απαντήσεων που αφορούν την εμπειρία των αρνητικών συναισθημάτων όσο μεγαλύτερη η απάντηση που δόθηκε από τα υποκείμενα της έρευνας τόσο περισσότερο άγχος, θλίψη κλπ βίωσε ο ερωτώμενος την προηγούμενη ημέρα. Δείκτες για την Ευδαιμονική Πλευρά της Υποκειμενικής Ευημερίας Σε ότι αφορά την ευδαιμονική πλευρά της υποκειμενικής ευημερίας μέχρις στιγμής δεν υφίσταται κάποιος καθολικά αποδεκτός multi-item δείκτης (Huppert and So, 2008). Συνεπώς, χρησιμοποιήθηκε ένας αριθμός ερωτήσεων οι οποίες καλύπτουν ένα φάσμα διαφορετικών ψυχικών χαρακτηριστικών και λειτουργιών τα οποία χαρακτηρίζουν την ψυχική ευημερία. Οι ερωτήσεις αυτές έχουν αντληθεί από την European Social Survey 2006/7 και τον δείκτη Flourishing Scale των Diener et al (2010). Οι ερωτήσεις που αφορούν την ευδαιμονία ερμηνευτούν ανεξάρτητα η μία από την άλλη, σαν ξεχωριστοί δείκτες, έτσι ώστε να μπορέσουν να διερευνηθούν οι διαφορετικές πτυχές της ευδαιμονικής πλευράς της υποκειμενικής ευημερίας. 68

70 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Κεφάλαιο 3.2: Ανάλυση Δεδομένων Προφίλ Δείγματος Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως το ερωτηματολόγιο της έρευνας διανεμήθηκε ηλεκτρονικά με αποτέλεσμα να απαντήσει ένα τυχαίο δείγμα ατόμων. Ο συνολικός αριθμός ερωτηματολογίων που απαντήθηκε ήταν εκατόν τρία (103). Μετά την αξιολόγηση των απαντήσεων προέκυψε ένα δείγμα ογδόντα οχτώ (88) ατόμων. Από αυτούς, ένα πλήθος σαράντα τεσσάρων (44) ατόμων απάντησε θετικά στην ερώτηση «Κάνετε κάποιο δημιουργικό επάγγελμα;» ενώ τα υπόλοιποι σαράντα τέσσερα (44) άτομα απάντησαν αρνητικά. Συνεπώς, η ομάδα που μελετάται στην παρούσα έρευνα, δηλαδή, η δημιουργική τάξη στην πόλη της Θεσσαλονίκης, έχει πλήθος σαράντα τεσσάρων (44) ατόμων και αντίστοιχα η ομάδα ελέγχου ή ομάδα αναφοράς έχει πλήθος σαράντα τέσσερα (44) άτομα. Παρακάτω παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά των δύο υπό-ομάδων του δείγματος. Μετά την παρουσίαση και τον σχολιασμό των γενικών χαρακτηριστικών, γίνεται μια περιγραφή των μέτρων που αφορούν την υποκειμενική ευημερία για τις δύο υπό-ομάδες του δείγματος ξεχωριστά. Σε αυτό το σημείο παρουσιάζονται για τις διάφορες πτυχές της υποκειμενικής ευημερίας οι μέσοι όροι που έδωσαν οι απαντήσεις των υποκειμένων της έρευνας. Επιπλέον, μετά την ολοκλήρωση της συγκεκριμένης υπό ενότητας, θα αναλυθούν με μεγαλύτερη λεπτομέρεια τα χαρακτηριστικά που αφορούν την εργασία για την δημιουργική τάξη, δεδομένου ότι αποτελεί την υπό εξέταση ομάδα της παρούσας έρευνας Βασικά Χαρακτηριστικά των Υπό-Ομάδων του Δείγματος Δημιουργική Τάξη Το 57% της υπό εξέταση ομάδα είναι άντρες και αντίστοιχα το 43% γυναίκες, ενώ ο μέσος όρος ηλικίας των ατόμων είναι 35 χρονών. Επιπλέον, για το 66% των ατόμων της δημιουργικής τάξης ισχύει η οικογενειακή κατάσταση «Άγαμος/ η» (Γράφημα 2). Ο μέσος όρος των τετραγωνικών μέτρων της κατοικίας για την δημιουργική τάξη είναι 105,6 τμ ενώ, το 59% εμπίπτει στην κατηγορία «Ιδιοκτήτης» σε ότι αφορά το καθεστώς κατοίκισης και το 27,2% στην κατηγορία «Ενοικιαστής» (Γράφημα 3). Γράφημα 1: Ηλικιακή Διάρθρωση - Δημιουργική Τάξη 69

71 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Γράφημα 2: Οικογενειακή Κατάσταση - Δημιουργική Τάξη Γράφημα 3: Καθεστώς Κατοίκησης - Δημιουργική Τάξη Σε ότι αφορά το επίπεδο μόρφωσης (Γράφημα 4), το 29,5% είναι κάτοχοι πτυχίου ΑΕΙ, ενώ το 20,5% είναι κάτοχοι πτυχίου μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (ΙΕΚ, Κολέγιο κλπ.). Επιπλέον, το 61,4% απάντησε θετικά στην ερώτηση «Οι σπουδές σας έχουν άμεση συνάφεια με την κύρια εργασίας σας;», οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι υπάρχει μια σχετική απορρόφηση στα αντίστοιχα δημιουργικά επαγγέλματα, των ατόμων που έχουν κάνει σπουδές σε κάποιο δημιουργικό πεδίο. Σχετικά με το εισόδημα, η πλειοψηφία των δημιουργικών εργαζομένων, με ποσοστό 40,9%, εντάσσεται στην εισοδηματική κατηγορία «10,000-19,000», ενώ το 18,18% επέλεξε να μην απαντήσει στην συγκεκριμένη ερώτηση (Γράφημα 5). Επιπλέον, οι περισσότεροι, ποσοστό 40,9%, στην ερώτηση σχετικά με το πώς νιώθουν με το τρέχον εισόδημα τους απάντησαν πως δυσκολεύονται με το τρέχον εισόδημα, ωστόσο, το 34,09% απάντησε πως τα καταφέρνει με το τρέχον εισόδημα (Γράφημα 6). Τέλος, για το 43,18% των ερωτώμενων της δημιουργικής τάξης, το εισόδημα τους προέρχεται αποκλειστικά από την εργασία τους. Γράφημα 4: Μορφωτικό Επίπεδο - Δημιουργική Τάξη 70

