ΜΑΪΟΣ - r n v N im v

Transcript

1 ΜΑΪΟΣ - r n v N im v 1 f \ r i s '

2 n ΙΔΡΥΤΑΙ MIX. Χ Α Ρ. ΜΑΝΟΣ A. ΦΑΚΑΤΣΕΛΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΣ t MIX. ΧΑΡ. ΜΑΝΟΣ f MIX. ΧΑΡ. ΜΑΝΟΣ ΔΗΜ. Γ. Κ Ο Κ Κ ΙΝ Ο Σ Η Ι Ρ Ι Μ Ι Α Μ Η Ν ΙΑ ΙΑ Ε Π ΙΘ Ε Ω Ρ Η Σ ΙΣ ΕΝ ΙΩ Α Ν Ν ΙΝ Ο ΙΣ ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ ΛΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΔΗΜΟΣΘ. Γ. ΚΟΚΚΙΝ Ο Σ Έττιτροττή Έ-τπμελείσς ύλης ΑΡΣΈΝΗΣ ΓΕΡΟΝΤΙΚΟΣ ΤΑΚΗΣ ΣΙΩΜΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ ΤΕΝΤΑΣ ΚΩΝ. ΦΩΤΟΠΟΥΑΟΣ ΣΤΝΔΡΟΜΑΙ r ( έ τ ή σ ια ι) Έ σ ο ιτ ε ρ ικ ο ύ Δ ρ χ. 300 Ν ο μ. Π ρ ο σ ώ π ω ν, Ο ρ γ α ν ι σ μ ώ ν, Τ ρ α π ε ζ ώ ν» 500 Κ ο ιν ο τ ή τ ιο ν κ α ί Σ χ ο λ ε ίο ν ν» 300 Έ ξ ιο τ ε ρ ικ ο ΰ Δ ο λ λ. 15 Τ ιμ ή τ ε ύ χ ο υ ς Λ ο χ 75 F E D E R A T IO N I Ν Τ Ε RNATIO N A L E de In Pre»*e Peiiodlquo ΛΙΕΟΝΗΙ ΟΜΟΙΠΟΝΜΛ ΠΕΜΟΔΙΚΟΥΤΎΠΟΥ Άντεπιστέλλοντα Μέλη τής Επιτροπής Λ. I. ΒΡΑΝΟΤΣΗΣ (Άθήναι) ΧΡΤΣ. ΖΙΤΣΑΙΑ (Θεσ/νίκη) MIX. ΠΕΡΑΝΘΗΣ (Άθήναι) ΤΑΚΗΣ ΤΣΙΑΚΟΣ Ε μ β ά σ μ α τα : «ΗΠ. Ε Σ Τ ΙΑ Ν» Ο δός Σμύρνης όοιθ. I I, Ιω ά ννινα, Τηλέφ Κων. Δ. Σ τεργιοπούλου Σ τεφ. Μ πέττη Ή λ ία Β ασιλά Δημ. Τρ. Π απαζήση Μ αρίας Παντελιού Κ ώ στα Π. Βλάχου C ayetano Rossel (μετάφρ. Μ ά για ς - Μ αρίας Ρούσσου) Γρηγ. Γκιζέλη Μιχ. Σ. Κορδώση Σπόρου Γ. Μ ουσελίμη Θεμ. Π απαθανασίου Παύλου Α. Κυριακίδου Δημοσθ. Κόκκινου Θεοκρίτου (μετάφρ. Ν. Σ π ά ν ια ) Πέτρου Ά δ ά μ Γιώ ργου Ματθ. Οικονόμου I. Π απαδημητρίου Τ α τιά να ς Σταύρου Χρυσάνθης Ζ ιτσ α ία ς Πάνου Μ ελιγγιώ τη Μανόλη Π απουτσάκη Λαϊκό ρωσικό (μετ. Μ. Ροζίδη) Μ. Λερμοντώφ (μετ. Μ. Ροζίδη) Αλκή Μυρσίνη - Μάνθου M aria Luisa Belleli (ςχετάφρ. Φ. Δέλφη) Diego Valeri (μετάφρ. Φ. Δέλφη) Gins. Longo (μετάφρ. Φ. Δέλφη) Ugo Fasoio (μετάφρ. Φ. Δέλφη) M at. M ichcli (μετάφρ. Φ. Δέλφη) Fel. M astroianni (μετ. Φ. Δέλφη) M ichele Cataudella (μετάφρ. Κ. Ν ικολαΐδη) Λ αφονταίν (μετ. Α. Γεροντικού): Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α (Άθήναι) Ή ιδιομορφία των έπιχειρήσεων Η π είρ ο υ το 1821 (ιστορ. π ρ α γ μ α τεία ) 305 Ιω ά ννη ς Δομπόλης (ιστορ. μονογραφία) 313 Οι Βλάχοι, Κουτσόβλαχοι και Α ρβανιτόβλαχοι (ίστ. στοιχ.) 331 Βιογραφική συλλογή λογίων Ελλήνων τής Τουρκοκρατίας (ιστορ. στοιχεία) 337 *0 Ά θαν. Ψ αλίδας στην Κέρκυρα ( ) (ιστορ. π ρ α γ μ α τεία ) 356 Κ τηματολόγια των μονών τής περιοχής Κουρέντων Ίω α - νίνων (ιστορ. στοιχεία) 365 'Ισ το ρ ία τής ναυμαχίας τής Ναυπάκτου (ίσ τ. π ρ α γμ α τεία ) 368 Π άργα (τοπική εθνολογία) (μελέτη) 377 Ά γιο ρ είτικ η λαογραφ ία (λαογρ. μελέτη) 388 Τοπωνύμια τής Λάκκας Σουλίου (λαογραφικά) 403* *Η έρ γα σ ία κατά τήν χριστιανικήν άντίληψιν (π ρ α γμ α τεία ) 411 Ή κοινωνική καί θρησκευτική κατάσ τα σ ις τών 'Ελλήνων φοιτητών (μελέτη) 425 Ό αφοπλισμός (διήγημα) 433 Οί Συρακουσιανές στο πανηγύρι τού "Αδωνη (ειδύλλιο) 437 Π ασχαλιάτικο (ποίημα) 440 Στήν άγνω στη (ποίημα) 441 Τό μνημόσυνο τής Μ αρίνας (ποίη μα) 442 Ή ραία γιορτή του κόσμου (οδοιπορικό) 443 Μικρά εικονίσματα - Τά κυκλάμινα (ποίημα) 445 *0 θάνατος τής βάβως (ποίη μ α) 446 «Τό τα ξίδι μου» τού Ψυχάρη (δοκίμιο) 447 "Ενας γ ίγ α ν τ α ς (ποίη μα) 459 Ό προφήτης (ποίη μα) 460 Τά λαϊκά β ιβλία στήν ρουμανική λογοτεχνία καί ή έλλ. έπίδραση (κριτική) 461 Θ άμαστε μιά μέρα (ποίη μα) 466 J Πολέμαρχοι ά γγελοι... (ποίη μα) 466 ι "Αβυσσοι (ποίημα) 466 Τραγούδι τών σύγνεφων (ποίημα) 467 Τραγούδι α γά π η ς στήν 'Ελλάδα (ποίημα) 467 Μεγάλη 'Ε λλάδα Αμφορέας Μ. 'Ελλάδας (ποιήματα) 468 Ή Ζάχ*;νθος στήν φωνή τών ποιητών της (μελέτη) 469 Ή Σιταρήθρα, τά μικρά πουλιά καί ό γεω ργός Λύκος καί σκύλος (ποιή ματα ) 483 : Τρόμος Υ περηφάνεια Μοιρολόι (ποιήματα) 485 Νίκου Α. Τέντα ΑΠΟ Μ Η Ν Α Σ Ε Μ Η Ν Α : Σ η μ f ι ιί> μ α τ α: Τη Ηπειρωτικό Θέατρο («Η.Ε.») <Ί Ιπειροτί; κά 7Γ>» (Λ. Κόκκινοι») Ηπειρωτική Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (Ν. Τέντα» Kfli πάλι για τις συντάξεις (Δ. Σιωμοπούλου) \< >ρεά Βιβλιοθήκης Γ. Ποάτσικα στήν 'Η.Ε. («Η.Ε.»). Ν f κ ο ο λ ο γ ί α: Γιώργος ΙΙράτσικας (Λ. Κόκκινου"). Π ν ε ν μ α τ ι* κ α γ p γ ο ν ό τ α. Κ ρ ι τ ι κ ή τ ο ΰ β ι Γ» λ ί ο υ. Τ ε χ ν ο κ ρ ι τ ι κ ά. Έ κθ εσ η Δ)του τής Τραπέξης Ελλάδος. Λιάη ορα. Δ ) Ν Σ Ε Ι Σ : Σ υντάξεω ς: Δ. Κόκκινος Μελετίου Γεωγράφου 51 - Έ ιάννινα Τ υπογραφ είου: Φ. Β. Μ παοπούσης Γ. Διβολή 15 (Α. Τούμπα) - Θεσ'νί"ϊ1 * ~ ΔΩΔΩΝΗ», Κ ονίτσης 195, τηλ Οεσ)νί<Πι

3 ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ ΕΝ ΙΩΑΝΝΙΝΟΙΣ Bf Α 86ΙΟ Ν A Κ A A Η MIA C Α Ο Η Ν ω Ν ΕΤΟ Σ Κ Ε ' ΜΑ Ι Ο Σ ΙΟΥΝΙΟΣ 1976 Τ Ε Υ Χ Ο Σ Κ. Δ. ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΙΑ ΤΟΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΗΠΕΙΡΟΥ ΤΟ 1821 Σέ ιστορικά έργα καί σέ άπομνημονεύματα άγωνιστών άναφέρονται Ικανές σέ άριθμό μάχες, μικρές η μεγάλες, πού έγινα ν σέ πολλά σημεία τοϋ ήπειρωτικοϋ χώρου κατά τά πρώτο έτος τής έπαναστάσεω ς του Έ ά ν, καθώς σ υ μ β α ί νει κανονικά, διότι δ εν ύφίσταται διάφορος τρόπος, όνοματισθοϋν άπό τόν τόπον, όπου έχου ν διεξαχθή, π ρ οβ ά λλουν τά τοπωνύμια Β οριάδες, Π λάκα, Π έντε Πηγάδια, Μπογόρτσα, Γραμμενοχώρια, Καλαρίτες, Σιράκο, Σταυρός Θεοδωριάνων, Γοριανά, Σχορέτσανα, Μετόχι, Ά γ ν α ν τ α, Πέτα, Μ ελισσουργοί, Κοσοβίστα, Χ α λά σματα, Κορίτιανη, Κριθάρια, Πράμαντα, Καντζάς, "Αρτα, Βουργαρέλι, Κομπότι, Αννινος. Μέ τήν μνημόνευση τούτων δ έν σημαίνει ότι οπωσδήποτε θά ήσαν Ισάριθμες τό πολύ οΐ συγκρούσεις. Οί λόγοι είνα ι δύο. Σ έ μ ε ρ ικ έ ς τοποθεσίες έ γ ι ναν μάχες πού ήμπορεί νά λησμονήθηκαν ή νά στερούνται μαρτυρίες, άπαραίτητες οπωσδήποτε γιά τήν Ιστορική έρευνα. Ε πίσης, σέ άλλες τοποθεσίες, καθώς βεβαιώνουν οι πηγές, έγινα ν περισσότερες άπό μία. Τόν μεγαλύτερο άριθμό διεκδικοϋν τό Κομπότι, τό Πέτα, τά Π έντε Πηγάδια καί ή Πλάκα. Ή αίτία είνα ι ότι oi τέσσαρες τοποθεσίες ά ποτελοϋν χώρους - κλειδιά, διόδους άπό νότο στόν β ο ρ ρά καί άντίστροφα, ή βρίσκονται κοντά σέ άστικά κέντρα, όπου δεσπόζουν, παίρνοντας οϋτω καί αύτές τό Ιδιαίτερο τούτο γνώ ρισμα. Τό θέμα είναι άν οί συγκρούσεις αύτές ένεργήθηκαν ύπό τόν κα νόνα των εύκαιριών, μέ άφετηρία τις κινήσεις πού έκα μνε ό έχθρός, ή άποτελούσαν έκδηλώσεις, έντασσόμενες στά πλαίσια είδικών σχεδίων ή ένάς γενικού. Οί πηγές ό- μιλούν γιά δύο σχέδια. 1. ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΙΟΥΝΙΟΥ Μέ τον ορο «σχέδιο Ιουνίου», πού δύναται νά καθιερωθή, διακρίνεται σχέδιο γει νικών έπιχειρήσεων στά ανατολικά καί τά νότια των Ίωαννίνων μέ στόχο τήν έπίθεση. κατά των σουλτανικών στρατεύματος, οσα ύπό τήν άρχηγία τού Χουρσίτ πασά πολι-. ορκουσαν τήν ηπειρωτική πρωτεύουσα γιά τήν έξόντωση τοΰ Ά λή Πασά. Παραστα- ; τική του σχεδίου τούτου εικόνα δίδουν μαρτυρίες συγγραφέων πού καταχωρίζονται κατά χρονολογική σειρά έμφανίσεώς των στή δημοσιότητα. Κατά τόν Ρ ο u q u e v i 1 1 e, οί Σουλιώτες έγραψαν στούς οπλαρχηγούς Γώγο Μπακόλα και Κουτελίοα, πού διοικούσαν τά σώματα «των όρέο)ν τής Ά θαμα- νιας», νά είναι έτοιμοι νά κατεβοϋν αύτοί στά Κατσανοχώρια, ο αρχηγός τού Άσπροποτάμου Νικόλαος Στορνάρας νά προσβάλη τούς Καλαρίτες καί τό Σιράκο, οί Γοτιστι-

4 νοί τδ γεφύρι του Διποτάμου ή Παπαστάθη, οί ίδιοι δέ οί Σουλιώτες θα πήγαιναν στή θέση "Αγιος Δημήτριος, μέ το σώμα πού είχαν στο χωριό Βαριάοες. Τδ σχέδιο ήταν δλοι μαζί θα έκαμναν άπδ τα τέσσαρα αύτά σημεία έπίθεση κατά του Χουρσίτ την 28η Ιουνίου, άλλα ματαιώθηκε, διότι οί Τσάμηδες τής Παραμυθίας, παραβαίνοντας την συνθήκη πού είχαν υπογράψει μέ τδ Σούλι, προσβάλλουν αυτό. Οί Σουλιώτες σπεύδουν εκεί, άφου ειδοποίησαν σχετικά δλους τούς συνεργάτες των γιά την ματαίωση του έγχειρήματος πού είχε σχεδιασθή. Ό Παλαιών Πατρών Γερμανός διαφέρει σέ μερικά σημεία. Σύγχρονα μέ την μάχη του Μακρυνόρους, την 18η Ιουνίου, έλαβαν, όπως γράφει, τά δπλα καί οί περιοχές Τζουμέρκων καί Κατσανοχο>ρίο)ν, άλλ έπειδή δέν είχαν άπδ πουθενά βο ήθεια καί τούς έλειπαν τά άπαραίτητα, δέν μπόρεσαν νά άνθέξουν, δ πληθυσμός Ιφυγε καί τά χιοριά κάηκαν, ένώ οί Σουλιώτες μέ τούς καπεταναίους τής Ρούμελης είχαν αποφασίσει «νδ προκαταλάβουν δλας τάς στενάς θέσεις, διά νά έμποόίσουν την είσοδον των έχθρών είς έκεϊνα τά μέρη». Ούτο), ό Μάρκος Μπότσαρης «κατέλαβε τδν ^Αγιον Δημήτριον», οί καπεταναίοι Γώγος Μπακόλας, Μήτρος Κουτελίδας καί Κωνσταντίνος Ράγκος «κατέλαβον την Πλάκα», δ δέ καπετάν Γιαννάκης Ράγκος «τδ Διπόταμον είς του ΙΙαπαστάθη»12. Περισσότερο την διήγηση του Pouqueville άκολουθεί δ Ά ρ α β α ν τ ι ν ό ς, μέ μερικές διαφορές. Τστορεί δτι δ Μάρκος Μπότσαρης, άρχηγδς μεγάλου άριθμου συμπατριωτών του, άφου είσέβαλε στην έπαρχία τής ναρτας, συνεννοήθηκε μέ τούς δπλαρχηγούς Γώγον Μπακόλα του Ραδοβιζίου, Ιωάννη Κουταλίδα τών Τζουμέρκων, καθώς καί μέ τούς δπλαρχηγούς τής Ακαρνανίας, καί άποφάσισαν νά προσβάλουν ταυτόχρονα τδ στρατόπεδο του Χουρσίτ. Τδ σχέδιο τούτο έπρόκειτο νά έκτελεσθή την 23η Ιουνίου, οπότε δ Μάρκος μέ τούς Σουλιώτες θά έμφανιζόταν στην πεδιάδα τών Ίωαννίνων, "κατά τδ ξενοδοχείον του 'Αγίου Δημητρίου». Μέ την έπίθεση πού θά έκαμναν άπδ πολλά μέρη όλες οί έπαναστατικές δυνάμεις, δπιυς είχαν συμφωνήσει οί άρχηγοί τιον, θά γινόταν έξοδος του Άλή. 'Όλα δέ αύτά θά έπρεπε νά έπιφέρουν σύγχυση στό Χουρσίτ τόση, ώστε θά άναγκαζόταν νά λύση την πολιορκία τών *Ιωαννίνων3. Σέ δύο χωριστά σημεία του έργου του άσχολείται δ ιστορικός τής έπαναστάσειυς Ί ο) ά ν ν η ς Φ ι λ ή μ ω ν. Επηρεασμένος άπδ τδν ίερο)μένο άγοινιστή, άναφέρει δτι μετά την μάχη τής Λαγκάδας, τής 18ης Ιουνίου, «οί Άκαρνάνες καί μέρος Σουλιωτών κατέλαβον διαφόρους αναγκαίας θέσεις», δ Μάρκος Μπότσαρης τδν * Αγιον Δημήτριον, ό Μπακόλας, δ Δημήτριος Κουτελίδας καί δ Κιονσταντΐνος Ράγκος την Πλάκα, δ οέ Ιωάννης Ράγκος "τδ Διπόταμον τοϋ Παπαστάθη»4. Σέ άλλο σημείο διη- 1. F. C. Η. L. Pouqueville Histoire de la regeneration de la Gr6ce, comprenant le precis des evenements depuis 1740 juspu eu 1824, β' έκδ. Paris τ. 3 (1825) σ Π a /. α ι ώ ν IT α τ ο to ν Γ ε q μ α ν ο ΰ 'Τπομνήματα περί τής έπαναστάσεως τής Ελλάδος άπό τού 1820 μέχρι τοϋ 1823, έκδ. Καλλ. Καστόρχη έν Άθήναις 1837 σ. 49 ίε κ δ έπιμ. Έμμ. Πρωτοψάλτη σ ). 3. Π. Ά η a C) αντί ν ο ί» Χρονογραφία τής Ηπείρου τών τε όμόριον έλληνικών και ιλλυρικών χορών διατρέχουσα κατά σειράν τά έν αύταίς συμβάντα άπδ του σιοτηρίου έ τους μέχρι του 1854, έν Άθήναις τ. 1, 1856, σ *1 ω. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς Λοκίμιον ιστορικόν περί τής ελληνικής έπαναστάσεως, Άθήναι, τ. 3, 1869, σ Ομοίως ό Λ. Κόκκινος Ή έλληνική έπανάστασις, Άθήναι, 1968, τ. 2, σ. 543 καί ό Κ. Ά γ ν ά ν τ η ς περιοδ. ΣΚ Ο ΤΦ Α Σ, έτ. 5 (1959) σ. 139.

5 γειτοα ότι 6 Μάρκος συνέλαβε, περί τά μέσα Ιουνίου, τό σχέδιο να καταλάβουν ο J'coγος Μπακόλας καί 6 Κουτελίδας τά Κατσανοχώρια, 6 Στουρνάρης καί 6 Ράγκος τις κωμοπόλεις Σιράκο καί Καλαρίτες, αυτός δέ νά έπιπέση μέ τούς Σουλιώτες εναντίον των Τούρκων στήν πεδιάδα των Ίωαννίνων. Τό σχέδιο αυτό δεν έκτελέσθηκε, διότι 6 άρχιτέκτων του υποχρεώθηκε νά μεταβή γιά υπεράσπιση του Σουλίου, δπου οί Τούρκοι είχαν εισβάλει παρά την συνθήκη τής Γλυκής πού είχαν ύπογράψει την 27η Μαίου5. Τό ίδιο θέμα διηγείται μέ πολλές συμπληριόσεις καί τροποποιήσεις ό Τ ω ά ν- ν η ς Λ α μ π ρ ί δ η ς. Τά χωρία, καθώς γράφει, Σιράκο, Καλαρίτες, Γότιστα, Προσβάλα καί Κράψη, όπως καί όλα τά Κατσανοχιυρια έκτός άπό τό Λουζέτσι και τό Ιίάτερο, μέ τις ένέργειες τού Μάρκου Μπότσαρη, τού Ίωάννου Κωλέττη καί άλλοιν, συνεννοήθηκαν νά κάμουν «άπό κοινού» έπανάσταση τόν Ιούνιο. 'Οπλαρχηγοί θά ήσαν έκεΐνοι πού κατάγονταν άπό τούς Καλαρίτες, τό Σιράκο καί τά γύρω χωριά 6 Στουρνάρης, των Κατσανοχιυριτών 6 Γώγος Μπακόλας, των Τζουμερκιωτών ό Δημήτριος Κουτελίδας, των Σουλιωτών ό Μάρκος Μπότσαρης πού εμελλε νά έμφανισθή στό χάνι τού 'Αγίου Δημητρίου, «τόν κόλπον τούτον, ούτως είπειν, τής πεδιάδος των Ίοιαννίνων», όπως ειδικά χαρακτηρίζει τή θέση ό συγγραφεύς. Άρχισαν προπαρασκευές στά χιοριά Καλαρίτες, Σιράκο, Γότιστα, Κράψη καί Προσγόλη γιά τή μεταφορά των οικογενειών άπό τό βουνό Φριγκοράσα, έκείνων δέ πού ήμποροΰσαν νά φέρουν όπλα στη Γότιστα, όπου θά υψωνόταν «κατ άρχάς ή σημαία τής άπό κοινού έξεγέρσεως». Αλλά πριν σημάνη ή ώρα έκείνη καί οί άρχηγοί καταλάβουν τις θέσεις των, την 14 Ιουνίου ό Μάρκος σπεύδει νά σώση άπό αιχμαλωσία τόν Καρατάσο, καθώς ούτος πολεμούσε στη Σκάλα κατά 3000 Γκέγκηδων πού κατείχαν τήν κορυφή τού Ξηροβουνίου, ο Γώγος Μπακόλας συγκρούεται, χωρίς νά τό θέλη, τήν 18η μέ άλλο τμήιια εχθρών καί β Μάρκος άναγκάζεται νά κατευθυνθή στό Σούλι, πού κινδύνευε άπό τούς Τσάμηδες, όταν ούτοι άθετώντας τήν συνθήκη ειρήνης, έκαμαν έπίθεση κατ αυτού6. Μέ ούσιιυόεις διαφορές Ικθέτει τό θέμα ό ποιητής Κώστας Κ ρ υ σ τ ά λ* λ η ς. "Οταν, καθώς ιστορεί, τόν Νοέμβριο 1820 ξαναπήραν τήν πατρίδα τους μέ τήν συναίνεση τού Αλή Πασά, ό Κωλέττης σκέφθηκε νά ύλοποιήση τό σχέδιό του γιά έςέγερση τής μεσημβρινής Ηπείρου. ΓΓ αυτό καί πρώτος, κατά τόν Ιανουάριο τού 1821, συμβεύλευσε τόν Αλή νά παραουιση καί τό φρούριο τής Κιάφας στούς Σουλιώτες, άσχέτιος άν άπό πονηριά επραξε τούτο αργότερα. Κατόπιν συνεννοήσεως τού Κωλέττη μέ τούς οπλαρχηγούς Σουλίου, Ραόοβιζίου, Τζουμέρκων, Ασπροποτάμου καί Βάλτου Μάρκο Μπότσαρη, Γώγο Μπακόλα, Μήτρο Κουτελίδα, Νικόλαο Στουρνάρη, Άνδρέα νισκο, Γερομπαλωμένο, Καραγιάννη καί Γεωργάκη Βαλτινό, άποφασίσθηκε νά καταλάβουν τά Κατσανοχώρια ό Κουτελίδας καί 6 Μπακόλας, τις κωμοπόλεις Συράκο καί Καλαρίτες όπλαρχηγοι Βάλτου καί Ασπροποτάμου, ό δ! Μάρκος Μπότσαρης τό χάνι τού 'Αγίου Δημητρίου, πού βρίσκεται στό άκρο τής πεδιάδος Ίιοαννίνων πρός τό Σούλι, γιά νά προσβάλουν όλοι μαζί τόν σουλτανικό στρατό. Λέγεται μάλιστα ότι ό Άλής είχε είδοποιηθή νά έξέλθη άπό τό φρούριο τήν 23η Ιουνίου, μετέχοντας μέ τούς Τζοχανταρέους του στήν έπίθεση κατά τών πολιορκητών. ΈπΙ πλέον ό Μάρ- Γ>. I (ο. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς fvo. άν. τ ) σ Τούτον άκολουθοΰν δ Τ. Π. Ράγκος Ήροάκαί σελίδες τής ίεράς έπαναστάσειυς. *0 στρατηγός Ράγκος κατά τό Αί σημαντικιότεραι μάχαι τον, έν Λθήναις 1891 σ. 57 8, καί ό Λ. Κόκκινος ενθ. άν., ΛΟήναι (εκδ τ. 2 σ. 545). 6. Ί oj. Λ α μ π ο ί δ ο ν Ηπειρωτικά μελετήματα, τ. δον Μαλακασιακά μ. 2ον Μέτσο- 6ον καί Σιράκον, έν Αθήναις 1888 σ Προ6λ. Παν. Κ. Κ ο ν γ ι τ ε. α Πραγματεία τοπογραφική, Ιστορική καί εθνολογική τής Άνιο Αλβανίας ή Ιλλυρίας, Κάτι ) Αλβανίας ή Μακεδονικής Ιλλυρίας καί Ηπείρου, έν Αθήναις 1905 σ

6 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» κος έστειλε διαταγή στδν θείο του Νότη Μπότσαρη, πού ήταν στους Βαριάδες, νά δίωξη άμέσως άπδ έκει τον Μπεκήρ Πασά, φθάνοντας έως την πεδιάδα των Ίωαννίνων. Άλλ δ ευφυής Χουρσίτ, πού άντιλήφθηκε τα σχέδια του Κωλέττη, του ζήτησε τδν λόγο, έπειδή δέ αυτός δήλωσε δτι δέν ξέρει τίποτε, δχι μόνο διατύποισε τήν άπαίτηση νά λάβη όμηρους, άλλ έπί πλέον Ιστειλε στό Σιράκο καί στους Καλαρίτες σώμα 700 περίπου Τουρκαλβανών για τήν πρόληψη δποιασδήποτε κινήσεως7. Πολύ σύντομα στήν περιγραφή παρουσιάζεται δ Σ π υ ρ. Π. Άραβαν τ ι ν ό ς, άναφέροντας δτι δ Μάρκος Μπότσαρης μέ τούς δπλαρχηγούς Γώγο Μπακόλα, Ίω. Κουτελίδα καί Γιαννάκη Ράγκο άποφασίζουν νά γίνη, μέ σύμπραξη του Άλή, έπίθεση κατά του σουλτανικοΰ στρατοπέδου στά Γιάννινα, μέ σκοπό τήν διάλυση αυτού. Αλλά τήν 23 Ιουνίου, ένώ βρισκόταν δ Μάρκος σέ πορεία για τήν έκτέλεση τού σχεδίου, άνακαλεϊται άπδ τούς συμπολίτες του, διότι οί Τσάμηδες άπειλούσαν έπίθεση κατά τού Σουλίου8. Σχετικώς μέ αύτό διατυπώθηκαν άμεσα ή έμμεσα δυο γνώμες πού δέν βρίσκονται στά ακριβή πλαίσια. Σύμφωνα μέ τήν πιδ νέα ή 23η Ιουνίου είχε «άπδ κοινού» δρισθή ώς ήμέρα «ταυτοχρόνου, διμετώπου προσβολής» έναντίον τού σουλτανικού στρατοπέδου, «ενδοθεν μέν» μέ τούς Αλβανούς τζοχανταραίους τού Άλή, «έκ τών νώτων» δέ άπδ τούς Τζουμερκιστές, Ραδοβιζινούς, Άκαρνάνες καί Σουλιώτες δπλαρχηγούς, πού θά δρμούσαν άπδ τρία σημεία, δ Στουρνάρας άπδ Καλαρίτες - Σιράκο, δ Γώγος Μπακόλας και δ Κουτελίδας άπδ τά Κατσανοχιόρια, δ Μάρκος Μπότσαρης άπδ ύψωμα τής ιωαννίτικης πεδιάδος. Ούτοι, πολύ πρδ τής ήμέρας αύτής, πλησιάζοντας συνεχώς τήν πρώτη αμυντική ζώνη τού στρατοπέδου, περιέζωναν αυτό περισσότερο καί προσβάλλοντας μέ άκροβολισμούς τά υφιστάμενα «έκασταχοΰ» τουρκικά άποσπάσματα, περιώριζαν «τήν άπδ τού στρατοπέδου άπόστασιν». Οί δπλαρχηγοί Γιαννάκης Ράγκος, Μήτρος Κουτελίδας καί Μήτρος Γώγος, δ γιδς τού Μπακόλα, έπισπεύδοντας τδν σκοπό, έπιτίθενται τδ τρίτο δεκαήμερο τού Ιουνίου έναντίον τής τουρκικής φρουράς στή στενωπό τής Κηπίνας καί τήν άνάγκασαν νά φύγη, ένώ τις ίδιες ήμέρες οί καπεταναΐοι Γώγος Μπακόλας, Γιαννάκης Κουταλίδας καί Κ. Ράγκος πέτυχαν νά έντοπίσουν τδν Βερκούτ μπέη Γαρβίκη άπδ τήν Πλάκα καί νά τδν καταδιώξουν πρδς τά Γιάννινα. Επειδή δμιυς έμεινε κενή ή θέση τού Μάρκου Μπότσαρη πού πήγε νά προστατεύση τδ Σούλι άπδ τούς Τσάμηδες, ματαιώθηκε δ σύγχρονος συνδυασμός ένεργειών κατά τού σουλτανικοΰ στρατοπέδου9. Ένώ στήν άποψη αύτή παρουσιάζεται άνάμιξη τών γεγονότων, ξένοι συγγράφεις πού δημοσίευσαν τδ 1822 σχετικό μέ τήν καθόλου ελληνική έπανάσταση έργο, νομίζοντας δτι τδ σχέδιο έφαρμόσθηκε δλόκληρο, άναφέρουν δτι οί Σουλιώτες μέ τούς άρχηγούς των Μάρκο Μπότσαρη καί Ράγκο, άφού έγιναν κύριοι τών στενών τής Ηπείρου, εισέβαλαν έως τήν Θεσσαλία, δ δέ "Ισκος, άρχηγδς τής Ακαρνανίας τούς βοήθησε10. Τά πράγματα δμιος δέν έγιναν ούτω. Τά κείμενα πού καταχωρίσθηκαν, άναγόμενα δλα στδν παρελθόντα αίώνα, συνιστούν πηγές γιά τδ θέμα, μερικά, διότι είναι ειλημμένα στδ σύνολο ή μερικώς μόνο άπδ τά προηγούμενα, ένώ άλλα βασίζονται άμεσα ή έμμεσα σέ πληροφορίες άγωνιστών πού δόθηκαν σέ τόση χρονική άπόσταση άπδ τά 7. Κ. Κ ο υ σ τ ά λ λ η Οί Βλάχοι τής Πίνδου περιοδ. ΕΒΔΟΜΑΣ 1891 φύλλ. 28 σ. 7. (Βλ. καί έκδ. 'Απάντων Κ. Κρυστάλλη άπό Μιχ. Περάνθη, έν Αθήναις 1952, σ ). 8. Σ π. Π. Ά ρ α δ α ν τ ι ν ο ν 'Ιστορία Άλή Πασά τοΰ Τεπελενλή, σνγγραφεϊσα επί τή βάσει Ανεκδότου έργου τοΰ Παναγιώτου Άραδαντινοΰ, έν Άθήναις 1895 σ Ν ι κ. X. Π α π α κ ιό σ τ α Ήπειριοτικά τ. 1ος Άθαμανικά, Άθήναι 1967 σ F r. Gleich ν. Hahem, Ruder, υ. Andern Der Freiheiskampf der Griechichen gegen die Tiirken in seinem Entstehen und Forgehen historisch und politisch dargestellt, Leipzig 1822 τ. 5o σ. 145.

7 γεγονότα, ώστε νά μην είχε κοπή τελείως ώς είδησιακή άφετηρία ή προφορική παράδοση των άγωνιστών. Παρατηρούνται μεταξύ των κειμένων διαφορές στην ούσία ή σέ λεπτομερειακές απόψεις, ένίοτε άναχρονισμοί, άντιφάσεις ή άνακρίβειες, στοιχεία πολύ χρήσιμα για άλλα θέματα. "Ολα δμως προσφέρουν ένα στοιχείο πού ένδιαφέρε; τδ ζήτημα τής έργασίας αυτής, την ύπαρξη σχεδίου έπιθέσεως έναντίον του Χουρσίτ μέ καθωρισμένη ήμέρα πραγματοποιήσεως αυτού πού ποικίλλει στίς πηγές μεταξύ τής 23ης καί τής 28ης Ιουνίου. Οί Ιπαναστάτες θά έξορμοϋσαν άπδ τέσσερα σημεία, την γέφυρα Παπαστάθη, τις κιυμοπόλεις Καλαρίτες καί Σιράκο, τά Κατσανοχώρια καί τδ χάνι του fαγίου Δημητρίου, θέση στδ νοτιοανατολικδ άκρο τής πεδιάδος των Ίωαννίνων, στην περιοχή του χιυριοΰ Θεριακήσι. Τδ σχέδιο αύτδ δέν πραγματοποιήθηκε στδ σύνολό του ούτε τήν τακτή ήμερομηνία. Δέν έγινε άμεση έπίθεση κατά των στρατευμάτων τού Χουρσίτ, έξω άπδ τά Ιωάννινα, διότι δέν ήμπορούσε μέ τις νέες συνθήκες πού είχαν δημιουργηθή νά κατορθωθή τούτο. Υπήρξε περιορισμός στήν κήρυξη τής έπαναστάσεως μέ προσβολή τής έγκαταστημένης στους Καλαρίτες καί τδ Σιράκο τουρκικής φρουράς πού άντιπροσιόπευε τδν Χουρσίτ. Τδ γεγονός τούτο έκβηλώθηκε απομονωμένο καί ξαφνικά τήν 1η Ιουλίου, ήτοι λίγες ήμέρες, τρεις ή δκτώ, μετά τήν ήμερομηνία πού είχε προσδιορισθή γιά τήν έκτέλεση τού σχεδίου. Τδ άποτέλεσμα ήταν ή δλική καταστροφή των δύο κωμοπόλεων, συνδυασμούς μέ προσωρινή έρήμωση, καί δ «χαλασμός» των υπολοίπων χωρίων πού άνήκαν στήν περιοχή των Τζουμέρκων. 2. ΣΧΕΔΙΟ ΕΛΕΥΘΕΡΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ Τδ δεύτερο σχέδιο άναφέρεται στήν κατάληψη τής "Αρτας άπδ τούς έπαναστάτες. Ή έπιχείρηση αυτή θεωρείτο στρατιωτικώς έπιβεβλημένη, καθώς διαπιστώνεται άπδ τις σχετικές γνώμες πού διατυπιόθηκαν τότε καί άναφέρονται δύο. Ξένος συγγραφεύς κρίνει άναγκαία τήν έλευθέρωση τής "Αρτας ώς πόλεως περισσότερο σημαντικής γιά τήν υπεροχή τής θέσεώς της παρά γιά τήν Ισχύ της11. Μέ πληρότητα έμφανίζει τήν σχετική του άποψη άπομνημονευματογράφος - άγωνιστής σέ δύο χωρία. Σύμφωνα μέ τδ πρώτο οί Σουλιώτες, μετά τήν έπανάσταση τής Δυτικής Ελλάδος συνεννοήθηκαν μέ τούς άρχηγούς των έπαρχιών αυτής, «όπως έκ συμφώνου έπιτεθώσι κατά τής πόλειος "Αρτης καί τού φρουρίου, διά νά τά κυριεύσωσι, διότι ή πόλις αύτη καί τδ φρούριον, ήθελε φέρει πολλήν ωφέλειαν είς τήν έπαναστατήσασαν Ελλάδα διά τε τήν σημαντικότητα τής θέσεως καί τδ προσοδοφόρον τής έπαρχίας ταύτης»12, ένώ κατά τδ άλλο ή τολμηρή αυτή άπόφαση τών Σουλιωτών καί Δυτικοελλαδιτών γιά τήν κατάληψη τής "Αρτας έγινε, «διότι, ώς έρρέθη, είχε πολλά χαρακτηριστικά ώφέλιμα διά τδ έθνος», ή πόλη είναι «τδ Μεσότοιχον μεταξύ τής Αιτωλοακαρνανίας καί τής Ηπείρου», ένεκα 0έ τούτου οι "Ελληνες προσπάθησαν νά άρθή τδ πρόσκομμα τούτο, ένώ δ Χουρσίτ, θεωρώντας τήν πόλη «σοβαράν στρατηγικήν θέσιν», είχε συγκεντρώσει σ αυτή πολλές δυνάμεις, γιά νά τήν υπερασπίζουν άπδ κάθε προσβολή πού καθίστατο επιτακτική γιά τούς έπαναστάτες, διότι ή "Αρτα «έδέχετο τάς προμήθειας», όσες άπέστελλεν μέσψ Πρεβέζης ή σουλτανική κυβέρνηση, μέ τελικό προορισμό τδ στρατόπεδο Ίωαννίνων13. ' 11. C. D. R a f f e n e 1 Histoire des evenements de la Grece depuis lcs premiers troubles juspu a ce jour avec des notes critipues et topographiques sur le Plloponiase et Ie Turguie, a Paris τ σ : 12. Λ. K o v τ (j o v i x α Γενική ίστοοία τής ελληνικής έπαναστάσεως, Άθήναι τ σ. 1Γ>Π. Πρθλ. καί έκδ. 195β στη σειρά «Απομνημονεύματα άγωνιστών τοΰ 21», Αθήνα», έπιμ. Έμμ. II. Πρωτοψάλτη τ. 4 σ V 13. Λ. Κ ο υ τ σ ο ν ί κ α ενθ. Λν. τ. 2 18Γ>4 σ. 158 (πρ6λ. έκδ ένθ. άν. σ. 134).

8 3 1 ΕΣΤΙ Α» Οι σκέψεις αυτές άντιπροσωπεύουν τούς λόγους πού ώδήγησαν ώρισμένους παράγοντες τής έπαναστάσεως στην έλευθέρωση τής πόλεως μέ θέση στρατηγική καί ισχύ σημαντική, νά έξετάσουν από κάθε πλευρά τό έγχείρημα καί νά καταβάλουν προσπάθειες για την έκδήλιυση αυτού έντός τού πρώτου έτους, καί μάλιστα, δσον ήταν δυνατόν, ταχύτερα. Ύφίστανται σ χ ε τ ι κ ώ ς πολλά στοιχεία, εμμεσα καί άμεσα, πολεμικές πράξεις α μυντικής ή επιθετικής φύσεως, κείμενα συγγραφέων καί έγγραφα ύπευθύνων προσώπων. Ή μνημόνευση έλαχίστων από αύτά δύναται νά δώση την βάση τής όρθής έρμηνείας τού εγχειρήματος "Αρτας πού τελικά έγινε τό δεύτερο δεκαπενθήμερο του μηνός Νοεμβρίου. Καθώς αναφέρει έγγραφο τής 21ης Οκτωβρίου, ό Γεώργιος Πραίδης μεταβαίνοντας ατό Αγρίνιο από τό Μεσολόγγι, έλαβε τήν εντολή νά μεταβιβάση τήν άποψη τού Μαυροκορδάτου δτι δέν έπρεπε νά παραμεληθή ή υπόθεση τής "Αρτας, πού κρίνεται «άναγκαιοτάτη»14. Τό έγγραφο είναι πολλαπλώς διαφωτιστικό. Διαπιστώνεται δτι τό ζήτημα απασχολούσε τήν διοίκηση τής Δυτικής Ελλάδος, στήν -όποια ύπαγόταν καί ό τομεύς τής Ηπείρου, δτι υπήρχε αίσθηση αργοπορίας στήν πραγματοποίηση τού σχεδίου καί δτι τό έγχείρημα θεωρείται άπολύτως έπιβεβλημένο. Τούτο επιβεβαιώνεται καί από τις συγκρούσεις, πού άρχισαν νά διεξάγωνται μεταξύ επαναστατών καί τμημάτων τού έχθρού όκτώ μήνες πριν από τήν έκδήλωση τής έπιχειρήσειυς. "Ολες αποβλέπουν στή ρύθμιση τού θέματος, τήν μέ κάθε θυσία διατήρηση τής πόλεως υπό τήν τουρκική κατοχή ή τήν έλευθέ'ρωσή της από τούς "Ελληνες. Μία σειρά τοιούτων συγκρούσεων άνήκει στο πρώτο τετράμηνο καί άπό τις πολλές άναφέρονται μερικές. Λίγες ήμερες πριν άπό τήν 25η Μαρτίου, τήν 19η, 6 Ισμαήλ Πασόμπεης κίνησε μέ πολυάριθμο στρατό έναντίον τών Σουλιωτών, οι όποιοι άναγκάζονται άπό τήν μεγάλη τουρκική πίεση νά άποσυρθούν άπό τον δρόμο τής "Αρτας στο ορος Όλύτσικα15. Τήν 7η Απριλίου, ό Χασάν Πασάς μπαίνει κατά λάθος στή Αάκκα Σουλίου, άλλα «τόσο πολύ έκυνηγήθηκε» άπό τούς Σουλιώτες, δπως γράφει σύγχρονος συγγραφεύς, ώστε άναγκάσθηκε νά καταφύγη στήν "Αρτα, γιά νά μή συλληφθή, αλλά αιχμαλωτίζονται πολλοί στρατιώτες του, μεταξύ τών όποιων καί δύο μπέηδες, πολλά δέ λάφυρα, ζώα, ζωοτροφίες, πολεμοφόδια, περιέρχονται στά χέρια τών νικητών. Τό γενικό άποτέλεσμα τής νίκης ήτο δτι οί Σουλιώτες πάλι «άνοιξαν εις τήν Αάκκαν τήν Άρτηνήν καί Γιαννιώτικην»16. Τον Μάιο, σώμα Σουλιωτών υπό τήν άρχηγία τού Μάρκου Μπότσαρη ένεργεΐ εισβολή στήν έπαρχία τής "Αρτας μέ τόν άντικειμενικό σκοπό νά γίνη απόπειρα μαζί μέ τούς Άκαρνάνες όπλαρχηγούς γιά τήν άλωση τής πόλεως»17. Τό ίδιο συμβαίνει καί κατά δεύτερο τετράμηνο, έιος δτου έγινε στήν πραγματικότητα καί μέ άποφασιστική ένέργεια ή έπιχείρηση γιά τήν έλευθέρωση τής "Αρτας. "Αμεση μέ αυτή σχέση, άσχέτως αν ύφίσταται καί γενικώτερος χαρακτήρας, έχει ε πίτευγμα τών Σουλκοτών κατά τόν Ιούλιο. Έ σχετική μαρτυρία άναφέρει δτι ό δρόμος "Αρτας, ΙΙοέβεζας καί Παραμυθίας «είναι κατάκλειστος άπό τούς άποστάτες κλέ- 14. Ά λ ε ξ ά ν δ ο ο υ Μ it υ ροχορδιίτ ο υ Ιστορικόν ΆρχεΤον, έκδ. Ακαδημίας Αθηνών, έπι μ. Έμμ. Πρωτοψάλτη, εν Άθήναις τ. 1, 1963, σ *Α 0 α ν α σ ί ο υ Ψ α λ ί δ α Ιστορία τής πολιορκίας τών Ίωαννίνιον , έκδ. Αγγέλου Ν. Παπακώστα Ο Ν Ε Ο Σ Κ Ο Τ Β Λ Ρ Λ Σ ε τ Άθήναι σ Ά 0. Ψ α λ ί δ α ενθ. Αν. σ ΤΙ. Ά ρ α (> α ν τ ι ν ο Γ* ένθ. άν. σ ΙΊρθλ. κατά τον Π. Α. Σ. (αλαπώντα) τό Σούλι, ήτοι τά ηρωικά θαύματα τών Σουλιιοτών καί Σουλιιοτίδίον, έν Άθήναις 1860 σ. 254 στις αρχές Ιουνίου 1821.

9 I «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 1 φτες Σουλιώτες και Αρβανίτες»18. Ενδιαφέρον αξιόλογο έχει σύγχρονη μαρτυρία δτι «έπτακόσιοι» άπό τούς Σουλιώτες, πού πολιορκούν το κάστρο των Πέντε Πηγαδιών, «έκατέβησαν πάλιν πλησίον της Άρτας και έστρατοπέδευσαν είς την Στριβίνα», πού απέχει τρεις ώρες καί δτι «το κίνημα τούτο άποβλέπει είς το να Ινδυναμωθή ή πολιορκία τής Άρτας», φαίνεται δέ δτι έμειναν έκεΐ πεντακόσιοι, διότι, καθώς συνεχίζει το κείμενο «διακόσιοι Σουλιώται έπήγαν προς βοήθειαν τού έν Τζουμέρκα στρατού»19. Τούτο άναγράφει ή χειρόγραφη «Έφημερίς Λίτωλική», στο φύλλο τής 15ης Αύγούστου 1821 με τίτλο άνταποκρίσεως «Μακρυνόρος 8 Αύγούστου» καί ύστερα άπό την περιγραφή τής μεγάλης μάχης τού Σταυρού των Θεοδωριάνιυν πού έγινε την 4η Αύγούστου. Τον Γδιο μήνα μετά είκοσι μέρες, την 24η, 6 Μάρκος έπιτίθεται κατά των Τούρκων στο χωριό Βαριάδες μέ αποτέλεσμα νά τούς άπιοθήσει άπό έκεΐ καί νά τούς καταδίωξη έο>ς την πεδιάδα των Ίιοαννίνων, δπου τούς έσωσε τμήμα ιππικού τού Χουρσίτ Πασά. 'Οταν μετά τούτο έμαθε δ Μάρκος δτι ό Χασάν Πασάς τής Άρτας, έχοντας υπό την διοίκησή του σώμα πεζικού καί ιππικό άπό άνδρες, έπρόκειτο νά περάση άπό τό χωριό Κουμτζάδες μέ κατεύθυνση πρός τά Ιωάννινα, προκαταλαμβάνει την θέση αυτή, έπιτίθεται κατά τής έχθρικής δυνάμεο>ς, φονεύει τό πέμπτο τού ολου άριθμού της, διαρπάζει δλη την άποσκευή της σέ τροφές, χρήματα καί πολεμοφόδια, καί τέλος υποχρεώνει τό τμήμα πού σώθηκε νά έγκλεισθή στην Άρτα20. Στόν Σεπτέμβριο τοποθετούνται άλλα γεγονότα. Ό Γώγος Μπακόλας πετυχαίνει στο Πέτα μέ 700 περίπου άνδρες νά καταδιώξη έως τήν Άρτα δύναμη Τούρκων, οι όποιοι είχαν έπέλθει κατ αυτού μέ τόν σκοπόν «νά τον χαλάσουν καί νά διαλύσουν τήν πολιορκίαν», καθώς γράφει ό Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος πρός τόν μητροπολίτη Ούγγροβλαχίας Ιγνάτιο21. Ό ίδιος, μέ γράμμα του τής 28ης Σεπτεμβρίου πρός τούς άδελφούς Κουντουριώτες, Λάζαρο καί Γεούργιο, άνακοινώνει δτι στά Πέντε Πηγάδια οί Σουλιώτες πέτυχαν δύο μεγάλες νίκες. Έ μία ήταν έναντίον τμήματος άνδρών υπό τον σιλιχτάρη τού Χουρσίτ, ή δέ άλλη κατά σώματος Αρβανιτών, οι όποιοι είχαν άποσταλή άπό τήν Άρτα μέ άποτέλεσμα πολύ όδυνηρό γι αύτούς, διότι μόλις 300 κατώρθωσαν νά σιοθούν άπό αυτούς22. Επίσης μαρτυρούνται ένέργειες των σχεδιαστών καταλήψεως τής πόλεως για τήν συγκέντρο>ση δυνάμει») ν δσον το δυνατόσ περισσοτέρο>ν καί τόν έφοδιασμό μέ πολεμικό υλικό, διότι όέν έλειπε τίποτε άπό τήν πλήρη συναίσθηση δτι τό έγχείρημα δέν ήταν άπό τά εύνεοή. Οι σχετικές ειδήσεις προσφέρουν τήν συνδρομή τους άμεσα ή έμμεσα. Σ έπιστολή του τής 28ης Αύγούστου 1821 άπό τό Πέτα πρός τήν άδελφή του, ό Γιαννάκης Ράγκος άναγράφει δτι δέν πήγε νά τήν ίδή, διότι δέν τού έδωσαν άδεια νά φύγη. Αιτία ήταν ή μάζα μέ τούς άγάδες καί καπεταναίους Σουλίου, δπου γίνεται τό τερτίπι τής Άρτας»23. Ή «μάζα» είναι συγκέντρωση γιά συζήτηση τών 18. Ά θ. Ψ α λ ί δ α ενθ. Αν. σ Σ π. Λ ά μ π ο ο ΝΕΟΣ ΕΛΛΗΝΟΜΝΗΜΩΝ τ. 1 (1904) σ Πρ6λ. Κ. Λ. Σ τ f ο V ι ο π ο ύ λ ο υ πεοιοδ. ΤΖΟΤΜΕΡΚΙΩΤΙΚΑ ΚΑΙ ΛΡΤΙΝΑ ΝΕΑ έτ. 1 0 (1932) τεύχος 10 ο. 5. Κ. Λ 0. Διαμαντή πεοιοδ. ΣΚΟΤΦΑΣ έτ σ Α ί κ. Κ ο υ μ α ο t α ν ο ν Ό Τύπος στον Αγώνα, Αθήνα τ α. 15. ί 20. Α ν α α τ. Γ ο ν δ α Βίοι παράλληλοι τών επί τής άναγεννήσεο)ς τής 'Ελλάδος δια- πρεψάντιυν Ανδρών, έν Άθήναις τ α Έ μ μ. Π ο ο τ ο ψ ά λ τ η Ιγνάτιος μητροπολίτης Ονγγροδλαχίας, έν Άθήναις τ σ Ά ν τ. Λιγνό ΰ Ιστορικόν Αρχείον "Τδοας. Αρχεία Λαζάρου καί Γειοργίου Κουν- ; τουριώτη , έν Άθήναις τ σ. 35. ' 23. Ά λ ε Η ά ν 6 ρ ο υ Μ α υ ρ ο κ ο ρ δ ά τ ο υ Ιστορικόν Αρχειον, εκδ. Ακαδημίας ί Αθηνών, έπιμ. Έμμ. ΤΤροτοψάλτη έν Ά θήναις τ σ. 60.

10 312* «ΗΠΕΙΡΏΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ορών τη; συμφωνίας μεταξύ Ελλήνων έπχναστατών καί φίλων του Άλή Πασά Τουρκχλβχνών περί συνεργασίας στον αγώνα κατά των σουλτανικών στρατευμάτων του Χουρσίτ Πασά καί το «τερτίπι* αποτελεί το έγχειρημα πού έτοιμαζόταν κατά τη; "Αρτα;. "Επειτα από πέντε ήμερε;, την 3η Σεπτεμβρίου, με χαρά ειδοποιεί με γράμμα του ανώνυμο τον Λάζαρο καί τον Γεώργιο Κουντουριώτη, ότι οί Σουλιώτες, οί Αΐτωλοακαρνάνε; καί οί φίλοι του Άλή Πασά Τουρκαλβανοί ώρκίσθηκαν νά «είναι ένα, αχώριστοι «όμοϋ εί; ζωήν καί εις θάνατον καί την Δευτέραν, θεού Θέλοντο;, θά κτυπή σουν την "Αρταν άφεύκτω;»24. Ό Μάρκο; Μπότσαρη; ζητεί μέ γράμμα του τη; 8η; 'Οκτωβρίου άπο τον Βαρνακιώτη νά πορευθη το συντομώτερο μέ το σώμα του προ; την "Αρτα, για νά γίνη κατ αυτή; ή έπίθεση, διότι οί Τούρκοι, ύποψιαζόμενοι ότι σχεδιάζεται κάτι σχετικό, άρχισαν νά λαμβάνουν ειδικά μέτρα, μεταξύ τών όποιων άναφέρεται ή αποστολή τών τουρκικών καί εβραϊκών οικογενειών στήν Πρέβεζα25. Την 29η 'Οκτωβρίου τά μέλη τη; συνελεύσεω; πού συγκρότησαν στο Πέτα Έλληνες οπλαρχηγοί καί ηγέτες του σώματος τών φίλων του Άλή Τουρκαλβανών, απευθύνουν προ; τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο έπιστολή, αποβλέποντας σέ δύο στόχους. Τον παρακαλουν νά πείση τού; Μεσολογγίτε; καί τούς Αίτωλικιώτες νά άποστείλουν ένισχυ τικέ; δυνάμει;, καθώς τού; είχαν γράψει, καί δεύτερον ό ίδιος νά τούς έφοδιάση μέ «μπαρούτι καί μολύβι* πού είναι πάντοτε στερημένοι, συγκεκριμένα μέ «πεντακόσια; όκάδα; όσον τάχιστα*. Καί ταϋτα, «διά νά μήν έμποδισθή ή υπόθεση της "Αρτα; εί; ταύτην τήν επισφαλή περίστασιν, πού δεν θά έχουν ποτέ στο μέλλον, «έάν τώρα τήν χάσουν*26. Ιστορείται από σύγχρονο συγγραφέα ότι περί τά τέλη Οκτωβρίου 1821, όταν ήταν κρίσιμη του Άλή ή θέση, οί Σουλιώτες, πού είχαν κερδίσει σπουδαίες μάχες καί αποκλείσει τήν Πρέβεζα άπο τήν ξηρά, σχέδιασαν τήν εισαγωγή σώματος πολεμιστών στο φρούριο Ίωαννίνων. καί ότι ό Άλή; άρνηθηκε τήν βοήθεια συμβουλεύοντας να βαδίσουν κατά τή; "Αρτας, όπου ήταν έγκατεστημένος ό θανάσιμος έγθρό; του Πασόμπεης. ή υπόδειξη αυτή έγινε δεκτή, οί δέ "Ελληνες καί οί Τουρκαλβανοί άποφάσισαν νά ένώσουν τά όπλα των σέ μιά έπίθεση κατά τής πόλεωτ7. "Οσα όμως έχουν έκτεθή, άποδεικνύουν ότι τό σχέδιο τών Σουλιωτών κατά τή; "Αρτας είχε καταρτισθή πολλούς μήνες Ινωρίτερα καί ό όλο; άγω να;, περισσότερο έμμεσα καί λιγώτερο άμεσα, γινόταν προ; τήν κατεύθυνση αυτή. "Αν τούτο ήταν έπιθυμία συγχρόνως καί τού Άλη. τούτο άποτελούσε σύμπτωση. Το σχέδιο κατά τή; Άρτας δεν είχε τό άποτέλεσμα πού επιδίωκε, παρουσιάζει όμως έκτο; τή; Ομοιότητας αυτή; δύο διαφορές. Εφαρμόσθηκε ολόκληρο κατά τήν έκτασή του, ασχέτως αν είχε»ιονοθέσιο τό πεδίο δράσεως, τον περιορισμό στήν πολιόρκηση ένό; κατοικημένου τοπίου, Ιφθασε δέ σέ σημαντικό ύψος επιτυχίας, διότι κατά τά τέσσαρα μέρη ττε ή πόλη ελευθερώθηκε, αλλά τό πέμπτο πού άπόμεινε άποδείχθηκε ισχυρότερο. Έάν δεν έγινε ή έλευθέρωση τής Άοτας, όπου; είχε σχεδιασθή. τό έγνείοκ/ια δύναται όρθώς νά χαρακτηρισθή ώ; έπιβεβλημένη καί κατά πολλές πλευρές αξιόλογη εκδήλωση τών Ιπαναστατών για την κατάληψη τή; δεύτερη; σέ σηηαντικότητα Ηπειρωτική; πόλεω;, ανεξαρτήτως αν καί αυτή; τελικά υπήρξε μεγάλο; ό «χαλασμός-, όπως λεγόταν την έποχή εκείνη ή παντελή; καταστροφή. Συνεχίζεται -4. 'Λοχεία Λαζαοον και Γει^ονίον Κονντοι*οιώτοι\ εισαγωγή καί σημείωση; Έμμ. Π<χ>τω χ,χίΰ.τη εν Ά θηγιιι; τ σ. 1C. 25. Λ. Κ ο χ χ ί ν ο ι Ή έλληοχη έπα\τϊστα(η; τ σ. 67. Πο6λ. έκδ. 5η τ σ. 3S \ \ λ ε ά ν δ ο ο r Μ α ι* ο ο χ ο ^ δ ά τ ο ν 'Ιστορικόν άρχειον Μ. άν. σ Τ h. Gordon History of the Greek revolution and of the wars and campaigns arising from the struggles of the Greek patiors in emancipiting their country from the turkish Yoke, 2α?κδ. London τ σ. 269.

11 ΣΤΕΦ. ΜΠΕΤΤΗ ΙΩΑΝΝΗΣ Δ Ο Μ Π Ο Λ Λ Η Γ Ό άφοσ/ωμένος φίλος του Καποδίστρ/α καί θερμός εραστής τής παιδείας τοϋ "Εθνους Γ' Ανέκδοτα έγγραφα** 1 Τή αύτού έκλαμπρότητι τψ κυρίψ κόμητι Ίο)άννη τφ Καποδίστρια Εις Aix la Chapelle. Κύριε κόμη, fq έπιφέρων τό παρόν κύριος \ \. Στούρζας μοί παρέδιυκεν σήμερον έν πακέτον βουλωμένον είς ούο μέρη μέ την βούλαν του καί έπιγραμμένον δτι έμπερικλείει, ώς λέγει, α) έν λομβαρδομπιλέτον διά , β) έν έτερον τοϋ Μπάγκου διά καί γ) λογαριασμούς του Γ. Δεστούνη καί τής κυρίας Κ. Έδελιγγ καί δ) την κόπιαν από την πρός τούς άδ. Μπούμπα γραφήν σας καί την άπόκρισίν το)ν* διορίζω ν δτι τό άκολουθή έξ έπιταγής σας καί νά τό φυλάττο) ώς άνήκον τή των φιλελλήνων Εταιρεία βουλο)μένον έιος άναδιατάξεώς σας. Κατά τούτο ούν θέλο) ακολουθήσει. Είπον άνωτέρω, λέγει νά έμπεριέχη διά την ακρίβειαν καί μόνον, έπειδή μήτε είδον το άλλ9 ούτε παρευρέθην, δτε τό έβούλωσεν. Τούτο δμως παρακαλώ ίνα μήν έκλάβητε ώς τί έκ μέρους μου παράπονον, έπειδή είμαι πληροφορημένος δτι προήλθεν άπό έν malentendu έκ μέρους του καί ρητώς διά νά είχα προείπει τω Γ. Δεστούνη, δτι τόν λογαριασμόν δεν ήμπορώ νά δεχθώ άλλέως εί μή βουλωμένον, έξ έναντίας είμαι άκρως όπόχρεος τω κυρίψ Στούρζα διά την συγκατάβασιν, δπου έδειξε νά ένασχοληθή μετ έμού τρεις φοράς άπό μίαν έως δύο ώρας είς τήν προσάρμοσιν τής άναπαρτίστου έτι νυν γλώσσης ημών πρός τήν νευπέραν τερμινολογίαν καί λοιπά. "Οτι δέ δεν συσταίνει τούτο μίαν εύκαταφρόνητον δυσκολίαν διά νά άποτρέψω τήν όποιαν έπρεπε νά προασχοληθώ μέ μίαν έπιτομήν δλων τών τεσσάρων βιβλίυιν καί μεθ ούχ όλίγιον κόπων νά τήν έμπεριορίσω συντομίας χάριν είς τρία φύλλα μόνον. Τούτο καί τό κοπιαστικόν έν γένει καλλιτερον άπό τόν ίδιον μηδείς ήμπορεΐ νά σάς τό διασαφήση Τανύν εχω ελπίδα δτι ή μετάφρασις δύναται νά άπαξιωθή τής έγκρίσεο'ίς σας, προβαίνει δ μως βραδέως, έπειδή διά τόν μισευμόν τού Γ. Δεστούνη καί Μαρτζέλου έπεσε τό παν είς έμέ καί τόν Γ. Κλένοον. Τό περαιτέρω δέ δέν θέλω λείψει έν καιρώ νά σάς άναφέρω. ()ί άδ. Μπούμπα Συνέχεια έκ τοΰ προηγουμένου, σελ. 177 σελ ** Σ τ(ΐ. παρουσιαζόμενα άνεκδοτα έγγρα φ α, πού κατατάχτηκαν κατά χρονολογική σειρά, ά- ποκαταστήσαμε σέ κάποια σημεία τους σιωπηρά τήν ορθογραφία καί τή στίξη, καταθάλαμε δε κάθε δυνατή, υση ό στη διάθεσή μας περί ορισμένος χρόνος έπέτρεπε, προσπάθεια όρθής άνάγνο>σης καί πιστής μεταγραφής τους.

12 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ EXTIAs να την έκπκηρώσω. Ύποσημειουμαι με το βαθύτατο*/ σέβας. Τη 3η Σεπτεμβρίου m s Πετρούπολις Τη; ύμετέρα; έκλαμπρότητο; ταπεινότατος δούλος Ιωάννη; Ασμπόλλης (Καπ. Άρχ. Κέρκυρας φ. 336) Τη αύτου έχλαμπρότητι τφ αυρίω κόμητι Ιωάννη τω Καποδίστρια εις Άαχεν. Κύρε κόμη, Άμεσω; μετά την των 23 Σεπτεμβρίου διά τη; Καγκελαρίας υστερινήν μου ά- σθέ/ησχ βαρέω; άπο χιμοπτυσίαν. Το δέ χείρον πάντων ήτον ή ανησυχία του πνεύματο; χφ ού έπαρχτήρησχ βτι 6 Ιατρό;, προ; τον Οποίον κατά φήμην είχον εμπιστοσύνην, δεν έγνώριζε την φύσιν του πάθου; μου. Είς αυτήν την αγωνίαν διεπερασχ 10 δλοκλήρου; ήμερος, Ιω; βτου χπεφχσισχ να προσχχλέσω τον Αρ. Μιχχουζεν. δστι; εχτοτε έμπεριορίσθη χαί μοί δίδε: Ιω; τώρα το petit - lait κατασκευασμένο*/ με ταμαρίνο. Λόξα τω θεω ευρίσχομχι καλλίτερα* άρχισα να χάμω χα! μικρού; περιπάτου;, πέμπτη ήμερα σήμερον. πλήν δ ορρό; δε/ θέλει να χάμη άχόμα την ενέργειαν του* όσον ούνομχ: δαω; φυλάττομχι βχστων μεγάλην δίαιταν τετάρτην ήδη εβδομάδα καί ό θεό; βοηθό;. Σάς είμαι διά βίον υπόχρεο; διά την προ; έμέ εύνοιάν σας. εί; τάς των 12 καί 18 Σεπτεμοοίου έπιστολάς ο ας. τα; Οποίας είχα την τιμήν νά λάβω. Τά φ βο (:), τά οποία έλαβα τε παρά των έν Φρανκτορτ κ. Bethman Freres διά λογαριασμόν τη; των χ. Mever χα: Bruxner Κρεδιτίοας κατά τήν διάταςίν σας. τά Ιπλήρωσχ τη 9 τρέχοντος τούτ έδωσε υστερινού;. Χαίρω δτι με τον τότε χνεοχσμόν του χαμβίου Ιω; 12 στίβα ( :) το δέ του Παρισιού είγεν άνέβει Ιω; τά 130 Stimas. τανύν δέ έξέπεσεν εις τά 125 χαί 126 χαί στ* 11 13) 16 Iσύστησε*/ μόνον ρ χαί οι εΐοησίν σας. Τό από Λόνδραν σερβίζιον (:) χαί Ιω; τώρα δεν ήδυνήθηχαν νά το περιλάβουν Ιτι οί κύριοι Μέγεο χαί Μπρούςνερ. Τήν συνεπομενην πασά του κυρίου αύταδέλτου σας γραφήν άπό Κοοτού; Ιλχβχ μέ τήν έσχάτην πόσταν άπο τον έν Κωνσταντινουπόλει χ. Γεώργιον Μόστραν. Περί δέ του βαρελιού καί χασσέλας λαδιών μοί. γράφει ό έσχατο; ότι τά έςαπέστειλε δγ Όοέσσαν άφ ου λοιπόν τά λάβω θέλω σάς είδοποιήσει. Τήν μετάφοασιν έ; αιτίας τη; άσθενείας μου δεν ήδυνήθην νά έξαχολουθήσω. I; βτου δέ θεία χάριτι αναλάβω θέλω προσπαθήσει Γνα λάβη τό τέλος της. Μένω μέ τό βαθύτατο*/ σέβας. Τη 20η Οκτωβρίου Τής ύμετέρα; έκλαμπροτητος 1818 ταπεινότατο; δούλος Πετρούπολι; Ιωάννη; Αομπόλλης. Τον χ. κυτκοε/.φον σας ταπεινως προσκυνώ. (Κ. Άρχ. Κερχ. =. 336)

13 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ 3 Τή αύτοϋ έκλαμπρότητι τψ κυρίψ κόμητι Ίο)άννη τψ Καποδίστρια κ.λ. κ.λ. είς Κορφούς. Περί τάς 20 Δεκεμβρίου έμφανίσθησαν είς έμέ δύο Σουλιώτες, δ τε Γ. Καραμπίνης καί Γ. Μαλάμος μετά συστατικών έκ μέρους τοϋ κυρίου Αύταδέλφου σας κόμητος Αυγουστίνου άπδ 8 Απριλίου, έάν λάβουν τινά χρείαν να τούς έρμηνεύσω καί βοηθήσιυ. Επειδή λοιπόν άπεφάσισαν νά σάς άναμείνουν έδώσε, ήναγκάσθην νά δίδω τοις δύο όμοΰ μηνιαίιος άνά έκατόν ρούβλια, συστήσας Ιδιαιτέρως νά διοικονομηθοϋν, εί δυνατόν, καί μέ όλιγώτερα* κατά τήν γνωστήν όμως άκριβότητα τοο ζην έδώσε, τό υστερινόν μοί φαίνεται ουσκολώτατον, έννοώ τροφήν, οίκίαν καί λοιπά. Τέλος συγχωρήσατέ μοι νά σάς βιασαφισθώ είλικρινώς έάν ήτον δυνατόν άπό τον Ιούλιον νά προϊδώ δτι το ταξίδιόν σας έμελλε νά έκτανθή έως αυτόθι, θέλει σάς έπρόσπιπτον, ίνα μοι άξιώσητε τής τύχης νά γνωρίσω καί προσωπικώς άπασαν τήν άξιοσέβαστον οίκογένειάν σας, άλλ έπειδή κατ άτυχίαν έστερήθην τής τιμής ταύτης παρακαλώ νά συναινέσητε είς τό νά έπιμαρτυρήσητε αυτή τούς ταπεινοπροσκυνισμούς μου καί τήν δι δλου άφοσίο)σίν μου πρός τάς δουλεύσεις της. Κατά τήν υγείαν μου, θεία χάριτι, εύρίσκομαι ύποφερτοκαλώς, δλον δμως αΐσθάνομαι τά άπομεινάδια τής έσχάτης αρρώστιας μου, πότε μέν είς τά νεφρά καί άρμούς άλλοτε δέ διά κεφαλοπόνους* δ ένεστώς απαλός μέ τό περί...χειμών μόλις πρό ήμερών 8 άπεσυστήθη ή σάνια (;) τδν δέ ποταμόν καί εο)ς σήμερον διαβαίνουσι πεζώς μόνον καί έπομένιος διά τό έδώσε κλίμα μή υγιές συνεισφέρει πρός τούτο είς τρόπον δτι πρέπει νά προφυλάττο)μαι κατά πάντα, κατ έξοχήν δέ ίνα μή καταβιάζο) τον έμαυτόν είς ένασχολήσεις γραψίματος, αμέσως διά 3 ή 4 ημέρας περιέρχομαι ύπό των είρημένο>ν πόνων καΐέξ άνάγκης καταπαύο). Εντεύθεν τάς μεταφράσεις περί τών Πνευματικών Σχολείο)'/, μ δλον δτι χθές διέβηκαν οί 6 μήνες, οέν ήδυνήθην Ιτι νά έκτελέσω. Τά μικρότερα τρία σώματα είναι άντιγεγραμμένα ήδη είς τό καθαρόν, τό τέταρτον καί μεγαλύτερου δμως πρό τριών ήμερών εκαμεν άρχήν ό Μαυροδής (δστις σάς ταπεινοπροσκυνεΐ) νά άντιγράφη ώσαύτο)ς. Ό είς καί μόνος συναγωνιστής μου, ώς γιγνο>σκετε, δέν είναι άπό τούς πολλά δραστήριους, υπέρ τούτου δέ καί φιλάσθενος ώσαύτιος* έπομένο>ς τό παν συνέπεσεν είς έμέ δι δ καί έκτείνω τάς πρός τόν πανύψιστον δεήσεις μου νά μέ ένβυναμώνη, δπιος λάβη τέλος αυτό τό έργον, μεθ δ άμέσιος θέλο) τό παραδώσει έδώσε οκ οιετάχθην. Τήν δέ έκλαμπρότητά σας παρακαλώ νά έκμεσιτεύσητε παρά τψ παρευρισκομένψ αυτόθι, ώς. ήκουσα, κυρίψ κόμητι Γκίλφορδ τήν συγνο>μην οιά τήν άργοπορίαν ταύτην καί ;ιή ακρίβειαν έξ αίτιας καί μόνον τής άσθενείας μου. ΤποσημειοΟμαι μέ τό βαθύτατου σέβας Τής ύμετέρας έκλεμπρότητος Τή 15 Ίανουαρίου Ταπεινότατος δούλος 1819 Ιωάννης Δομπόλλης Πετρούπολις (Καπ. \\ρ χ. Κερκ. φ. 336) 4 Κύριε κόμη, Πέμπο)ν τώ κυρίψ Σταύρψ Ίο>άννου τήν Βαν τών ρ. καμβιάλαν σάς συνο- : δεύο) τό άντίγραφον τής τών 15 υστερινής μου πρός είοησίν σας. Τήν πληριυμήν διά τάς ταμβακέρας είσέτι δέν Ιλαβον* έάν δμο>ς καί ϊ ο>ς τάς 25 ή 26 δέν έπακολουθήση,

14 μελετώ νά ένενθυμίσο) πάλιν περί τούτου. Τό των μεταφράσεις Εργον έγγίζει τφ τέλει του. Περί τάς άρχάς Μαρτίου έλπίζο> θεού συνευδοκούντος νά παραδώσω έδωσε δλας πάντη έτοιμους, μετά καί των τεσσάρο>ν προ)τοτύπων βιβλίων, ώς έπετάχθην. Έκ μέρους της συντάξεως άναμφιβόλως θέλουσι ευρεθή σφάλματα καί παροράματα Ικανά, τόσον περισσότερον δτι μοί Ελειπεν καί τό Εν τοιαύταις ένασχολήσεσιν άναγκαιότερον: 6 καιρός, ίνα άναθεωρήσω μετά άνέσεο)ς τό παν, άλλ έξ έκείνου τής άκριβείας τολμώ νά Ελπίζω δτι θέλουσιν άξιωθή τής έγκρίσεως τού κ. Γκίλφορδ. Οί σοφοί κριτικοί ίσως εϋρουν νά είποϋν τι καί κατά τής μεθερμηνεύσεώς μου μερικών είς την νυν ημών γλώσσαν μή συνήθων τούλάχιστον Εδώ άγνώστις λέξεων, ώς Jeminaire, Docteur, Ballotage* δστις δμως γινώσκει δτι καθώς έγώ ούτω καί ό άπονος (έξ άτυχίας διά νά μή πονοκεφαλή μόνον μ δλην την Ικανήν προκοπήν του μάλλον ή εύδιάθετος πρός τό ώς λάχη) συναγωνιστής μου, δεν έσπουδάξαμεν είς Πανεπιστήμια άλλ αύτομάθως μόνον καί πρός τούτοις δι έμέ τό παν ήτον πρώτη άπόπειρα μετά 23έτειον τελείαν, ώς σάς είναι γνωστόν, κατάπαυσίν μου είς τό νά σπουδάζω τήν γλώσσαν, έλπίζο) νά όμολογήση δτι έφιλοπόνησα, τολμώ είπείν, υπέρ τήν δύναμίν μου. Έάν δμως άπέτυχον είς τί, τό άνεπίμεμπτον του σκοπού μου είναι έμφανές, Εννοώ τήν αποφυγήν τών ξένων λέξεις καί δπιος δώσο) αιτίαν τοίς σοφοίς τού γένους ίνα τάς άναπληρώσωσι βέλτιον καί τέλος ίνα άναλογή καί τό ύφος τψ συγγράμματι. Παρακαλώ νά συναινέσητε είς τό νά έπιμαρτυρήσητε τούς ταπεινοπροσκυνισμούς μου πάση τή σεβαστή οίκογενεία σας καί κατ Εξοχήν τψ κυρίψ κόμη Βιάρφ παρ ού τήν από 23 Νοεμβρίου Επιστολήν είχα τήν τιμήν νά λάβο), ύποσημειούμαι μέ τό βαθύτατον σέβας. Τής ύμετέρας έκλαμπρότητος Τή 21 Φεβρουάριου 1819 Πετρούπολις Ταπεινότατος δούλος Ιωάννης Δομπόλλης Τή α' Μαρτίου Καί έ'ίος σήμερον τήν πληρα>μήν διά τάς ταμβακέρας είσέτι δέν ελαβον* αύριον μελετώ νά άνενθυμίσο) πάλιν περί τούτου. Χαίρω δμως δτι προεκτέλεσα τάς ρημέσσας, Επειδή, άν έπρόσμενα νά λάβο) καί Επειτα νά τάς άκολουθήσω, θέλει έζημιώνατε καί άπό τό κάμβιον, Επειδή έξέπεσαν σήμερον είς τά 10 15) 16 στίβερα καί 115 1)2 ή 110 σαντίμας. Τάς μεταφράσεις τήν είσεμβαίνουσαν εβδομάδα θέλω παραδιύσει δλας. "Αλλην δέ γραφήν διά τής Κωνσταντινουπόλεο>ς δέν θέλω σάς γράψει, Επειδή δέν έμπορεϊ ήδη νά σάς προφθάση είς τά αύτόθι, χρείας τυχούσης δμο>ς, θέλω τό ακολουθήσει διά τής Βιέννης. Ύποσημειούμαι μέ τό βαθύτατον σέβας. Τής ύμετέρας έκλαμπρότητος Ταπεινότατος δούλος Ιωάννης Δομπόλλης». (Καπ. Άρχ. Κερκ. φ. 336). 4α Τψ τιμιιοτάτψ καί εύγενεστάτψ κυρίψ μου κυρ Σταύρψ Ίωάννου δουλικώς προσκυνούμε Απριλίου 5 Είμεστε νά σέ περικαλέσο)με καί δεύτερον νά σάς παρακαλέσωμε ήμείς οί συγγενείς τού μακαρίτου Τριαντάφυλλου Ιωάννη Ντοπόλη διά τό λάσσο οπού είναι διορισμένο χρονικόν μέ τό νά εύρισκόμεστε είς δυστυχίαν υστερούμενοι τόν έπιούσιον άρτον καί τήν γύμνωσιν τού σο>ματος παρακαλούμε τήν εύγενειαν σας όπού νά μάς προ-