72 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Γράφημα 5: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα Δημιουργική Τάξη Γράφημα 6: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; - Δημιουργική Τάξη Γράφημα 7: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία Δημιουργική Τάξη 71

73 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Σε ότι αφορά την περιοχή κατοικίας και εργασίας, οι απαντήσεις που έδωσαν οι ερωτώμενοι ομαδοποιήθηκαν, για λόγους ανάλυσης, σε τέσσερις κατηγορίες. Οι τέσσερις αυτές κατηγορίες είναι: 1. Εμπορικό Κέντρο (Α8. Λαδάδικα Α9. Κέντρο, Α13. Ροτόντα, Α14. Καμάρα, Α15. Λευκός Πύργος, βάση των χαρτών του ερωτηματολογίου) 2. Υπόλοιπες περιοχές Δήμου Θεσσαλονίκης 3. Άμεσα γειτονικοί Δήμοι (οι Δήμοι που συνορεύουν με τον Δήμο Θεσσαλονίκης: Β8.Εύοσμος, Β9. Ελευθέριο Κορδελιό, Β10. Μενεμένη, Β11. Αμπελόκηποι, Β12. Νεάπολη, Β13. Σταυρούπολη, Β16. Συκιές, Β17. Δ. Αγίου Παύλου, Β19. Πυλαία και Β20. Καλαμαριά, βάση των χαρτών του ερωτηματολογίου) 4. Λοιποί Δήμοι Παρατηρείται πως οι περιοχές κατοικίας (Γράφημα 8) για το μεγαλύτερο ποσοστό, 34,09%, των δημιουργικών εργαζομένων, εμπίπτουν στην κατηγορία «2. Υπόλοιπες περιοχές Δήμου Θεσσαλονίκης» και στην συνέχεια ακολουθούν, με ποσοστό 25% και οι δύο, η κατηγορία «1. Εμπορικό Κέντρο» και «4. Λοιποί Δήμοι». Αντίστοιχα, σε ότι αφορά τις περιοχές όπου βρίσκεται η εργασία (Γράφημα 9) των δημιουργικών εργαζομένων, το 50% απάντησε πως εργάζεται στις περιοχές που εμπίπτουν στην κατηγορία «1. Εμπορικό Κέντρο» και το αμέσως επόμενο ποσοστό, 20,46% αφορά την κατηγορία «2. Υπόλοιπες περιοχές Δήμου Θεσσαλονίκης». Αξίζει να σημειωθεί πως φαίνεται να υφίσταται μια είδους συνάφεια μεταξύ της περιοχής κατοικίας με αυτή της εργασίας για την δημιουργική τάξη. Μπορεί η περιοχή κατοικίας για το μεγαλύτερο ποσοστό της δημιουργικής τάξης να μην εμπίπτει στην κατηγορία «1. Εμπορικό Κέντρο» όπου βρίσκεται η εργασία των περισσοτέρων, ωστόσο, εμπίπτει στην κατηγορία «2. Υπόλοιπες περιοχές Δήμου Θεσσαλονίκης». Αν λάβουμε υπόψη την αστική δομή της πόλης της Θεσσαλονίκης, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι υπάρχει μια τάση συγκέντρωσης, σε ότι αφορά την περιοχή κατοικίας, σε περιοχές οι οποίες βρίσκονται σε μια κοντινή σχετικά απόσταση από την περιοχή εργασίας. Επίσης, αν λάβουμε υπόψη και το γεγονός ότι το 36,36% των δημιουργικών εργαζομένων απάντησε πως ο τρόπος που επιλέγει να μετακινείται προς την περιοχή εργασίας είναι πεζός ο παραπάνω ισχυρισμός ενισχύεται ακόμη περισσότερο. Γράφημα 8: Περιοχή Κατοικίας Δημιουργική Τάξη Γράφημα 9: Περιοχή Εργασίας Δημιουργική Τάξη 72

74 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Σε ότι αφορά την κοινωνική ζωή των δημιουργικών εργαζομένων, το 34,09% συναναστρέφεται κοινωνικά με τους φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους αρκετές φορές την εβδομάδα, ενώ το 29,55% κάθε μέρα (Γράφημα 10). Επιπλέον, το 34,09% των δημιουργικών εργαζομένων θεωρεί πως σε σύγκριση με άλλα άτομα της ίδιας ηλικίας, συμμετέχει περισσότερο σε κοινωνικές δραστηριότητες, ενώ οι αμέσως δύο επόμενες κατηγορίες απαντήσεων είναι «Περίπου το ίδιο» και «Λιγότερο σε σύγκριση με τους περισσότερες» με ποσοστό 25% αντίστοιχα (Γράφημα 11). Τέλος, στην ερώτηση σχετικά με το που επιλέγουν να συναναστρέφονται συνήθως κοινωνικά με φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους, το 40,91% απάντησε πως επιλέγει την ευρύτερη περιοχή του κέντρου της πόλης και το 40,91% απάντησε πως μπορεί να επιλέξει να συναναστραφεί με φίλους κλπ οπουδήποτε (Γράφημα 12). Γράφημα 10: Συχνότητα συμμετοχής σε κοινωνικές δραστηριότητες σε σύγκριση με άλλα άτομα της ίδιας ηλικίας Δημιουργική Τάξη Γράφημα 11: Συχνότητα κοινωνικής συναναστροφής με φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους Δημιουργική Τάξη Γράφημα 12: Μέρος συχνότερης κοινωνικής συναναστροφής Δημιουργική Τάξη 73