15 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 7 φθάσετε τούτην τήν ώραν ή ελπίδα μας άλλοϋ δέν είναι παρά εις τήν εύγενείαν σου παρακαλουμε μή μάς άφήσης ύστερημένους τούς έφτωχούς τό πάσκα* θελει στά είπή καί δ κυρ Κώστας Μολυβάδας έκ στόματος τήν κατάστασί ΐ/χς καί ξαναπροσκυνώντας σας μένομε όλοι οί συγγενείς. Μέ άλλο χέρι. «νοπισθεν Σημ. Στ. Ίο^. 5 Απριλίου 1821 *. άπο τούς συγγενείς ντεβόλια (Δομπόλη). (ΓΑΚ Άρχ. Στ. Ίωάννου - όποφ. Ζωσιμά) 5 I Κύριε Τ. Δομπόλλη, 1 Τελειώσαντες σήμερον τήν θεώρησιν των λογαριασμών τής άπάσης μεταξύ ήμών! ληψοδοσίας άπό τήν στιγμήν τής κατά τήν 7 Αύγούστου 1822 αποδημίας μου έντεϋι θεν έο)ς ταύτης τής ημέρας, πρό πάντων Σάς έπιμαρτυρώ τήν εύγνωμοσύνην μου διά j τήν φροντίδα καί μέριμναν ας έλάβατε ύπέρ τής διαφυλάξεως των ίντερέσσων μου, έν ταυτφ δέ καί νά δηλοποιήσω διά του παρόντος μου δτι έγκρίνω καί άπρομπάρω αυτούς εις δλην τήν διαλαβήν των, έπεται έντεϋθεν δτι άπαντες οί έως ταύτης τής ήμέ ρας μεταξύ ήμών λογαριασμοί καί γράμματα μένουν Ιξωφλημένοι καί 6 καθ* είς έξ ήμών άκαταζήτητος είς τό παντελές έν πάσγ διό μένει μόνον διά τό έξής νά μοί άποδιόσητε λογαριασμόν περί των έπομένων κονδυλίων...» (άκολουθουν δύο καί πλέον σελίδες χειρόγραφες μεγάλου σχήματος μέ οικονομικά άφορώντα τόν Καποδίστρια ζητήματα χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον καί τελειο>νει:) «...τέλος δέ άφοΰ έξοικονομήσετε το παν παίρνετε μαζί σας τούς άνθρώπους μου Γκιλόμ καί Νικολέτον καί έξακολουθεϊτε τό ταξίδιόν σας διά τό Παρίσιον, δπου σύν θεφ θέλομεν άνταμωθή. Τό μόνον πού σάς συσταίνω είναι νά έπιταχύνετε τόν έντεϋθεν μισευμόν σας καί τό βραδύτερον νά τον ακολουθήσετε άνά μέσον των 15 έως 20 του είσεμβαίνοντος Αύγούστου. Σάς έπεύχομαι έκ ψυχής υγείαν καί παν άγαθόν διαμένω ύπογεγραμμένος Ί. Καποδί* στριας. ΙΙετρούπολις τή 15ή Ιουλίου 1827 (μέ τό χέρι τοο Δομπόλλη). «'Ότι τό προϊστάμενον άντίγραφον είναι συμφώνου διαλαβής μέ τό μένον είς έμέ ; πρωτότυπον, τούτο έπιβεβαιώ τή υπογραφή μου. Πετρούπολις τή 15 Ιουλίου ' Ιωάννης Δομπόλλης». (Καπ. Άρχ. Κερκ. φ. 16) 6 μ. C Ρΐ; * ί}» i κ ί:ι Προς τήν Επιτροπήν τής διευθύνσεως του Ταμείου Ώς είχα τήν τιμήν καί προφορικώς νά τή διασαφισθώ, ήδη ή έντελής άπειρία ιου νά γνωρίζιο τάς ένταυθα τρεχουμένας μονέδας άπό τό έν μέρος καί άπό τό άλλο ;ό πλήθος, ώς ακούω, των περιτοεχουμένων κιβδήλων χρυσών καί άργυρών δμοίων, μέ ]ιάζουσι νά έπαναλάβω τήν προς τήν Επιτροπήν παρακάλεσίν μου τό νά διορίση πληιίον μου ένα άνθριυπον, όχι μόνον είδήμονα τών τρεχουμένων ένταοθα μονέδων έν ί'ένει καί Ικανόν νά διαχωρίζη τάς κιβδήλους καί νοθευμένας άλλά καί νά άποκρίνεm προσέτι διά τήν ζημίαν, ήτις ήμπορεΐ έντεϋθεν νά προέλθη διά τό Εθνικόν ταμεΐν.' Επειδή είναι έμφανές δτι άπό τό μέρος μου, έν φ άπό αίσθήματα καθαρωτάτου

16 «Η Π ΕΙΡΩ ΤΙΚ Η Ε Σ Τ ΙΑ» πατριωτισμού καί άμισθε! άνεδέχθην τδ βάρος τοϋ ταμία, μήτε πρέπον άλλ ούτε δίκαιον είναι να ένέχωμαι είς τά τοιαοτα, δγ δ καί διαμαρτύρομαι ένώπιον τής Επιτροπής διά του παρόντος μου, δτι ποτέ κα! είς καμμίαν περίστασιν δεν ήμπορώ νά ά- ποκριθώ δγ έν τοιουτον, άλλα τδ άναθέτω είς την μόνην μέριμναν καί φροντίδα τής Επιτροπής μέ την διόρισιν ένδς άξιου ύποκειμένου νά προφυλάξη τδ Ταμείον άπδ τήν έντεϋθεν ζημίαν. Έν Αίγίνη τή 10 Φεβρουάριου 1828 Ό ταμίας Ιωάννης Δομπόλλης. I (ΓΑΚ Φακ. Οίκον. 1 4, Φεβρουάριος - Απρίλιος 1828) Άριθμ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Διατάττει: α. Επειδή δ πρόβουλος του τμήματος τής Οικονομίας άναχωρει έντευθεν, 6 κύριος Ιωάννης Δομπόλης άναδέχεται έως τής έπιστροφής τά χρέη του άφορώντα τήν έπ! τής Οικονομίας έπιτροπήν. β. Τά χρεωστικά αποδεικτικά τής Χρηματιστικής Τραπέζης θέλουν υπογράφεσθαι πάντοτε άπδ τδν ίδων πρόβουλον. γ. Τά περί πληρωμής καί συντάξεως έγγραφα τής έπι τής Οικονομίας Επιτροπής, θέλουν έχει τδ κϋρος των δσάκις φέρουσι τάς ύπογραφάς των δύο μελών τής Επιτροπής ταύτης. Έν Αίγίνη τή 21 Μαρτίου 1828 Ό Κυβερνήτης (Τ.Σ.) Ί. Καποδίστριας. Ό Γραμματεύς τής Έπικρατείας Σ. Τρικούπης Σ τ δ νώτο Άρ. 65. Επιτροπή Οικονομίας. Άρ Διάταγμα Κυβερνήτου δτι δ κύριος Ιωάννης Δομπόλλης άναδέχεται τά χρέη του προβούλου τής Οίκονομιας εως τής έπι στροφής του. (ΓΑΚ Φακ. Οίκον Φεβρ. - Άπριλ. 1828) 8 Άριθμ. 905 Ελληνική πολιτεία Ή έπι τής Οικονομίας Επιτροπή" Πρδς τδν Ταμίαν τής Ελλάδος Επειδή ή διορισθεΐσα έπι τροπή είς τδ νά έπιστατήση διά τήν έξαγωγήν τοϋ άλατ τος των δύο άλικων θερμισίας καί Βερβερούτας άναχωρει σήμερον καί χρειάζεται Ιξο- δα, παρακαλείσθε νά μετρήσητε είς τδν κύριον Μαργαρίτην Δημάδην πεντακόσια γρέ- ;

17 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ» σια άρ. 500 καί σας υπόσχεται ή Επιτροπή αΰτη νά σάς δώση άκολούθως τό τακτικόν Γραμμάτιον. Έν Αίγίνη τη 16 Ιουλίου 1828 ελαβα τά άνωθεν Ή έπί τής Οικονομίας Επιτροπή πεντακόσια γρ. κατά τό Αναγνώστης Δεληγιάννης έγγραφον τής Οικονομικής Επιτροπής 1828 Ίουλου 11 Γ ΣταΟρος Μαργαρίτης Δημάδης Ν. Σπηλιάδης (ΓΑΚ Φ. Οίκον, άρ Ίουλ. 1828)...υπαλλήλων της διά τό μηνιαίον από α Σεπτεμβρίου έως τέλους τοΰ ίδιου κατά τό διάταγμα ύπ άρ τής Α.Ε.τοϋ Κυβερνήτου. Τής Επιτροπής Ό Κύριος Γεώργιος Κουντουριώτης Μέλος τόν χαρίζει είς τό έθνος. Αλέξανδρος Κοντόσταυλος άπών Γεώργιος Σταύρου Γρ. 300 Νικόλαος Σπηλιάδης» 300 Γεώργιος Πετρίτζης όδηγός τής διπλογραφίας» ' 300 Μιχαήλ Ξανθόπουλος καταστιχάρης» 300 Ιωάννης Βιζούλας των Βοηθ. Βιβλίων» 300 Αλέξανδρος Γλαράκης σνθέτης» 300 Αντώνιος Τζερλέντης πρωτοκολλιστής» 250 Αλέξιος Κονταλέξής άντιγραφεύς» 200 Θεόδωρος Λειβαδίτης κλήτωρ» 80 ΤοΟ Ταμείου τής Ελλάδος Ό κύριος Ιωάννης Δομπόλης ταμίας τόν χαρίζει είς τό έθνος 2330 Κωνσταντίνος Πολιτώφ Νομισματογνώμο)ν Γρ. 400 Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος 150 Τής Αποθήκης Σταμάτιος Ψωμάς Επιστάτης των λειών καί άποθηκάριος Γρ. 300 νητοι γρόσια τρείς χιλιάδες έκατόν όγδοήκοντα» Ή έπί τής Οίκονομίας Επιτροπή (ύπογρ.) Γεώργιος Κουντουριώτης Γ. ΣταΟρος Ν. Σπηλιάδης Έπικυροΰται Έν Αίγίνη τή 5 Οκτωβρίου 1828 Ό Κυβερνήτης (Τ.Σ.) *1. *Α. Καποδίστριας (ΓΑΚ Φ. Οίκον. Όκτώβρ. 1828)

18 320 < «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 10 Άριθμ Ελληνική Πολιτεία Ή ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ Ηρός τόν κύριον Ίωάννην Δομπόλην. Κατ επιταγήν τής Α.Ε. τού κυβερνήτου θέλεις παραδώσει είς τήν έπΐ τής Οικονομίας Επιτροπήν τα γρόσια έπτακόσια 700, τά όποια οί άρχιερείς Αίγίνης, Ταλαντίου και Δαμαλών σ ένεχείρισαν προλαβόντως, λείψανα των όσων χρημάτων είχον Βοθή είς αύτούς διά νά τά διανείμουν εις τούς ένδεεΐς καί άπόρους. Έν Αίγίνη τή 6 Φεβρουάριου 1829 Ό Γραμματεύς τής Έπικρατείας Ν. Σπηλιάδης (ΓΑΚ Φακ. Οίκον. 1 6 Φεβρ. 1829). 11 Άριθμ Ελληνική Πολιτεία Ή έπί τής Οικονομίας Επιτροπή Πρδς τόν Ταμίαν τής Ελλάδος κύριον Ί. Δομπόλλην. Παρέλαβεν ή Επιτροπή αυτή τό άπδ πρώτης του παρόντος μηνός έγγραφόν σας και εγνο) τά ένοιαλαμβανόμενα. Παρετήρησε δέ πρός τοϊς άλλοις δτι έμειναν είς τό Ταμεϊον είς μετρητά κατά τό όποιον κρατείτε βιβλίον Ταμείου γρόσια Είς άπάντησιν σάς λέγει δτι έξετάσασα τό όποιον κρατεί βιβλίον ταμείου καθώς καί τά λοιπά έγγραφά της, βεβαιούται δτι τά μείναντα είς τό Ταμεϊον μετρητά άνεβαίνουν είς γρόσια Προστίθενται τά των δύο γραμματίων (ατινα έξεδόθησαν ήδη παρά τής Επιτροπής ταύτης καί είσέτι δεν έπαρουσιάσθησαν) ύπ άρ. 755 καί 1551 γρ. 50 καί γρ τό ολον γρ καί ουτω συμπληρουται ή ποσότης των γρ Έκ τούτου γίνεται φανερόν δτι εϊμεθα κατά πάντα σύμφωνοι. Έν Αίγίνη τή 2 Νοεμβρίου 1829 Ή Επιτροπή Ά. Κοντόσταυλος Ί. Κοντουμάς Ά. Παπαδόπουλος (Καπ. Άρχ. Κερκ. φ. 308) 12 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Τό Λογιστικόν καί Ελεγκτικόν Συμβούλιον Δηλοποιεϊ: 'Ότι κατά τά άρθρα 25 καί 26 τού ύπ5 άριθμ λδ' ψηφίσματος, ό κύριος Ιωάννης Δομπόλλης, ταμίας τής Ελλάδος έπαρρησίασεν είς έλεγχον τό κατάστιχον τού Ταμείου καί διάφορα γραμμάτια τής έπί τής Οικονομίας Επιτροπής διορίζοντα

19 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ» τάς συνάξεις και πληρωμάς από τής 10 Φεβρουάριου 1828 μέχρι 31 Οκτωβρίου 1829 τά όποια εις διαφόρους συνεδριάσεις έπεξηργάσθησαν άκριβώς... i Vi- V s.. Vft f M Τό είρημένον κατάστιχον έξετάσθη μέ ακρίβειαν» παρεβλήθη μέ τά γραμμάτια, έθεωρήθη κατά τά άθροίσματα είς έκάστην σελίδα καί εύρέθη όρθώς Ιχον χωρίς λάθη. Τά δέ γραμμάτια τά διορίσαντα τάς συνάξεις καί πληρωμάς, παραβληθέντα μέ τά βιβλία τής Οικονομίας, άπ* δπου έκόπησαν, εύρέθησαν γνήσια. Παρέλαβεν δέ τό Συμβούλιον παρά του είρημένου ταμίου τής Ελλάδος κυρίου Ί. Δομπόλλη έν πρωτοτύποις τό είρημένον κατάστιχον του ταμείου καί τά έν αύτφ διαλαμβανόμενα γραμμάτια δύο χιλιάδες όκτακόσια ένενήκοντα τρία άρ τά διορίσαντα τάς συνάξεις καί πληρωμάς εις 27 φακέλους βληθέντα καί σφραγισθέντα κατά τάς διαφόρους συνάξεις τής έπεξεργασίας. Διό δυνάμει τοϋ 32 άρθρου του είρημένου ψηφίσματος δίδεται τό παρόν έπίσημον έξοφλητικόν πρός τόν κύριον Ίωάννην Δομπόλλην είς ένδειξιν τής έντίμου καί πλήρους ζήλου διαγωγής του είς την άκριβή έκτέλεσιν των χρεών, τά όποια ή Σ. Κυβέρνησις τψ έπεφόρτισεν. Έν Αιγίνη τή 4 Νοεμβρίου 1829 Τό Συμβούλιον Γ. Σπανιολάκης Κ. Τασσίκας (Καπ. Άρχ. Κερκ. φ. 308) 13 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ό Κυβερνήτης τής Ελλάδος Πρός την έπί τής Οικονομίας Επιτροπήν. Ή έπί τής Οικονομίας Επιτροπή καί τό Ελεγκτικόν Συμβούλιον θέλουν έμβαρκαρισθή είς τό διωρισμένον πλοίον. Ό Γενικός Ταμίας θέλει παραδώσει τό Ταμεΐον ; έφορεύοντος τού Ελεγκτικού Συμβουλίου είς την Επιτροπήν τής Οικονομίας δλόκληρον. Λύτη οέ θέλει μεταβή είς Ναύπλιον λαμβάνουσα μεθ έαυτής καί δλα τά είς χρήσιν των γραφείων της έπιπλα. Τό Νομισματοκοπεΐον θέλει μείνει είς Αίγιναν, θέλει [ μείνει αύτού καί ό κύριος Κοντόσταυλος. Εκτός δτι θέλει μεταβή είς Ναύπλιον δγ ό- I λίγας ήμέρας ίνα παραδώση μέ τούς συναδέλφους του τό Ταμεΐον είς τόν νέον Ταμίαν. \ Έν Σαλαμΐνι τή 20 Δεκεμβρίου Ό Κυβερνήτης (Τ.Σ.) Ί. Λ. Καποδίστριας (ΓΛΚ φ. Οίκον Δεκεμβρ.). 14 ' Άριθμ. 445 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Πρός τόν κύριον Δομβόλλην Σοί άποδίδομεν καί αδθις τήν εύγνο>μοσύνην μας διά τήν άκρίβειαν μετά τής όποιας παρέδωκας τά τής διοικήσεως τού Ταμίου (sic) είς τήν έπί τής Οικονομίας

20 322' «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Επιτροπήν. Άποδεχόμεθα ασμένως τά προβλήματά σου τά ύπέρ των ύπηρετησάντων υπό τάς διαταγάς σου υπαλλήλων. Κατά τό Σύνταγμα τής Τροιζήνης είσαι ήδη πολίτης Έλλην, λυπούμεθα μόνον δτι δεν ήμποροϋμεν κατά τό παρόν νά σέ δώσωμεν τής πολιτογραφήσεως τό δίπλωμα, έπειοή δέν άπεφασίσθη ακόμη τίποτε περί του τύπου (;) καθ ον πρέπει νά γίνωνται τά τοιαυτα έγγραφα διά νά έκτελεσθή τό Β' καί Γ' άρθρα (δύο λέξεις δυσανάγν.) των μετά τό Βον ψήφισμα τής έν ναργει Συνελεύσεως. Επίσης δυσχεραινόμεθα διότι δέν δυνάμεθα νά σέ κατατάξωμεν άπό τής σήμερον είς τό τάγμα των Ιππέων τοϋ Σωτήρος. Αλλά θέλομεν σέ προσφέρει άσμένως έν δέοντι την τιμήν ταύτην τής όποιας κατεστάθης άξιος διά πολλούς λόγους. Ή κυβέρνησις οέν άμφιβάλλει δτι θέλεις έξακολουθεί του λοιπού ώφελών την Ελλάδα μέ τόν αυτόν ζήλον, δπου καί εάν ήθελες ευρεθή, καί δτι θέλεις μετέχει έ- πομένως τής έσωτερικής ευδαιμονίας την όποιαν απολαμβάνουν οι γενναιόφρονες άνδρες, δταν έχουν, καθώς καί Σύ, την συναίσθησιν δτι έπετέλεσαν καί Ιπραξαν τό καλόν διά τής διαγωγής των (;). Έν Ναυπλίω τή 30 Δεκεμβρίου 1829 Ό Κυβερνήτης Ό Γραμ. τής Επικράτειας Ν. Σπηλιάδης (Καπ. Άρχ. Κερκ. φ. 308) Άριθμ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ο ΚΓΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Προς την έπί τής Οικονομίας Επιτροπήν Ό πρώην ταμίας τής Ελλάδος κύριος Δομπόλης μάς συνιστά τούς δύο ύπ αύτόν χρηματίσαντας υπαλλήλους Κ. Πολιτώφ καί Κωνσταντίνον Παπαδόπουλον, ώς καλώς καί τιμίως έκπληρώσαντας τά χρέη των, έξαιτών νά γίνη πρός αύτούς άνάλογος αντιμισθία. Χάριν τής συστάσειυς τού άνδρός, προσκτησαμένου δικαιώματα είς την εύγνωμοσύνην μας διά τε τό αφιλοκερδές καί τό φιλόπατρι τής καρδίας του, έγκρίνομεν νά οοθώσι είς μέν τόν Κ. Πολιτώφ γρ. χίλια άρ , είς δέ τόν Παπαδόπουλον γρόσια πεντακόσια άρ. 500 είς αμοιβήν τής υπηρεσίας των. Παρακαλεισθε λοιπόν νά τούς πληρώσητε τά χρήματα άναλαμβάνοντες τάς άνηκούσας άποδείξεις. Έν Ναυπλίω τή 30 Δεκεμβρίου 1829 Ό Κυβερνήτης (Τ.Σ.) Ί. Λ. Καποδίστριας Ό Γραμματεύς τής Έπικρατείας Ν. Σπηλιάδης (ΓΑΚ φ. Οίκον, άρ Δεκεμβρίου) 16 Κύριε Κόμη, Μελετών σύν θεψ νά μισεύσω διά την Πετρούπολιν καί διαλογιζόμενος τούς κινδύνους τόσον μακροΰ δρόμου καί έν γένει τό άωρον του θανάτου, άπεφάσισα διά τοιαύ-

21 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ την θανάτου περίστασιν νά διατάξω προλαβόντως τά περί της άπάσης περιουσίας μου. Λέγω προλαβόντιος, έπειδή, θεού συνευδοκούντος, μετά τό είς Πετρούπολιν εύόδιόν μου, εις διάστημα ενός, δύο έως τριών έτών, έχω σκοπόν νά κάμω μίαν διεξοδικήν διαθήκην μου, έργον το όποιον, αί ένταΰθα άσχολίαι μου καί ή βραχύτης τοΰ καιρού είς τό νά έτοιμασθώ διά το ταξίδιόν μου, δέν μοί συγχωρούσι νά τό έκτελέσω, δι δ θέλω καί έντέλλομαι νά έχο>σι τό κύρος καί την ίσχύν τά ένταΰθα διαταττόμενα έιος τότε. Τούτου ένεκα διά τού παρόντος όλογράφου γράμματός μου, έχοντος ίσχύν καί δύναμιν διαθήκης ώς νά ήτο γεγραμμένη είς την έντελεστάτην τάξιν, σάς άποκαθιστώ πληρεξούσιον έπίτροπόν μου νά παραλάβητε καί συνάξητε την άπασαν, ώς τά συνοδοιπορούντα μετ εμού βιβλία, τό τε ζουρνάλε καί τό Μαέστρον (;) δλα διά χειρός μου γεγραμμένα διαλαμβάνουσιν, περιουσίαν μου, ώς νά ήμουν έγώ 6 ίδιος καί νά έκτελέσητε τά όσα προφορικώς περί συστάσεως σχολείων, Ορφανοτροφείων καί άλλων θεαρέστιον έργιον πολλάκις προωμιλήσαμεν, χωρίς νά έχητε νά δώσητε είς τινα λόγον ή απολογίαν περί τούτου, έπειδή έκτός του ότι απέκτησα τό παν διά πολυχρονίων, ώς σάς είναι γνο)στόν, κόπων καί πόνων. Σάς όίόο) πρός τούτοις έντελή καί άπεριόριστον πληρεξουσιότητα νά πράξετε καί διατάξητε τό παν κατά την εύοιάκρισίν Σας, ώς στοχασθήτε καλλίτερον. "Αν δέ, κύριος φυλάξοι, έσυνέβαινεν έν τψ μεταξύ, προτού τό έργον τούτο έκτελεσθή, θάνατος καί είς την ύμετέραν έκλαμπρότητα, διά τοιαύτην περίστασιν προσδιορίζω έπιτρόπους μου τούς αύταδέλφους Σας τόν τε κύριον κόμητα Βιάρον καί τόν κύριον κόμητα Αυγουστίνον, ϊνα, συνενοούμενοι μέ την τότε τού Ελληνικού Κράτους Κυβέρνησιν, τό έκτελέσωσι ώς εκ συμφώνου εύδιακρίνο>σι, χωρίς όμως νά έκδούσιυσι τά χρήματα, άλλ ή διεύθυνσις των έσχάτων πρέπει νά όιαμείνη έιος τής άποπερατούσειος τού έργου υπό τήν ιδιαιτέραν καί των δύο έπιτήρησιν. Την μόνην έξαίρεσιν έξ άπάσης τής περιουσίας μου τήν όποίαν κάμνω είναι ή έ- πομένη: Λον. Ώς σημείον τής εύγνιυμοσύνης μου πρός τόν συζήσαντα μετ έμοΰ διά τοσούτους χρόνους κύριον Δημήτριον Μαυρουδήν, παρακαλώ νά καταβάλητε είς ένα δημόσιον τόπον ένα κεφάλαιον χρημάτων, 6 ετήσιος τόκος άπό τό όποιον νά συσταίνη ρούι βλια εξακόσια είς άσιγνάτσιας. Τούς τόκους τούτους έχει νά λαμβάνη έτησίως ό είρη- μένος Λ. Μαυρουδής, έιος οτου ζή, μετά δέ τήν άποβίωσίν του, όλον τούτο τό κεφάλαιον εκπίπτει πρός όφελος τών καταστημάτιον, τά όποια θέλετε συστήσει ώς άνοηέρω. Βον. Είς ένα δημόσιον δέ τόπον νά καταβάλετε ένα κεφάλαιον χρημάτων, ό έτήσιος τόκος άπό τό όποιον νά συσταίνη ρούβλια τριακόσια είς άσιγνάτσιας. Τόν τόκον :τούτον έχει νά λαμβάνη ο άδελφός τού προειρημένου Κος Νικόλαος Μαυροόής, έως <ότου ζή, μετά δέ τήν άποβίωσίν του τά τέκνα του, έως δτου έλθουν είς νόμιμον ήλικίαν, μετά ταύτα δέ καί τούτο τό κεφάλαιον έκπίπτει πρός όφελος τών αύτών, ώς προείρηται, καταστημάτων. Καί τέλος Γον. Παρακαλώ νά διαχιορίσητε άπό τήν περιουσίαν μου ένα κεφάλαιον ρου- 3λίο)ν δέκα πέντε χιλιάδο)ν είς άσιγνάτσιας πρός όφελος τών συγγενών μου, ή διανέαησις τών όποιων νά γίνη ούτως: Έν προύτοις παρακαλώ νά έξερευνήσετε τις τών συγγενών μου σώζεται είς τήν :ού πατρός μου πατρίδα, τό χωρίον Κριτζούνιστα το πλησίον τής πόλειυς τών Ίιοανίνων κείμενον. Ώς έκ στό;ιατος τού μακαρίτου πατρός μου Τριανταφύλλου Ίωάννου ιομπόλλη ήκουσα, αυτός είχεν έκεί άδελφάς πανδρευμένας άδελφούς δέ έναν, οστις κ νεαράς του ηλικίας ένεόύθη τό μοναχικόν σχήμα καί έτελεύτησεν ηγούμενος. Μετά έ τήν εύρεσίν τους νά τοίς διανεμηθώσι, τίνι ολιγιότερα καί τίνι περισσότερα, ώς εύ- :ακρίνετε κατά τάς περιστάσεις τής καταστάσεώς το>ν καί ούχί κατά βαθμούς συγενείας τά 3)5 έξ αύτών τών μονέδων (;) ήτοι έννέα χιλιάδας ρουβλίο)ν. Λί δέ έναρμένουσαι έξ χιλιάδες ρουβλίων νά διανεμηθώσιν άναμέσου τών έν Ρωσία συγγενών

22 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» μου έκ μέρους τής μητρός μου Άννης Δημητρίου Σλιάχτα καί ρητώς ταίς έν Νίζνη δύο άδελφαΐς της, έμοί δέ θείαις, κυρία Βαρβάρα άτέκνψ χήρα του ποτέ Δημητρίου Μπόνη καί τή άνυπάνδρφ μεινάση Μάρθα Δημητρίου Σλιάχτα άνά χίλια πεντακόσια ρούβλια έκαστη. Αν δέ έσυνέβαινεν νά άποθάνη μία έξ αύτών πρό τής άλλης τότε και αί τρεις χιλιάδες νά δοθώσιν έκείνη ή όποια ύπερζήσει την άλλην. Έτερα χίλια πεντακόσια ρούβλια τή έν Κριμαία, ήτοι εις την χερσόνησον τής Ταυρίδος, κα- ) τοικούση έξαδέλφη μου κυρία ναννη Γενδελέβ (;), άν έτεκνοποίησεν. Τά δέ μετά [ τούτο άπομένοντα ρούβλια χίλια πεντακόσια, νά διαμοιρασθώσιν δμοίως ούχί κατά βαθμόν συγγένειας άλλά κατά την εύδιάκρισίν Σας, οίτινες των συγγενών μου θέλου- σι εχει περισσοτέραν χρείαν. i Έάν (;) είς την θαλασσοπορίαν μου έσυνέβαινεν κύριος φυλάξοι, ναυάγιον ώστε νά χαθώσιν δλα τά μετ έμού έγγραφα καί αί ίνσκριπτσιόναις, διά τοιουτον συνάντημα, Ιδού ό τρόπος τής έξακριβώσεως τής περιουσίας μου: Μέ την νότα μου, ήτοι ό- δηγίαν, την όποιαν έν συνοδεία μιας τακτικής έπιτροπής άπό την 3 Σεπτεμβρίου 1827 άφησα τω έν Πετρουπόλει κυρίψ Δημητρίψ Μαυροδή, τψ συνέδωσα καί μίαν χωριστήν καταγραφήν μου δλων των έπ δνόματί μου γεγραμμένων Ινσκριπτσιόναις καί των έπ αύταΐς άριθμών, ήτοι νουμέρων, ώστε παραβάλλοντες τάς κατ αύτην No των ίσκριπτσιόνων μέ έκείνας άτινας είς τούς τρεχούμενους λογαριασμούς μου, τούς όποιους σήμερον δέν έξετέλεσα, Γνα είς την πρώτην περίστασιν Σάς τούς έγχειρίσω έσημείωσα δ,τι είναι ίδιου λογαριασμού Σας θέλει εύρεθή, δτι αί έξ αύτών ίδιου μου λογαριασμού συμποσοΰνται διά κεφάλαιον είς άσιγνάτσιας. ;β Πρός τούτοις ή αυτή νότα μου καί έν γένει ή Ικτοτε μετά τού κυρίου Μαυρουδή αλληλογραφία μου θέλει ένδείξει τι χρεωστικάς διαφόρων πρός έμέ ύπογραφάς Ιλαβε παρ έμού, πόσας έσύναξε καί ποΐαι μένουσιν είς αυτόν καθώς καί πόσα έσύναξεν είς έξάμηνα τόκων άπό την έκεισε Κομμιάταν (μία λέξη δυσανάγν.), πόσας έξ αύτών έξέδωσε καί πόσα μετρητά μένουσιν είς Μπάγκο - Μπιλέτα άνά χειρας του, προσέτι άνά χειρας τών έν Πετρουπόλει κυρίων Thomsons - Boner κ.λ. (;) κατά τό άπό 15 Ιουνίου 1828 πρός έμέ γράμμα των, σώζεται διά λογαριασμόν μου ένα Μπάγκο - Μπιλέτον διά... κεφάλαιον καί ό τόκος έπ αύτάς διά 5% τό Ιτος Ικτοτε καί τά δσα μετά τούτο οί ίδιοι έσύναξαν άπό κομβιάλας άλλων ρ αί προθεσμιαι τών όποίων κατά τό αυτό γράμμα των έξέπιπταν είς διάστημα έξ, δώδεκα, 18 καί είκοσιτεσσάρων μηνών Ικτοτε. Πρός τούτοις εχω μετ έμού τάς έν Πετρουπόλει άπό 31 Ιουλίου 1827 γεγραμμένας όμολογίας τών κυρίων Ροξάνδρας Βακαρέσκας καί τής θυγατρός της Ζωής Μπαγρατιών διά κεφάλαιον ρ είς άσιγνάτζιας, μοί χρεωστούσι αί ίδιαι άπό δάνεια καί τούς τόκους έπ αύτό Ικτοτε. Αί δέ 17 (;) ίνσκριπτσιόνες τών γραικικών φονδίων διά κεφάλαιον λίτρων στερλινών, τάς όποιας κατά τόν Αύγουστον 1827 διά συντροφικόν έξ ήμίσεις υμών τε καί έμού ήγόρασα, μένουσιν, ώς σάς είναι γνωστόν άνά χεϊροις τών έν Λόνδρα κυρίων Baring - Frires καί Σία (;). Αυτή κύριε κόμη είναι ή αυτοπροαίρετος διάταξίς μου, την όποιαν, είς περίστασιν θανάτου μου, παρακαλώ νά έκτελέσετε. Δι* δ έσύστησα δύο τής αύτής άπαραλλάκτως διαλαβής Ιγγραφα, έξ ών τό μέν Ινα θέλει συνοδοιπορήσει μετ έμού, μεταξύ τών λοιπών έγγράφων μου, τό δέ έτερον έπιγεγραμμένον μέ την σφραγίδα μου, ίνα φυλάττεται παρ ύμών είς ένδειξή. t Ύποσημειούμαι μέ τό βαθύτατον σέβας. < Τής ύμετέρας έκλαμπρότητος ί ' Ταπεινός δούλος *Ιω. Δομπόλλης. \

23 Τή τριακοστή πρώτη Δεκεμβρίου τοΰ 18 εικοστού έννάτου έτους. Τή αύτοο έκλαμπρότητι τφ κυρίω κόμητι Ί. Α. Καποδίστρια κ.κ. κ,λ. Είς Αίγινα (Καπ. Άρχ. Κερκ. φ. 308) 17 Πετρούπολις τή 28 Νοεμβρίου ΝΟν δέ σπεύδο> νά ευχαριστήσω τήν έν αύταΐς αίτησίν σας, δτι είς τόν μισευμόν μου άπό τήν Αίγιναν κατά τήν 14ην Ίανουαρίου, έπειδή είχον μισεύση διά θαλάσσης άλλ άκολούθως μέ μίαν μοίραν τοϋ στόλου άπό πέραν τής Μάλτας ήναγκάσθην νά έπανέλθο) είς Πόρον, δθεν διευθύνθην είς Οδησσόν καί έκείθεν έδώ ή έ- κείσε Εθνική Τράπεζα ήτον είς άνθηράν κατάστασιν μάλιστα μοί ήτο γνωστόν δτι ή Κυβερνησις μέ τήν Γερουσίαν ένησχολοΰντο κατά τότε νά προσδιορίσουν κτήματα I- θνικά άπό άμπελώνας καί έλαιώνας συνιστάμενα πρός διασφάλισίν της, άλλά κατ* ά- τυχίαν άπό τήν σειράν των έκείσε έφημερίδων τοϋ νυν έτους, τήν όποιαν έχω άπό 12,Ιουλίου, μοί λείπουν οΐ άριθμοί, ήτοι τά No μηνών δύο, άπό 15 Ίανουαρίου έως (;) 15 Μαρτίου, οί όποιοι κατά το φαινόμενον δέν μοί έστάλθηκαν καί είς αότούς θέλει έμπεριείχετο ό νεοστερος διοργανισμός της. Καί τότε δλα προεμήνυον αίσιον τέλος τόσον περισσότερον δτι ή αυτονομία τοϋ τόπου είχεν άναγνωρισθή άπό τάς συμμαχικάς δυνάμεις καί άν δέν έσυνέβαιναν αί άνωμαλίαι τής Γαλλίας καί των Βέλγων, αί ό- ποίαι καί μόνον κατά τό φαινόμενον ένασχολοΰσι τά νϋν δλην τήν φροντίδα των Καμπινέτων, θέλει ήτον ήδη διορισμένος καί δ κατά διαδοχήν ήγεμών τής Ελλάδος καί νά λάβη άνακούφισιν τινά ό έκεί δυστυχής καί πάντη άπορος χρηματικών μέσων τόπος καί λαός, ού χάριν ό μισθός κάθε άγαθοεργίας έκ μέρους τής ώφελείας διά τοιοΰτον λαόν είναι έκατονταπλάσιος. Μέχρι τής άποδημίας μου ή Τράπεζα έπλήρωνε άνά οκτώ % τό έτος καί δστις έβούλετο νά άναλάβη τό κεφάλαιόν του μετά παρέλευσιν τοϋ έτους προειδοποιώντας πρεπόντως τήν Τράπεζαν, ήμποροϋσε νά τό έχη. Επομένως άν έπιθυμεϊτε νά έκπληρο')σητε τόν σκοπόν Σας παρατηροΰντες τάς περιστάσεις, καιρόν οέ πρός τοϋτο έχετε Ικανόν, έπειδή ή έν Μόσχα καί τά πέριξ μέρη έπιδημία καίτοι θεία χάριτι (μία λέξη δυσανάγν.) νά πλησιάζη πρός τήν διακοπήν της, άλλά τό έντεϋθεν κεκολοβιομένον πάντη έμπόριον καί αί κοινο)νίαι πρίν τοϋ Ίανουαρίου ή Φεβρουάριου μοί φαίνεται δύσκολον νά άναλάβουν τήν προτέραν ένέργειάν των, ήμπορεΐτε νά τό άκολουθήσετε. Άποβλέπων τήν παρακάλεσίν Σας τό νά γίνη ή ρημετάρησίς (;) των δγ έμοϋ, καίτοι πρό χρόνιον δέν είναι τοϋτο έργον μου, άλλά διά νά Σάς δουλεύσω καί μόνον,κα θώς καί τούς δυστυχείς δμογενείς, ήμπορείτε νά μοί διευθύνε- ; τε τά μετρητά Σας* άπό τό μέρος μου δέ αγοράζοντας καμβιάλες άπό Λόνδραν ή άλλην πιάτζαν εύσυνειδήτοκ ώς νά τό άκολουθοϋσα διά τόν ίδιον έαυτόν μου θέλω δέ έμβάση : είς Αας καί Βας καμβιάλας τώ έξοχο)τάτω κυβερνήτη τής Ελλάδος ύπό τήν διάταξίν ι Σας, τάς δέ Γας καί Δας θέλο) οιευθύνη πρός τήν εύγένειάν Σας, ίνα τφ τάς έξαποστεί- \ λητε διά τής Όδησσοϋ. Πρό πάντο>ν δμως Σάς ζητώ δτε μοί πέμψητε τά μετρητά καί μοί συστείλητε καί! δύο ή τρία ανοικτά πρός τόν έξοχώτατον κυβερνήτην γράμματά Σας, δλα όμοιας διαί λαβής, είς τά όποια νά τφ διασαφίζητε πόσα μοί έστείλατε, διά τί σκοπόν καί είς τί- νος δνομα νά γραφθή τό γραμμάτιον, ήτοι μπιλέτον τής Τραπέζης καί είς ποίον νά :πληρώνεται έτησίως ό τόκος διά τό εύτακτον. Τφ εύγενεί κυρίφ Νικολάω τώ Ζωσιμά είς Νίζναν. (Καπ. Άρχ. Κερκ. φ. 308).

24 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ. ΕΣΤΙΑ» 18 Τφ εκλαμπρότατο) κυρίω κόμητι Βιάρο) τφ Καποδίστρια κ.λ. κ.λ. είς Κορφούς. Πετρούπολις τή 23 Νοεμβρίου 1831 Ιίρό όλίγων ωρών σήμερον (ώς καί τό έκ Βενετίας σταλθέν recepisse, οδ όπέγραψα το άποδεικτκόν (;) είχα τήν τιμήν νά λάβω το άπό 11 Οκτωβρίου γράμμα Σας καί σπεύδο) νά Σάς άποκριθώ εις αυτό* είναι άδύνατον νά Σάς περιγράφω τήν θλΐψιν τής ψυχής μου διά το άξιολύπητον τέλος του άειμνήστου φίλου μου καί αύταδέλφου Σας είναι περίπου τριάκοντα ήμέρας άφού έφθασεν ένταύθα διά το0 Παρισιού ή τηλεγραφική είδησις καί είσέτι, Σάς δμολογώ, δέν ήμπορώ νά συνέλθω είς τδν ε αυτόν μου. Άποβλέπων τήν έν αύτφ φιλικήν αίτησίν Σας, κρίνω περιττόν καί ή βραχύτης του καιρού δέν μοί το συγχωρει νά έκταθώ, έν βραχυλογία μόνον Σάς έξιδεάζω προς ήσυχίαν Σας δτι κατά τό σύστημά μου τής είς τό παν ακρίβειας, δ κύριος αύτάδελφός Σας κόμης Αυγουστίνος θέλει ηύρε μεταξύ των χαρτίων του άοιδάμου τόν έ σχατον ίδιοχείρως άπ έμέ γεγραμμένον τρεχούμενον λογαριασμόν του μακαρίτου μηνολογημένον από 31 Δεκεμβρίου 1829 καθώς καί τό συνοδεύον αυτόν Ιδιόχειρόν μου γράμμα άπο 31 Δεκεμβρίου 1829 ή 10 Ιανουάριου Άμοιβαίως καί άπό τό μέρος μου εχο> άνά χεΐρας άποκριτικόν άπό 10 Ίανουαρίου 1830 του μακαρίτου είς αυτά έγκρίνον τό πάν αυτά λοιπόν τά δύο έγγραφα διασαφηνίζουν τό πάν. Επομένως άν δ άείμνηστος άφησε διαθήκην ώς δτε τφ έγχείρισα τή 10 Ιανουάριου τήν δουπλικάταν τής έμής, ή οποία πρέπει νά εύρέθη ώσαύτως μεταξύ των χαρτίων του, μοί είπεν δτι έτρεφε σκοπόν είς τήν ευκαιρίαν του νά ένασχοληθή με τήν σύστησίν της. Τότε κατά τήν δύναμιν αυτής, είς έναντίαν δέ περίστασιν, παρακαλώ νά όνομά* σητε έννόμως καί μέ μαρτυρίαν τής ρωσσικής Καγκελαρίας γενικόν έκ μέρους δλων των συγκληρονόμιον τού μακαρίτου έπίτροπον, ί'να κατά τήν διαλαβήν τών πρσγραμμένιον δύο έγγράφων τής παραδώσω καί τελειώσω τό πάν. Κατά χρέος δμως φίλου, κρίνω συντομώτερον άν εις έξ υμών, υμείς τε ή δ κύριος κόμης Αυγουστίνος, ήρχετο έδώ προσιοπικώς* άλλ άν αί περιστάσεις Σας δέν τό συγχο)ρέσο)σι, είμαι έτοιμος νά άποπερατώσο) το πάν, φτινι άλλω τρόπο) κοινώς διατάξητε. Του λοιπού δέ νομίζω νά μέ έγνο>ρίσατε ίκανώς είς τήν έν Αίγίνη καθημερούσιον συναναστροφήν μας είς τό νά μέ πιστεύσητε, δτι ώς ήμουν έκ ψυχής καί καρδίας φίλος τού άειμνήστου, ούτω Ιερόν προς τήν μνήμην του χρέος μου τό νομίζω, νά διαμείνω έιος έσχάτης μου άναπνοής, τόσον δ ύμέτερος όσον καί τού κυοίου κόμητος Αυγουστίνου πιστός φίλος καί δούλος. Ί. Δ. Το άντίγραφον τούτο παρακαλώ νά κοινοποιήσητε μέ τούς άκριβοπροσκυνισμούς μου καί τώ κυρίω κόμητι Αύγουστίνφ. (Καπ. Άρχ. Κερκ. φ. 16) 19 Τώ έκλαμπροτάτω κυρίφ κόμητι Αυγουστίνο) τψ Καποδίστρια κ.λ. κ.λ. είς Ναύπλιον. Πετρούπολις τή 30 Νοεμβρίου 1831 Κατά τό φαινόμενον έξ αίτιας τών νύν δεινοτήτο)ν είς τήν διάβασιν τών ποταμών; μόλις χθές άργά έφθασεν ενταύθα δ έκ Βυζαντίου ταχυδρόμος καί σήμερον είχα την ν*

25 τακαρδίων τραυμάτων μου 5ta τε τήν στέρησιν του άειμνηστου φίλου μου καί αυταδέλφου Σας καί τδ έντευθεν ατύχημα της πολύπαθους Ελλάδος, δέν έκτείνομαι* δ μόνος πολυεύσπλαχνος κοινώς νά μάς παρηγόρηση. Αποβλέπων τα λοιπά έν αυτφ διαλαμβανόμενα, τδ προϊστάμενον άντίγραφον της άπδ τήν 23ην τούτου προς τδν εν Κερκύρα κύριον αύτάδελφόν Σας κόμητα Βιάρον άποκρίσεως μου, θέλει σάς πληροφόρηση δτι δ άοίδιμος ποτέ καμμίαν διαθήκην του δεν μοί παρέδιοκεν άλλ ούτε εις τδ πρδς έμέ άπδ 10 Ιανουάριου 1830, δτε τώ παρέδωσα τδν έσχατον λογαριασμόν άποκριτικόν του, έν φ διασαφηνίζει τδ παν, λόγον δέν αναφέρει περί τούτου είμή μόνον μοι αναγγέλλει τήν παραλβήν τής δουπλικάτας άπδ τήν έμήν διαθήκην. Είθε νά εϊχεν έκτελέσει τδν σκοπόν του, δν, ώς άπδ τδ προηγούμενον άντίγραφον βλέπω, μοί είπεν δτι έμελετοοσεν καί νά τήν εόρίσητε άκολούθως άναθεωρουντες ήσύχως τά χαρτία του διά κοινήν εύχαρίστησιν. Δίδιυ τέλος τοο παρόντος μέ τήν παράκλησιν νά μέ τιμήσητε μέ τήν έξακολούθησιν τής φιλίας Σας, ώς δ άείμνηστος. Απδ μέρους μου δέ Σάς βεβαιώ δτι ώς ήμην τοϋ άοιδίμου ούτω θέλω διαμείνει έ'ως τής έ- σχάτης μου άναπνοής. Ταπεινός φίλος καί δοολος Ίω. Δομπόλλης. (Καπ. Άρχ. Κέρκυρας φ. 16) Κάϊρον 21 Δεκεμβρίου 1892 Πρδς τήν άςιότιμον έφοροεπιτροπείαν έπί των έλεών Είς Ιωάννινα 20 Αξιότιμοι κύριος Διά τής παρούσης μου σπεύδω νά παρακαλέσω υμάς τά έξής: Επειδή κατ αύτάς πρόκειται νά διανείμητε τδ έκ τοϋ αειμνήστου θείου μου Τριανταφύλλου Δομπόλη πηγάζον κληροδότημα πρδς τούς έπιζώντας έν Ίωαννίνοις συγγενείς του, παρακαλώ τδ άναλογοϋν μερίδιόν μου νά κρατήσητε, πληρούνοντες δι αύτοϋ τά κυβερνητικά δικαιώματα. Συνάμα παρακαλώ υμάς,?να ευαρεστούμενοι καταστήσητε γνωστήν πρδς έμέ τήν άπόφασίν Σας. Καί έπί τούτοις βιατελώ Πρόθυμος Ν. Μπάρκας Ίωαννίτης (φακ. κληροδ. Δομπόλλη Μητρ. Ίωαννίνων) 21 (Άντίγραφον)? Διά τοϋ παρόντος πληρεξουσίου εγγράφου οί υποφαινόμενοι υπήκοοι Οθωμανοί : καί κάτοικοι άπδ γωοίων 'Ιερομνήμης καί Βριανίστης τής έπαρχίας Βελλάς καί Κονίτσης καί Ναχαγιέ Κουρέντιυν. δηλοποιοϋμεν δτι διορίζομεν καί άποκαθιστώμεν γε- νικούς καί άνεκκλήτους πληρεξουσοίυς έπιτρόπους μας τούς κ. Γεούργ. Χο. Χαδαλήν I καί Βασίλειον Ί. Γκέγκαν. δπο>ς διεκοικήσωσι τά κληρονομικά ήμών δικαιώματα έπί τοϋ ευεργετικού κληροδοτήματος τοϋ έν Πετρουπόλει πρό ικανών χρόνων άποβιώσαν- ] τος συγγενούς ήμών καί ευεργέτου Ίο>άννου Δομπόλη. Διό παρέχομεν αότοις τήν γε-

26 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ. ΕΣΤΙΑ» νίκην καί ειδικήν ταύτην πληρεξουσιότητά μας, δπως δγ ήμάς καί έξ όνόματός μας παραστώσιν είς τά έν Ίωαννίνοις αρμόδια δικαστήρια, Ιδία δέ έν τφ δικαστηρίφ τής έκεΐ Ίεράς Μητροπόλεως ώς ένάγοντες ή έναγόμενοι, άνακόπτοντες ή άνακοπτόμενοι, έφεσίοντες ή έφεσίβλητοι, δπως ένεργώσι συμβιβασμούς ή κατασχέσεις, νά δίδωσι καί λαμβάνωσι έγγραφα, χρήματα καί άλλα πράγματα, νά έξοφλώσι λογαριασμούς, νά διορίζωσι καί άλλους πληρεξουσίους δικηγόρους ή μη τοιούτους, νά ΐεταχειρίζωνται παν ένδικον τακτικόν καί έκτακτον μέσον καί έν γένει πράττωσι παν δ,τι δρθό^ καί νόμιμον κρίνωσιν ύπέρ των συμφερόντων μας* ήμεΐς δέ όποσχόμεθα νά παραδε* χθώμεν πάσας αυτών τάς πράξεις ώς ύφ ήμών αύτών γενομένας άνευ τής έλαχίστης άντιρρήσεως. Είς ενδειξιν πάντων τούτων έγένετο το παρόν ένώπιον των Ιερέων καί των μουχταροδημογερόντων των χωρίων ήμών καί έδόθη τοΐς ρηθεΐσι πληρεξουσίοις ήμών, Γνα ένεργήσωσι τά είκότα. Τή 27 Ιανουάριου 1897 έπτά έν Ίερομνήμη Κωνσταντίνος Δημητρίου Ψυχογιός Ιωάννης Β. Γκέγκας Πανάγιω Κρουστάλης Πανάγιω Κρουστάλως Χριστόδουλος Δ. Κόκκινος Αλεξάνδρα Σ. Γκέγκα Κώστας Δημητρίου Παρίμη Ριάχοβο Κώστας Δημητρίου Ριάχοβον. Έπιβεβαιοϋμεν τό γνήσιον τών υπογραφών καί τό περιεχόμενον. Ιωάννης Γ. Σταύρου Δημογέρων Χρήστο Σπύρος Δημογέρων Ίιοάννης Μάνος Μουχτάρης 'Ιερομνήμη (Τ.Σ.) (Φ. Κληρ. Δομπ. Μητρ. Ίιοαννίνων) Αξιότιμε κύριε Νικόλαες Φίλιε, γραμματεϋ τών ελεών τής πόλεως Ίωαννίνων. Συνεπεία άγωγής τών έκ τών χωρίων Μπριανίστης, Ίερομνήμης καί Ραχιόβου τής Μητροπόλεως Βελλάς καί Κονίτσης συγγενών του άοιδίμου Ίωάννου Δομπόλη κατά του Γεωργίου Ροδάνα Βιβλιοπώλου καθυστεροϋντος, ώς λέγουσι, τό είς αύτούς άνήκον κληροδότημα, έπειδή τό υπό την ήμετέραν προεδρίαν μητροπολιτικόν δικαστήριον τής πόλεως έν τή προκειμένη δίκη ένέκρινεν Γνα ληφθώσι παρά του Γραφείου τών έλεών αί έξής πληροφορίαι: α) άπό ποιαν έποχήν έδίδετο τό έν λόγφ κληροδότημα. β) Τί ποσόν έδίδετο είς τούς ένταυθα συγγενείς καί τί ποσόν είς τούς έν λόγω χωρικούς, γ) "Αν ύπάρχη έν τφ Γραφείω τών Έλεών διαθήκη του ευεργέτου τούτου ή άντίγραφον αυτής, καί άν ύπάρχη νά σταλή είς τήν ίεράν Μητρόπολιν άπόσπασμα αυτής σχετικόν τή έν λόγιο υποθέσει* προτρεπόμεθα ύμάς Γνα διαβιβάσητε τάς υπό το0 δικαστηρίου αίτουμένας πληροφορίας» ώστε κατά τήν προσεχή συνεδρίασιν ν* άναγνωσθώσιν. ΕΓητε δέ ύγιαίνοντες έν Κυρίψ Έν Ίωαννίνοις τή 4 Φεβρουάριου Εύχέτης σας (Τ.Σ.) Ό Ίωαννίνων Γρηγόριος (φ. κληρ. Δομπ. Μητρ. Ίωαννίνων)

27 Η Π ΕΙΡΩ ΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 23 Άριθμ. πρωτ. 424 Πρδς τήν έφοροεπιτροπείαν των έλεών τής πόλεως Αξιότιμοι κύριοι, Επειδή ύφισταμένης δίκης μεταξύ τών πληρεξουσίων Μποιανιστών, Ίερομνηματών καί Ριαχοβιτών άφ ένδς καί του Γ. Ροδάνα κατοίκου Ίωαννίνων άφ έτέρου ένώπιον τοο Σ. Μητροπολιτικοΰ δικαστηρίου τής πόλεως άναφορικώς τοο είς αύτούς κληροδοτήματος τοο άειμνήστου εόεργέτου Ίωάννου Δομπόλη, τδ δικαστήριον κατά τήν συνεδρίαν αύτου τής 26ης παρελθόντος μαίου άπεφήνατο ϊνα παρακωλυθή τδ κληροδότημα καί μή δοθή είς ουδέ να των κατοίκων μέχρι τής έκδόσεως τής άποφάσεως τοϋ δικαστηρίου, ώς έκ τούτου έντολή τής Ά. Σεβασμιότητος, είδοποιούμεν ύμάς περί τούτου. Έν Ίωαννίνοις τή 4 Σεπτεμβρίου 1897 Έκ του Γραφείου του ΜητροπολιτικοΟ Δικαστηρίου πόλεως Ιωαννίνων (Τ.Σ.) Άλέκος Χαρισιάδης (φ. κληρ. Δομπ. Μητρ. Ίωαννίνων) 24 Α; ν Αριθμ. πρωτ. 114 ; Αξιότιμε κ. Λεωνίδα Κίγκα ταμία τών έλεών τής πόλεως. Ύφισταμένης δίκης έν τή Ιερά Μητροπόλει μεταξύ των συγγενών Ί. Δομπόλη περί του διά του καταστήματος τών έλεών διανεμομένου είς αύτούς κληροδοτήματος μέχρι δριστικής διεκδικάσεως τής διαφοράς καί άνεκοινώθη τδ τοιοοτον πρδς ύμάς. Επειδή δέ τδ Μητροπολιτικδν δικαστήριον έν τή κατά τήν 5ην ίσταμένου συνεδρία αύτου ένέκρινεν ϊνα τδ κατάστημα διανέμη τδ ποσδν τοο κληροδοτήματος τούτου πρδς : τούς συγγενείς, ώς άνέκαθεν, μέχρι περατώσεως τής δίκης, ώς έκ τούτου άξιοομεν ύμάς ϊνα συνωδά τή έν λόγω άποφάσει ποιήσητε τήν διανομήν τοϋ κατατεθειμένου ποσού πρδς τούς συγγενείς ώς άνέκαθεν μέχρι άποπερατώσεως τής δίκης* εϊητε δέ ύ-,^γιαίνοντες έν κυρίιρ. ΐ ι Έν Ίωαννίνοις τή 18 Φεβρουαρίου 1898 (Τ.Σ.) t Ό Ίωαννίνων Γρηγόριος ίφ. κληρ. Δομπ. Μητροπ. Ίω αν.). :=Άριθμ. προ)τ % Αξιότιμοι έφοροεπιτροποι τών έλεών πόλεως. Άνακοινοΰντες ύμΐν δτι τδ Μητροπολιτικδν Δικαστήριον έν τή συνεδρίφ αύτοϋ τής 5ης ίσταμένου άπεφάσισεν, ϊνα τδ έτήσιον κληροδότημα Ίωάννου Δομπόλη, δπερ έδίδετο διά του καταστήματος τών έλεών είς τούς ενταύθα καί είς τούς έκ Γερομνή- ιης, Ριαχόβου και Τίριανίστης συγγενείς αύτοο, έξακολουθεί νά διανέμηται καί έν τψ μέλλοντι μεταξύ αύτών κατά τήν πρότερον κρατούσαν αναλογίαν μέχρις δριστικής >:κδικάσεο>ς τής έν τή ιερά Μητροπόλει ύφισταμένης μεταξύ αύτών διαφοράς, άξιοΰ-

28 «ΗΠΕΙΡΠΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ* xev τήν ένέργειαν τών δεόντο>ν συμφο')νως τή άποφάσει ταύτη. Είητε υγιαίνοντες έν Κυρίφ. Έν Ίωαννίνοις τή 27 Φεβρουαρίου 1898 (Τ.Σ.) Ό Μητροπολίτης t Ό Ίωαννίνοιν Γρηγόριος (φ. κληρ. Δομπ. Μητρ, Ίωαν.). 26 Έξοχώτατον πρόεδρον Κυβερνήσεως Κύριον Ελευθέριον Βενιζέλον Τουρκοκρατουμένης ΊΙ πείρου έγένετο υπό Βουλής κατανομή άδικός ύποτρόφων δομπολείου κληροδοτήματος δέκα διά σμικρόν τμήμα "Λρτης καί είκοσι οι άπασαν λοιπήν "Ηπειρον. "Ηδη, θεία συνάρσει, άρθέντος φραγμού, οιαμαρτυρόμεθα κατά σχετικής προκηρύξεις πρυτανείας ακποδιστριακοϋ Πανεπιστημίου καί παρακαλοομεν έ- πανόρθο>σιν άδικίας καί πρόσληψιν ύποτρόφο)ν έξ πάσης Ηπείρου έπΐ τή βάσει πληθυσμό έπαρχιών, αίρομένο>ν προνομιών "Αρτης καί τιμο>μένης {ΐαλλον πατρίδος μεγάλου ευεργέτου. (ΓΙαρόμιον καί είς τόν πρόεδρον τής Βουλής) t Ό *Ιο)αννίνο>ν Γερβάσιος. Αντιπροσωπεία πόλεως καί έπαρχίας Άθ. Στούπης Λειον. Γεο>ργιάδης Μ. Μπιρής Γ. Κ. Τζέτζος II. Σακελλάριος Σ. Ζήκος Κ. Μακρυοήμς Εύάγ. Παπάς ΙΙερ. Κίγκος (Αχρονολόγητο) Μ. Δόνος Γ. Γκάνιος Αθ. 'Αλιεύς Ν. Ζιαμπίρης Σ. Λ. Καπρίτσιος IIαν. Παπαζήσης Φιλ. ΙΓεράτης Ί. Μηλιο>νης Ί. Πασχάλης Κο>ν. Γκλίναβος *Α. Μίσιος Γεο>ργ. Μαρνέλης Ί. Μήτσιος (;) Ά. Ξιούρας Ίο). Κεφάλας Ί. Καρακάσης Χρ. Φουρουνόπουλος (φ. κληρ. Δομπ. Μητρ. Ίιοαννίνοίν)

29 ΗΛ. ΒΑΣΙΛΑ Επιτίμου Γ υμνασιάρχου 01 ΒΛΑΧΟΙ. ΚΟΥΤΣΟΒΑΑΧΟΙ ΚΑΙ ΑΡΒΑΝΙΤΟΒΛΑΧΟΙ Ίο 813 μ. Χρ. οτή μάχη τής Μεσημβρίας ό Βυζαντινός Αύτοκράτωρ Λέων Ε' ό 'Αρμένιος κατενίκησε τον Κροϋμον, άρχοντα των Βουλγάρων, πού είχε καταλάβει την Άδριανούπολιν και έκανε έπιδρομάς μέχρι των τειχών τής Κιυνοταντινουπόλεως, αίχ]ΐαλωτίζοντας χιλιάδας κατοίκων καί λεηλατώντας τά μέρη ίου θέματος τής Θεσσαλονίκης. Μετά τον θάνατον ή φόνον του Κρούμου τον Απρίλιον τού 814, άρχοτν των Βουλγάρων έγινε ό Όμουρτάγ, συνάψας 30 ετών ειρήνην )ΐέ το Βυζάντιον. Αλλά καί μετά την συνθήκην αυτήν δεν άπελευθερώθησαν οί Μακεδάνες οί αιχμαλωτισθέντες υπό του Κρούμου. Ό Βέλγος Βυζαντινολόγος Γκρεγκουάρ αναβιβάζει τούς αιχμαλώτους χριστιανούς σε Πολλοί από τούτους έμαρτύρησαν, διότι ήθελαν νά διαδώσουν τον Χριστιανισμόν. Ό πλήρης έκχριστιανισμός καί έκσλαβισμός των Βουλγάρων έγινεν επί Πατριάρχου Κοίνοτάντινουπόλεοχ; Φωτίου στα τέλη του 9ου αιώνα. Πολλοί άπό τούς Μακεδόνας τούτους αίχμαλοττους έχρησηιοποιήθησαν σέ διάφορες έργασίες καί τέχνες κατά την διάρκειαν τής 30ετοϋς ειρήνης. Μαθητές των διαοήμων καλογήρτυν τής Θεσσαλονίκης Κυρίλλου καί Μεθοδίου θά ίρτιάξουν το Κυριλλικόν (ολαβικόν) άλφάβητον καί θά μεταφράσουν άπό ιήν Ελληνική γλώσσα τά λειτουργικά αναγνώσματα γιά τούς ναούς των Βουλγάροτν. Αύτά θά γίνουν τέλη του 10ου αίώνος καί μετά. Τό επί Θεοφίλου αύτοκράτορος του Βυζαντίου οί παλαιοί, ώς ό νο) ιέρο) λέγο), αίχμάλοποι ή όμηροι τού Κρούμου, Μακεδόνες, νομίζουν κατάλληλη ιήν εύκαιρία νά επιδιώξουν τήν έπάνοδόν τους στήν πατρίδα τους. Διαπραγματεύσεις επιστροφής μέ πληροτμή λύτροτν είχαν αποτύχει ή ίσως καί νά μή ήθελαν έως τότε καί τόσον πολύ οί αιχμάλωτοι αυτοί καί άτρού δούλευαν καλά νά γυρίσουν. Ό Θεόφιλος στέλνει πλοία μέ στρατό διά του Δουνάβεοτς γιά νά άπελευθερώσει τούς στασιάσαντας καί στρατκυτικώς τότε (837) όργανοτθέντας τούτους αιχμαλώτους, πού ανέδειξαν δύο έξοχους στρατηγούς των, τον τολμηρόν Κορδύλην καί τον Τάτζην. Έπολέμησαν γενναία τούς Βουλγάρους, ένίκησαν καί κατώρθοτσαν νά έπιόιβασθούν εις τά βυζαντινά πλοϊα καί γυρίσουν στήν Μακεδονία. Γιά τό όνομα Ί ζάιζης γράτρει ό πολυσέβαστος αείμνηστος καθηγητής μου Κ. Άμαντος ότι είναι ίσως βλαχικόν καί έξ αυτού προέκυψαν τά ονόματα τά νεόπερα Τοάτοιος ή Τσάτσος (σελ Ιστ. τού Βυζαντ. Κράτους). Είχα ουμίροπητή μου στήν Φιλολογία ( ) τύν Εύ. Τζάτζην άπό τήν Φλώρινα. Αύτύς ό στρατηγός τού Βυζαντίου είναι ό απτότατος πρόγονος τού σημερινού Προέδρου τής Ελληνικής Δημοκρατίας. Γιά τούς Βλάχους καί τήν προέλευσή τους. Γιά τήν ανάμειξη Σλάβων καί ορεινών Βλάχων ποητένοχν έχει γράψει ό καθηγητής μου Άντ. Κεραμόπουλος

30 sak «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ» και ό Κ. Άμαντος. Εκτενή βιβλιογραφία και σχετική μελέτη δημοσιεύει ό κ. θεόδ. Π. Σαράντης στην «Ήπ. Εστία» τευχ )1975. Ή άνάδειξη των Βλάχων Ελλήνων στις άνώτατες βαθμίδες τής Επιστήμης και στους Παρνασσούς τής λογοτεχνίας μας είναι γνωστή. Ώ ς Εθνικοί Ευεργέτες κατέχουν την πρώτη θέση στο Πάνθεο των μεγάλων πατριωτών, γιά τούτο ό Καθηγητής Π. Καρολίδης ονομάζει τούς Βλάχους τής Ελλάδος Έλληνικώτερους των Ελλήνω ν1. Οί ρωμαϊκές λεγεώνες ήσαν συνήθως μισθοφόροι άπό τήν Ήπειρο, Α λ βανία (Ίλυρρία), Δ. Μακεδονία και άπό άλλες χώρες τού Ιλλυρικού. Αότά γινόντουσαν καί προ Χριστού και κατόπιν ώς τον χωρισμό τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας σέ Δυτική (άρχαία Ρώμη) καί Ανατολική (Νέα Ρώμη - Βυζάντιον). Ή μισθοφορία στο στρατό ήταν καί είναι πολύ προσοδοφόρο έπάγγελμα. Φτωχοί, άκληροι, ορεινοί καί καμπήσιοι άκόμα, κάτοικοι τού Πίνδου, Α λ βανίας, Δυτ. Μακεδονίας κατετάσσονταν στις Ρωμαϊκές λεγεώνες δπου ύπηρετώντας σαν μισθοφόροι έπί δέκα καί είκοσι χρόνια άπό τον 2ον αιώνα π.χρ. καί κατόπιν μ. Χρ. μετά τήν κατάλυση τής Έλλαδικής άνεξαρτησίας (Αίμίλιος Παύλος - Περσεύς μάχη Πύδνας π.χ.) έμάθαιναν τή Λατινική γλώσσα κι όταν ό Χριστιανισμός εμπεδώθηκε μετά τον θάνατο τού Μ. Κωνσταντίνου, οί όρεινοί αυτοί "Ελληνες προιην μισθοφόροι τής Ρώμης έγίνονταν καί Χριστιανοί. Έτσι ήσαν καί Ρωμαίοι πολίτες καί Χριστιανοί. Έκκλησιαστικώς ύπάγονταν δμως στον Πάπα τής άρχ. Ρώμης. Γνωστόν είναι δτι οι έλλαδικοί χριστιανοί μέχρι τής εποχής τών Ίσαύρων ( ) έκκλησιαστικώς άνήκαν στήν Ρώμη. Οί παραπάνω μισθοφόροι μετά τήν αποστράτευσή τους έγκαθίσταντο στήν παλιά πατρίδα τους, Ήπειρο, Μακεδονία καί μετέδιδαν στούς ντόπιους τήν γλώσσα τους, τήν νεολατινική. Αύτοί είναι οί Κουτσόβλαχοι. Μεγάλη έρημία πληθυσμού έπικρατούσε τότε (5ον, 7ον) αιώνα στή Βορεινή Ελλάδα. Αμφισβητήσεις ύπάρχουν ανάμεσα στούς γλωσσολόγους καί ιστορικούς σχετικές μέ τήν έτυμολογία τής λέξεαις Βλάχος. Πιθανώτερο είναι πώς τήν ονομασίαν αύτήν τούς τήν δώσανε οί Σλάβοι ποιμένες καί νομάδες, καθώς έ- γνώρισαν τούς παλιούς ντόπιους λατινόφωνους ποιμένες τής Ηπείρου καί Μακεδονίας κατά τήν κάθοδό τους έκ τής Σκλαβηνίας (τώρα Ρουμανίας). Βλάχος ησλαβ. Vlah, άρχ. Γερμ. Walh - Volk, λατινόφωνος Δ. Γεωργακάκη στο Άρχεϊ- ^ Α + Λ η Α λ.,ί» : 9 I ν». ΜΙ Ά : r (f 1. Έ π Ι τή εύκαιρίμ συγχαίρω τον κ. Δημ. Παπαζήση για τήν πολύ καλή και έμπεριστατω- μένη μελέτη του γιά τούς Βλάχους Η πείρου, Δυτ. Μακεδονίας κ.λ.π., δημοσιευμένη στήν «Ηπειρ. Ε σ τία» τεύχη ) 1974 καί τεύχη )1975. Ια. Κ ατά τον Πλούταρχον, Αιμίλιος Π αύλος, 29, 30, έβδομήντα Η πειρω τικές πόλεις κατα- στράφηκαν σύρριζα μετά τήν μάχην αύτήν άπό τούς Ρωμαίους καί έκατόν πενήντα χιλιά-.. ^ δες πληθυσμού αιχμαλωτίσθηκαν καί πωλήθηκαν, φυσικά οί άνδρες, ώς δούλοι στήν Ρώμη, * καί άλλοι Ή πειρώ τες ή Μακεδόνες, όσοι ξέφυγαν, σκόρπισαν σέ 'Ανατολή καί 'Ιταλία, σχηματίζοντας Αξιολύπητες μάζες φτω χώ ν προλεταρίων. /Οί πιο πολλοί, έν τελεί, παίο- νάνε το δρόμο τής φυγής προς τή Ριόμη, όπου οί ειδικευμένοι τεχνίτες εύοισκαν καλές. δουλειές κτίζοντας τις βίλλες τών Ρω μαίω ν αρχόντων καί τά δημόσια κτήρια τής Ρώμης, 1 κι άλλοι κατατάσσονταν, σαν μισθοφόροι στις ρωμαϊκές λεγεώνες, γινόμενοι καί άξιωμα- τούχοι. Κ ατά τον καθηγητήν μου Κ. 'Ά μαντον έως εκατό ύπατοι καί αύτοκράτορες Ρω- μαϊοι έχουν καταγω γή άπό τήν 'Ιλλυρίαν, δηλ. νηπειρον καί τωρινήν 'Αλβανίαν. Κατά - τον Λατίνον συγγραφέα Δέκιμον - 'Ιούνιον Ίουβενάλι 56 μ. Χρ. 138, ή Ρώμη στον αιώνα τών α\ τοκρατόρων Πίου, Ά δπιανού καί Α ντω νίου είχε γίνει lirbs Graeca. Έ τσ ι τήν όνομάζει στις περισπούδαστες Satiras. Έλληνομάθεια καί έξαχρείωση. ί, >* ;?r < c ' ^ ί

31 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ* ον θρακικών μελετών 14,86). Απίθανες οί παραγωγές άπό το Σλάβος. Β. Φά- 6η στην Έπετηρ. Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης 5,77. Πιθανόν, δμως, νά δώσανε την ονομασία τούτη, στους Ήπειρώτες και Μακεδόνες λαττνόφωνους oi Γότθοι τού Άλαρίχου και Τοτίλα στο πέρασμά τους και έττιδρομές τους στον 5ον αιώνα μ.χρ. στις χώρες τούτες. Ό καθηγητής Άντ. Κεραμόπουλος θέλει την λ. Βλάχος άπό τό φελλάχος (γεωργός). Την εκδοχήν αύτήν απορρίπτει ό Καθηγητής Κ. ναμαντος (Ίδέ Αεξικόν ετυμολογικόν Ν. Άνδριώτη, σελίς 52). Κατά τον έγκριτο, γερμανομαθή φιλόλογον κ. Ηλ. Μουδρέαν, Γ' Έπιθ. Μ. Έκπαιδεύσεως, Walah γερμανικά σημαίνει τον όπαίδευτο, τόν απολίτιστο λαό. Οί βετεράνοι αυτοί "Ελληνες μισθοφόροι έπαιρναν συνήθως και στρατιωτικά καθήκοντα στις ορεινές διαβάσεις τής Ελλάδος και όνομάζονταν Μπουρ τζόβλαχοι (Bourgiovlahi, Burgo, Burge, πύργος, Πύργος, πόλεις Βουλγαρίας, Ελλάδος, Άψβοϋργο, 'Αμβούργο κλπ. σημαίνει δηλ. ή λέξη τα στρατιωτικά καταλύματα, φυλάκια, καστροφύλακες). Αύτοί άπέβαινον μέ τόν καιρό μεγαλοκτηνοτρόφοι. ΚΓ όταν στήν έρημωμένη άπό τόν πληθυσμό όρεινή ή καμπίσια ύπαιθρο, άπό φοβερό λοητό (δον αιώνα) άρχισαν κατά γένη νά κατεβαίνουν σάν νομάδες καί ποηιένες άπό τόν Βορρά Σλάβοι, τότε κατά τόν καθηγητή Άμαντον και Δ. Ζακυθηνό έπήλθε έπιμειξία ντόπιων παλαιών γεωργοκτηνοτρόφων Βλάχοτν καί νεοφερμένοτν Σλάβων. Στήν γλώσοα τών Κουτσοβλάχων έχουμε λέξεις λατινικής ρίζας καί Σλαβικής. Π.χ. οι λέξεις Τζομπάνος, τσέλιγκας, τσέργα, βελέντζα, τσουράπι, είναι σλαβικές. Ά ς άφήσουμε τά χιλιάδες σλαβικά τοπωνύμια. Ό ποιητής Κ. Κρυστάλλης ξεχωρίζει δύο λογιών μεγαλοκτηνοτρόφων γράφοντας : «Ήθελα νάμουν τσέλιγκας νάμουν κγ ένας σκουτέρης». Ή λέξη σκουτέρης είναι λατινικής προελεύσεως, υποδηλώνει προφανώς άξιωματοΰχον μισθοφόρον βετεράνον τών ριομαϊκών λεγεώνων. (Scutarius scutum, όσπίδα, σκουτιά, όσπιδοφόρες). "Ολες οί λέξεις, όσες ξεύρω, τών Βλάχων, οί έκκλησιασπκές, είναι λατινικής ρίζας. Οί αρχαίοι λαοί τής Βαλκανικής ( Ιλλυρικόν) πού οί άρχαϊοι "Ελληνες ιστορικοί ονομάζουν Ίλλυριούς, Παίονες, Θράκες, Μακεδόνες, έξεσλαβίσθησαν όνάμεσα στον 5ον καί δον αιώνα μ.χ. Καί μέ ένέργειες πιό πολύ τού Βυζαντίου καί λιγώτερο τής Ρώμης έξεχριστιανίσθησαν. Για τούτο οί τωρινοί Σέρ- 6οι, Βούλγαροι είναι ορθόδοξοι καί πιστεύουν δίκαια ώς μεγάλους άποστόλους τούς μοναχούς άδελφούς άπό τήν Θεσσαλονίκην Κύριλλον καί Μεθόδιον. Τό ι έκκλησιασπκόν σχίσμα Πάπα Ρώμης καί Πατριάρχου τού Βυζαντινού Κράτους, αφορμήν έχει τήν άξίοιση τού Πατριάρχου Φωτίου νά ύπαγάγει διοικητικώς τήν.έκκλησίαν τής Βουλγαρίας στο Βυζάντιον. Αρκετά στοιχεία γλωσσικά τής Ά ρ- χαίας Ιλλυρικής διασώθηκαν στούς όρεσίβιους Αλβανούς, κατά τόν κ. Α. Κεραμόπουλον. Εκτός άπό τούς Κουτοόβλαχους καί Μπουρτζόβλαχους τής Βόρειας Ε λ λάδος, έχουμε κατά τόν ιστορικόν Γίαν. Άραβαντινόν καί τούς Άρβανιτόβλαχους μισθοφόρους ιών φραγκικών κρατιδίων τής Φραγκοκρατίας στήν Ελλάδα ( ). Αύτοί είχαν μητροδίδακτη γλώσσα τήν Αλβανικήν, ήσαν χριστιανοί στο κλίμα τού Πάπα τής Ρώμης, ύπαγόμενοι καί προερχόμενοι άπό τήν ίωρινήν Αλβανίαν. Ό Πέτρος Αιόοας, ό Γκΐνος Μπούας (ή Μπούγιας, Μπογιάτι), ό Κουντου- >ιώτης (Κοντούρα = παπούτσι), ό Καπανδρίτης, ό Μιαούλης, έλκουν τήν καιαγωγή τους άπό τήν Ήπειρον καί Αλβανίαν. Οί κλεφταρματολοί Γριβαίοι καίγονται άπό τήν φάραν τού Μπούα καί τού Γέρου τού Μωρία (Q. Κολοκοτρώ-

32 νη) ό μακρυνότατος πρόγονος ήταν Αρβανιτόβλαχος, Μπιθιγκούρας κατά τον καθηγητήν μας Ν. Βέη. Εκτενείς πληροφορίες διά τούς καπεταναίους τούτους καί κλεςιταρματολούς τής Έπαναστάσεως του 1821 δίνει ό Γ. Βλαχογιάννης στον πρόλογο τής ιστορίας του Κασομούλη, τής γνωστής μέ τον τίτλον «Στρατιωτικά Ενθυμήματα τής Ελληνικής Έπαναστάσεοις του », σελ. 11, 50, τόμος Α \ Στρατιωτικοή ηγέτες άξιόλογοι, έμποροι ίκανώτατοι, τραπεζίτες, έπιχειρηματίες τολμηρότατοι οί Βλάχοι, έξακολουθούν νά δίνουν στην Ελλάδα μεγάλους εθνικούς εύεργέτας, πολιτικούς ηγέτες και διδασκάλους φοιτισμένους. Πολλές ςιορές γίνεται σύγχυση στούς 'Έλληνες λογίους και ιστορικούς μεταξύ των λατινοφώνων έλλαδικών Βλάχων και των Ελληνοφώνων Σαρακατσάνων, κτηνοτροφών. Ό διάσημος κλέφτης στόν καιρό του Αλή Πασά Ηπείρου Κατσαντώνης, είναι Σαρακατσάνος. Κατσής, Κατσάνος, σημαίνει τούρκικα τον αντάρτη, τον φυγόδικο, τον ληστή, τον κλέφτη2. Γιά τό σημερινό εθνικό όνομα των 'Αλβανών, έχω νά προσθέσω και τά ά- κόλουθα: Είναι γνωστό πώς πολλά έθνικά ονόματα χωρών καί κρατών τής τωρινής Εύρώπης είναι ξενικά πού τά δώσανε οί γείτονες λαοί ό ένας στον άλλον. Μέ τόν καιρό όμως οί λαοί τά παραδέχτηκαν καί τά κατέστησαν, μέ τούς λογίους καί τά σχολεία, έθνικά τους ονόματα. Λόγου χάρη, Φράγκοι, Φραγκονία είναι γερμανικά ονόματα. 'Έσβησε τό παλαιό όνομα Γαλάται, Γαλατεία, Gallia, πού τούς δίνει ό Ιούλιος Καίσαρ, ό κατακτητής τής χώρας. Ό σημερινός Γάλλος καυχάται λέγοντας je suis Francais. Γραικοί είναι οί πρώτοι από την Βοιωτίαν στην Ιταλίαν Έλληνες αποικοι στόν 7ον αιώνα. 'Όλοι σήμερα οί Ευρωπαϊκοί λαοί Γραικούς μάς ονομάζουν, από τούς προπους άποίκους καί τούς νεώτερους πού έγκατεστάθηκαν στην Ιταλία, ιδρύοντας την Magna Graecia. Γραικύλους, προσωνυμία ύβριστική, μας αποδίδει ό ελληνομαθής ρήτωρ Κικέρων, θαυμαστής τής έλληνικής παιδείας! Γκιουνάν ονομάζουν τούς 'Έλληνες οί Τούρκοι από τούς Ίωνας, πού πρωτογνώοισαν κατά τόν 12ον αιώνα καί 13ον, όταν φθάσανε νικηφόροι στις άκτές τού Αιγαίου καί Μικράς Ασίας. Σκιουπετέροι όνομάοθησαν οί τυφεκιοφόροι από τήν Ήπειρο καί Αλβανία μισθοφόροι τών Ιταλικών κρατιδίων τού μεσαίωνος. Περίφημο είναι τό Μακεδονικόν στρατιωτικόν σώμα μισθοφόρων στήν ύπηρεσία τού βασιλείου τών δύο Σικελιών μέ πρωτεύουσα τήν Νεάπολιν. Πολλές περιπέτειες είχε το νορμαδικό βασίλειο τούτο πού ιδρύθηκε τό 1200 μ.χ. άπό τόν Γερμανό αυτοκρά τορα Άψβούργο Ερρίκο Δ' καί περιελάμβανε τό μισό έδαφος τής Ιταλικής Χερσονήσου, άπό τήν επικράτεια τού Βατικανού, πού ήταν αυτοτελής, καί κάτω, τήν Καλάβρια καί Πούλια. Επίσης περιλάμβανε τήν Σικελία καί Σαρδηνία. Κατά τό 1266, ύ Πάπας τής Ρώμης προσέφερε τό στέμμα τής Νεαπόλεως, πρωτεύουσας τού βασιλείου, στόν Κάρολον τής Άνδηγαβίας, αδελφόν τού Λουδοβίκου θ ', βασιλιά τής Γαλλίας. Ή βάναυση καί σκληρή πολιτική τών Γάλλων διοικητών έπροκάλεσε τήν 2. Αρχή αλβανικοί» αποικισμοϋ τής Αττικής καί Βοιωτίας καί των κοντινών νησιών "Υδρας, Σπετσών καί Ακτής Έρμιονίδος - Άργους, εγινε Ανάμεσα στα , Αψοΰ οί Καταλανοί Ανάτρεψαν τήν εξουσίαν τών de la Roch τών δουκών Αθηνών καί Θηθών, μάχη Καταβόθρας - Κωπαίδος, Μάρτιος 1311, σελ , 282. Μυλλερ - Λάμπρου, ή Φράγκο*' κρατία στήν Ελλάδα.