75 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Ομάδα Αναφοράς Από την άλλη πλευρά, η ομάδα αναφοράς συντελείται κατά 54,5% από άντρες ενώ αντίστοιχα οι γυναίκες αποτελούν το 45,5%. Ο μέσος όρος ηλικίας (Γράφημα 13) για την ομάδα αναφοράς είναι 32 χρονών και για το 75% ισχύει η οικογενειακή κατάσταση «Άγαμος/η» (Γράφημα 14). Σε ότι αφορά την κατοικία, ο μέσος όρος τμ της κατοικίας για την ομάδα αναφοράς είναι 96,1 τμ ενώ, το 40,9% είναι ιδιοκτήτες των οικημάτων και αντίστοιχα το 40,9% ενοικιαστές (Γράφημα 15). Σε ότι αφορά το επίπεδο μόρφωσης, το 31,8% των ατόμων στην ομάδα αναφοράς είναι κάτοχοι Master (Ελλάδα ή Εξωτερικό), το 18,2% δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του για να λάβει το πτυχίο ΑΕΙ και μόνο το 15,9% είναι κάτοχοι πτυχίου ΑΕΙ (Γράφημα 16). Ενώ, στην ερώτηση σε σχέση με την συνάφεια των σπουδών και της εργασίας, το 54,5% απάντησε αρνητικά και αντίστοιχα το 45,5% θετικά. Γράφημα 13: Ηλικιακή Διάρθρωση Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 14: Περιοχή Κατοικίας Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 15: Περιοχή Εργασίας Ομάδα Αναφοράς 74

76 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Γράφημα 16: Μορφωτικό Επίπεδο Ομάδα Αναφοράς Σχετικά με το εισόδημα (Γράφημα 17), το 38,64% της ομάδας αναφοράς εμπίπτει στην εισοδηματική κατηγορία «Κάτω των 10,000» και το 25% στην εισοδηματική κατηγορία «10,000-19,000», ενώ μόνο ο 13,64% επέλεξε να μην απαντήσει στην συγκεκριμένη ερώτηση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το γεγονός πως το 6,82% ανήκει στην εισοδηματική κατηγορία «40,000 και άνω» κάτι το οποίο δεν παρατηρήθηκε στις απαντήσεις της δημιουργικής τάξης. Επιπλέον, το 47,73% δήλωσε πως τα καταφέρνει με το τρέχον εισόδημα και το 27,27% πως δυσκολεύεται με το τρέχον εισόδημα του (Γράφημα 18). Τέλος, το 50% των ερωτώμενων απάντησε πως το εισόδημά του προέρχεται 100% από την εργασία ενώ το αμέσως επόμενο σε σειρά ποσοστό, 22,73% δήλωσε ότι μόνο το 0-20% του εισοδήματος του προέρχεται από την εργασία (Γράφημα 19), γεγονός το οποίο υποδηλώνει ότι μάλλον πρόκειται για μερική απασχόληση. 75

77 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Γράφημα 17: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 18: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; - Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 19: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία Ομάδα Αναφοράς Σε ότι αφορά την περιοχή κατοικίας (Γράφημα 20), το 50% των ερωτώμενων της ομάδας αναφοράς απάντησε πως μένε σε περιοχές οι οποίες εμπίπτουν στην κατηγορία «Υπόλοιπες περιοχές Δήμου Θεσσαλονίκης» και οι αμέσως επόμενες κατηγορίες με τα μεγαλύτερα ποσοστά είναι η κατηγορία «3. Άμεσα γειτονικοί Δήμοι» και «4. Λοιποί Δήμοι» με ποσοστό 18,18% και οι δύο. Αντίστοιχα, σε ότι αφορά τις περιοχές όπου βρίσκεται η εργασία των υποκειμένων της ομάδας αναφοράς (Γράφημα 21), το 43.18% απάντησε πως εργάζεται στις περιοχές που εμπίπτουν στην κατηγορία «Εμπορικό Κέντρο» και το αμέσως επόμενο ποσοστό, 27,27% αφορά την κατηγορία «2. Υπόλοιπες περιοχές Δήμου Θεσσαλονίκης». Παρατη- 76

78 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ ρείται μια αντίστοιχη κατάσταση σε ότι αφορά την σχέση της περιοχής κατοικίας και εργασίας με αυτή που παρατηρήθηκε προηγουμένως για την δημιουργική τάξη. Ωστόσο, διαφοροποιείται η εικόνα σε ότι αφορά το μέσο που επιλέγουν οι περισσότεροι για την μετακίνηση τους προς την εργασία, με τα Μ.Μ.Μ. να επικρατούν με ποσοστό 40,91% ενώ η επόμενη προτίμηση είναι το Ι.Χ. με ποσοστό 38,64%. Γράφημα 20: Περιοχή Κατοικίας Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 21: Περιοχή Εργασίας Ομάδα Αναφοράς Σε ότι αφορά την κοινωνική ζωή των υποκειμένων που εμπίπτουν στην ομάδα αναφοράς, και πάλι το 34,09% συναναστρέφεται κοινωνικά με φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους αρκετές φορές την εβδομάδα, ενώ το 22,77% κάθε μέρα (Γράφημα 22). Επιπλέον, το 34,09% των ατόμων θεωρεί πως σε σύγκριση με άλλα άτομα της ίδιας ηλικίας, συμμετέχει περίπου το ίδιο σε κοινωνικές δραστηριότητες, ενώ το 25% θεωρεί ότι συμμετέχει πολύ περισσότερο σε κοινωνικές δραστηριότητες σε σχέση με τους συνομήλικες τους (Γράφημα 23). Τέλος, στην ερώτηση σχετικά με το που επιλέγουν να συναναστρέφονται συνήθως κοινωνικά με φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους, το 45,46% απάντησε πως επιλέγει για τις κοινωνικές του συναναστροφές οποιοδήποτε μέρος και η αμέσως επόμενη προτίμηση ήταν το κέντρο με ποσοστό 36,36%. (Γράφημα 24). 77

79 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Γράφημα 22: Συχνότητα συμμετοχής σε κοινωνικές δραστηριότητες σε σύγκριση με άλλα άτομα της ίδιας ηλικίας Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 23: Συχνότητα κοινωνικής συναναστροφής με φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους Ομάδα Αναφοράς Γράφημα 24: Μέρος συχνότερης κοινωνικής συναναστροφής Ομάδα Αναφοράς 78