33 «Η ΠΕΙΡΩ ΤΙΚΗ Ε Σ Τ ΙΑ» εξέγερση των ντόπιων και την οφαγή των Γάλλων (Σικελικός Εσπερινός 1282). Ή αύτοτέλεια και αυτονομία του, βασιλείου των δύο Σικελιών έληξε τό 1443, όταν ή βασίλισσα Ιωάννα ώρισε διάδοχόν της τόν Άλφόνσον, βασιλέα τής Άρα γωνίας. Κατά τά χρόνια τούτα χιλιάδες Ήπειρώτες, Αλβανοί και Μακεδόνες άποτελούσαν ώς μισθοφόροι στρατιώτες την μαχιμώτερη δύναμη τού βασιλείου των δύο Σικελιών και των άλλων ιταλικών κρατιδίων. Υπήρξε άντικείμενο στρατιωτικών έπεμβάσεων και εκστρατειών τής Γαλλίας, τής Αύστρίας και 'Ισπανίας. Καταλύθηκε υπό τών Γάλλων Δημοκρατικών τό 1797 και ό Μ. Ναπολέων έβαλε στο θρόνο τόν αδελφό του Ιωσήφ. Τότε ίδρυσε στήν Κέρκυρα τό περίφημον Regiment Albanais από 'Έλληνας τής Αίγύπτου και κυρίως Ήπειρώτες, Αλβανούς και τούς Σουλιώτες μετά τήν συνθηκολόγησή τους μέ τόν Άλή Παοά και τήν καταφυγή τους στην Κέρκυρα (1801). Τό κοινό γλωσσικό όργανο τών μισθοφόρων τού συντάγματος τούτου είναι ή αιτία πού έπήρε τό όνομα Αλβανικό. ΤΗσαν όλοι τους σχεδόν χριστιανοί, όμιλούντες τό ϊδιο τά Άρβανίτικα και Ελληνικά3. Μετά τήν πτώση τής Γαλλίας (1816) άνασυστήθηκε τό βασίλειο τών δύο Σικελιών μέ έδρα πάλι τη Νεάπολι και βασιλιά τόν βουρβώνο Φερδινάνδον τόν Δ'. Ή Ιταλία άποκατέστησε τήν έθνική της ενότητα τό μέ τό κίνημα τού Ιωσήφ Γαριβάλδη και τού Καβούρ, δταν άπό τήν Νεάπολιν έκήρυξαν τήν έθνική Ιταλική ένωσι, κατέλυσαν τήν «Δημοκρατίαν τού 'Αγίου Πέτρου» και τ αλλα κρατίδια τής ιταλικής χερσονήσου πού έπί επτά αίώνες άλ-. ληλοπολεμόντουσαν μέ τούς μισθοφόρους των άπό τήν Ήπειρον και Άλβα- - νίαν, στρατούς πού ιούς ώνόμαζαν άπό τόν 13ον αίώνα οί Ιταλοί σκιουπ ε τ τ έ ρ ο υ ς. Ό Ν. Μακιαβέλι ( ) δίνει ζωντανή εικόνα τών εμφυλίων πολέμιον τών κρατιδίων αύτών τής Ιταλίας. Πρώτος, ό Παν. Άραβαντινος οτήν «Χρονογραφία τής Ηπείρου» σωστά έτυμολόγησε τήν λέξη schiupo, τήν οποίαν δέχθηκε καί ό Καθηγητής Άντ. Κεραμόπουλος. Schiupo ιταλική λέξη, σημαίνει χειρόφερτο πυροβόλο όπλο, schiupetto - μικρό τουφέκι, schiupetteri - οί τουφεκοφόροι Αλβανοί μισθοφόροι τών κρατών αύτονόμων τής Ιταλίας. Άπό τούτους έλαβε ή σημερινή Αλβανία τό έθνικό της όνομα Σκιπεταρία καί οί κάτοικοί της όνομάσθηκαν Σκιπεττάρηδες (ιδές cai Αεξικό Ν. Άνδριώτη, οελ. 329). Στή διάλεκτο τών Τόσκηδων Shqipria (Σκίτρια), οτή διάλεκτο τών Γκέγκηδων Shipnija (Σκίπηγια). Ή έπίσημη όνομα- 4α τού κράτους τού Έμβέρ Χότζα είναι: Republica Poppulare e Shqiperise Λαϊκή Δημοκρατία τής Αλβανίας) Έγκ. Λαρούς. Ή λέξη είναι προφανώς ιαραφθορά τής ονομασίας πού πρώτος έδωσε ό Π. Άραβαντινός. 'Όλες οί άλλες έτυμολογίες τού όνόματος είναι άπόβλητες. 'Όρια τής παλαιάς Ηπείρου κατά τόν γεωγράφο Στράβωνα, βιβλ. Ζ' Κεφ. οελ. 268, Γαλλ. έκδοση 1853, είναι τά έξής: Ή παλιά Ρωμαϊκή Έγνατία οδός ξεκινούύσε άπό τήν άρχαίαν Έ π ί δ α ν ο ν (Δυρράχιο, Dourazo) καί έφθανε μέχρι τού ποταμού 'Έβρου, μήκος Για τό μισθοφορικό άπό Μακεδόνες στρατό του Καρόλου τής Άνδηγαάίας, βασιλιά τής Νεαπύλεος, υπ«>ς για τό Αλβανικόν σύνταγμα τό Regiment Albanais, μισθοφόρους τών. Γάλλων στήν Επτάνησο (Κέρκυρα) χρήσιμες καί διαφιοτιστικές ειδήσεις μας παρέχει ό I Γάλλος συγγραφέας Aug. Boppe, στό βιβλίο του Regiment Albanais ΤΗταν γραμ- ί ματέας τής Γαλλικής πρεσβείας στήν Κοίνσταντινούπολη.

34 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ>,Α Λ Λ Λ Λ Α Λ Λ Λ Α Α Λ Λ Λ Λ ^ ν ν ^ ^ Λ ^ Λ Α Λ ^ Λ Α Λ μιλλίων. «Οι πορευόμενοι τήν όδόν αύτήν έκ των περί τήν Έπίδαμνον καί Απολλωνίαν τόπων, έχουν έκ δεξιών τά Ηπειρωτικά έθνη, τά όποϊα βρέχονται άπό τό Σικελικόν πέλαγος (Ίόνιον) μέχρι του Άμβρακικοϋ κόλπου, πρός τά αριστερά των δέ τά όρη των Ίλλυρίων». Τήν λέξη Ίλλυριός έρμηνεύει ό καθηγ. Ά ν. Κεραμόπουλος λιμναίοι, άπό θέμα συγγενές μέ τή λέξη των Βάσκων τής "Ισπανίας Ίλλύρκα πού σημαίνει παρόχθιοι κάτοικοι, τήν έδωσαν οι άρχαϊοι Μακεδόνες στούς πέραν άπό τις με* γάλες λίμνες κατοίκους, δηλ. Μεγάλη καί μικρή Πρέσπα καί Αχρίδα Σ Η Μ.: ΟΙ Ίλλυριοι, Ανήκουν στην όμογένειαν του Ίνδογερμανικοΰ λαού οΐ όποιοι κατ τόν 18ον αιώνα π.χ. Από τον Βορρά κατελθόντες έγκατεστά0ησαν στά Δυτικά τής όροσει του Αίμου (Μπαλκάν, σλαβικά) πρός τό Ίόνιον πέλαγος.

35 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΡ. ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΛΟΓΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΠΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ( Η πείρου - Θεσσαλίας - Μ ακεδονίας ) Ε π ειδ ή 6πδ τοϋ ΙΖ ' αίώνος πολλοί Ήπειρώται, ΘεσσαλοΙ καί Μ ακεδόνες λό γιοι έφάνησαν, έκρινα ότι άξίζει ή συμπλήρωσις των βιογραφικών συλλογώ ν των Μελετίου - Αναστασίου - Κιγάλα - Π αρανίκα - Ζησίου - Βρεττου - Σάθα - Ά ρ α β α ν- τινοϋ - Εύαγγελίδη καί άλλων, διά τής παρουσιάσεως καί των νέω ν λογίω ν των χρόνω ν τής Τουρκοκρατίας. Αί βιογραφίαι ε ίν α ι πολύ σ ύντομοι, διότι λόγω τοϋ μ ε γάλου άριθμοϋ των λογίων (άνω των 1100) θά ήτο μακροχρόνιος ή δημοσίευσίς των είς περιοδικήν έκδοσιν ( Ηπειρωτική Ε σ τ ία ). Διά τούς έπιθυμοϋντας εύρυτέραν βιογραφίαν δύνανται νά άναζητήσουν αυτήν είς τούς συγγραφείς είς οϋς παραπέμπω. ΕΙς τήν παρούσαν συλλογήν άναφέρονται οί ΘεσσαλοΙ οΐ πρό τής άπελευθερώσεως τής Θεσσαλίας (1881) γεννηθέντες, διά δέ τήν Η πειρον καί Μ ακεδονίαν, όμοίως οί πρό τής άπελευθερώ σεώ ς των. ΕΙς τήν συλλογήν περιέλαβα τούς έξέχοντας λογίους καί φιλοσόφους τούς συγγράφοντας, μεταφράσαντας, δράσαντας έθνικώς καί τινας άλλους άζίους νά μνημονευθοϋν κατ άλφαϋητικήν σειράν. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. 'Αναστασίου Γ. 'Απολογία Ίστορικοκριτική. 2. Άντωνόπουλος Δ. Πρίγκος Ίτοάννης. 3. Αποστόλου I. Σιάτιστα. 4. Άραβαντινός Παν. Βιογραφική Συλλογή.»» Χρονογραφία 'Ηπείρου.»» Παιδεία παρ' "Ελλησι. ; Γ). Βακαλόπουλος Α. Δυτικομακεδόνες Απόδημοι, ι 6. Βελούδης Ί. Ελλήνων 'Ορθοδόξων Αποικία έν Βενετίφ. : 7. Βιτάλης Φιλ. Ζιοή και εργον Ήπειρωτών Πατριάρχων. 18. Βρεττός Παπαδόπουλος Νεοελληνική Φιλολογία. 9. ΒυζαντΙς - Κων)λεο)ς. 0. Γηδεών Έ μ. Χρονικά Πατριαρχικής Ακαδημίας. 1. Γούδας Α. Βίοι Παράλληλοι. 2. Δημητροκόπουλος Άνδρ. 'Ορθόδοξος Ελλάς, ϊ. Δουκάκης Κ. Μέγας ΣίΓναξαριστής. I. Δωδώνη (Γάγγαρης) Έγκυκλοπαιδεΐαι. ί. Εγκυκλοπαιδεΐαι (Μ. Έγκυκλοπ. "Ηλιος - Έλευθερουδάκης κλπ.).. Εκκλησιαστική 'Αλήθεια περιοδικόν.

36 338'λ λ λ α ^ α α λ λ α α α λ λ α λ λ λ λ λ λ ^ ^ Ε ΣΤΙΑ* 17. Έπετηρίς Φιλοσοφ. Σχολής Αθηνών. - VI 18. Εύαγγελίδης Τρ. Παιδεία επί Τουρκοκρατίας. 19. Ζαβίρας Γ. θέατρον Ελληνικόν. 20. Ζαβιτσάνος Κ. Ά ρχεΐον Εθνικών Εύεργετών. //-'* 21. Ζησίου Κ. Διδάσκαλοι τοΰ Γένους. ^ Ζωσιμά Έσφιγμενίτη Φήμη. 23. Ζώτος Μολοττός Μελέται - Δρομολόγιον Ηπείρου. 24. Ήμερολόγιον Μακεδονικόν Σφενδόνη.» > Μ. Αλέξανδρος.»» Διον. Στεφάνου. * Είκονογραφημένον Κων)λεως.» Ήπειρο)τικόν Οικονομίδου. *. < 25. Ηπειρωτική Ε σ τία Περιοδικόν. 26. Η πειρωτικά Χρονικά Περιοδικόν. 27. Ιω ακείμ Ξάνθης Συμβολαί. 28. Καζαμίας θ. "Απαντα θ. Πασχίδη. 29. Καλλινδέρης Μ. Χαρίσιος Μεγδάνης. 30. Κιγάλας Ί. Κατάλογος Ελλήνων συγγραφέων. 31. Κλειώ περιοδικόν. 32. Κοΰμας Κ. Ιστορία Ανθρωπίνων πράξεων. ' 33. Κουρίλας Ε. Μοσχόπολις. 34. Κραψίτης Β. Ή πειρώται Λυρικοί. 35. Κρνστάλλης Κ. "Απαντα. 36. Κωνσταντινίδης Μ. Νέα Σιών. 37. Λαζαρίδης Κ. Ζαγοριακή Βιβλιοθήκη. 38. Λαμπρίδης Ί. Ηπειρωτικά Μελετήματα.»» > Άγαθοεργήματα. 39. Λάμπρος Σ π. Ν. Έλληνομνήμο^ν. 40. Λαρισσαϊος Ί. Επιστολαί. 41. Λιούφης Παν. 'Ιστορία Κοζάνης. 42. Μάνθου ναλκη - Μυρσίνη Ήπειρώται στην Ρουμανία ( Ηπειρωτικής Εταιρείας). 43. Μαραζιώτης Π. Ή πίτης (Ηπειρωτικής Ε ταιρείας). 44. Μεΐδάνης Χαρ. Έ κθεσις. 45. Μελάς Σπόρος Ναύαρχος Μιαούλης. 46. Μελετίου Αθηνών Εκκλησιαστική 'Ιστορία. 47. Μέρτζος Κ. Μακεδονικά Μνημεία. 48. Μπαλάνος Δ. Θεόφιλος Φαρμακίδης. 48α. Μυστακίδης Α. Έ πί τή άλώσει. 49. Πανδώρα περιοδικόν. 50. Πανελλήνιον Λεύκωμα. 51. Παπαδόπουλος Χρ. Πατριαρ. 'Ιεροσολύμων. 52. Παρανίκα Μ. Σχεδίασμα. 53. Παρνασσός περιοδικόν. 54. Πασχάλης Δ. 'Ιστορία "Ανδρου 55. Πέννας Π. 'Ιστορία Σερρών. 56. Σάθας Κ. Νεολλ. Φιλολογία. 57. Σκαρλάτος Βυζάντιος Κων)λις. 58. Σκεντέρης Κ. 'Ιστορία Μοσχοπόλεως. 59. Τσοποτός Δ. Γή καί Γειοργοί., 60. Φάρος Ανατολής Κων)λεως. 61. Φιλήμων I. Φιλική Εταιρεία.

37 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ <ί2. Φυιτάκος Φ. Λπομνημονεινατα Ά γώνος. 63. Χατζημιχάλη Λγγ. Διδάξαντες και διδαχθέντες έν τψ Έλληνοσχολεόρ Μετσόβου. 04. Χριστοδούλου 'Αν. 'Ιστορία Βερροίας. Μ = Μακεδών Άγαθόνικος Μιλτιάδης (Χατζή - Νάνος) Θεσ)νίκη Φιλικός, έσπουδασε νομικά εις Γερμανίαν, έδίδαξεν εις Νεόφυτον Ουγγαρίας, τό 1819 εις Τυρναβον, Λαμίαν, Ζαγοράν (Πηλίου). Διετέλεσεν υπουργός Δικαιοσύνης, Παιδείας και εϊσαγγελευς του Άρείου Πάγου. (Ευαγγελίδης Λ. 203, 21 δ, 228, 335 Μακ. Ή μερ. Σφενδόνη 1934 σ. 273). Μ) Άγαθόνικος Άχιλλεύς ( 1892) Θεσ)νικη Τίός του Μιλτιάδου, νομικός, συγγραφεύς, αρχαιολόγος καί Σύμβουλος Ε πικράτειας. (Ευαγγελίδης A Μακεδονικόν Ή μερ. Σφενδόνη 1934 σ. 273). Μ) Α γάπιος Αρχιμανδρίτης Κοζάνη Υπηρέτησε την Εκκλησίαν εις 'Ιεροσόλυμα. 'Τπήρξε Λόγιος καί Φιλόσοφος, άκμάσας περί τά μέσα του ΙΙΗ αίώνος. ΓΛραβαντινός Βιογρ.). Μ) Άγγελάκης Νικόλαος Νάουσα Έσχολάρχησε περί τά μέσα του ΙΘ' αίώνος εις σχολάς Θεσ)νίκης καί Ναούσης. (Παρανίκας 47 Ευαγγελίδης A 116). Μ) Αγραφιώτης Ζήσης Κοζάνη Έσπουδασε Φιλοσοφίαν εις Αθήνας, δπου καί έδίδαξεν. Τό 1887 ΐδρυσεν έν ΠειραιεΙ τό Λύκειον «Πλάτων», είσαγαγών διδασκαλίαν ξένων γλωσσών. 'Τπήρξε φιλογενής, φιλόπατρις, άνθρωπος αρετής. (Λιοΰφης 351). Η =; Ήπειρώτης Άδάμης Ιωάννης Μοσχόπολις Φοιτήσας είς Χάλην Σαξωνίας, άνεδείχθη ιατροφιλόσοφος. Έζη τά τέλη του J H ' αίώνος. Μετέφρασεν την έργασίαν Σαμουήλ Μαδάϊ, έκδοθεισαν τό (Βρεττός Β ' 239 Κιγάλας 3 Σκεντέρης 26 Σ άθας 608 Έγκυκλοπαιδεΐαι). Θ = Θεσσαλός Άθανασάκης Ιωάννης (1853 ) Πορταριά Έσποΰδασε Νομικήν είς Αθήνας, είτα είς Παρισίους. Ήσκησε τό έπάγγελμα του Νομικού έν Αίγυπτο) καί έλθών είς τήν 'Ελλάδα όργάνωσε τάς υπηρεσίας Στρα-

38 3 4 0 ^ ^ «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ.. ΕΣΤΙΑ» του ώς υπουργός των Στρατιωτικών. Εκλεγείς πρόεδρος του Έλλ. Ερυθρού Σταύρου, άνΰψωσεν ίδρυμα. Άνθρωπος μεγάλης κοινωνικής δράσεως. ( Εγκυκλοπαίδεια). Η) Αθανάσιος 6 Ναυπάκτου καί Ά ρτης "Ηπειρος Περί το 1540 κατείχε τον Μητροπολιτικόν Θρόνον Ναύπακτού καί Άρτης. (Άραβαντινός Βιογρ. Λάμπρος 445). Η) 'Αθανάσιος ό Άδριανουπόλεως Ιωάννινα Έγεννήθη τα μέσα του ΙΖ' αίώνος. Πεπαιδευμένος άνεδείχθη Μητροπολίτης Άδριανουπόλεως περί τό 1710, δπου ίδρυσε σχολήν. (Άραβαντινός Βιογρ.). Η) 'Αθανασίου Δημήτριος του Κων)τίνου ( ) Άργυρόκαστρον ΤΙός μεγαλεμπόρου, μαθητής του Ψαλίδα, συνεργάτης του Λογίου Έρμου, Φιλικός, έκ των αρχηγών τής έπαναστάσεως τής Ναούσης, μετέσχεν ένεργώς είς αυτήν. Άπέθανεν έν Ναυπλίω. (Άραδαντινός Βιογρ.). Η) 'Αθανασίου Νικόλαος Δημητρίου Αργυρόκαστρον Έφοίτησεν είς Ιωάννινα είτα έσπούδασε Νομικά είς Παρίσιους. 'Τπηρέτησε μετά πατριωτισμού την έπανάστασιν. (Ά ραβαντινός Βιογρ.). Η) 'Αθανασίου Θεο6ώρητος Ιωάννινα Λόγιος αρχιμανδρίτης τού ΙΗ' αίώνος, συνέγραψεν έρμηνείαν άποκαλύψεως, έκδοθεΐσαν έν Λειψίρ τό Έξέδωκεν έργα τού Αγαπίου τού Ίερομονάχου καί τού Νικοδήμου τού Αγιορείτου. Έπιστασίρ του έξεδόθη τό Πηδάλιον. (Σάθας 619 Βρεττός A 198 Ζαβρας 322 Άραβαντινός Βιογρ. Έλευθερουδάκης). Η) Αίσωπος Γεώργιος ή Κρανάς Γραμμένον 'Ηπείρου Πρώτος Σχολάρχης τής Ζωσιμαίας τό (ΙΙαρανίκας 66 Ή. Ε σ τία 1960 σ. 793). Η) Άλβάναι 'Ιωάννης 'Αννίβας 'Αλέξανδρος 'Ιωάννης Ήπειρος Περιφανής Ηπειρωτικός Οίκος. Μεταναστεύσας ένεκεν διωγμών είς Ιταλίαν, κατέλαβον άνωτάτας θέσεις είς Δυτικήν Εκκλησίαν, άναδειχθέντες Καρδινάλιοι. Διέπρε\ >αν έπί παιδείρ, φιλομουσίρ καί άρεταΐς. (Σάθας 172, 453 Έγκυκλοπαιδειαι).

39 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ EXT! 341 Θ) Αλέξανδρος Τουρναβίτης ( ) Τύρναβος Μαθητής τοΰ Μπάλά νου. Εσχολάρχησεν είς την πατρίδα του ( ) είτα σχολάρχης Βουκουρεστίου, δπου άπεβίωσεν. Κάτοχος βαθείας παιδείας έγραψε συνταγμάτων κατά Λατίνων, καθώς καί έπιγράμματα. Φέρεται καί ώς Λαρισαιος. (Σάθας 480 Κούμας Β 15G Άραβαντινός Εύαγγελίδης A 225, 226). θ ) Άλεξανδρίδης Δη μητριός Τύρναβος Ιατροφιλόσοφος. Μετέφρασεν είς την Ελληνικήν 'Ιστορίαν τοΰ Γολσμίθ. *Ήσκησεν ιατρικήν είς Βιέννην, δπου έξέδιδε το 1806 τον «'Ελληνικόν Τηλέγραφον». Συνέγραψεν έλληνοτουρκικήν γραμματικήν, λεξικόν καί βιογραφίαν άκμασάντων 'Ελλήνων τοΰ ΙΕ' αίωνος. (Βρεττός Β ' 239 Κανάλας 4 'Αναστασίου 215 Τσοποτός 168 Μ. Έ γκυκλ.). Θ) Άλεξανδρίδης Στέφανος (Λούνκας) Τύρναβος Μεγαλύτερος άδελφός τοΰ Δημητρίου. Έδίδαξε φυσικομαθηματικά είς την σχολήν Βουκουρεστίου. (Κιγάλας 4 "Ηλιος). Θ) Αλεξάνδρου Παναγιώτης Ζαγορά Πηλίου Επιφανής λόγιος. (Εύαγγελίδης A 238). Η) Άμψιλόχιος Ιερομόναχος του Παρασκευά Ιωάννινα Μαθητής τοΰ Μπαλανου. Έσποΰδασε τήν Λατινικήν καί έπιστήμας. Διετέλεσεν εφημέριος έν Οΰγγαρίρ. Εδίδαξεν είς Τΰρναβον, Βοδενά, Νάουσαν καί έσχολάρχησεν έν Κοζάνη τό Συνέγραψε τό «Κάτοπτρον Φιλοσοφίας». Άπεσΰρθη είς Μονήν Όλυμπιωτίσσης. (Ζαβίρας 195 Λιούφης 195). Θ) Αναγνώστης Οίκονόμος Κισσός Πηλίου Γραμματευς τοΰ Άνδρέα Μιαοΰλη. (Εύαγγελίδης Β 44). Η) Άναγνωστόπουλος Μιχαήλ ( ) Πάπιγγον 'Ηπείρου Εφοίτησεν είς Ζωσιμαίαν. Διετέλεσε διδάκτωρ Φιλοσοφίας καί είς ηλικίαν 24 1έτών αρχισυντάκτης τοΰ «Έθνοφύλακος». Τό 1867 προσκληθείς υπό τοΰ Φιλέλληνος 1Σαμουήλ Χάου, άνεδείχθη διάσημος. Ένδιεφέρθη διά τους τυφλούς. Διετέλεσεν έπίσης καθηγητής σχολής κωφαλάλων τής Βοστώνης καί μεγάλος ευεργέτης τής πατρίδος του. (Έ γκ. Δωδώνη 1960 Έλευθερουδάκης Μ. Έ γκυκλ.). ν

40 Η) Αναγνωστόπουλος Γεώργιος ( ) Πάπιγγον Διπλωματούχος τής Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, τής Σορβόνης και τής Βασιλείας. Συντάκτης Ιστορικού Λεξικού τής 'Ελληνικής γλώσσης. Τό διετελεσε καθηγητής γλωσσολογίας εις τό Πανεπιστήμιον Αθηνών. Συνέγραψε πολλά. (Ή π. Χρονικά 1937 σ. 7 ΈπετηοΙς Φιλοσ. Σχολής ). Μ) Ανανίας έκ Κοζάνης (Αδαμίδης) Κοζάνη ναρ ιστός διδάσκαλος του ΙΗ' αίώνος έδίδαξεν εις Πατριαρχικήν σχολήν καί εις Βουκουρέστιον. Συνέγραψεν αρκετά. (ΙΙαρανίκας 51 Αναστασίου 211). Μ) Αναούτης Δημήτριος Νάουσα Έμαθήτευσεν έν Κοζάνη, τής όποιαν τήν σχολήν διηύθυνεν επί διετίαν. Άργότερον έσοχλάρχησεν έν τή πατρίδι του. (Χαρ. Μεϊδάνης 59 Λούφης 188 Αραβαντινος Βιογρ.). Η) Άναστασιάδης Κων)τίνος "Ηπειρος Ιατρός, άκμάσας τά τέλη του ΙΗ' αίώνος. Έξέδωκε πραγματείαν περί μαρασμού τής γεροντικής ηλικίας. (Κιγάλας 0 Αναστασίου 217 ΈγκυκλοπαιδεΓαι). Η) Αναστάσιος ίερεί/ς 'Ιωάννινα Εγκύκλια εις Ιωάννινα, είτα εις Κιον)λιν καί Ιταλίαν σπουδάσας Θεολογίαν, Μαθηματικά, Λατινικά. Έσχολάρχησεν εις Σέρρας, Τΰρναβον, Τρίκκαλα, Ιωάννινα. Συνέγραψε πολλά και λευχειμωνοΰσαν ρητορικήν. (ΖαΓηρας 138 ΙΙαρανίκας 82 Σάθας 441 Κιγάλας 6 Αναστασίου 212 Μελέτιος Δ' 140 Μ. Έγκυκλ.). Θ) Αναστάσιος ιερεύς και οίκονόμος Αμπελάκια Εφημέριος έν Τεργέστη τάς άρχάς του ΙΘ' αίώνος. Μετέφρασεν εις τήν α πλοελληνικήν «Απολογίαν 'Τστοριοκριτικήν του 'Ελλ. Έθνους», συνταχθεισαν υπό αγνώστου φιλογενούς. Λιετέλεσεν ίερευς καί οικονόμος τών Άμπελακίων. (Κιγάλας (5 ΖαΟίρας 198 Βρεττος Β 240 Μ. Έγκυκλ.). Μ) Αναστάσιος Μιχαήλ (Ραουσής) ( 1714) Νάουσα Σοφός θεολόγος καί ρήτωρ. Κάτοχος τής Λατινικής, Γερμανικής, Εβραϊκής. Μέλος τής Ακαδημίας του Βερολίνου καί τής Ρωσσικής Συνόδου. Συνέγραψε «Βασιλικόν Θέατρον», «Συμβολον χρυσοΰ κράτους». Συνειργάσθη εις τήν μεταφοράν τής Κ. Διαθήκης εις τήν απλοελληνικήν. (Σάθας 451 Ζα6ίρας Παρανίκας 52 Μελέτιος Δ' 141, 223 Αραδαντινος Βιογρ. ΈγκυκλοπαιδεΓαι).

41 Μ) 'Αναστάσιος έκ Κοζάνης Κοζάνη Μαθητής του Μπαλάνου, λόγιος, άριστος όμιλητής. Ήκμασε περί τά μέσα του ΙΗ' αίώνος. Άπεδήμησεν είς Βλαχίαν. (Άραβαντινός Βιογρ.). Μ) 'Αναστάσιος διδάσκαλος έκ Καστοριάς Καστοριά Διέπρεψεν τον ΙΗ' αιώνα ώς διδάσκαλος τών Ελληνικών εις Βουκουρέστιον. Έγραψε κατά Λατίνων. (Σ ό δα ς 599 Δημητρακόπουλος 186 Έγκυκλοπαιδεϊαι). Η) Αναστάσιος δ Ίωαννίτης Ιωάννινα Ήκμασε τον ΙΗ' αιώνα ώς έπιφανής έγκυκλοπαιδιστής, βαθύς Ελληνιστής, Λατινιστής, ώς διακεκριμένος μαθητικός, ώς Αριστοτελικός φιλόσοφος. Έζησεν εις Κων)πολιν. (Μελέτιος Λ 140 Ή λιος). Η) 'Αναστάσιος έκ Μετσόβου (Στασάκος) Μέτσοβον Μαθ,ητής του Δ. Βαρδάκα, λόγιος, έφάμιλλος τής αρετής του διδασκάλου του, όν καί διεδέχθη είς τήν σχολαρχίαν τής πατρίδος των μέχρι τό 1816, δτε άπεβίωσε. Συνέταξεν έπιγράμματα. ΓΑγγ. Χατζημιχάλη 14 Άραβαντινός Βιογρ.). Μ) 'Αναστασίου Θεόδωρος ό Καβαλλιώτης Ό ρα Καβαλλιώτης Θεόδωρος. Η) Άνδρέας ό Πάργιος Πάργα Συνέθεσε τό έτος 1788 ακολουθίαν Όσιου Άνδρέου του έρημίτου του έκ Μονοδενδρίου Ακαρνανίας, τυπωθεΐσαν έν Βενετίςι τό (Σάθας 614). Η) Άνδρέας Ιερευς Ίδρωμένος ( 1842) Πάργα Έδίδαξε μετά του Περραιβου είς τήν πατρίδα του. Έσχολάρχησεν είς Κέρκυραν ( ). Διετέλεσεν έκκλησιαστικός μελωδός, συνθέτης Ήρωελεγείων. I! (Πανδο'ίρα 1856 Οκτώβριος Άραβαντινός Β ιογρ.). ί. I Μ) Ανδρόνικος ό Κάλλιστος ( 1478) Θεσ)νίκη Μετά τήν άλοισιν τής Θεσ) νίκης κατέφυγε μέ άλλους σοφούς είς τήν Ιταλίαν. ΙΓνώστης τής Ελληνικής και Λατινικής, έδίδαξεν είς Ρώμην, Φλωρεντίαν, Παρισίους, εδπου άπέθανεν ίιπέργηρος. Συνέγραψε περί τών Παθών του Κυρίου. (Ζαβίρας 67 Αναστασίου 184 Μ. Έγκυκλ.).

42 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Η) "Ανθιμος Ζ' (ό Τσάτσος) Πατριάρχης Κων)λεως ( )... Πλησιβίτσα Ηπείρου Απόφοιτος της Χάλκης έδίδαξεν εις την Ζιοσιμαίαν. Διετέλεσε Μητροπολίτης Παραμυθίας, Αίνου, Κορυτσάς καί Λερού ( ). Επίσης Πατριάρχης Κων) πόλεως. Συνέγραιμεν όδηγόν Εύσεβείας. - (Ή πειρ. Ε σ τία 1902 σ σ. 22 Εγκυκλοπαίδειας), Θ) Άνθιμος Ιερομόναχος Λειβάδιον Λόγιος τού ΙΗ' αίώνος, μαθητής του Νικηφόρου Θεοτόκη, εφημέριος τής Ελληνικής Εκκλησίας Βιέννης, ηγούμενος τής Μονής Θεοτόκου Ελασσόνος. Συνέστήσε σχολήν μετά βιβλιοθήκης έν τή πατρίδι του. Συνέγραψε λόγους έγκωμιαστικούς και 24 μακαρισμούς εις τήν Θεοτόκον. (Σ ά θ α ς 619 Ζαδίρας 197 Μεϊδάνης 56, 62 Άραβαντινός Βιογρ. Μ. Έγκυκλ.). Θ) Άνθιμος Παπάς (Τρικκεύς). Τρικκαλα Αξιόλογος ιεροδιδάσκαλος των αρχών τού ΙΘ' αίώνος. Έσπούδασεν είς Γερμανίαν καί έδίδαξεν είς Νεόφυτον τής Ουγγαρίας καί Βουδαπέστην. Μετέφρασεν εκ τής Λατινικής εργασίαν Κομενίου, έκδοθεισαν τό 1806 είς Πέστην. - (Ει αγγελίδης A 231 Βρεττός Β 317). Θ) Άνθιμος Τρικκεύς Τρίκκαλα Ιερομόναχος, έξεπόνησε παρακλητικήν δλης τής έβδομάδος, έκδοθεισαν είς Βενετίαν τό 1768, καθώς καί εύχάς Λεσποτικών εορτών, έκδοθείσας τό ( Σ άθας 607). Η) Ανθρακίτης Μεθόδιος Καμνιά Ίωαννίνων "Ιερομόναχος, άνήρ αρετής, μαθητής τού Σουγδουρή, αριστος έπιστήμων τών άοχών τού ΙΗ' αίώνος. Έσπούδασε φιλοσοφίαν εις Ιταλίαν, έδίδαξεν είς Ιωάννινα, Καστοριάν, Σιάτισταν. Συνέγραψε «Βοσκοί λογικών προβάτων». Μετέφρασε σύγγοαμμα τού Καρτεσίου. Κατηγορήθη ώς παρεκκλίνων τής Ορθοδοξίας, άλλ άπηλλάγη υπό τής "I. Συνόδου τής Εκκλησίας. (Σάθας 435 Ζαδίρας 418 Κιγάλας 6 Βρεττός Β ' 240 Μελετίου Δ 141, 223 Εύαγγελίδης A 121, 147, 157 Άραβαντινός Λαμπρίδης Ζαγοριακά Α' 56 *Ηπ. Εστία Έγκυκλοπαιδεΐαι). Η) Άντωνιάδης Ευάγγελος Τσερκοδίτσα Κουρέντων Έκτακτος καθηγητής αυτοτελούς έδρας, "Ιστορίας καί "Ερμηνείας Καινής Διαθήκης από τό (*Ηπ. Χρον ). Θ) Άποστολίδης Νικόλαος ( ) Βόλος Έφοίτησεν εις τό Πανεπιστήμιου Αθηνών, είτα Γενεύης καί Παρισίων, άνα Ή'

43 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ* α α α λ α α α α λ λ α < ^ λ λ α λ α α λ α α λ λ α α λ α α α <345 γορευθείς διδάκτωρ φυσικών έπιστημών. Διετέλεσε καθηγητής Ζωολογίας, 'Τπουργός Έθν. Οίκονομίας. Συνέγραψε αρκετά βιβλία Ζωολογίας. (Εγκυκλοπαίδεια»). Η) Άραδαντινδς Παναγιώτης ( ) Πάργα Επιφανής λόγιος. Εφοίτησεν είς τήν Ίόνιον Ακαδημίαν καί έγκατασταθείς είς 5 Ιωάννινα έσχολάρχησεν είς Ζωσιμαίαν. Ήσχολήθη μέ τό έμπορων, χωρίς νά παύση ασχολούμενος μέ τά γράμματα. Συνέγραψε πλήθος βιβλίων. (Έγκυκλοπαιδεϊαι)... Η) Άραδαντινδς Σπυρίδων ( ) Ιωάννινα Πρωτότοκος υίός του Παναγιώτου. Έξεπαιδεύθη είς τήν Ζωσιμαίαν καί έσπούδασε Νομικά είς Αθήνας. Άκολουθήσας τον δικαστικόν κλάδον άνεδείχθη είς Αρεοπαγίτην. Διετέλεσεν Υπουργός Δικαιοσύνης, έδημοσίευσε νομικάς μελέτας καί συν επλήρωσε έργα τού πατρός του. (Μ. Έγκυκλ.). - Η) Άραδαντινδς Κων)τίνος ( ) Ιωάννινα Δευτερότοκος υιός απελαθείς έξ Ίωαννίνων λόγω έθνικής δράσεώς του. Έγκατεστάθη τό 1878 είς Αθήνας, δπου έλαβε μέρος είς Βερολίνειον συνθήκην. Ήσκησε τό έπάγγελμα τού Τραπεζίτου, τό δέ 1910 έξελέγη βουλευτής. (Μ. Έγκυκλ.). Η) Άραδαντινδς Αριστείδης ( ) Ιωάννινα Τριτότοκος υιός τού Παναγιώτου. Εσπούδασεν Ιατρικήν είς Γαλλίαν καί συνέγραψεν ίατρικάς μελέτας. (Μ. Έγκυκλ.). Η) Άραδαντινδς Περικλής ( ) Ιωάννινα Τελευταίος υίός τού Παναγκότου. Έξεπαιδεύθη είς Ζωσιμαίαν καί έσπούδασεν είς Αθήνας. Ησχολήθη μέ τήν μουσικήν.. (Έγκυκλοπαιδεϊαι). Μ) Άργυριάδης Λημήτριος (1805 ) Σιάτιστα Τιός έξαιρέτου πατοός Αργυρίου Παπαρρίζου, έδιδάχθη υπό σχολαρχούντος έν, Καστορίρ πατρός του. Έσχολάρχησεν είς Σιάτισταν καί μετέβη είς Βιέννην δι εύΐρυτέρας σπουδάς. Συνέστησεν έκπαιδευτήριον εις Βουκουρέστιον καί έξέδωκε τήν καύριλιανήν Παρθένον» είς μετάφρασιν έκ τού Ιταλικού. Συνέγραψε καί άλλας πραγματείας. ί i ι I- ΙίΛιούψης 22(5 Αποστόλου Γ>5 Παρανίκας 55 Εύαγγελίδης A 142). Μ) Άργυριάδης Νικόλαος Σιάτιστα Γ

44 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Αδελφός τού Δημητρίου. Εδίδαξεν εις Σέρρας, Αθήνας (1875) καί Γύθειον ώς γυμνασιάρχης. Κατέλιπε πολλάς τής μορφώσεο>ς του έργασίας. ίλάμπρου Ε 234, 240 Εύαγγελίδης A 142 Παρανίκας 55). Μ) Άργυριάδης 'Αθανάσιος Σιάτιστα Αδελφός καί αυτός του Δημητρίου, έδίδαξεν εις σχολήν Καστοριάς. (Εύαγγελίδης A 121, 142 Παρανίκας 55). Η) 'Αργυροκαστρίτης Γεώργιος Μοσχόπολις Λόγιος, άκμάσας περί τά μέσα του ΙΗ' αώνος. Διετέλεσε συγγραφεύς καί τυπογράφος καί έδίδαξεν εις την πατρίδα του. (Βρεττός Β 261 Ζαβίρας Λραβαντινός Βιογρ. Κουρίλας θεολογία 1930 σ. 124 Εύαγγελίδης A 134). Η) Άργυρόπουλος 'Άνθιμος ( ) "Ηπειρος Μοναχός, θερμός πατριώτης. Εφυλακίσθη επί 18 έτη υπό του Άλή, άποφυλακισθείς δέ διετέλεσεν ίερεύς έν Ζάκυνθο) καί Φιλικός. Συνέλεξεν έράνους δια τόν Α γώνα καί διετέλεσε φίλος του Καποδίστρια. Άπέθανε τυφλός. (Εγκυκλοπαίδεια!). Μ) Άργυρόπουλος Ίωάσαψ θεσ)νίκη Μητροπολίτης Θεσ)νίκης ( ). Μ) Άργυρόπουλος Μανουήλ θεσ)νίκη Ιατρός του ΙΗ' αϊώνος. Διεκρίθη μεταξύ των Φαναριωτών είς την Βλαχίαν. Απέκτησεν 6 υίονς. (Μ. Έγκυκλ.). Μ) Άργυρόπουλος Δημήτριος Τίός τού Μανουήλ, Φιλικός. Πρόξενος ών τής Ρωσσίας είς Γαλάζιον, ανέπτυξε μεγίστην δρασιν κατά την έπανάστασιν είς Βλαχίαν. (Μ. Έγκυκλ.). Μ) Άργυρόπουλος Λουκάς Τίός τού Μανουήλ, κατέλαβε μεγάλα άξώματα έν Μολδοβλαχία Μετά την ά- πελευθέρωσιν κατήλθεν είς Ελλάδα, νπηρετήσας ώς διερμηνεύς τής Κυβερνήσεως. (Μ. Έγκνκλ.). Μ) Άργυρόπουλος Ιάκωβος ' Τριτότοκος υιός τού Μανουήλ. Έσπούδασεν είς Άμστελόδαμον, γνωστής πλει-

45 στίυν γλωσσών, μεγάλης δράσεως, κατέλαβεν ύ\ η)λάς θέσεις έν Τουρκίφ, πατριώτης και φιλογενής. Μετά την άπελευθέρωσιν έγκατεστάθη είς Αθήνας Έγραψε καί μετέφρασεν αρκετά έργα. (Μ. Έγκυκλ.). Η) Άρσάκης 'Απόστολος ( ) Χσταχόβα Β. Ηπείρου Έφοίτησεν είς Βουκουρέστιον. Έσπούδασεν Ιατρικήν καί Φιλοσοφίαν έν Γερμανία καί εύδοκίμως ήσκησε τήν Ιατρικήν είς Βουκουρέστιον, δπου άνεδείχθη υ πουργός, Πρόεδρος τής Ρουμανικής Βουλής, μέγας Ευεργέτης του 'Ελληνικού Έ θνους (Άρσάκειος Σχολή). (Έγκυκλοπαιδεΐαι Άοαβαντινός Βιογρ.). Θ) Αρσένιος Έλασσόνος (1548 ) Καλογριανά Έλασσώνος Μικρότερος αδελφός του Ίωάσαφ Σταγών. Επίσκοπος Έλασσόνος τό 1572, συνώδευσε τον Πατριάρχην 'Ιερεμίαν Γ' είς Ρωσσίαν δι ιδρυσιν Πατριαρχείου. Ε στάλη είς Μόσχαν διά συλλογήν έράνων καί παρέμεινεν έκει ώς Αρχιεπίσκοπος Αρχαγγέλου. Συνέγραφε γραμματικήν τής Ελληνικής καί Σλαυϊκής γλώσσης. (Σάθας 20(5 Έγκυκλοπαιδεΐαι). Η) Άσώπιος Κων)τ?νος ( ) Γραμμένου Μαθητής τού Ψαλίδα, διδάσκαλος τού Γένους. Έδίδαξεν έν Τεργέστη τό 1817 έν τή Ίονίω Άκαδημίρ (1824). Διετέλεσε καθηγητής τής Ελληνικής Φιλολογίας είς τό Πανεπιστήμιον Αθηνών από τού Έξέδωσε «Γραικικά μαθήματα» έν Βενετία τό (Βρεττός Β' 242 Κιγάλας 9 Ζησίου 36 Ηπ. Εστία 1954 σ καί 1971 σ. 552 Άραβαντινός Ήπ. Χρονικά 1937 σ. 7 Έπετηρίς Φιλοσ. Σχολής Έγκυκλοπαιδεϊαι). Η) Άσώπιος Ειρηναίος ( ) Γραμμένον ΤΙός τού Κων)τίνου, ιατρός, έπιφανής λόγιος, φιλόλογος, συγγραφεΰς, διευθυντής τού περιοδικού «Χρυσαλλίς». Έκδοτης τού Αττικού Ημερολογίου, συγγραφεύς τού «Παλαιά καί Νέα». (Έγκυκλοπαιδειαι). ΙΗ) Αυγερινός Ιωάννης Πρέβεζα ;! j Λόγιος ευπατρίδης, διαπρεπών έν παιδείρ καί φρονήσει. Απεβίωσε περί τά μέσα τού ΙΘ' αίώνος. i (Άραβαντινός Βιογρ.). I ) Άψεντουλης Θεόδωρος ( ) Ζαγορά Πηλίου Θεσσαλός εκ μητρός. Έφοίτησεν είς Ζαγοράν, Σμύρνην, Αθήνας, δπου έσπούόασεν Ιατρικήν. Τό 1843 μετέβη είς Μόναχον προς συμπλήρωσιν σπουδών. Καθηγητής τής Παθολογικής Ανατομίας και Φαρμακολογίας, λαμπρός καθηγητής καί

46 γλαφυρός συγγραφείς, αντιπρόεδρος τής Έθνοσυνελεύσεως του 1863 ( Έγκυκλοπαιδείαι). «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Η) Άψαράδες Θεοφάνης Νεκτάριος Ιωάννινα Εύπατρίδαι μοναχοί ίδρυταί μονών Μετεώρων, ήκμασαν τάς άρχάς του ΙΣΤ' αίώνος, έγραψαν την αυτοβιογραφίαν των τυπωθεϊσαν τό 1815 έν Βενετί#. Απεβίωσαν δ μέν Θεοφάνης τό 1544, ό δέ Νεκτάριος τό Ή έκκλησία τούς άνεκήρυξεν 'Αγίους καί τούς έορτάζει την Ι7ην Μαίου. (Σάθας 169 Παρανίκας 62 Άραβαντινός Βιογρ. Έγκυκλοπαιδεϊαι). Η) Βάγιας Λουκάς Β. Ηπείρου - Λέκλη Αδελφός τού γνωστού Θανάση Βάγια, μαθητής τού Ψαλίδα. Εσποΰδασεν ιατρικήν εις Γερμανίαν δαπάνη τού Άλή Πασά, τού όποιου ύπήρξεν ιατρός. Διαφυγών, υπηρέτησε τον αγώνα ώς ιατρός. Άπεβίωσεν είς τό *Αργος. (Εύαγγελίδης A 69 Άραβαντινός Βιογο. Έγκυκλοπαιδεϊαι). Η) Βάγιας Ιωάννης Λέκλη Πρωτότοκος υιός τού Θανάση Βάγια, έστάλη από τον Καποδίστριαν δια σπουδήν Ιατρικής εις Πίζαν. Επέστρεψεν ιατρός και λόγιος καί έξέδωκε συλλογήν Λατινικών λέξεων. Άπέθανεν εις τό Αργυρόκαστρου. (Πουλίτσας). Η) Βαϊνάκης Αθανάσιος Μοσχόπολις Ιδιαίτερος γραμματείς τού Όρλώφ τό (Μερτξου Μακεδ. Μνημεία α. 190). Μ) Βαλλαγιάννης Νικόλαος ( 1920) Κοζάνη Έσπουδασε φιλοσοφίαν είς Αθήνας. Έδίδαξεν είς Θεσ)νίκην, Κοζάνην καί διηύθυνε καί αλλας σχολάς. Διετέλεσεν έφορος κοινοτικής βιβλιοθήκης Κοζάνης καί έ- φάνη χρήσιμος είς τήν πόλιν. 'Ιερώθη τό (Λιούφης 249). Η) Βαλιούλιας Ιάκωβος Ιωάννινα 'Ιερεύς καί διδάσκαλος, συνέγραψε βίον Μητροπολίτου Ίωαννίνων διά στίχων. (Ζαβίρας 368 Σάθας 605). Η) Βαλκιτζής Νικόλαος Ιωάννινα Λόγιος, έδίδαξεν είς Κοζάνην. (Καλλινδέρης σ. 55).

47 Μ) Βαμβακός Χαρ ιστός Ήλ. (1872 ) Κοζάνη Έσπούδασε την Νομικήν εις Αθήνας καί Ελβετίαν. Έγκατεστάθη είς Κων) λιν ασκών την δικηγορίαν. Έξελέγη βουλευτής Κοζάνης παρά τή 'Τψηλή Πύλη. Διετέλεσε έκδοτης έφημερίδος είς θεσ) νίκην μετά τήν άπελευθέρωσιν καί ύπατος αρμοστής Θράκης, διοικήσας άριστα. (Λιούφης 3δ5). Η) Βαρδάκας Λημήτριος ( 1812) Μέτσοβον Μαθητής τού θείου του ιερομονάχου Τρύφωνος, έδίδαξεν έπί 20ετίαν είς Μέτσοβον, δπου καί έκήρυττεν. Ευγνώμων μαθητής του ύπήρξεν δ Ν. Δούκας. (*Αραβαντινός Βιογρ. Κοΰμας ΙΒ* 567 Χατζημιχάλη 10 Εύαγγελίδης A 132, 181). Η) Βαρζώκας Κων)τΐνος ( ) Κοπτέσοβον Λόγιος, ποιητής. Εφοίτησεν είς τήν Ζωσιμαίαν καί έδίδαξεν είς Άργυρόκαστρον, Κορυτσάν, Αδριανούπολιν, Σμύρνην καί αλλαχού. Περιεσωσε παλαιά έγγραφα καί υπηρέτησε τήν κοινωνίαν. (Ή π. Εστία 1962 σ. 187). Η) Βαρθολομαίος δ "Αρτης Ιωάννινα Λόγιος Άρχιερεύς των μέσων τού ΙΖ' αίωνος. ΓΑ ραβαντινός). Η) Βάρκοσης Νικόλαος 'Ιωάννινα Φιλόσοφος, μαθητής τού Ανθρακίτου. Εδίδαξεν είς Ιωάννινα, Σιάτισταν, Κοζάνην τήν Ελληνικήν, τήν Λατινικήν. Τό διετέλεσε γραμματεύς τού ή- γεμόνος Κ. Μουρούζη είς Ίάσιον. Μετέφρασε λογικήν καί μεταφυσικήν Βαουμειστέι ρου καί συνέταξεν ήρωελεγεια. ι (Σάθας 506 «Ζαβίρας 489 Βρεττός Β ' 244 Εύαγγελίδης A 125, 147 Άραβαντινός! Βιογο Εγκυκλοπαίδεια!). Ή) Βάρκοσης Καλλίνικος Ιωάννινα Αδελφός τού Νικολάου, μαθητής τού Βουλγάρεως. Εδίδαξεν έν Σιατίστη καί Κοζάνη ( ) είτα μεταβάς είς Βουκουρέστιον έμόνασε. Συνέγραψε λόγους ηθικούς. I Σάθας 507 Μεϊδάνης 63 'Λ ραβαντινός Βιογρ. Έλευθερουδάκης). jl) Βαρλαμίτης Χριστόφορος Μέτσοβον Μοναχός Μονής των Μετεώρων. Φιλόβιλος καί φιλίστωρ συνέταξε βραχύ χρο* ικόν, σπουδαΐον διά Θεσσαλίαν καί Ήπειρον. ΠΕλευθερουδάκης Ή π. Ε σ τία 1971 σ. 56).

48 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Η) Βασιάδης 'Ηρακλής τοο Κων)τίνου ( ) Δελβινάκιον Β. Ηπείρου Ιατροφιλόσοφος. Έσπούδασεν εις Πατριαρχικήν Ακαδημίαν καί είτα είς Ευρώπην ιατρικήν. Διετέλεσε καθηγητής τής Πατριαρχικής Ακαδημίας. Διεκρίθη ώς ιατρός και άπεποιήθη έδραν καθηγητικήν εις τό Πανεπιστήμιον Αθηνών, προτιμήσας να δράση επωφελώς εις Κων)λιν. (Π αρανίκας 78 Κλειώ 1887 σ. 289 Ή π. Χρ. Παράρτημα 1 3 σ. 1 Λαμπριδης Πιογονιακά σ. 48 Ήπ. Ε σ τία 1957 σ. 129 καί 1975 σ. 419 Έγκυκλοπαιδεΐαι). Η) Βασιλάς Τιμόθεος Πάργιος (1742 ) Πάργα Ιερομόναχος, θεολόγος, έλληνιστής. Έδίδαξεν είς τήν πατρίδα του ίδιωτεύων καί υπηρετών είς τον εκεί ναόν του Φρουρίου. ί Αραδαντινός Βιογρ. Εύαγγελίδης A 172). Η) Βασίλειος Αρχιμανδρίτης *Ήπειρος Αρχιμανδρίτης λόγιος, ηγούμενος μονής Βουκουρεστίου, γενναίος Φιλικός. ΓΑραδαντινός Β ιογρ.). Η) Βασίλειος Παραμυθίας - Φιλιατών (1858 ) Λάμττοβον Δρυΐνουπόλεως Απόφοιτος τής Χάλκης. Διετέλεσε καθηγητής τό 1875 είς Ζωγράφεια σχολεία Κων)?^εως καί τό 1888 ιεροδιάκονος είς Σέρρας, Ιεροκήρυξ καί καθηγητής του εκεί γυμνασίου. Τό 1892 επίσκοπος Δαφνουσίας καί επειτα Παραμυθίας. Ήτο μιλείχιος, λιτός καί φιλεύσπλαχνος. (Διοδώνη 1889 σ. 142). Μ) Βασίλειος Σμύρνης Αρχιεπίσκοπος Ζαγορίτσανη Απόφοιτος τής Χάλκης, εύπαίδευτος καί σχολάρχης αυτής. Τό 1878 διετέλεσε Μητροπολίτης Άγχιάλου καί τό 1885 Σμύρνης. Ήτο γνώστης τής Λατινικής, Γαλλικής, Αραβικής, εκκλησιαστικός ρήτωρ. Έγραψε μονογραφίες. (Έλευθερονδάκης). Η) Βασιλείου Αλέξανδρος ( ) Άργυρόκαστρον Απόφοιτος τής Μπαλαναίας σχολής, θιασώτης τών γραμμάτων καί φίλος τον Κοραή. Φιλογενής, γενικός πρόξενος τής Τουρκίας έν Τεργέστη, δπου άπεβίωσεν. Έδημοσίευσε άρχαίαν Ιστορίαν τής 'Ελλάδος καί οίλλα. (Βρετός Β 224 Κιγάλας II Αναστασίου 211 Ή π. Ε στία 1971 σ. 574 Έγκνκλοπαιδεϊαι). Η) Βασιλείου Μιχαήλ Άργυρόκαστρον Αδελφός τού Αλεξάνδρου. Έδρασε τάς άρχάς τού ΙΘ' αίώνος, εμπορευόμενος είς Κων)λιν. Ένίσχυσεν οίκονομικώς τήν εκδοσιν τής πρώτης Ελληνικής έπτατόμου εμπορικής έγκυκλοπαιδείας. ηβρεττός Β 245 Π αοανίκας 77 Κιγάλας I I Ά ραδαντινός Βιογρ. Έγκυκλοπαιδεΐαι).

49 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Η) Βασιλόττουλος 'Αναστάσιος $ Πατταβασιλόττουλος Ιωάννινα * Φιλόσοφος καί έκκλησιαστικός ρήτωρ. Έσχολάρχησεν εις Καστοριάν, Τρίκκην, Σέρρας και τό 1710 εις Ιωάννινα, διαδεχθείς τόν Γ. Σουγδουρήν. Συνέγραφε σύνοψιν λογικής έλξειο; και μετέφρασεν αρκετά. (ΓΙαρανίκας 54 Ζα6ίο«ς 129 Μελετίου Δ 140, 146 Εύαγγελίδης A 120, 168, 226, 229 Σάθας 441 "Αοαβαντινός Βιογο. Ή π. Ε σ τία 1954 σ. 765 Έγκυκλοπαιδείαι). Η) Βασιλόττουλος Μτταλάνος του Κοσμά *Ιωάννινα "Ορα Μπαλάνος Βασιλόπουλος. Η) Βάψας Χρίστος ( ) Συρράκον Εφοίτησεν εις Ίόνιον Ακαδημίαν, είς ήν καί έδίδαξεν. ΕΙτα έδίδαξε μετά του Γενναδίου είς Αθήνας καί ίδρυσε τό πρώτον έν Άθήναις Λύκειον. Μετέφρασεν έκ τού Γαλλικού την άλγεβραν Φουρκίου (1836). ( Κιγάλας 12 Μ. Έγκνκλ.). Η) Βάψας Γεώργιος (1849 ) Συρράκον Ύίός τού Χρίστου. Έσπούδασεν Ιατρικήν είς Αθήνας καί είτα είς Παρισίους. Διαπρεπής καθηγητής τής Ιατροδικαστικής καί Τοξικολογίας, συνέγραψε πολλά. ίμ. Έγκυκλ.). Η) Βέλλας Βασίλειος ( ) "Ιωάννινα Καθηγητής τής Εβραϊκής γλώσσης καί έρμηνείας τής Παλαιας Διαθήκης από τό (Ή π. Χοον σ. 6). Μ) Βενιαμίν Σερβίων - Κοζάνης ( ) Θεσ)νίκη Τάς άρχάς τού ΙΘ' αίώνος άνήλθεν είς τον Επισκοπικόν Θρόνος Σερβίων - Κοζάνης, διατηρήσας αυτόν έπί 40ετίαν ίσοβίως, κάτοχος έξαιρετικής παιδείας, ένισχυτής πτωχών καί παιδείας. Λιετέλεσε Φιλικός. (Λούφης 81 Άοαβαντινός Βιογρ.). Η) Βενιαμίν Ηγούμενος Σέλτση "Αργυροκάστρου Αρχιμανδρίτης μονής Ρουκατσόβ πλησίον τού Βουκουρεστίου, ένθουσιώδης Φιλικός. (Φιλήμων A 338 Μ. "Εγκυκλ.). Η) Βηλαράς Νικόλαος "Ιωάννινα Διεκοίθη έν Βλανία έπί παιδείρ καί άξιότητι. Έχρημάτισε γραμματεύς τών Ή- γεμόνοιν Ούγγροβλαγίας Ν. καί Κ. Μαυροκορδάτου. Έξέδωκε συλλογήν ποιημάτων, έγκωμιαστικών τού Άλ. 'Τψηλάντου καί αλλα.

50 (Βρεττός Β 245 Ζαβίρας 447 Σά'θας 609 Άραβαντινός Βιογρ.). Η) Βηλαρας Αλέξανδρος «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Τίός ταυ Νικολάου. Έγεννήθη και άνεδείχθη είς Βουκουρέστιον, δπου κατέλα- 6εν άνωτάτας θέσεις. (Άραβαντινός Βιογρ.). Η) Βηλαρας Στέφανος Ιωάννινα Αδελφός τού Νικολάου. Εσπούδασεν Ιατρικήν είς Ιταλίαν. Τά μέσα του ΙΗ' αιώνας ήσκησεν αυτήν είς Ιωάννινα. (Άραβαντινός Βιογρ. Έλευθερουδάκης). Η) Βηλαρας Ιωάννης ( ) * Ιωάννινα Τίός τού Στεφάνου. Εσπούδασεν Ιατρικήν είς Πατάβιον. Διετέλεσεν ιατρός τού Βελή Πασα. ΤΗτο ευφάνταστος, άγχίνους, αριστος λυρικός. (Σάθας 648 Κιγάλας 12 Βρεττός Β 246 Ζησίου 36 Άραβαντινός Βιογρ. Έ λευθερουδάκης). Η) Βηλαρας Πέτρος Ιωάννινα Έξάδελφος τού Ίωάννου. Εσπούδασεν ιατρικήν έν Ίένη, τιμηθείς δια διδακτορικού διπλώματος. Μετέφρασε Βατραχομυομαχίαν Όμηρου καί αλλα?ργα. (Βρεττός Β 246 Κιγάλας 12^ Άραβαντινός Βιογρ.) Η) Βησσαρίων Μακρης Ζαγόρι Ό ρ α Μακρης Βησσαρίων. θ ) Βησσαρίων "Αγιος (1490 :1540) Πύλη Τρικκάλων Εικοσαετής έπίσκοπος Ελασσόνος. Τό 1514 Σταγών, τό 1520 Μητροπολίτης Λαρίσης, παραμείνας μέχρι τού θανάτου του, άνήγειρε περικαλή μονήν Δοσίκου (Τρικκάλων), έκαλλιέργησε τήν αρετήν, ζών έτιμάτο ώς "Αγιος, ή δέ μνήμη του έ- ορτάζεται τήν 15ην Σεπτεμβρίου. (Δουκάκη Μέγας Συναξαριστής, σ. 193 Άραβαντινός Βιογρ. Έγκυκλοπαιδεϊαι). Μ) Βικέλλας Δημήτριος ( ) Βέρροια Λόγιος. Διέμεινεν είς Παρισίους δπου ό οίκος του ήτο κέντρον των φιλελλήνων. Πρωτεργάτης των Ολυμπιακών αγώνων τού 1896, τό 1900 έγκατεστάθη είς Αθήνας. Ιδρυτής συλλόγου ωφελίμων βιβλίων, άνήρ ευπατρίδης, ένάρετος, μετέφρασε πολλά έργα. (Άραβαντινός Βιογρ. Μεϊδάνης 55 Μ. *Ημερ σ. 40 Έγκυκλοπαιδεϊαι Εόαγγελίδης A 105).

51 «ΗΠΕΙΡΠΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ»*α λ λ α α λ α λ α α α λ λ α α α α ^ λ λ ^ λ α λ λ α α α α #353 Μ) Βικέλας Κων)τϊνος ( ) Βέρροια Έγεννήθη εις Κων)λιν καί έφοίτησεν εις την Ίόνιον Ακαδημίαν. Διετέλεσεν εισαγγελείς Έφετών. Έδημοσίευσε πλείστας μελετάς καί έργα. (Ε ί* α γγελ ίδ η ς A 105 Μ. Έ γ κ υ κ λ ο π.). Η) Βικέλα - Δόκου Ευφροσύνη ( ) 'Ιωάννινα Κόρη του Κ. Δόκου, μεγαλεμπόρου έν Ρωσσίφ, έπκρανούς οικογένειας Ίωαννίνων. Σύζυγος του Κ. Βικέλλα έξεπαιδεΰθη εις Κέρκυραν, Τεργέστην, Αγκώνα. Έγραψε λυρικά ποιήματα, συνέθεσε μελοδράματα καί μετέφρασε τοιαΰτα έκ τής Ιταλικής. (Μ. Έγκυκλ.). Η) ^ Βλαχλείδης Γεώργιος ( 1931) 'Ιωάννινα Νομικός, έπεδόθη εις οικονομολογικός καί φιλολογικός μελέτας, συνέγραψεν ι στορικήν μελέτην καί Γιαννκότικα δίστιχα, άφήκεν πλουσίαν συλλογήν νομισμάτων. ί Η π. Χ ρον. Τ. 6 σ. 18Γ>). Η) Βλαχογιάννης Ιωάννης ( 1827) Καλαρρύται Λόγιος απόφοιτος Παλαμαίας σχολής. Έδίδαξε διό βίου εις Άρταν, Πρέβεζαν, Μπεράτι καί ώς οικοδιδάσκαλος άνέδειξε καλούς μαθητάς. ( Ά ο α 6 α ν τ ιν ό ς Β ιο γ ρ.). Η) Βλάχος Σπυρίδων (1875 ) Ρουψιά Πωγωνίου Έγεννήθη εις Πόντον. Απόφοιτος τής Χάλκης τό 1899, ίεροκήρυξ, καθηγητής, Μητροπολίτης Βελλας - Κονίτσης, ιδρυτής «'Ιεροδιδασκαλείου Βελλας, αρχηγός ά- γώνος Αυτονόμου Ηπείρου, 1916 Μητροπολίτης Ίωαννίνων, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών μεγάλος 'Ιεράρχης. ί Έγκυκ? οπαιδείαι). Η) Βλαχοΰτσαι Άρτα Κων)τίνος (1740 ): Ευπατρίδης πεπαιδευμένος. Νικόλαος: Μεγαλέμπορος έν Κων)πόλει πεπαιδευμένος. ' Κωσχάκης: Πρωτότοκος υιός τού Νικολάου, λόγιος. Τό 1812 διετέλεσε ακόλουθος καί γαμπρός τού Ήγεμόνος Ιωάν. Καρατζα Βλαχίας. Χριστόδουλος: Λογιόπατος δευτερότοκος υιός τού Νικολάου, φέρεται ευρισκόμενος εις την αυλήν τού Ήγεμόνος Καρατζα.

52 354ιΛ^ Λ Α Α Α ^ Λ Λ Α Λ Λ Λ Α Α Λ ^ Λ Α Α ^ ^ ^ ^ ^ ^^^<ΗΠΕΙΡΩΤ1ΚΗ ΕΣΤΙΑ» Ιωάννης: Τριτότοκος λόγιος και αυτός είς την αυλήν του Ήγεμόνος Καρατζα. Αλέξανδρος: Μικρότερος των αδελφών δια την παιδείαν καί περιουσίαν του, άνεδείχθη έπί Σουλτάν Μαχμούτ μέγας διερμηνεύς, ευνοούμενος αύτοΰ. (Άραβαντινός Βιογρ.). Π) Βόδας Δημήτριος Ιωάννινα Μαθητής του Μ. Παλάνου, θεολόγος, αριστος, γνώστης της Ελληνικής καί Λατινικής Θεολογίας, ίεροκήρυξ εις Τρίκκην, έδίδαξεν είς Αθήνας, εγραψεν έπιτομήν θεο?νθγίας καί λόγους ρητορικούς. (Ζαβίρας 285 Σάθας 602 Παρανίκας 100 Εύαγγελίδης A 240). Η) Βόδας Ιωάννης 'Ιωάννινα Μαθηματικός. (Γούδα A 380). Η) Βοστινιώτης Κων)τΐνος Βοστίνα Πωγωνιανής Μαθητής τού Ψαλίδα, έδίδαξεν είς τήν Καπλαναίαν. (Άραθαντινός Βιογρ.). Η) Βουθροντής 'Αθανάσιος 'Ιωάννινα Μαθητής τού Σουγδουρή είς τήν σχολήν Γκιούνμα περί τά μέσα τού ΙΖ' αίώνος. Έσχολάρχησεν είς Άδριανούπολιν. (Άραβαντινός Βιογρ.). Η) Βουλόδημος Χαρίλαος Ζαγόρι Ίωαννίνων Καθηγητής τής 'Ελληνικής έν Όδησσώ, ευφυέστατος, πολυμαθής, έξέδωκε σύγγραμμα περί τού καθ 'Όμηρον βίον των 'Ελλήνων. (Λαμπρίδης Ζαγοριακά A 64). Η) Βουρπιανίτης Κων)τίνος ΒοΟρπιανη Ίωαννίνων Μαθητής τού Μπαλάνου, λόγιος γραμματεύς τού Μαλίκ Πασα. (Άραβαντινός Βιογρ.). Η) Βουσάκης Κων)τίνος ( ) Συρράκον Καθηγητής έπί 40ετίαν ( ) τόύ Πανεπιστημίου Αθηνών καί πρόεδρος τής έν Άθήναις Φιλανθρωπικής Αδελφότητος, έξαίρετος ιατρός ανεψιός τού I. Κωλέττη. (Ήπ. Χρονικά 1937 σ. 6 - Δωδώνη 1896 σ. 161 ).

53 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ * Η) Βουσάκης Αριστείδης ( ) Συρράκον Αδελφός του Κων)τίνου, καθηγητής τής Χημείας είς τό Πολυτεχνειον τό έτος Συνέγραψε Χημείαν. (Δωδώνη Έγκυκλοπαιδείαι). Η) Βρανάς Κορτήσιος Ήπειρώτης Ήκμασε τον ΙΣΤ' αιώνα, έχειροτονήθη έν Ρώμη, έξαίρετος ίεροκήρυξ, έφημέριος τής 'Ελληνικής Εκκλησίας Νεαπόλεως, έδίδαξεν είς τά έκεΐ σχολεία. Συνέ- \ γραψεν ένδιαφέρον σύγγραμμα, έκδοθέν τό (Σάθας 403 Ή π. Χρονικά 1930 σ. 249). < 1 Η) Βρέττας Χρηστός Λρόβιανη I ' Ελλόγιμος διδάσκαλος έδίδαξεν είς την πατρίδα του, γύρω κώμας καί έξωτερικόν. 1 ΓΑραβαντινός Βιογρ.). 1 Η) ΒροΟζος Καπέσοβον Ιατρός του Σουλτάνου Μαχμούτ, έμαρτύρησεν έν Κων)λειμετά των Άρχιερέ- I ων τό (Ή π. Ήμερολ, 1914 σ. 65). I Θ) Βρυένιος "Ανθιμος 1 (ΖαΟίρας 193 Ή λιος 864 ΜΕ νανθιμος Ιερομόναχος). 1 Η) Βωζσνης Βράνος Γρεβενήτιον Ί ^ Συγγραφεύς, διευθυντής του διδασκαλείου Σερρών, εΐτα Κων)λεως. Διδάσκα λος τής Γαλλικής έν Σμύρνη. Τό 1871 έν Γερμανίρ έσπούδασε Θεολογίαν καί Φιλο- \ σοφίαν, άναγορευθείς διδάκτωρ έξαιρέτου ήθους. \ (Μακ. Ήμερολ σ. 79 Ήπειρ. Χρον σ. 31 Ήπειρ. Χρ. Παράρτημα 1 3 σ. 19 Λαμπρίδης Ζαγοριακά A 64 Μ. Έγκυκλ ). Συνεχίζεται

54 ΜΑΡΙΑΣ ΜΙΛΤ. ΠΑΝΤΕΛΙΟΥ Βιβλιοφύλακος Εθνικής Βιβλιοθήκης Ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΨΑΛΙΔΑΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ ( ) 4. Ή οικογένεια του Ψαλίδα και άλλων συγγενών και γειτόνων στό Ζαγόρι Γιά τήν οίκογένειά του πού έμεινε στο Ζαγόρι φροντίζουν οΐ έκει συγγενείς, γείτονες καί φίλοι. Ό Λουκάς Βάγιας, γαμβρός του, γράφει στην Επιστολή του τής 8 Ιουνίου , δτι θά γράψη τής κυρίας Βασιλικής πενθεράς του (συζύγου τοο Ψαλίδα), ί(διά νά έλθρ καλύτερα έδώ65, όπου της έχω έτοιμάσει τόν όνδόν )) όπου μου έγραφες καί καμμίαν συλλογήν μήν έχρς, διατί είναι χρέος μου νά» τήν κυβερνήσω ώς μητέρα μου όπού είναι)). ΤοΟ γράφει επίσης νά λάβη <(τλν Μίαν )) κασσέλαν μέ τά βιβλία καί τό κρεθθάτι καί τά έπίλοιπα, ώς οας γράφει ή Κυρία )) Αίκατερίν η))** Ή Μαρία Πανταζή τοο γράφει από Τζοπέλοβο στίς 22 Όκτ ' καί τόν συλλυπεΐται γιά τό θάνατο τής κόρης του Λ ι ζ έ τ τ α ς: «'Ο Θεός νά μακαρίσρ τήν ψυχήν της καί νά χαρίσρ ζωήν είς τήν λογιότητά )) σας καί είς τά έπίλοιπα άρχοντόπουλά σας)). Του λέγει έπίσης νά γράψη καί στη γυναίκά του κυρά Βασιλικήν νά κάμη υπομονήν, γιατί μέ τις λύπες πού κάνει άφάνισε τήν υγεία της και θά κλείση τό σπίτι της. "Οτι καί ό δύστυχος γαμπρός Λουκάς Βάγιας δέν παύει άπό τό δάκρυ καί λύπες καί ξετάζει διά τά πεθερικά του. Τούρκοι καί Ριομαιοι τήν Ικλαψαν στά Ιωάννινα καί ξεχωριστά όλοι τους καί ή Κατερίνα τήν κλαίγει καθημερινώς. Στη συνέχεια τοο ζητεί νά στείλη ένα κατέρνο68 κόλλες τής πόστας69 καί δύο μαντήλια μαύρα μεταξένια γιά τό λαιμό καί δσα κοστίσουν νά τούς γράψη καί τά έγχειρίζουν έκει τής κυρά Βασιλικής70. Στο Ζαγόρι ήταν καί ή οικογένεια τοο Ά ν α σ τ. Τ ζ ο λ ά κ η καί αυτός Συνέχεια έκ του προηγουμένου, σελ (54. Ά ρ ι θ Ό τόπος άπό όπου γράφει ό Λουκάς Βάγιας τό γράμμα του είναι δυσανάγνωστος, πιθανόν τά τρία πρώτα γράμματα είναι «Ζελ...» (Ά ριθ. 131). 00. Ά ρ ιθ Ά ριθ Τ ε τ ρ ά δ ιο ( q u a d e r n o ). 09. Ταχυδρομεϊον άλληλογραφίας. 70. Ά ριθ. 139.