80 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Αναλυτικό Προφίλ της Δημιουργικής Τάξης σε Σχέση με την Εργασία Η παρούσα ενότητα της ανάλυσης αφορά τις απαντήσεις των δημιουργικών επαγγελματιών σε ότι αφορά την δημιουργική εργασία τους. Παρακάτω επιχειρείται να σκιαγραφηθούν τα χαρακτηριστικά της δημιουργικής εργασίας με στόχο να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με το προφίλ της δημιουργικής εργασίας στην πόλη της Θεσσαλονίκης Δημιουργική Τάξη Γενικά Αρχικά, όπως φαίνεται και στο παρακάτω Γράφημα 25, παρατηρείται ότι το 36,36% των ερωτώμενων κάνει κάποιο δημιουργικό επάγγελμα από μερικούς μήνες μέχρι και τέσσερα (4) χρόνια, ενώ το 20,46% των ερωτώμενων εργάζεται σε κάποια δημιουργική εργασία. Τα δεδομένα αυτά αποτυπώνουν, πιθανόν, το αυξημένο ενδιαφέρον που έχει προκύψει τα τελευταία χρόνια παγκοσμίως γύρω από την δημιουργικότητα και την δημιουργική τάξη. Όπως αναφέρθηκε και στο θεωρητικό μέρος της έρευνας, η έννοια της δημιουργικότητας και οι σχετικές με αυτή έννοες έχουν βρεθεί στο επίκεντρο των συζητήσεων γύρω από την χάραξη πολιτικών τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης, ενώ η έκδοση του βιβλίου The Rise of the Creative Class του Richard Florida (2002) προσέλκυσε έντονο ενδιαφέρον γύρω από τους δημιουργικούς επαγγελματίες, ενώ μπορούμε να ισχυριστούμε ότι κατέστησε ιδιαίτερα δημοφιλή την δημιουργική εργασία. Γράφημα 25: Έτη απασχόλησης σε δημιουργική εργασία 79

81 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Ο κλάδος ο οποίος παρατηρήθηκε πιο συχνά στις απαντήσεις των υποκειμένων της έρευνας είναι αυτός του Design με ποσοστό 29,55%, ενώ ακολουθούν ο κλάδος της Αρχιτεκτονικής και της Μουσικής με ποσοστά 13,64% ο καθένας (Γράφημα 26). Σε ότι αφορά το ποσοστό του εισοδήματος των ερωτώμενων το οποίο προέρχεται από την δημιουργική τους εργασία, για το 34,09% των ερωτώμενων η μόνη εισοδηματική πηγή είναι η δημιουργική τους εργασίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι για το 20, 46% των ερωτώμενων δηλαδή, το αμέσως επόμενο σε μέγεθος ποσοστό που εμφανίστηκε στην ανάλυση το μέρος του εισοδήματος το οποίο προέρχεται από την δημιουργική τους εργασία είναι μόνο το 0-20% του συνολικού τους εισοδήματος. Επιπλέον, η κύρια επαγγελματική κατάσταση που ισχύει για τη πλειοψηφία των υποκειμένων της έρευνας είναι μισθωτός επαγγελματίας πλήρους απασχόλησης, ενώ ακολουθούν οι ιδιοκτήτες/συνιδιοκτήτες εταιριών με προσωπικό, με ποσοστό 18,18% και στην συνέχεια οι αυτοαπασχολούμενοι ή freelances με ποσοστό 13,64% μαζί με όσους ασχολούνται μεν με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι με το ίδιο ποσοστό και αυτοί. Το γεγονός αυτό δικαιολογεί πιθανών και τα παραπάνω δεδομένα σχετικά με το ποσοστό του εισοδήματός το οποίο προέρχεται από την δημιουργική εργασία. Στον Πίνακα (αριθμός), παρουσιάζεται ο αριθμός των ατόμων που εργάζονται στον εκάστοτε δημιουργικό κλάδο βάση της κύριας επαγγελματικής κατάστασης. Δεδομένου, ωστόσο, ότι το μέγεθος του δείγματος και κατ επέκταση και το μέγεθος τη δημιουργικής υπό-ομάδας είναι μικρό, δεν επιτρέπει την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Γράφημα 26: Κλάδοι της δημιουργικής εργασία 80

82 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Γράφημα 27: Κύρια επαγγελματική κατάσταση Επιπλέον, εξετάστηκαν τα δεδομένα που προέκυψαν αναλυτικά από την έρευνα με κριτήριο την κύρια επαγγελματική κατάσταση. Στο ερωτηματολόγιο της έρευνας σε ότι αφορά τις κατηγορίες κύριας επαγγελματικής κατάστασης, είχε δοθεί η δυνατότητα επιλογής μέσα από το πλήθος των πέντε επιλογών που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Ωστόσο, στα πλαίσια της ανάλυσης και δεδομένου του μικρού μεγέθους της υπό-ομάδας ήταν αναγκαία η ομαδοποίηση των κατηγοριών μέσα από την οποία προέκυψαν τρείς (3) καινούριες κατηγορίες. Κριτήριο για την ομαδοποίηση των κατηγοριών αποτέλεσαν τα χαρακτηριστικά κάθε μίας από τις πέντε αρχικές κατηγορίες. Πιο συγκεκριμένα, επιλέχθηκε να ενωθούν οι κατηγορίες «Ιδιοκτήτης/ Συνιδιοκτήτης Εταιρίας με Προσωπικό» με την κατηγορία «Αυτόπασχολούμενοι/Freelancer». Θεωρήθηκε πως το να είναι κανείς αυτόαπασχολούμενος ή freelancer πιθανών να παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με κάποιο άτομο του οποίου η κύρια επαγγελματική κατάσταση είναι ιδιοκτήτης κάποιας εταιρίας σε ότι αφορά θέματα όπως είναι η οργάνωση της εργασίας, η πίεση που μπορεί να αισθάνεται από την εργασία και θέματα που αφορούν αυτή καθώς και το γεγονός ότι δεν υφίσταται κάποια ιεραρχία πάνω από το ίδιο το άτομο. Επιπλέον, ενώθηκαν οι κατηγορίες «Μισθωτός Επαγγελματίας Μερικής Απασχόλησης», «Ασχολούμαι με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζομαι ως άνεργοι» και «Ασχολούμαι με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζομαι ως φοιτητής», καθώς θεωρήθηκε πως πέρα από την πρώτη κατηγορία που είναι σαφές ότι πρόκειται για εργασία μερικής απασχόλησης, υπάρχει αυξημένη πιθανότητα να ισχύει το ίδιο και για τις δύο άλλες κατηγορίες δεδομένου ότι πρόκειται για μη δηλωμένη εργασία. Συνεπώς, οι κατηγορίες που προκείπτουν από τις παραπάνω ομαδοποιήσεις είναι οι εξής: Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές 81