55 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ» σέ γράμμα του από Κισνόβι στις 22 Όκτ γράφει πρός τον Ψαλίδα στην Κέρκυρα δτι έλαβε τό γράμμα του τής 4 Ιουλίου 1822, δτι του στέλνει γράμματα μέ τόν Κωνστ. Σεμιτέλο στο Λιβόρνο καί μέ τόν Δήμον Σεμιτέλον στό Τριέστι. Στή συνέχεια τόν παρακαλεΐ να του γράψη νέα για τούς συγγενείς του στό Ζαγόρι. «Κάμε έλεος, γράψε μας τά διατρέχοντα περί των οίκιακών μας καί ά ν δυνα-» τόν οικονομήσατε τήν άαφάλειαν τής ζωής των, διά τόν Θεόν, μάδαμ καί έτύ-» χατε αύτου, 6τι αί ύποψίες των μέ έκαμαν νά μήν έχω νο υ ν είς τό κεφάλι μου» καί πλέον πώς νά σάς είπώ καί νά σάς παρακαλέσω, δ έ ν ήξεύρω διά τήν άσφά-» λείαν τής ζωής των οίκιακών μας* κάμε έκείνο όποϋ γνω ρίζετε καί έγώ μένω» ύπόχρεως μέχρ ι θανάτου μου.» Έ ξήγησόν με λεπτομερώς τά διατρέχοντα τής πατρίδος, άτι έδώ μάς σπά-» νουν άπό τά ψεύματα. Γράψετέ μου καί περί του άδελφου κύρ Ά λ έξη... ό )) Θεός νά εύ γά λρ ψεύματα τόν θάνατον»72. Στό γράμμα πρός τόν συγγενή του Άναστάση Σπάχο στην Άμστερδάμη τής "Ολλανδίας στίς 20 Δεκ γράφει δτι άφησε στό Τζεπέλοβο τή Βασιλική μέ τη Φ ρ ο σ ύ ν η και δτι έκεΐ παροικούν οί καλύτεροι ΊωαννΐταΓ έκεΐ είναι καί if Κατερίνη καί ή Ελένη. Έκεΐ ό Π λ έ σ ο ς Ιχασε τόν 9Α ν α- στάσην του. Στό γράμμα του πρός τόν άνεψιό του Πέτρο στη Μόσχα στίς 20 Δεκ , γράφεις «Αφηκα στό Τζεπέλοβον τήν μάνα σου τήν Βασιλικήν, τήν Φροσύνην καί» Ζαχάρων νά τές δουλεύρ... Τόν Αύγουστον ή πανούκλα σκοτώνει τήν θυγατέρα» μου στό Πέραμα, δπου έπήγε νά φυλαχθρ, καί γλυτώνει ό άνδρας της Λουκάς...» Ό Λουκάς ό δύστυχος έγλύτωσε, καί έπήγε μέ τόν Ή μ έρ πασά στόν πόλε- )) μ ο ν» Ενέργειες νά ψέρη τήν οικογένεια στην Κέρκυρα Στην άρχή νόμιζε δτι εύκολα θά φέρη καί τά υπόλοιπα μέλη τής οικογένειας του στην Κέρκυρα. Στό Ζο>σιμά στίς 6 Νοεμβρ γράφει: «ΆΥωνίσθηκα καί κατώρθωσα νά φέρω έδώ καί τήν γυναικά μου άπό τό Ζαγόρι» μέ τήν δύναμιν του έδώ κρατούντος καί έλπίζω είς όλίγ ες ή μ έρ ες νά έλθρ»76. Στίς 31 Δεκ γράφει77 στόν Ύψηλότατον, προφανώς τόν ναδαμ, καί τοΰ ζητεί νά οώση ό Αρχιστράτηγος των Ίονίων Νήσων ( = 6 Μαίτλανδ) έπιστολή σφραγισμένη πρός τόν διοικητή των Ίωαννίνων γιά τή φαμιλιά του. Ή έπιστολή αύτή νά περιέχη τρία πράγματα: «Πρώτον νά δοθρ ή ά δ εια τής φαμίλιας μου κα ί ά λο γα, διά ν ά μή δ υσκολευ- 71. Λ ριθ Ά ρ ιθ. ΟΟ ν * 73. Ά ρ ιθ. 145γ. 74. Ά 0 ιθ Λ ριθ (ί. Ά ρ ιθ Ά ρ ιθ. 148.

56 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ>» θοϋν οΐ άγωγιάτες καί δ έ ν θελήσουν είς παρόμοιες περίστασες* νά άσφαλισθρ )) ό οίκός μου, όπού μοϋ ά π ό μεινεν είς Ιω ά ννινα σώος... έως οϋ νά στείλω έπι- )) τροπικά διά νά μου πωληθρ. Καί τρίτον, όπού ή έγγραφος άδεια άπό τόν έκεΐ» διοικητήν καί άσφάλεια του οίκου μου νά δοθρ είς τόν άνθρωπον, τόν όποιον )) θέλω στείλει μέ τήν γραφήν του άρχιστρατήγου άπ έδώ. "Οθεν παρακαλώ αύτή )) ή γραφή νά μοϋ δοθρ έσφραγισμένη καί έγώ άμέσως τήν στέλνω καί άοραλώς )) καί ταχέως διά Π ρεβέζης καί έ ν ταυτφ ειδοποιώ καί τήν ψαμιλιάν μου διά τό )) τακτικόν))7». Οί δυσκολίες δμως συνεχίζονταν για μήνες. Στις 15 Φεβρ είχε στείλει γράμμα πρός τόν Ούίλλιαμ Μάϋγερ, Γενικόν Κόνσολον τής Α.Β.Μ. (τής Αύτοϋ Βρεταννικής Μεγάλε ιότητος) εις τήν Αλβανίαν στήν Πρέβεζα καί αύτός του άπαντφ στις 7 Μαρτ (Ε.Ν.) δτι Ιλαβε τό γράμμα του μέ τόν κύριον Φραντζέσκον Δαμασκηνόν καί ανταμώθηκε μέ τόν έκεΐ κατά τύχην εύρισκόμενο Βιζιρικόν Όμαρ πασά στόν όποιο παρέδωσε τό γράμμα του θωμά Μαίτλανδ καί τόν παρακάλεσε νά είσακούση τήν Ικεσίαν καί αυτός τοϋ ώμίλησε μέ μεγάλη ύπόληψη για τό ύποκείμενόν του βεβαιώνοντάς τον έν ταυτω δτι δέν είναι στήν έξουσία του ν άνταποκριθή στήν αίτησή του. «Τοϋ είναι έμποδισμένο, χωρίς έξεπίτπδες βασιλικόν φερμάνι νά ουγχωρρ )) μετακόμισιν φαμιλιών άπό τό Μανσούπι (=*έπικράτεια) του είς άλλογενπ μέρη,» τό όποιον τούτο θέλει τό άναφέρει καί τοϋ Ύπερεζοχωτάτου Σέρ θωμά Μαίτλανδ. )) Ή ύψηλότής του δμως μοί έπαρήγγειλε νά τής είπώ, δτι εις δσον διά τό ύπο- )) κ ε ίμ ε ν ό ν σας, έχετε τήν άδειαν νά περιφέρεσθε έλευθέρως έδώ, καί νά άνα- )) χωράτε πάλιν διά Κορφούς. ώς όγαπάτε. Ά φ οϋ τό ϋφος του μοί ώμίλησεν μέ )) τέτοιον τρόπον, έκρινα περιττόν νά τοϋ άναφέρω λόγον περί τοϋ όσπιτίου»79 6. Υποδοχή του στήν Κέρκυρα Στήν Κέρκυρα οί εύγενεΐς τόν περιποιηθήκαν καί ιδιαίτερα ό Έμμαν. θεοτόκης \ ό όποιος καί του πρότεινε πολλάκις νά άναλάβη δημόσιο επάγγελμα στήν Κέρκυρα, άλλ αύτός μέ κάθε έπιτηδειότητα τό άποποιήθηκε, φοβούμενος μήπως γγ αύτό άρνηθή τήν πατρίδα του. Γι αύτό ζήτησε τή γνώμη στο Ζαγόρι τών Δημήτρη Αθανασίου καί Σταύρου Ίωάννου: «Καί μοϋ άποκρίθηκαν μόνον διά ένα χρόνον έδώ νά συμφωνήσω, τό όποίον» δ έ ν γίνεται, έπειδή οί έδώ εύγενεΐς δ έν παίζουν»*). I»* ια να» μή προσηλωθή στους Κορφούς σκέπτεται νά συστήση Ινα μερικόν σχολεΐον διά τά πτωχά παιδιά τής πατρίδος, όπού είναι έκεΐ αρκετά \\ρ ιθ Άοιθ Έμμαν. θεοτόκης (15 Σε.ττ εξαμελούς Ίονίου Γερουσίας. Άοιθ Άοιθ Αύγουστου 1857) ήταν πρώτος Πρόεδρο; της

57 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Πολύ τόν υποστήριξε καί 6 πρίγκιψ "Αδαμ, άργότερα Μέγας 'Αρμοστής83, στόν όποιο ό Ψαλ. γράφει στίς 31 Δεκ : «'Υψηλότατε, έδαφιαίως! Τά τής ήμετέρας έριλαμποϋς Ύψηλότητος Ε λ λ η ν ικ ά» άμα τε καί γενναία σπλάγχνα πρός με τόν ξένο ν καί πρός πάντα ό μογενή καί» πάλαι καί νυν καί πόρρω καί ένταϋθα κατέστη μοι ήλίου τηλαυγέστερα καί ύ- )> περπερισσώς έπληροφορήθην, άτι ούδέποτε, 'Υψηλότατε ήγεμώ ν καί Γενναι-» ότατε Πρίγκηψί εϋ ποιων άποκέκμηκας, ούδ* άποκάμνεις. Διό δικαίως ά ν καί» Κερκυραίοι καί λοιποί "Ε λληνες εΐποιεν: τοϋ θαλπωρής οϋτις έσεϊται, δς οϋτι» μετάσχοι, έγώ δέ μάλλον καί ώς άφωσιωμένος δλος τρ θαλπωρρ, καί ώς μετα- )) αχών καί μεθέζων αύτής»»». Αξιοσημείωτη ήταν ή βοήθεια καί εύνοια πού τού έπεδαψίλευσε και 6 ναρχοντας τής έπειτα Ίονίου Ακαδημίας κόμις Γκίλφορδ Τά παιδιά του Πέτρος καί Πλάτων Στην Κέρκυρα ό Ψαλ. ήλθε μέ τά δύο παιδιά του, Πέτρον καί Πλάτωνα87 8. Στίς 8 Ίουν ό γαμβρός του Λουκάς Βάγιας τοϋ γράφει: «Τοϋ άδελφοϋ μου Πέτρου καί Πλάτωνα σήμερον έλαβα τό γράμμα τους καί» έχάρηκα τήν κα λ ή ν τους ύγε(αν»μ. Στην άρχή σκεπτόταν να στείλη τόν Πέτρον στη Μόσχα πρός τόν άνεψιό του Πέτρο Μιχ. Ψαλίόα καί για τό ταξίδι αυτό ζήτησε πληροφορίες άπό τόν Δ. Σεμιτέλο στό Τριέστι, ό όποιος στό γράμμα του τής 10 Σεπτ τοϋ λέγει: «Τόν άγαπητόν μοι υίόν σας, τόν όποιον εύχομαι νά τόν άπολαϋσω ύγιή, πρέ-» πει νά τόν προμηθεύσητε μέ έ ν πασαπόρτον ρουσικόν, ά ν είναι δυνατόν, είδ έ» μή, άς είναι καί άγγλικόν, έκεΐνο δμως καλύτερον, τό όποιον νά διαλαμβάνρ )) δτι πηγαίνει άπ αύτοϋ διά Μόσχαν διά Τριεστίου, Β ιέννης κτλ. "Α λλα συστα-» τικά γράμματα, άν ήμπορρς, πρέπει νά τόν δώσρς δγ άλας τάς πόλεις δθεν» έχει ν* άπεράσρ, δηλ. Β ιένναν, Μπρόδι κ.τ.λ., είδ έ καί δ έ ν ήμπορρς, φροντί-» ζομεν νά τψ προμηθεύσωμεν οί φίλοι άπ έδώ καί Β ιένναν. Τά έξοδα είς τό έδώ )) λαζαρέτον ήμπορείς νά τά λογαριάσρς διά φιορίνια πενήντα άσημένια, έκτός» τά τής ζωοτροφίας του, έπειδή διά μόνον τόν βαρδιάνον («φύλακα) πληρώ νετε» έν φιορίνι καί μισόν, 1%, τήν πάσαν ήμέραν ή ένας είνα ι 6 καθοριζόμενος ή καί» περισσότεροι έως τούς 7 ή 8. Τό άγώγι καί έξοδα άπό έδώ διά Β ιέννα ν π ενή ν-» τα φιορίνια, φρ. 50 άσημένια»» *0 σερ Φρειδερίκος *Ά6αμ (Adam) ( ) Ά γγλος στρατιωτικός διοικητής τής Μάλτας και άπό τό 1824 λόρδος αρμοστής τίδν Τονίων Νήσονν, διαδεχθείς τόν Μαίτλανδ, μέχρι τό Άριθ Άριθ Βλέπε παραπέρα ειδικό κεφάλαιο. «7. Άριθ. 141, 144γ, 1446, 145β, 145γ. 88. Άριθ «9. Άριθ. 134.

58 Τον Πέτρο αύτόν άναφέρει καί ή Μαρία Πανταζή ατό γράμμα.της της 22. Όκτ άπό Τζοπέλοβο90: «Τόν υιόν σας κυρ Π έτρον προσκυνώ άδελφικως. Μάν λυπάται τόσον τόν θά- )) νατον της άδελφης* ό θεός έτζι ήθέλησε καί τό θέλημά του νά Υένρ. Νά είναι )) ζωά στην τιμιότη του καί νά έχρ τόν πατέρα του καγ έπίλοιπα άδέλφία του*» πρέπει νά ψανρ γενναιόκαρδος όπού νά λάβη ηαρηγορίαν)). Στις 20 Νοεμδρ ό Πλάτων γράφε: άπό την Κέρκυρα προς τό θεΐό του91 y Οπισθεν ύπάρνει πόλιτσα αύτοϋ προς τόν Άναστ. Σπάνο. Ό Πέτρος στί ατίς 31 Μαρ- 8. Απήχηση των έκκλήσεών του γιά βοήθεια Ό Δημ. Σεμιτέλος σε γράμμα του άπό Τριέστι στις 10 Σεπτ πρός τόν Φαλ. στους Κορφού:97, άπαντα στο γράμμα του Φαλ. της 22 Ίουλ , καί μεταξύ άλλων τοϋ γράφει: «Πρόσταζέ με συχνώς καί έλευθέρως καί έσο βέβαιος δτι θέλω έκτελεί άσμέ- )> νως τάς προσταγές σου, διατί χωριστά άπό τό γ ενικό ν χρέος όπού έχομεν νά» βοπθώμεν άλλήλους, έχω μεγάλα χωριστά χρέη πρός έσέ καί δ.τι καί άν κάμω» διά σέ δ έν θέλει είνα ι είμά μικρόν σημεΐον ευγνωμοσύνης μου)). Ό Δημήτριος Διαμαντή Ποντικής στις 30 Νοεμβρ γράφει πρός τόν Φαλ. άπό Βρασσοβόν" καί του λέγει ότι ελαβε τό άπό 14 Ίουλ γράμμά του καί ότι σ αύτό βρήκε καί τήν πόλιτσα ( = συναλλαγματική) εις βάρος του κυρίου Γεωργίου Μπαλάνου Τζεπελοβίτη άπό τήν γυναικά του* τήν έστειλε πρό ήμερων είς φίλον του στο Βουκουρέστι οιά νά προσπαθήση διά τήν σύναξιν παρ όλες τις ένέργειες δέν είχε άποτέλεσμα. 9. "Εκδοση Συγγραμμάτων Στήν Κέρκυρα ό Φαλίδα: : εχει έτοιμα για έκδοση συγγράμματα καί Ιζήτησε πληροφορίες άπό τόν Δ. Σεμιτέ λο πώς νά τά τύπωση. Ό Σεμιτέλος άπό τήν Τεργέ- 90. Άοιθ Ά<>ιθ Αοιθ Άριθ Άοιθ Άριθ ' 96. Άςηθ Άοιθ Αντό τό γράμμα δέν σώζεται 99. Άοιθ. 142.

59 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ στη ζήτησε πληροφορίες από τόν τυπογράφον Αλέξιον Νικολαίδην στή Βενετία τήν α' Σεπτ καί αυτός του απάντησε μέ γράμμα άπό Βενετία στις 7 Σεπτ στο Τριέστι προς τόν Αημ. Σεμιτέλο100. Επειδή τό γράμμα αύτό έχει σχέση μέ τήν τυπογραφία, παραθέτομε τις σχετικές περικοπές: «...Είδον δέ καί τήν πληροφορίαν όπου έπιθυμείτε νά σάς δώσω περί του τυ-» που ένός βιβλίου γραικικοϋ είς τους χαρακτήρες όπου μου σημειώνετε, περί» τοϋ όποίου σας λέγω, άγαπητέ, ότι έκαμα τήν πρέπουσαν έξέταξιν, π λή ν μου» κακοφαίνεται όπου δέν δύναμαι νά σάς δώσω καμμίαν πληροφορίαν, μέ τό νά» μην εϊναι γνω ρισμένες έδώ αί λέξεις των χαρακτήρων όπου μοϋ σημειώ νετε,» δηλ. Τζίτζερος, καί κ α ρ μ ο ύ τ ι. "Α ν λοιπόν ό φίλος σας έπιθυμρ» νά λάβρ αύτήν τήν πληροφορίαν, είναι χρεία νά σάς σημειώσρ πρώτον τόν χα-» ρακτήρα κανενός βιβλίου, όπου νά έστάθη τυπωμένον έδώ ή είς τήν τυπογρα-» φίαν Γλυκύ, ή είς έκείνη ν τοϋ Θεοδοσίου, κατά τόν όποιον έπιθυμεί νά τυπω-» θρ τό βίβλον του, καί έν ταύτφ νά σάς είπρ καί είς ποιον μέγεθος χαρτίου έχει» νά τυπωθρ, άν δηλ. είς φύλλον, ή είς τέταρτον, ή είς όγδοον, μέγα ή μικρόν,» καί πόσα άντίτυπα έχουν νά τυπωθούν, καί πρός τούτοις ά ν τό ρηθέν βιθλίον» είναι είς χειρόγραφον, ή τυπωμένον, τά όποια όλα είνα ι άναγκαιότατα νά τά» ήξεύρρ ένας τυπογράφος, διά νά κάμη τόν λογαριασμόν μέ άκρίβειαν, καί τό-» τε δυνάμεθα καί ήμείς νά εύχαριστήσωμεν τόν φίλον σας, καί τά πάντα πρός» οδηγίαν σας». Ό Δ. Σεμιτέλος υστέρα άπό αύτό γράφει άπό Τριέστι στις 10 Σεπτ πρός τον \\θ. Ψαλ. στους Κορφούς101, στόν όποιο γνωρίζει δτι έλαβε τό άπό 22 Ίουλ. (1822) γράμμα του καί λυπεϊται δι όσα επαθε καί αύτός καί ή πατρίδα. Στή συνέχεια του ά παντά για τά τυπογραφικά: «Ό τύπος έδώ είναι καί άχαμνός καί άκριθός διά τά έλλη νικά βιβλία καί οί» ίδιοι τυπογράφοι τούς όποίους ήρώτησα μοί έσυμβούλευσαν νά προκρίνω τήν» Βενετίαν. Εύθύς λοιπόν έγραφα τοϋ φίλου μου Νικολαΐδη έ κ ε ί στέλλοντάς τφ» τήν παράγραφον τής γραφής σου, διά νά έρωτήσρ κατ αότόν τόν καλύτερον» έκεί τυπογράφον, καί νά μοί στείλρ τήν άπόκρισιν όπού λάβρ. Ιδού σοι περι-» κλείω τήν Ιδίαν του άπόκρισιν, καί κατ αυτήν πρέπει νά μέ γράψρς ά ν θέλρς» νά πληροφορηθρς σαφώς είς τά πάντα. Έ γώ μ όλον τούτο έ ν τοσούτω θέλω» γράφει τόν Γλυκήν καί ίσως ήμπορέσω νά σέ δώσω πρωτύτερα κα μμία ν Ιδέαν.» Τρεις έγκλειστους έστειλα, καί έγραψα διά νά μοί σταλθοϋν άποκρίσεις, καί» όταν τάς λάβω θέλω σοί τάς στείλω...)). Ποια συγγράμματα είχε έτοιμα για έκδοση τότε δέν γνιορίζομε. Στό γράμμα του τής 24 Δεκ πρός τόν Γκίλφορδ102 λέγει: «Ό Ψαλίίδας... διεσώθη ένταϋθα διαφυλάξας μόνον τά έαυτοϋ πονήματα, έ ν οίς»καίτό τής 'Ηπείρου γεω γραφικόν καί Ιστορικόν σύγ-» γ ρ α μ μ α». Σέ μια επιστολή του πρός άδηλον άπό Κέρκυρα γράφει δτι είναι έξηκοντούτης καί έχει συγγράμματα πολλά καί οχφέλιμα διά τό γένος τά όποια χρειάζονται διόρθιοσιν καί αντιγραφήν άπό τό χέρι του, άλλ αύτός δέν έχει καιρό γιατί παραδίδει 14 ώρες γιά νά βγάλη 50 ή 60 τάλληρα ΛριΟ Λοιθ Λριθ ,ΛριΟ. 336.

60 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 10. Ποϊα πρόσωπα του στέλνουν ή λαβαίνουν γράμματα κατά τόπους Άφ δτου ήλθε στην Κέρκυρα Ιχει άλληλογραφία μέ τά έξης πρόσωπα κατά τόπους: 1) Στό Τσεπέλοβο: τόν Ίω. Βηλαρά1, τη Μαρία Πανταζή2, τδν Σπυρον Πλέσσον3, τδν θεόδ. Τζάνογλου4, τήν Μαριάννα Βηλαρά5, τδν Κυριάκόν Μπίτζινον6, τήν Ειρήνη Κωστάκή Σερδάρη7, τήν Αγγελική σύζυγο Κων. Δεληγιάννη8. 2) Στδ Σ κ α μ ν έ λ ι: τδν Σταύρον Ίωάννου μέ γράμμα τής *. 3) Στά Ιωάννινα: τδν γαμβρό του Λουκά Βάγια10, τδν Πέτρον Καλαμένιον11, τδν Σταύρο Μισκιτζήν12, τδν Κυριάκόν Μπίτζινον13, τήν Έλενίτζαν Σπ. θεοχάρη14, τόν Κων. Αθανασίου15, την Μαριάνναν Βηλαρά16, τούς Άναστ. Παύλον καί Ίωάννην Άστρινόν17, τη Δέσποινα Κηρούση18, τδν Γ. Δημητριάδη19, τδν Δημ. Καραγιαννόπουλο20. 4) Στδ Τ ρ ι έ σ τ ι: τδν Δημ. Σεμιτέλο21, τδν Νικ. Πίκκολο22, τδν Δημ. Καστόρκην23. 5) Στη Ζ ά κ υ ν θ α: τδν Στέφ. Βηλαρά24. 5) Στδ Κ t σ ν ό β ι ο: τδν Άναστ. Τζολάκη25. 7) Στδ Βρασσοβό: τόν Δημήτρ. Διαμαντή Ποντίκη26. 8) Στήν Αγκώνα: τδν Ίω. Μελά27, τδν Κων. Μαρίνο28 ή Μαρίνογλου Ά ριθ Ά ριθ Ά ριθ. 154, Ά ριθ. 167, Ά ριθ Ά ριθ Άριθ Ά ριθ Γράμμα τής του Σ τ. Ίωάννου. 10. Ά ριθ Π. Άριθ Ά ριθ Ά ριθ. 192, 198, 203, Ά ριθ Ά ριθ Ά ριθ Ά ριθ Ά ριθ Ά ριθ Άριθ Ά ριθ. 134, 214, 223, 250, 255, 259, 261, 263, 264, Ά ριθ, Ά ριθ. 260, 263, Ά ριθ. 137, Ά ριθ Ά ριθ. 142, Ά ριθ. 144α. 28. Ά ριθ. 144γ. 29. Ά ριθ. 190, 194. Μάλλον στήν Α γκώνα είναι καί 6 Μαρινάκης 'Αριθ. 165α.

61 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ 9) Στό Λ ι 6 ό ρ ν ο: τόν Πανγ. Πάλλη30, τόν Κων. Δ. Κόνιαρη31, τόν Χριστόπουλο Ζούκη32. 10) Στή Μόσχα: τόν άνεψιό του ΙΤέτρο Μιχ. Ψαλίδα33. 11) Στην Ά μ σ τ ε ρ δ ά μ η: τόν Άναστ. Σπάχο34. 12) Στην Πρέβεζα: τόν Ούίλλιαμ Μάϋγερ35. 13) Στο Μεσολόγγι: τόν Στέφανο Βηλαρά36, τόν Ήβο Ρήγα37, τόν Άλέξ. Μαυροκορδατο38, τόν Λουκά Βάγια39, τόν υιόν του Πέτρο Άθα,ν. Ψαλίδα40, τόν Άναγν. Ν. Μόστρα41, τόν Νότη Μπότζαρη42. 14) Στην Τριπολιτσά: τόν Λουκά Βάγια43, τόν Στέφανο Βηλαρά44. 15) Στην 'Ύδρα: τόν Ίω. Κωλέττη45. 10) Στή Νεάπολη: τόν Δημήτριο46. 17) Στην Κέρκυρα: (Κ ο ρ φ ο ύ ς) : τόν Κόμιτα Γκίλφορδ47, τόν I- πειτα Μέγαν 'Αρμοστή Φρειδ. ναδαμ48, τόν Άναγν. Ν. Μόστρα49, τόν Κων. Γεροστάθη50, τόν Ίω. Π. Κομπότη51, τόν Λώλη Παπά52. 18) Στό Γκουζηουλάρ (;) : τούς Άναστ. Δημητρίου καί Άγγέλην Πάνου Άριθ. 145α, 226, Άοιθ. 146, Άριθ. 235, Άριθ. 145β. 34. Άριθ. 145γ, 165γ. 35. Άριθ. 149, Άριθ. 150, 152, 153, 160, 163α, 178, 182. Στό Άρχεϊο Μαυροκορδάτου των Γεν. Α ρ χείων του Κράτους σο')ζονται τά έξης γράμματα του Ά θ. Ψαλ. πρός τόν Ά λ. Μαύρο* κορδατο: 12)2)1823 ίάρ. 317), άπάντηση τοΰ Ά. Μαυρ. στίς 12 Μαρτ (Ά ριθ. 373), 12 Νοεμβρίου 1823 (Άριθ. 707), 16 Δεκεμβρίου 1823 (,Αριθ. 769), 4 Ίανουαρίου 1824 (Ά ρ. 884 καί 883), 18 Ίαν. καί 4 Φεβρ (άρ. 928), 16 Φεβρουάριου 1824 (Ά ριθ 1022), 24 Φεβρουάριου 1824 (Ά ριθ. 1055), 24 Μαρτίου 1824 (Ά ριθ. 1153), 29 Ί α νουαρίου 1825 (Ά ριθ. 2628). 37. Άριθ Άριθ. 153α, 1δ3β, 162β, Άριθ. 159, 162α. 40. Άριθ Άριθ. 184, Άριθ Άριθ Άριθ Άριθ Άριθ Άριθ. 147, 212, Άριθ Άριθ. 161, 169, Άριθ Άριθ Άριθ Άριθ. 172.

62 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 19) Στή Βενετία: τόν.alessandro Conti54. 20) Στους Φ ι λ ι ά τ ε ς: τόν Ίσκλιάμ Ντέμις56. τόν Σάββα γραμματικό των άγάδων Ντιμάτων55, 21) Στό Μ α ϊ.στ ρ. ά τ ο Κορφών: τόν Χαρίση Τριανταφόλλου57. 22) Στην Κ α σ;τ ο ρ.ι ά: τόν Ίω. Κότζη Ζιάνγκα ) Στην Αίγινα: τόν Στέφ. Βηλαρά59, τόν Κυβερνήτη60. 24) %ib ο ν 8 χ ν ο: Trinity College τοο Cambridge: τόν Νικ. Μανιάκη61. 25) Τόν ν Αγγλο πρέσβυ Στράτφορδ Κάννιγκ62. 26) Στή Μάλτα: τόν Χριστόδ. Ζούκη63. 27) " Στό Μ ύ τ ι κ α Εηρομέρου: τόν Γεώργ. Κίτζου64, τόν Λουκά Βάγια Άριθ ^ - Άριθ Αριθ Αριθ Ά ριθ Άριθ. 250, 254. Άριθ. 255, 265β, 270 (Βλέπε τά δύο ύπομνήματα του Ψαλίδα προς αύτόν: Έ φ. «Ώ ρα» (?τ. Γ ', άριθ. 285 τής σ. 1 2 (τό Α' 'Τπόμνημα) καί έφ. «Ώρα» (έτ. Δ ', άρ. 73 τής σ. 2 4). Πρ6λ. Λ. I. Βρανούση, Ό Άθ. Ψαλίδας Ι.ά. ο. 464 '4 70. Ά ρ ιθ... τής 17 Ταν (Βλ. καί Άρχεΐον Μαυροκορδάτου άρ. 763). Ά ριθ. 265α, 267, 274. Άριθ Άριθ Ά ριθ. 277.

63 ΚΩΣΤΑ Π. ΒΛΑΧΟΥ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΝ ΜΟΝΟΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΤΡΕΗΤΟΝ - ΙΠΑΝΝΙΗΠΝ 2. Ιερά Μονή 'Αγίου Ίωάννου - Λυκοτριχίου ψ. 2 Τό Ιερόν Μοναστήριον τοϋ άγιου Ίωάννου του Προδρόμου όνομαζό- [μενον λυκοτρήχη καί Μύρκου συνορεύει άπό τήν έκκλησίαν άγιας Παρασκευής σύνορο βάνιστας, καί [τόν άνύφορον είς πλάκαις παλιοχημαδιό καί στόν τεπέ όπου χύ- [νωνται τά νερά κατά τό Μοναστήριον καί έπάνο) στό κόκκινο λυθάρι, καί τήν ράχη έως τήν Κορούνα, καί πίπτει [τό νερό είς τόν λάκκον καί ποίσω άπό τήν εκκλησίαν του Προ [φήτου Ήλιου όνομαζόμενον Παγκάλω, καί κάτω στόν λάκκον καί πίπτει έως τό λυθάρι τό ρι- [ζωτό όνομαζόμενον Γκάβρα, καί ίσια τόν λάκκον στήν στράτα 6- [ποΰ πηγαίνει είς τό χωρίον ντίσπερη καί άπό τήν στράτα στρέφει είς τήν λακιά άσφακωτό, καί πί- [πτει είς ταίς Γκορτζαίς στό χωράφι του Μοναστηριού, καί κάτω [στό ντερβένι καί στό νερό τής μπολιάνας εως τό βιβάρι γαβρά, [καί άπ έκεί στρέφει τόν άνύφορο καί εύγαίνει είς τήν λάντρα [σύνορο βάνιστας, καί στό πηλιοπήγαδο, καί σμίγει μέ τήν έκ- [κλησίαν τής αγίας Παρασκευής, τά συνόρατα αύτά ύπάρχουν μέ ταπή τοο 9Αλί) πα- [σά γενόμενον τό έτος τουρκιστί 1217: (πρό 65 χρόνους) έντός [αύτων τών συνόρων υπάρχει τό είρημένον Μοναστήριον, καί τά κάτωθεν χωράφια ώς φαί- [νωνται όλλα ξερικά. κωρ (αφια) στρέμ (ματα) αυλ (άκια) όνομασία τοποθεσιών 1 16 αγία Παρασκευή μετόχι τοϋ Μοναστηριού, άπό τό έν μέρος τόπος βανιστιώτικος, καί άπό τό δο)θε μέρος πρός τό Μοναστήριον, τόπος Μοναστηριακός Γκορτζιά κ (αί) πηγάδια άνάμεσα στους δρόμους έντός των 1 4 άνωτέρω συνόριον Ψαληδιά, είς τά πηγάδια άνάμεσα είς τούς δρόμους έπάνο> μπολιάνα, όποκάτιο άπό τήν μάντρα τοο Μοναστηριού. 0 Συνεχεία έκ του προηγουμένου, σελ. 160.

64 I μποστάνι 4 I I μπαχτζές [5] κομμάτια 10 γιούρτια [26] ψ «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ> άπηδιά κ (αΐ) πορνάρι, στό πλεβρό τοϋ Μοναστηριού άπ έξω άπό τήν περιοχή στην βρύσην όπου πέρνουν νερό κάτω άπό τόν βασιληκόν δρόμον πρός τό μέρος μπολιάνας καί πηγάδια σύνορο μέ τήν Χάντραν καί πόρο, κάτω παλιοπήγαδο πλησίον τής μπολιάνας τής Μεγάλης, πλησίον τοϋ μποστανιού κάτω άπό τόν βασιληκόν δρόμον. σκαργιά τόπος βάλτος μπολιάνα μπαμπαντζιώβα, άπό τό πάνω μέρος χωράφια του Μοναστηριού, άπό τό κάτω χαντάκι του ά- χμέτ πασά, άπό τό άριστερό μέρος σύνορο μέ σκαργιά βάνιστας, καθώς διαβαίνει τό νερό τής βρύσης μπολιάνας, καί άπό τό δεξιόν μέρος τόπος του Καχρεμάν πασά. στό πορνάρι όποκάτω άπό τό άλώνι του Μοναστηριού. στό πλεβρό του Μοναστηριακού άλωνιού έπάνω στή λακιά. στό καμήνι άσβεσταργιά. σταίς Γκορτζαίς όποκάτω. έπάνω σταίς γκορτζαίς παλιάμπελα στόν άμμο πέρα άπό τό καμήνι όποκάτω τού δρόμου καθώς πηγαίνουν στήν ντισπηρη. στήν άγια Μαρίνα, παρακλήσι του Μοναστηριού χαλασμένο έπάνω άπό τόν δρόμον, σύνορο ντίσπερης είς τόν λάκκον, στόν άϊλιά δώθε πρός τό Μοναστήριον έως τήν βλαχόστρουγκα. άπέξω τής περιοχής τού Μοναστηριού ά πό τό κάτω μέρος. καί δσα χωράφια έχει τό Μοναστήριον έ ξω άπό τό σύνορόν του είς τήν βάνισταν. καργιαπαλιάμπελα βανιστιώτικα, συνορεύουν άπό τα τρία μέρη μέ τόπον βάνιστας, καί άπό τό άλλο μέ τόπον περαμήτικον τοϋ Καχρεμάν πασά. I είς τό ίδιον μέρος μέ τά ίδια συνόρατα.! έπάνω άπό τήν έκκλησίαν τοϋ άγιου Δη- ί μητριού βάνιστας γιούρτα άπ* έξω άπό τά σπίτια τοϋ Μοναστηριού, τά όποια ύπάρχουν είς τό χωρίον βάνιστα, καί σήμερον ήναι χαλασμένα καθώς κ (αί) τό μετ[όχι]. τήν κάργιά τού λόλη, είς τόν τόπον πεχμίτικον τού Καχρεμάν πασά, άπό τά τέσ- ρα μέρη, τόπος περαμίτικος τού Καχρεkv πασά.

65 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ» 1 10 στό βουνό όνομαζόμενον σελιώ άπό τά τέσσερα μέρη βουνό τόπος βανιστιώτικος. 1 6 στοο μύρκου όνομαζόμενον νίτζκυβα άπό τά τέσσερα μέρη τόπος περαμήτικος τού Καχρεμάν πασά. 2 5 άγριοσκαίς. σύνορο μέ τόπον περαμήτικον του Καχρεμάν πασά. 1 5 άσφακωτό είς τόν τόπον ντίσπερης έπάνιο άπό τό ντερβένι. 2 7 έπάνω τριχαΐς υποκάτω στό ντερβένι είς τόν τόπον ντίσπερης, άπό τό ν μέρος τό ντερβένι, άπό τό άλλο χωράφι περαμήτικο, καί άπό τά δύω μέρη χωράφια ντίσπερης κάτω τριχαΐς όλοτρόγυρα χαντάκια είς τόν τόπον ντίσπερης, άπό τά τρία μέρη χωράφια ντισπεργιότικα, καί άπό τό κάτι») μέρος τό χαντάκι Άχμέτ πασά. τά δπισθεν καί άνωθεν τριάντα πέντε κομμάτια καί στρέματα διακόσια [όγδοήντα καί!ν αύλάκι ώς φαίνωνται με τά συνόρατά των είναι [κτήματα τοο ρηθέντος μοναστηριού του άγίου Ίωάννου τοο Προδρόμου όνομαζομένου λυ- [κοτρήχι καί Μύρκου έξαμνιμονεύτων χρόνων άπό τά όποία χο>- [ράφια δσα ύ- πάρχουν έπάνο^ άπό τό βασιληκόν ντερβένι πρός τό Μέρος του Μοναστή* [ριοϋ έδίδετο δέκατον είς τούς κατακερόν σπαχίδες τού τόπου μας [άσλάν μπέη Κατζηκάρ μπέη καί λοιπούς κατά τά μπεράτια των. διά δέ τά χωράφια καί σκαργιά όπου εύ- [ρήσκονται ύποκάτω άπό τό βασιληκόν ντερβένι πρός τό μέρος του [Βάλτου έπλήρωνε τό Μοναστήριον είς τόν βασιληκόν Χαζνέν διά Γκιολ Χάση [Γρόσια 625 έξακόσια είκοσι πέντε κατ ϊτος κατά τάς άποδεί- [ξεις όπου υ πάρχουν. Άφ* ού δέ συστήθη τό βασιληκόν ταντζημάτι δίδεται τό δέκατον [είς τόν Βασιληκόν Χαζνέν άπ* δλλα τά χωράφια. Τοιουτοτρόπιος [τά εύρον άπό τούς προκατόχους μου, καί τοιαύτα τά γνωρίζω μέχρι την σήμερον καί όμολογώ καί μαρτυρώ μέ φόβον θεοϋ, καί τής ψυχής μου καί ύποφαίνομαι βρίου 24 Μοναστήριον λυκοτρήχη καί Μύρκου Βαρθολομαίος ήγούμενος τοο 'Ιερού Μοναστηρίου λυκοτρίχη.