83 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Ακολουθεί η ανάλυση των χαρακτηριστικών της δημιουργικής εργασίας έτσι όπως προέκυψαν από τα δεδομένα για την κάθε μία από τις παραπάνω τρεις κατηγορίες ξεχωριστά Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Το σύνολο των παρατηρήσεων που εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία είναι 14, δηλαδή το 31,82% του συνόλου των ατόμων που απάντησε στην έρευνα ως δημιουργικοί επαγγελματίες. Από αυτούς το 37,71% απασχολείται στον κλάδο του Design και το 21,43% στον Κλάδο της Αρχιτεκτονικής. Σε ότι αφορά το εισόδημα για την συγκεκριμένη κατηγορία, αρχικά πρέπει να αναφερθεί ότι το 21,43% επέλεξε να μην απαντήσει στην συγκεκριμένη ερώτηση. Το 57,14% δήλωσε πως το ετήσιο εισόδημά του εμπίπτει στην κατηγορία εισοδήματος «10,000-19,000», ενώ το 14,29% έχει ετήσιο εισόδημα κάτω των 10,000 ενώ σε ότι αφορά το πώς αισθάνονται από το ετήσιο εισόδημα τους, το 57,14% δήλωσε ότι δυσκολεύεται με το τρέχον εισόδημα. Αναφορικά με τις ώρες εργασίας, το 35,71% των ερωτώμενων αυτής της κατηγορίας αναφέρει πως εργάζεται 31 με 40 ώρες την εβδομάδα, ενώ το 28,57% πως εργάζεται περισσότερο από 60 ώρες την εβδομάδα. Γίνεται αντιληπτό πως, ιδιαίτερα σε ότι αφορά το δεύτερο ποσοστό, οι αυξημένες ώρες εργασίας προκύπτουν από το γεγονός ότι στην συγκεκριμένη κατηγορία αναφερόμαστε σε άτομα τα οποία καθορίζουν από μόνα τους τον χρόνο που εργάζονται εβδομαδιαία, δεδομένου ότι είναι είτε ιδιοκτήτες εταιριών είτε αυτοαπασχολούμενοι/freelancers. Γράφημα 28: Κλάδοι δημιουργικής εργασίας - Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/ Freelancers 82

84 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Γράφημα 29: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα - Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Γράφημα 30: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Γράφημα 31: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers 83

85 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Όσον αφορά τα άτομα αυτής της κατηγορίας τα οποίας είναι αυτοαπασχολούμενοι ή freelancers, το 50% αυτών εργάζεται με «μπλοκάκι» και αντίστοιχα το 33,33% ανήκει σε κάποιο άλλο ασφαλιστικό φορέα. Από την άλλη πλευρά, αναφορικά με το μέγεθος των επιχειρήσεων των οποίων είναι ιδιοκτήτες ή συνιδιοκτήτες τα άτομα της παρούσας κατηγορίας οι οποίοι εμπίπτουν στο υποσύνολο «Ιδιοκτήτης/Συνιδιοκτήτης Εταιρίας με Προσωπικό», ο μέσος όρος των υπαλλήλων που εργάζονται στην εταιρία είναι 6,8 ωστόσο η τυπική απόκλιση είναι 4,09 το οποίο είναι ένα σχετικά μεγάλο μέγεθος. Από αυτούς ο μέσος όρος των εξωτερικών συνεργατών είναι 3,1 με τυπική απόκλιση 2,16. Αντιλαμβανόμαστε ότι αναφερόμαστε σε μικρές επιχειρήσεις οι οποίες μπορεί να απασχολούν από 2 έως 14 άτομα. Τέλος, το 57,14% των ατόμων της κατηγορίας αυτής κάνει και κάποιο άλλο επάγγελμα πέρα από την δημιουργική εργασία για την οποία ο μέσος όρος ικανοποίησης είναι 8,13 με τυπική απόκλιση 1,89. Γράφημα 32: Μέσος όρος ωρών εργασίας εβδομαδιαίως - Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοι/Freelancers Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Το σύνολο των παρατηρήσεων που εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία είναι 16, δηλαδή το 36,36% του συνόλου των ατόμων που απάντησε στην έρευνα ως δημιουργικοί επαγγελματίες το οποίο είναι και το μεγαλύτερο ποσοστό. Και σε αυτή την κατηγορία το μεγαλύτερο ποσοστό, 25% απασχολείται στον κλάδο του Design ενώ το 12,5% απασχολείται στον κλάδο της Αρχιτεκτονικής και αντίστοιχα το 12,5% στον κλάδο της Διαφήμισης. Αναφορικά με το εισόδημα της συγκεκριμένης κατηγορίας, θα πρέπει αρχικά να αναφερθεί ότι το 12,5% επέλεξε να μην απαντήσει στην συγκεκριμένη ερώτηση. Όπως παρατηρήθηκε και στην προηγούμενη κατηγορία, το μεγαλύτερο ποσοστό, δηλαδή το 56,25%, των ερωτώμενων της συγκεκριμένης κατηγορίας δήλωσε πως το ετήσιο εισόδημά που λαμβάνει εμπίπτει στην κατηγορία εισοδήματος «10,000-19,000», ενώ για το 25% το ετήσιο εισόδημα εμπίπτει στην κατηγορία «20,000-39,000». Σε ότι αφορά το πώς αισθάνονται οι ερωτώμενοι της παρούσας κατηγορίας σχετικά με το ετήσιο εισόδημα τους, το 62,5% δήλωσε ότι τα καταφέρνει 84

86 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ με το τρέχον εισόδημα ενώ το 18,75% ότι ζει άνετα με το τρέχον εισόδημα. Γράφημα 33: Κλάδοι δημιουργικής εργασίας - Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Γράφημα 34: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα - Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης 85

87 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Γράφημα 35: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; - Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Αναφορικά με τις ώρες εργασίας, το 43,75% των ερωτώμενων αυτής της κατηγορίας αναφέρει πως εργάζεται 41 με 50 ώρες την εβδομάδα, ενώ το 31,25% δήλωσε πως εργάζεται 51 με 60 ώρες την εβδομάδα. Επιπλέον, το 37,5% δήλωσε πως καμία από τις ώρες εργασίες δεν αποτελεί πληρωμένες ή απλήρωτες υπερωρίες, ενώ το 31,25% δήλωσε πως από το σύνολο των ωρών εργασίας εβδομαδιαία λιγότερες από 20 ώρες είναι υπερωρίες (πληρωμένες ή απλήρωτες). Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι οι ερωτώμενοι οι οποίοι είναι μισθωτοί επαγγελματίες πλήρους απασχόλησης, απασχολούνται καθημερινά περισσότερο από 8 ώρες στην δημιουργική τους εργασία. Σχετικά με τον ασφαλιστικό φορέα, το 62,5% των ερωτώμενων δήλωσε πως ο ασφαλιστικός φορέας στο οποίο ανήκει είναι το ΙΚΑ, ενώ το 18,75% δήλωσε πως ανήκει σε κάποιον άλλο ασφαλιστικό φορέα. Τέλος, το 68,75% των ατόμων που εμπίπτουν στην παρούσα κατηγορίας δημιουργικών επαγγελματιών δήλωσε ότι δεν κάνει κάποια άλλη εργασία πέρα από την κύρια δημιουργική εργασία, ενώ για το 31,25% των μισθωτών επαγγελματιών πλήρης απασχόλησης που δήλωσαν ότι κάνουν και κάποια άλλη εργασία ο μέσος όρος ικανοποίησης από αυτή είναι 7,6 με τυπική απόκλιση 1,14. Γράφημα 36: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία - Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Γράφημα 37: Μέσος όρος ωρών εργασίας εβδομαδιαίως - Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Γράφημα 38: Ασφαλιστικός φορέας - Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης 86

88 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Το σύνολο των παρατηρήσεων που εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία είναι 14, δηλαδή το 31,82% του συνόλου των ατόμων που απάντησε στην έρευνα ως δημιουργικοί επαγγελματίες. Σε αυτή την κατηγορία το μεγαλύτερο ποσοστό, δηλαδή το 28,57% αφορά άτομα τα οποία απασχολούνται στον κλάδο του Design και της Μουσικής αντίστοιχα. Ακολουθούν με ποσοστό 14,29% τα άτομα που απασχολούνται στον κλάδο των Τεχνών του Θεάματος. Αναφορικά με το εισόδημα της συγκεκριμένης κατηγορίας, θα πρέπει αρχικά να αναφερθεί ότι το 21,43% επέλεξε να μην απαντήσει στην συγκεκριμένη ερώτηση, ενώ το 71,43% των ερωτώμενων απάντησε πως το ετήσιο εισόδημα που λαμβάνει είναι κατώτερο των 10,000, γεγονός το οποίο θα μπορούσε να αιτιολογηθεί από το γεγονός ότι η συγκεκριμένη κατηγορία αφορά άτομα τα οποία είτε είναι μερικής απασχόλησης είτε απασχολούνται σε κάποια δημιουργική εργασία, ωστόσο εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές. Σε ότι αφορά το πώς αισθάνονται οι ερωτώμενοι της παρούσας κατηγορίας σχετικά με το ετήσιο εισόδημα τους, το 57,14% δήλωσε ότι δυσκολεύεται με το τρέχον εισόδημα ενώ το 28,57% ότι δυσκολεύεται πολύ με το τρέχον εισόδημα, γεγονός το οποίο είναι εύλογο δεδομένου του πολύ χαμηλού ετήσιου εισοδήματος της παρούσας κατηγορίας. Γράφημα 39: Κλάδοι δημιουργικής εργασίας - Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές 87

89 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Γράφημα 40: Ετήσιο ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα - Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Γράφημα 41: Πως νιώθετε για το εισόδημα του νοικοκυριού σας σήμερα; - Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Γράφημα 42: Μέρος του εισοδήματος που προέρχεται (συνολικά) από την εργασία - Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές 88

90 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ Αναφορικά με τις εβδομαδιαίες ώρες εργασίας, το 42,86% των ερωτώμενων αυτής της κατηγορίας αναφέρει πως εργάζεται 21 με 30 ώρες την εβδομάδα, ενώ το 28,57% δήλωσε πως εργάζεται λιγότερες από 20 ώρες την εβδομάδα. Επιπλέον, το 71,43% δήλωσε πως καμία από τις ώρες εργασίες δεν αποτελεί πληρωμένες ή απλήρωτες υπερωρίες, ενώ μόνο το 14,29% των ερωτώμενων δήλωσε πως από το σύνολο των ωρών εργασίας εβδομαδιαίως λιγότερες από 20 ώρες είναι υπερωρίες (πληρωμένες ή απλήρωτες). Τα δεδομένα αυτά επιτρέπουν τον ισχυρισμό ότι ακόμα και στις περιπτώσεις των ατόμων που απασχολούνται σε κάποια δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές, οι συγκεκριμένες εργασίες είναι κυρίως μερικής απασχόλησης. Σχετικά με τον ασφαλιστικό φορέα, το 50% των ερωτώμενων δήλωσε πως δεν ανήκει σε κάποιον ασφαλιστικό φορέα, το οποίο εύλογα προκύπτει από την σύνθεση των ατόμων της συγκεκριμένης κατηγορίας δημιουργικών επαγγελματιών. Αντίστοιχα το 42,86% των ερωτώμενων δήλωσε ότι ανήκει στον ασφαλιστικό φορέα ΙΚΑ. Τέλος, παρά το γεγονός ότι στην παρούσα κατηγορία αναφερόμαστε κυρίως σε μερική απασχόληση, το 85,72% των ερωτώμενων δεν κάνει κάποια άλλη εργασία πέρα από την κύρια δημιουργική εργασία, ενώ για το 14,29% των ατόμων που απάντησαν ότι κάνουν και κάποια άλλη εργασία, ο μέσος όρος ικανοποίησης από αυτή είναι 7,5 με τυπική απόκλιση 2,12. Γράφημα 43: Μέσος όρος ωρών εργασίας εβδομαδιαίως - Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Γράφημα 44: Ασφαλιστικός φορέας - Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Παρακάτω στον Πίνακα 7 έχουν τοποθετηθεί συγκεντρωτικά ο μέσος όρος και τυπική απόκλιση που αφορά τα διάφορα μέτρα για την ικανοποίηση από την εργασία των τριών υποκατηγοριών της δημιουργικής τάξης. 89

91 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ Πίνακας 7: Συγκεντρωτικός πίνακας Μ.Ο. για τα μέτρα ικανοποίησης από την εργασία Δημιουργική Τάξη «Πόσο ικανοποιημένος/η είστε από τις εργασιακές συνθήκες;» «Πόσο ικανοποιημένος/η είστε από τις χρηματικές απολαβές της εργασίας σας;» «Πόσο ικανοποιημένος/η είστε από την ελευθερία που απολαμβάνετε σχετικά με την οργάνωση της καθημερινή σας εργασίας;» «Πόσο ικανοποιημένος/η είστε με την ισορροπία μεταξύ του χρόνου που αφιερώνεται στην δημιουργική εργασία σας και τον χρόνο που αφιερώνεται σε άλλες πτυχές της ζωής σας;» «Πόσο ικανοποιημένος/η είστε από τις επιδόσεις του δημιουργικού τομέα στην Θεσσαλονίκη;» «Πόσο ικανοποιημένος/η είστε από τον ρόλο των τοπικών αρχών σε πρωτοβουλίες που αφορούν το δημιουργικό τομέα της Θεσσαλονίκης;» Πηγή: Ιδία Επεξεργασία Ιδιοκτήτες/ Συνιδιοκτήτες Εταιρίας με Προσωπικό Αυτοπασχολούμενοις/ Freelancers Μ.Ο. Τυπική Απόκλιση Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης Μ.Ο. Τυπική Απόκλιση Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργική εργασία αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι ή φοιτητές Μ.Ο. Τυπική Απόκλιση 8,286 1,729 7,688 1,621 5,857 2,656 5,000 2,602 7,125 1,668 3,643 2,898 7,143 2,107 7,188 2,344 6,500 2,794 4,571 2,875 6,313 1,957 5,714 2,813 5,500 2,345 6,438 1,711 5,929 2,369 3,643 2,274 5,125 2,825 3,571 2,209 Ικανοποίηση από τις εργασιακές συνθήκες Σε ότι αφορά το πρώτο μέτρο, δηλαδή την ικανοποίηση από τις εργασιακές συνθήκες, η ομάδα που εμφανίζει τον μεγαλύτερο μέσο όρο είναι οι Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Αυτοαπασχολούμενοι/Freelancers με μέσο όρο 8,29 και τυπική απόκλιση 1,729 ενώ ακολουθεί η κατηγορία Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης. Εύλογα προκύπτει ότι οι ερωτώμενοι της πρώτης κατηγορίας έχουν όλη την ελευθερία να καθορίσουν τις εργασιακές τους συνθήκες, αντίθετα οι θέσεις εργασίες μερικής απασχόλησης δεν παρέχουν τα κατάλληλα δεδομένα ώστε να διαμορφωθούν ικανοποιητικές συνθήκες εργασίας. Στο μέτρο που αφορά την ικανοποίηση από τις χρηματικές απολαβές η κατηγορία που εμφανίζει τον μεγαλύτερο μέσο όρο είναι οι Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρης απασχόλησης με μέσο όρο 7,13 και τυπική απόκλιση 1,668, ενώ τον χαμηλότερο μέσο όρο εμφανίζει η κατηγορία Μισθωτοί Επαγγελματίες μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργικό επάγγελμα αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι/φοιτητές. Τα συγκεκριμένα αποτελέσματα πιθανόν οφείλονται στις οικονομικές συγκυρίες που βιώνει η χώρα τα τελευταία χρόνια και φυσικά δεν έχουν αφήσει ανεπηρέαστη την αγορά εργασία στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Με την μείωση του βασικού μισθού οι εργαζόμενοι μερικής απασχόλησης είναι αυτοί που έχουν επηρεαστεί περισσότερο και φαίνεται να μην αποτελούν εξαίρεση οι δημιουργικοί κλάδοι. Πέρα από αυτό, ο 90

92 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΤΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ περιστασιακός χαρακτήρας που πιθανών έχουν οι συγκεκριμένες θέσεις εργασίας, πιθανόν συντελεί και αυτός στην χαμηλή ικανοποίηση που εμφανίζουν τα άτομα αυτής της κατηγορίας. Ικανοποίηση από την ελευθερία που απολαμβάνεται σχετικά με την οργάνωση της καθημερινής εργασίας Σε ότι αφορά το τρίτο μέτρο, δηλαδή την ικανοποίηση από την ελευθερία σχετικά με την οργάνωση της καθημερινής εργασίας, οι μέσοι όροι που εμφανίζουν οι κατηγορίες Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρης Απασχόλησης και Ιδιοκτήτες/ Συνιδιοκτήτες Αυτοαπασχολούμενοι/Freelancers είναι πολύ κοντά, συγκεκριμένα 7,19 και 7,14 αντίστοιχα. Ωστόσο, στην πρώτη περίπτωση η τυπική απόκλιση είναι μεγαλύτερη, γεγονός το οποίο υπονοεί μεγαλύτερη διασπορά τιμών. Στο μέτρο που αφορά την ικανοποίηση από την ισορροπία μεταξύ του χρόνου που αφιερώνεται στην δημιουργική εργασία και στις άλλες πτυχές της ζωής, η κατηγορία Ιδιοκτήτες/Συνιδιοκτήτες Αυτοαπασχολούμενοι/Freelancers εμφανίζει τον μικρότερο μέσο όρο, συγκεκριμένα 4,57. Με μια πρώτη ματιά αυτό το αποτέλεσμα φαίνεται εύλογο, δεδομένου ότι για την συγκεκριμένη κατηγορία το ωράριο εργασίας δεν καθορίζεται από κάποιον άλλο πέρα από τους ίδιους του δημιουργικούς επαγγελματίες και είναι λογικό, ιδιαίτερα για τους ιδιοκτήτες εταιριών, να καθορίζεται ανάλογα με το φόρτο εργασίας αλλά και από το γεγονός ότι πιθανόν είναι περισσότερο πρόθυμοι να θυσιάσουν τον χρόνο που αφιερώνουν σε άλλες πτυχές της ζωής τους για την ολοκλήρωση π.χ. project, παραγγελιών κλπ. Ωστόσο η τυπική απόκλιση είναι 2,875 για τον μέσο όρο που αντιστοιχεί στην συγκεκριμένη κατηγορία της δημιουργικής τάξης, γεγονός το οποίο μπορεί να διαστρεβλώνει ελαφρώς το αποτέλεσμα. Ικανοποίηση από τις επιδόσεις του δημιουργικού τομέα στην πόλη της Θεσσαλονίκης Σχετικά με την ικανοποίηση από τις επιδόσεις του δημιουργικού τομέα στην πόλη της Θεσσαλονίκης η κατηγορία δημιουργικών εργαζομένων που δείχνει να είναι περισσότερο ικανοποιημένοι είναι οι Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης, με μέσο όρο 6,44 ενώ οι άλλες δύο κατηγορίες εμφανίζουν χαμηλότερους μέσους όρους, αν και η τυπική απόκλιση στην περίπτωση της κατηγορίας Μισθωτοί Επαγγελματίες Μερικής Απασχόλησης Όσοι ασχολούνται με δημιουργικό επάγγελμα αλλά εμφανίζονται ως άνεργοι/φοιτητές είναι μεγαλύτερη. Ικανοποίηση από τον ρόλο των τοπικών αρχών σε πρωτοβουλίες που αφορούν το δημιουργικό τομέα στην πόλη της Θεσσαλονίκης Τέλος, σε ότι αφορά την ικανοποίηση από τον ρόλο των τοπικών αρχών σε πρωτοβουλίες που αφορούν το δημιουργικό τομέα στην πόλη της Θεσσαλονίκης τον μεγαλύτερο μέσο όρο εμφανίζει η κατηγορία Μισθωτοί Επαγγελματίες Πλήρους Απασχόλησης, ενώ οι άλλες δύο έχουν πολύ κοντινά αποτελέσματα. Σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα, στις συμπληρωματικές συνεντεύξεις που έγιναν στα πλαίσια της παρούσας έρευνας, οι οποίες έγιναν μόνο με ιδιοκτήτες ή συνιδιοκτήτες εταιριών που δραστηριοποιούνται στον δημιουργικό τομέα, αξίζει να σημειωθεί πως όλοι στάθηκαν ιδιαίτερα στο συγκεκριμένο θέμα. Συγκεκριμένα, όλοι ανέφεραν πως δεν είναι ιδιαίτερα ικανοποιημένοι με τις τοπικές αρχές. Συγκεκριμένα ανέφεραν πως δεν επιθυμούν οι τοπικές αρχές και ιδιαίτερα ο Δήμος Θεσσαλονίκης να εμπλακούν σε ζητήματα οργάνωσης του δημιουργικού τομέα και παρόμοια με αυτό καίρια θέματα διότι δεν θεωρούν ότι μπορούν να βοηθήσουν με οποι- 91

93 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: 3 ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ EΡΕΥΝΑ ονδήποτε τρόπο. Αυτό που επιθυμούν είναι να διευκολύνοντα οι συνθήκες και οι διαδικασίες σε διάφορες δράσεις ή σε διάφορα θέματα τα οποία προκύπτουν και αφορούν τον δημιουργικό τομέα της πόλης, όπως είναι για παράδειγμα η παροχή χώρων για διοργάνωση εκδηλώσεων, δράσεων, σεμιναρίων κλπ με μικρό αντίτιμο και απλουστευμένες διαδικασίες ή τυχόν οικονομικές διευκολύνσεις Περιγραφική Στατιστική Σχετικά με τα Μέτρα της Ευημερίας Satisfaction with Life Scale Παρακάτω παρουσιάζεται μια πρώτη ανάλυση των δεδομένων που προέκυψαν από την παρούσα έρευνα. Αρχικά στα Διαγράμματα 28 & 29 βλέπουμε τις σχετικές συχνότητες των απαντήσεων σχετικά με τον Satisfaction with Life Scale. Από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτει ότι η επικρατούσα τιμή για τους δημιουργικούς εργαζομένους είναι «21-25 Ελαφρώς ικανοποιημένος/η» με ποσοστό 43,2% ενώ η αμέσως επόμενη πιο συχνή κατηγορία είναι «26-30 Ικανοποιημένος/η» με ποσοστό 27,3%. Υπολογίζοντας τον μέσο όρο για το άθροισμα των απαντήσεων βρίσκουμε ότι στην περίπτωση των δημιουργικών εργαζομένων είναι Μ.Ο.: 23 με Συντελεστή Μεταβλητότητας 0,213. Από την άλλη πλευρά, σε ότι αφορά την ομάδα ελέγχου η επικρατούσα τιμή είναι και σε αυτή την περίπτωση η «21-25 Ελαφρώς ικανοποιημένος/η» αλλά με ποσοστό 34,1% ενώ η αμέσως επόμενη πιο συχνή κατηγορία είναι η «15-19 Ελαφρώς δυσαρεστημένος/η» με ποσοστό 27,3% όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα (αριθμός), ενώ ο Μ.Ο. των αθροισμάτων των απαντήσεων είναι 22 με Συντελεστή Μεταβλητότητας 0,266. Αυτό που μπορούμε να αντιληφθούμε με βάση τα παραπάνω δεδομένα είναι ότι οι δημιουργικοί εργαζόμενοι παρουσιάζουν ελαφρώς υψηλότερες τιμές σε σχέση με την ικανοποίηση από την ζωή τους στο σύνολο της σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου. Γράφημα 45: Satisfaction with Life Scale Δημιουργική Εργασία Γράφημα 46: Satisfaction with Life Scale Ομάδα Αναφοράς 92