66 ΚΑΓΙΕΤΑΝΟ ΡΟ ΣΕ Α Μετάφραση (άπο τα Ισ πανικά): ΜΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΑΣ ΡΟ Υ ΣΣΟ Υ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΤΗΣ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ Καί κρίσεις γ/ά τή σημασία καί τίς συνέπειες έκείνου του συμβάντος * ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Επιχειρήσεις στην Αλβανία Συνενώνονται οί τουρκικές μοίρες και αρχίζει ή εκστρατεία τους. Άποσύρεται ή ένετική αρμάδα, ενώ του Σελήμ εισχωρεί στον κόλπο τής Βενετίας Πολιορκία και πτώση τής Άμμοχώατου. Ό Ποντίφηκας προετοιμάζει τις γαλέρες του Αναχώρηση άπο τή Μαδρίτη του Δον Χουάν τής Αύστρίας για την Ιταλία Φθάνει στη Μεσσήνη και άναλαμβάνει την αρχηγία των συνασπισμένων στρατειών Οί Τούρκοι άπό τήν π λευ ρ ά τους σ χεδ ία ζα ν νά καταλάβουν τό Κάταρο. Πρώτα προσπάθησαν μέ έξυπνάδα, μέ τή βοήθεια ένός άζιωματικοΰ τής φρουράς πού πλήρω σ ε τήν άτιμία του μ έ τή ζωή του π ρ ίν όλοκληρώση τό κρίμα. Μετά κατέστρεψαν μερικά κάστρα στίς άκτές τοϋ Κόλπου πού τούς έμπόδιζαν τήν έλεύθερη έπικοινω νία μέ τήν πόλη, κγ έτσι αυτή βρέθηκε άποκομμένη καί μπόρεσαν νά τήν πολιορκήσουν. Μετά άπό αύτό καινούριες έγνοιες γεννήθηκαν καί ή κυβέρνη σ η τής Δημοκρατίας ά νά θ εσ ε τούτα τά προβλήματα σέ στρατιωτικούς μέ κύρος. Αλλά καθώς αυξάνονταν τά έξοδα πού ήταν ήδη υπερβολικά, άπό τίς είσφορές πού συνολικά άνέρχονταν σέ τρεις χιλιάδες σκούδα τό μήνα, θεωρήθηκε άναγκαίο νά αύξηθή άλλη μία φορά ό άριθμός των προκουρατόρων τού Αγίου Μάρκου, νά γίνο υν άπαλλοτριώσεις, έσωτερικά δάνεια καί νά έπιβάλλουν νέες φορολογίες άνάλογες γιά τήν περίπτωση πού άντιμετώπιζαν. Π λησίαζε πιά ή άνοιξη καί ό Σελήμ δ έν χαλάρωνε, παρά άντίθετα γινόταν όλο καί πιό πεισματάρης στά σ χέδ ιά του καί πρόσταζε νά σχηματιστή μιά πολυάριθμη άρμάδα, μέ τή σκέψη νά ένισ χύ σ η τή στρατιά του στήν Κύπρο καί σέ συνέχεια νά καταστρέψη τίς μοίρες τής Βενετίας όπου κγ άν τίς εύρισκε. Τιμώρησε Τ6ν Πιαλί άφαιρώντας του τό άζίωμα τού πασά, έπειδή τόν περασμένο χρόνο είχε άφήσει άπείραχτες τίς γαλέρες τού έχθρού καί στή θέση του έζελέγη ό Περτέβ, στρατιωτικός έμπειρος καί ένας άπό τούς άξιολογώτερους πασάδες τής αύτοκρατορίας του. Τού έδω σε τήν ά ρ χηγία τού στρατού ξηρός, ένώ τήν άνώτατη άρχη- Συνέχεια εκ τοΰ προηγουμένου, σελ. 183.

67 '«ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ» γία τής άρμάδας τήν έμπιστεύθηκε στόν Αλή. ΆφοΟ τελείωσαν οί προπαρασκευές κατά τά τέλη Μαρτίου, βγήκαν άπό τήν Κωνσταντινούπολη τριάντα γαλέρες μέ διαταγή νά κατευθυνθοϋν προς τήν Κύπρο. Μαζί τους ένώ θηκαν καθ όδό\/ πρός Χίο καί Ρόδο οί γαλέρες τού Μεχμέτ Σιρόκο, άντιβασιλέα τής Α λεξανδρείας. Λίγες μέρες άργότερα ξεκίνησε καί ό Ά λ ή μέ άλλες σαράντα γα λέρ ες καί τήν ίδια κατεύθυνση. "Εχοντας παραμείνει στήν Κύπρο περιμένοντας άπό τήν Τρίπολη στρατιώτες καί πολεμοφόδια, άφησε τόν Ά ραμάτ μέ είκοσι γα λέρ ες καί άλλα μικρότερα σκάφη καί μερικά φορτηγά καί ό Ιδιος άκολουθούμενος άπό πενηντατέσσερεις γαλέρες έφυγε νά προϋπαντήση τόν Π ερτέθ πασά πού έχοντας άποπλεύσει στά τέλη τού Απρίλη άπό τήν Κωνσταντινούπολη, βρισκόταν στό Καστελόρριζο μέ έκατό καράβια. Πάνω στήν ώρα τόν βοήθησε άποτελεσματικά ό άντιβασιλιάς τού Αλγερίου, ό Ούλουτζαλής μέ μιά μοίρα ναυτική άπό γαλέρες στό μεγαλύτερο άριθμό δικές του, ένώ οί ύπόλοιπες άνήκαν σέ άλλους Ά λ γ ε ρ ι- νούς κουρσάρους. Μαζί τους ένώθηκε καί ό Χασάν πασάς. Έτσι συγκεντρώ θηκαν διακόσια πενήντα πλοία μέ τά όποια έ π λ ε υ σ α ν καί άποβιβά σ τηκα ν στήν Κρήτη. Τέτοιες φοβερές έτοιμασίες δ έν άφηναν καμιά άμφιβολία γιά τις προθέσεις τού Σουλτάνου. ""Ηταν ολοφάνερο πώς προτιμούσε τόν π ό λεμ ο. Δ έν δ ό θη κε κα θόλου χρόνος στόν Ραγκατσόνι νά ξεκινήση τίς διαπραγματεύσεις γιά τήν ειρήνη. Ό βαίλος τής Δημοκρατίας είχε πιά πειστή άτι τό Ντιβάνι δ έν θά ήσύχαζε άν δ έν κυρίευε ολόκληρη τήν Κύπρο καί πώς θά ήταν άδύνατον νά πετύχουν όποιαδήποτε άποζημίωση. Διέταξε τόν άπεσταλμένο νά γυρίση στήν Β ενετία καί έγραψε στόν Δούκα καί τούς συγκλητικούς πώς δ έ ν ύπήρχε άλλη διέξοδος άπό τόν πόλεμο κι ούτε άλλη έλπίδα άπό τό τά νικήσουν ή νά πεθάνουν γιά τό καθήκον. Από τήν άλλη πλευρά ό Σελήμ, γνωρίζοντας ήδη τή συνένω ση τών δυνάμεων τών δυτικών, συνέστησε στους στρατηγούς του νά μήν άδρανήσουν ούτε μιά μέρα. Έ τσι ό στόλος του πλέοντας ώς τό λιμάνι τής Σούδας καί τά Χανιά, έρριξε στή στεριά ένα ν μεγάλο άριθμό στρατιωτών πού σέ λίγο χρόνο κατέστρεφαν μερικά χωριά. Αλλά οί κάτοικοι, άντλώντας δυνάμεις άπό τήν άπελπισία, τούς επιτέθηκαν κατά τήν ύποχώ ρηση καί τούς έπιφ ύλα ξα ν μ ε γ ά λ ο θανατικό. Ό Ούλουτζαλής μέ σαράντα γαλέρες πέρασε στίς 30 Ιουνίου άπό τό Ρέθυμνο, τού όποιου οί κάτοικοι είχαν φύγει όλοι, κι είχ α ν μ είνει μόνο έκατό στρατιώτες μέ τόν 'Ιερώ νυμο Τζουστινιάνο νά ύπερασπιστούν τήν πόλη. Αύτοί σκάφτηκαν νά έπωφεληθούν άπό τό πυροβολικό καί ό Ούλουτζαλής πιστεύοντας πώς έχ ει νά κάνει μέ κανονικό στρατό έτοιμαζόταν νά ύποχωρήση. Ό ταν όμως άντιλήφθπκε τήν πραγματικότητα γύρισε πίσω. 01 Τούρκοι μπήκαν στήν πόλη χωρίς δυσκολία καί δέν άφησαν μήτε σπίτι μήτε ναό άσύλλητο καί άπυρπόλητο. Α κ ό μ α καί τούς τάφους παραβίασαν πιστεύοντας πώς θά βροΰν κάτι πού νά ίκανοποιήση τήν άπληστία τους. Ενώνοντας όλες τους τίς ναυτικές δυνάμεις οί έχθροί, έκα να ν σκάλα τά νησιά τών Κυθήρων, Ζακύνθου καί Κεφαλονιδς καί σέ συνέχεια άποθιθαζόμενοι έπιδίδονταν στήν καταστροφή τους μέ άγριότητα βαρβάρω ν. Καθώς σ υ γκέντρ ω ναν συγχρόνως καί πολυάριθμο στρατό στήν ξηρά, δημιουργήθηκαν φόβοι μήπως καί άποπειραθούν νά πολιορκήσουν καί κάποιο άλλο σημαντικό κάστρο ή μήπως χτυπήσουν αιφνιδιαστικά τή Βενετία άν οί στόλοι τού συνδέσμου δ έ ν έπενέθαιναν έγκαίρως νά τούς άναχαιτίσουν. Ό στόλος τής Δημοκρατίας τότε βρισκόταν άδρανής στήν Κέρκυρα καί συχνά ι διασκορπιζόταν καί καμμιά άνησυχία δ έν έ ν έ π ν ε ε στους Τούρκους, ούτε ένερ-» γοϋσε μέ τρόπο πού νά ώφελήση κάπως τούς ύπερασπιστές τής Άμμοχώ στου. Ό : στρατηγός Βενιέρο περιόρισε τή δραστηριότητά του σφίγγοντας τήν πολιορκία ι τού κάστρου τού Σοποτοΰ χωρίς νά βρίσκη κα μ ιά άντίσταση καί ά κόμα πο λιο ρ κοϋ-

68 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» σ ε καί τό κάστρο του Νιουράτσο, αλλά άργότερα παραιτήθηκε άπό αυτή τήν επιχείρηση, θεωρώντας την άπραγματοποίητη. Ε ίχε επίσης άποφασίσει νά διατηρή σε ετοιμότητα 60 γαλέρες στήν Κρήτη. Μαθαίνοντας δμως πώς πλησίαζε σ εκείνες τίς θάλασσες ή τουρκική μοίρα, έδωσε εντολή στοϋς προθλεπτές Κανά λε καί Κουιρίνι νά γυρίσουν, δσο πιό γρήγορα μπορούσαν στήν Κέρκυρα, μέ τήν ελπίδα πώς σύντομα θά έφθανε κι ό στόλος των συμμάχων καί δλοι ένωμένοι θά ξ ε κ ιν ο ύ σ α ν γιά τήν ά ναζήτηση του έχθρού. Μέ αυτή τήν πρόθεση καί μέ συναίσθηση τής άδυναμίας του ζήτησε τήν άδεια άπό τήν Σύγκλητο νά μετακινηθή πρός τήν Μ εσσήνη πού ήταν ό τόπος συναντήσεω ς δλω ν των συμμαχικώ ν ναυτικών δυνάμεων. Ά φ οϋ έγκρίθηκε τό αίτημά του κατευθύνθηκε πρώτα πρός τή Ρήγα καί άπό κεί συνέχισε γιά τή Μεσσήνη. Έ ν τφ μεταξύ, μετά άπό διάφορα εύτυχή γεγονότα δέν δίστασε πιά ό Ά λ ή νά μεταφέρη τόν τρόμο καί τή σύγχυση μέχρι σ αύτή τήν ίδια τήν κεφαλή τής Δημοκρατίας. Κινήθηκε άπό έπαρση γιά τήν Ισχύ του καί άπό αύθάδεια ή κι αύτό είναι πιθανότερο γιά νά άποθαρρύνη αύτούς πού κατεργάζονταν τούς ξεσ ηκω μούς τής Α λβανίας. Κατά διαταγή τού Πασά είσ έβ α λε ό Ούλουτζαλής κατά τά μέσα Ιο υ λίο υ στόν κόλπο τής Β ενετίας, αιχμαλώτισε δύο γαλέρες, κυρίευ σ ε τό Δουλτσίνο, παρά τίς μ ε γ ά λ ε ς προφυλάξεις καί προπαρασκευές γιά ά μυνα πού είχ ε κάνει ό κυβερνήτης καί οί στρατηγοί τής Δημοκρατίας, κατέλαβε τήν Ά ντιβάρη πού τά κλειδιά της τού τά έδωσε ό διοικητής της πρίν άκόμη φθάση στο κάστρο. Αντίσταση βρήκε μόνο στήν Κουρτσόλα, όπου καθώς δ έν ύπήρχαν στόν πληθυσμό της παρά μόνο σαράντα άνδρες, ντύθηκαν ο! γυ να ίκες στρατιώτες, ένώ θηκαν μαζί τους στά τείχη καί έκαναν τούς Τούρκους νά νομίζουν πώς ή πόλη έ κ λ ε ιν ε έ ν α ν σεβαστό άριθμό ύπερασπιστών. Π ροσπέρασε τότε ό Ούλουτζαλής καί εισέβαλε καί λεηλάτησε τό νησί τής Λείζένας. Ή Βενετία κυριευμένη άπό τρόμο καί κατάπληξη, ένοιωσε σάν τίς Συρακούσες τότε πού τίς άπειλοϋσε ό Μ αρκέλλος. Επιστράτευσε κάθε Αρχιμήδη καί κάθε διάνοια καί κατασκευάζοντας τάφρους, τείχη, έμπόδια, κάστρα καί έπάλξεις, έ β λ ε π ε κοντά τήν στιγμή τής καταστροφής της, τήν ώρα πού οί στρατειές της γλιστρούσαν, μέ ντροπιασμένη ά- δράνεια μακριά άπό κάθε κίνδυνο, καί μόνον άνυπομονούσαν γιά τό πότε θά φτάσουν οί 'Ισ π α ν ο ί. Εν τούτοις ό Ούλουτζαλής δ έν ήταν τόσο λίγο φρόνιμος πού νά μείνη γιά πολύ μέσα στόν κόλπο, πού τήν έξοδό του μπορούσαν νά τού τήν κλείσουν άναπάντεχα. Έ τσι γύρισε πρός τό στόμιο πού πρόσφερε τό Κάταρο, δπου τόν π ερ ίμ ενε ό Ά λ ή καί μαζί οί δυό κατεύθυνθηκαν πρός τήν Κέρκυρα γιά νά πάρουν πληροφορίες σχετικά μέ τήν άρμάδα τού συνδέσμου, ένώ καθ όδό ρίχτηκαν στίς π ολίχνες Ποταμό καί Ά γ ιο Ά γ γ ε λ ο, χωρίς δμως ιδιαίτερο κέρδος, δπως κι οί ίδιοι διαπίστωσαν. Τό μόνο πού πέτυχαν ήταν νά έρημώσουν τήν ύπαιθρο. Σ αύτή τήν παράτολμη έπ ιχ είρ η σ η έρ ρ ιξε ό Ά λ ή τίς δυνάμεις πού διοικούσε, τήν ώρα πού ό Μουσταφά καταγινόταν μέ τήν κατάληψη τής Άμμοχώ στου πιστός στίς έντολές τού κυρίου του. Α λ λ ά άς στρέψουμε τό βλέμμα σ έκεινο τό μέρος πού τό άφήσαμε σφιγμένο άπό στενή πολιορκία, έκτεθειμένο στή θλιβερή τύχη τής Λευκωσίας καί άς θαυμάσουμε τήν ήρωϊκή άποφασιστικότητα τών ύπερασπιστών του. Στά μέσα τού Α π ρ ίλη, δταν οί εύνοϊκές συνθήκες τής έποχής, έπέτρεψαν στούς Τούρκους νά β γ ού ν άπό τούς χειμω νιάτικους στρατώνες, έστησε ό Μουσταφά τό στρατόπεδό του σέ μιά τεράστια έκταση τριών μιλλίων, χωρίζοντας τήν Αμμόχωστο άπό τή θάλασσα. Ό τρόπος πού στρατοπέδευσε γιά τήν πολυάριθμη στρατιά του πού δ έν ήταν μικρότερη άπό όγδόντα χιλιάδες άνδρες, ήταν ό πιό ένδεδειγμένος. Καί παρ δλο πού οί κάτοικοι τού τόπου είχαν έρημώσει τούς κή

69 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ» '371 πους καί τά δάση μέ τούς κέδρους καί τά έσπεριδοειδή που τόσο όμόρφαιναν τά περίχωρα, γιά νά στερήσουν τους έχθρούς άπό τά ώφέλη τους, δ έ ν μπόρεσαν νά τούς άφαιρέσουν τά νερά πού σάν κρυστάλλινα συντριθάνια ξεπηδούσαν παντού, γονιμοποιώντας τή γή καί προσφέροντας ευλογημένη δροσιά μέσα στήν υπερβολική ζέστη τού κλίματος. Ό κυβερνήτης τού Κάστρου ήταν ό Ιδιος τού νησιού, ό Ά σ το ρ Μπαλιόνε. Ό διοικητής τού στρατού, ό Μάρκο - Αντώνιο Μ πραγκαντίνο, δέν ήταν λιγώτερο άκόματος καί γενναίος. Οί δυνάμεις του ά νέρ χοντα ν σέ έφτά χιλιάδες μαχητές, έλάχιστα δοκιμασμένους στόν πόλεμο άλλά πρόθυμους καί πειθαρχημένος. "Ενα μήνα καθυστέρησαν οί πολιορκητές νά όχυρώσουν τό στρατόπεδό τους καί νά π λη σ ιά ζου ν τίς τάφρους στόν ά ντίκρ η μ νο. Από τήν άλλη μεριά, οί πολιορκημένοι, μέ τήν έμπειρία τής Λευκωσίας έβγαιναν συχνά κι είχαν άψιμαχίες μέ τούς πολιορκητές, αίφνιδιάζοντάς τους καί διακόπτοντας τάς οχυρωματικές έργασίες τους καί έξασκούνταν στή μάχη σώμα μέ σώμα, ένώ παλιότερα πολεμούσαν μόνο πάνω στίς έπάλζεις στά τείχη τους. Τήν αύγή τής 19ης Μαίου άνακάλυψαν άμέτρητο πλήθος Τούρκων πού μέ δυνατές ίαχές χτυπούσαν καί ύψωναν τά δόρατά τους, τά λά βα ρ α καί τίς σημαίες τους καί μέσα σέ λίγη ώρα είδαν χειροπιαστό τον άφανισμό πού προκαλοϋσαν στά τείχη καί τούς πυργίσκους έβδομήντα τέσσερα βαριά κανόνια καί τέσσερεις πελώριοι βασιλίσκοι. Π αρ όλα αύτά, τό έκτοζευόμενο πύρ μέ τό οποίο άπό μέσα χτυπούσαν τούς έχθρούς, έφτανε νά τούς κρατά σέ διαρκή συναγερμό καί ν ' α ύζά νη τίς ά πώ λειές τους άπό μέρ α σ έ μέρα. Κύριος πιά τών τάφρων καί το άντίκρημνου ό Μουσταφα έδωσε διαταγή νά άρχίσουν άμέσως νά άνοίγουν λαγούμια σέ διάφορα σημεία. Μερικά τά άνα κά λυψαν έγκαίρως οί πολιορκημένοι καί τά έκλεισαν. "Ομως δ έν μπόρεσαν νά τά αχρηστέψουν όλα καί προαισθάνονταν βέβαιη τήν καταστροφή τους έξ αίτίας τους. Κάτω άπό τά μάτια τους άνοίχτηκε κι ένα λαγούμι πρός τό μέρος τού οπλοστασίου καί άντί νά έγκαταλείψουν έκεϊνο τό σημείο, άφού έ κ των προτέρων γνώριζαν περίπου τήν ώρα τήν έπικίνδυνη, παρέμεινα ν άμετακίνητοι καί οί άρχηγοί καί όλοι οί στρατιώτες του πού φ ύλα γα ν έκεΐ. Ξαφνικά, στίς 21 Ιουνίου άκούστηκε ή τρομακτική έκρηξη. Σείστηκε ή πόλη ολόκληρη. Τό τείχος έγινε ένας σωρός άπό έρείπια καί μαζί τους άνακατώθηκαν έχθροί καί ύπερασπιστές. Έ γ ιν ε ή έφοδος καί άντιστάθηκαν μέ τήν ίδια άνεδρεία καί συνοχή. Πέντε ώρες κράτησε ή μάχη, πέντε καί ή άγρια άπόγνωση. Ε κατόν έβδομήντα Ιταλοί πού βρίσκονταν έκετ, στάθηκαν νικητές. Οί άντίπαλοί τους, πού διοικούσε ό Τσουμπελάτ - μπέης, άφού τούς ρίχτηκαν πέντε ή έξι φορές, άναγκάστηκαν νά στρέψουν τήν πλάτη καί νά τρ έ ξο υ ν στούς κ α ταυλισμούς τους. Στίς 29 τού μηνάς ύπέστησαν κι άλλη έφοδο καί πολέμησαν μέ τό ίδιο κουράγιο. Κι άλλη έφοδος έγ ινε μετά δεκαπέντε μέρες, καί ό Ά στορ Μ παλιόνε, πού βρισκόταν έπικεφαλής, άρπαξε άπό τά χέρια ένός Τούρκου σημαιοφόρου τή σημαία του. Καί ό Λουίς Μ αρτινέγκο, έπαναλαμβάνοντας τήν προσπάθειά του καί χτυπώντας τούς έχθρούς στά δυνατώτερά τους σημεία, άποδείχτηκε άρχηγός προνοητικός καί γενναίος. Ό Μουσταφα, πού στήν ψυχή του άρχισε νά ύποχωρή ή έμπιστοσύνη γιά τήν έκβαση καί νά κυριαρχή ή όργή, μεταχειριζόταν τούς δικούς του μέ μεγαλύτερη σκληρότητα ά π ό,τι τούς έχθρ ούς του. Οί τάφροι πιά ήταν άδειοι. Τά τείχη δ έ ν ήταν έμπόδιο γ ι αύτούς, ούτε στούς μέσα πρόσφεραν άσφάλεια, κι όμως κά θ ε φορά φ α ίνο ντα ν πιά άνυ π έρβ λητα. Α λλά άν ούτε τά όπλα ούτε ή όρμητικότητα τέτοιου μαινόμενου πλήθους έφερναν κ α νένα άποτέλεσμα, ό κα ιρ ός καί ή έλλειψ η βοήθεια ς θά λ ύ γ ιζ α ν στό

70 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» τέλος την άντοχή των κατοίκων τής Άμμοχώστου. Εκείνο τό σθένος πού τούς συντηρούσε γεννιότα ν από τό υψηλό τους φρόνημα. Τά κατάκοπα σώματά τους άπό τον άγώ να καί τήν προσπάθεια ύπέφ εραν έ π ιπ λ έ ο ν κι άπό έλλειψη τροφίμων. Είχαν κιόλας σωθή οί προμήθειές τους καί αύτά πού ή φύση άναλογεί στόν άνθρω πο καί προσφ έρει, ε ίχ α ν π ερ ά σ ει στά χέρ ια των άνάξιω ν καί των βλαβερών. Τό κάστρο άνά δινε τήν πένθιμη εικόνα τής πείνας καί τής έρήμωσης. Οί άνθρωποι, οί προμήθειες καί οί δυνάμεις γιά άντίσταση είχαν τελειώσει πρίν άπό τήν ίδια τήν άντίσταση. Συγκεντρώθηκαν λοιπόν μιά μέρα οί προύχοντες τής πόλης θά ήταν γύρω στις 20 Ιουλίου καί συμφώνησαν νά παρουσιαστούν στόν κυβερνήτη καί νά διακηρύξουν τό άδύνατον τής συνέχισης μιας τόσο έναγώνιας κατάστασης καί νά τον παρακαλέσουν νά παραδώση τό κάστρο μέ τήν προϋπόθεση άτι θά τό κάνη μέ τίμιους όρους καί εύνοϊκούς. Ό Μπαλιόνε κάλεσε όλους τούς άξιωματικούς σ ε συμβούλιο όπου π ο λλές γνώ μες άκούστηκαν. Μερικοί, ά ν καί παραδ έ χ ο ν τ α ν τήν ά δυ να μία τους.προτιμούσαν ν ά άποπειραθοϋν μιά έξοδο, βγαίνοντας στήν άνοιχτή πεδιάδα γιά νά πολεμήσουν σάν λυσσασμένοι καί νά πεθάνουν σάν ιππότες καί νά μή σπιλώσουν, παραδινόμενοι σάν δειλοί, τόσους άγώνες καί θυσίες, κι ούτε νά βάλουν μέ τά ίδια τους τά χέρια τήν κορώνα τού θριάμβου πάνω στούς κροτάφους τού μισητού άντιπάλου τους. Αλλοι, σκεπτόμενοι πώς δ έν είναι άναγκασμένοι νά άποφασίσουν τό άδύνατον καί πώς δέν πρέπει νά έγκαταλείψουν έτσι τούς συμπολίτες τους καί νά φανούν πιό σκληροί μαζί τους ά π ό,τι οί Τούρκοι, π ρ ό τεινα ν νά δ εχτούν τήν πρόταση γιά διαπραγμα τεύ σ εις μέ τίς όποιες κα θ η μερ ινά τούς κα τέκλυ ζα ν οί έχθροί. 01 περισσότεροι ψήφισαν τή δεύτερη πρόταση, καί σύμφωνα μ αύτήν έστειλαν στόν Μουσταφά μήνυμα νά έρθουν στήν πόλη πρέσβεις μέ άρκετές δικαιοδοσίες ώστε νά συνάψ ουν τούς όρους γιά τήν παράδοση. Στις 2 Αύγούστου μ π ή κ α ν μέσα στό κάστρο σάν πρεσβευτές καί συγχρόνως όμηροι δυό κεχαγιάδες ή τοποτηρητές, ένας τού Μουσταφά καί ένας τού άγά τών γενιτσάρων, έφιπποι μέ άστραφτερά όπλα καί πολυτελή ένδύματα, άκολο υ θ ο ύ μ ενο ι άπό έ ξι γενίτσαρους. Στό στρατόπεδο τών έχθρώ ν π ή γα ν ό 'Ηρακλής Μ αρτινένγκο καί ό Ματθαίος Κόλτι, πολίτης τής Άμμοχώστου. Συμφώνησαν οί Τούρκοι μέ όσα ζητούσαν οί έγκλειστοι καί τότε τούς παρέδωσαν τά κλειδιά τής πόλης πού τά μετέφεραν τέσσερεις στόν Μουσταφά, πού τά δέχτηκε μέ έκδηλώσεις μεγάλης χαράς. Παίνεψε ύπερβολικά τήν άνδρεία τών ύπερασπιστών καί έδ ειξε τό θαυμασμό του κυρίως γιά τήν ήρωική σταθερότητα τού Μπραγκαντίνο, καί έξέφρασε τήν έπιθυμία νά τόν γνωρίση καί νά τού μιλήση έκείνη τήν ίδια ήμέρα. Πράγματι, ουνοδευόμενος άπό τόν Μπαλιόνε καί άλλους άξιωματικούς, όλοι έφιπποι καί ντυμένοι σύμφωνα μέ τήν έθιμοτυπία μέ μανδύα πορφυρό καί όμπρέλα δερμάτινη, κατευθύνθηκε ό Μπραγκαντίνο στή σκηνή τού πασά, γαλήνιος στήν όψη καί ήρεμος στήν καρδιά, χωρίς νά φοβάται όποιονδήοπτε κίνδυνο, ούτε νά ύπερηφανεύεται γιά τούς έπαίνους πού τού έκαναν. Συμφώνησαν οί Βενετσιάνοι καί οί Τούρκοι σ έ πο λλά ζητήματα. Α λ λ ά κάποια στιγμή σκέφτηκε ό Μουσταφά ή μ ά λ λ ο ν προσ ποιήθηκε, μεταμορφώνοντας τήν κολα σ μένη του πανουργία, πώς άνησυχεί καί ζήτησε έγγυήσεις γιά τήν μεταβίβαση τών σκαφών πού τούς μετέφεραν στό κάστρο. Απάντησε ό Μπαγκαντίνο πώς δέν ήταν ύποχρεωμένος νά τίς δώση, γιατί δ έν είχαν συμφωνήσει κάτι παρόμοιο μέσα στούς όρους τών διαπραγματεύσεων. Μέ αύτή τήν πρόφαση καί μέ άλλες λιγώτερο άκόμα δικαιολογημένες, ό πασάς, τυφλός άπό όργή, διέταζε νά βγάλουν άπό τή σ κ η ν ή του τόν Μ παλιόνε, τόν Μ αρτινένγκο, τόν Κ ουιρίνι καί τούς άλλους /.1 'J

71 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» καί νά τούς άποκεφαλίσουν προδοτικά κι όπάνθρωπα. Ό Μπραγκατίνο στάθηκε μπροστά στή μαρτυρικά έκτέλεση των συντρόφων του. Τινάχτηκε στά μάτια του τό αίμα των φίλων του. Δέ στάθηκε δυνατόν νά άποφύγη αύτή τή φρίκη. Κι άλίμονο, ποιός μπορεί νά μιλήση γιά τό μαρτύριο πού σ' αυτόν έπιφ ύλαξαν; Τόν άνάγκασαν νά κουβαλά κοφίνια γεμάτα χώμα καί νά φιλή τή γή δταν περνούσε μπροστά άπό τόν δήμιό του. Ε κ ε ί έζησε μέχρι τίς 17 Αύγουστου όπότε κατά διαταγή τού Μουσταφά τρέμει κανείς καί νά τό σκεφτή τόν έγδαραν ζω ν τανό καί γέμισαν τό δέρμα του μέ άχυρο καί τό κρέμασαν στό κατάρτι μιας γαλέρας πού θριαμβευτικά ταξίδευε σ όλες έκείνες τις άκτές. Ό Μουσταφά μέ τό νά έξοργιστή έτσι μέ τόν ήττημένο, πού δ έ ν τό άξιζε νά είναι, και ξεδιπλώ νοντας μπρός στά μάτια του άβάσταχτα' φρικτά γεγονότα, άποδείχτηκε άνάξιος τής νίκη ς του. Ή κατάληψη τής Άμμοχώστου κόστισε στούς Τούρκους πενήντα χιλιάδες άνδρες καί μερικούς άπό τούς καλύτερους άξιωματικούς τους. Είκοσι χιλιάδες στρατιώτες καί δυο χιλιάδες Ιππείς άφησαν γιά φρουρά στό νησί καί γιά κεφαλή όλων αύτών τόν Μπέη τής Ρόδου. Ό Μουσταφά στίς 24 Σεπτεμβρίου έπέστρεψε στήν Κωνσταντινούπολη όπου έγινε δεκτός σάν θριαμβευτής, πράς μεγάλη εύτυχία τού Σ ελή μ καί μεγαλύτερο φθόνο τών αύλικώ ν. Μέ τήν άπώ λεια τής Ά μ μοχώστου άπόμεινε ή Κύπρος όλοκληρωτικά στήν κυριαρχία τού Σ ελήμ καί άποκόπηκε όριστικά άπό τήν Σινιορία, καί αύτή ά πόμεινε άπέναντι στήν τρομερή δύναμη τού Τούρκου χωρίς άλλη βοήθεια άπό τά όπλα τού συνδέσμου καί είδικώτερα τού καθολικού βασιλέα. Ό άγιος πάπας Πίος V, περίφ οβος γιά τήν κ α θυστέρηση πού μπορούσε νά προκύψη άπό τή συγκέντρωση τόσων δυνάμεω ν, καί γιά τις δυσχέρειες πού άναγκαστικά θά έμφανίζονταν στόν συνδυασμό τόσων προπαρασκευώ ν, συνέστησε στόν Β ασιλέα τή μ εγα λύ τερ η δυνατή συντομία. Βλέποντας πώς προχωρούσε τό θέρος καί ό στρατηγός Β ενιέρο π ε ρ ίμ ε ν ε μάταια στή Μεσσήνη, έπίεσε τόν Φίλιππο έκ νέου νά προχωρήση τίς έτοιμασίες πιό άποτελεσματικά, γιατί θλιβόταν μέ τή σκέψη τού τί πένθος θά μπορούσαν νά κοστίσουν όπως στίς άρχές είχ ε γ ίνει παρόμοιες καθυστερήσεις. Ή άρμάδα τής άγιότητάς του παρ όλο πού δυσκολευόταν πολύ νά μεταφέρη στρατό, έ ν τούτοις στά μέσα Ιο υ ν ίο υ βρισκόταν έτοιμη νά βγή άπό τό λιμάνι τής Τ σ ιβ ίτα - Βέκια έξ αιτίας τής όξυδέρκειας πού έδειξε κατά τή στρατολογία ό Ό νοράτο Γκαετάνο, έκλεγμένος άρχηγός τού ρωμαϊκού πεζικού, καί άκόμα χάρις στήν ετοιμότητα τού ίδιου τού Ποντίφηκα ν ά έπιστρατεύση άπό τόν Δ ούκα τής Φλωρεντίας τίς δώδεκα γαλέρες πού άναλογούσαν στό μερίδιό του. Ά π ό τίς πιέσεις του λοιπόν, καί κυρίως άπό τό παράδειγμά του κινήθηκε ό Καθολικός Βασιλέας καί άποφάσισε νά λύση όλα τά προβλήματα μιά καί καλή. Στή Μαδρίτη, ό Δον Χουάν τής Αύστρίας π ερ ίμ ενε τούς πρίγκηπες τής Βοημίας Έρνέστο καί Ροδόλφο, γιούς τού αύτοκράτορα Μαξιμιλιανού, ώσότου έτοιμαστούν νά συνταξιδέψ ουν μαζί του στήν Ιταλία, ένώ άπό τή Γ ένο β α θά μ π α ρ κάριζαν γυρίζοντας στά γερμανικά κράτη. Α λ λ ά άκόμη μέχρι τά τέλη Μαΐου δέν μπορούσαν νά όλοκληρωθούν οί έτοιμασίες γιά τό ταξίδι του. "Οταν άποφασίστηκε ή ήμέρα τής άναχώρησής τους, άποφάσισε ό Δόν Χουάν νά προπορευθή καί νά τούς περιμένη στή Βαρκελώνη, ώστε στό μεταξύ νά κατασταλάξη στίς εντολές πού θά έπρεπε νά δοθούν στίς άρμάδες. Π ρονοητικός, έστειλε μερικούς άνθρώπους άπό τό προσω πικό του πρώτα, καί έτοίμασε ό,τι χ ρ ε ια ζ ό ταν γιά νά πραγματοποιηθή ή άναχώρησή του στίς 6 Ιουνίου. Ό ταν έφθασε ή στιγμή καί πήρε άπό τό στόμα τού Βασιλέα τίς όδηγίες πού έπρεπε νά έχη υπόψη του γιά τήν ύπηρεσία πού άναλάμβανε, τόν άποχαιρέτησε αύτόν καί τήν οίκογένειά του, κι άμέσως μετά τά ύπόλοιπα πρόσωπα τού οίκου του καί τής άκολουθίας του κι έφυγε βιαστικά μ έ κατεύθυνση τή Σαραγόσα.

72 374- «ΗΠΕΙΡΩ ΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Στην Γκουανταλαχάρα όπου έφθασε τό ίδιο βράδυ, τόν υποδέχτηκαν καί τον φ ιλοξένησαν ό δούκας του Μνφαντάδο και ό δούκας τής Μεδίνα ντέ Ριοσέκο, καί τόν ίκέτευσαν νά μείνη μέχρι τήν έηόμενη μέρα γιά νά τιμήση τή γιορτή πού τού ετοίμασαν. Ό πρίγκηπας δέχτηκε με εύχαρίστηση, παρασυρόμενος άπό τή φύση του τήν εύ γενική καί εύχάριστη. Έ ν τούτοις δέν τόν άφηνε νά χαρή τά όσα ωραία τοϋ ετοίμασαν οί δυο εύγενείς, ή άγωνία του νά φθάση μιά ώρα άρχήτερα στο λιμάνι τής Μεσσήνης όπου τόν περίμεναν μέ άνυπομονησία όχι μικρότερη άπό τή δική του. Ή φαντασία του άνακουφιζόταν μέ όνειρα μαχών καί νικώ ν: Είχε καλύψει κιόλας μέ τό νοϋ του τήν άπόσταση πού τόν χώριζε άπό τις Θάλασσες καί γεμάτος θριάμβους φανταζόταν πώς γύριζε μέ στολισμένα τά στήθη του μέ άμάραντες δάφνες. Νέος πού βρισκόταν στόν άνθό τής ήλικία ς των είκοσιτεσσάρω ν χρόνω ν, ώραϊος, μ έ έμφάνιση εύχάριστη κι εύ γενική, μέ όμορφους τρόπους, εύπροσήγορος, γενναιόδωρος, σπλαχνικός καί εύθύς, ή ξερ ε νά κερδίζη τήν εμπιστοσύνη τών στρατιωτών καί τό σεβασμό καί τήν αγάπη τών αξιωματικών. Γιος τοϋ Καίσαρα πού είχε θαμπώσε τόν κόσμο μέ τούς άθλους του, κατείχε μιά σφαίρα πού δέν τήν έφθαναν φθόνοι καί άνταγωνισμοί. Από τό καμίνιι τής ψυχής του ξεπηδοϋσε ή φλόγα πού έξι χρόνια π ρ ιν τόν έσ π ρ ω ξε νά φτερουγίση γιά νά ύπερασπιστή τή Μάλτα. Ά π ό τή φρόνησή του οδηγήθηκε τό 68 κι έκα νε τήν έκστρατεία ενάντια στούς κουρσάρους. Καί τέλος, στήν τύχη του χρωστούσε τό τέλος πού πήρε ό ξεσηκω μός τών μόρων τής Ά λπουχάρα. Εμψ υχω μένος άπό τή δόξα τήν πατρική, τήν Ισχύ καί τή φήμη τοϋ αδελφού καί ύποκινημένος άπό τήν προσωπική του άνδρεία καί άξια, καλλιεργούσε τό σπόρο μιας άρετής, πού καρπός της είναι ή δόξα ή πιό ζηλευτή τών εθνών. Μάταια ό πατέρας του ό Κάρολος V άφησε έντολή πού τόν προόριζε γιά τόν ιερατικό κλάδο, καί άδικα ό Φίλιππος 11 προσπαθούσε νά τάν δελεάση προσφέροντάς του μιά άπό τις μεγαλύτερες διακρίσεις μέσα στήν αύλή του. Ό Δον Χουάν δ έν φιλοδοξούσε τό καπέλλο τού καρδιναλίου άλλά τό κράνος τοϋ πολεμισ τή, καί όσο πιό θαυμαστό τοϋ φαινόταν τό άνέβασμά του τόσο μεγαλύτερη ελπίδα είχε νά λαμπρύνη τό όνομά του μέ πράξεις ένδοξες. Αύτός πού σάν μέσα σέ όνειρο θυμόταν πώς πέρασε τά παιδικά του χρόνια στό Λεγκανές, τήν έρμηιά τής όρφάνιας στήν Βιγιαγκαρσία, τό πεπρωμένο του σάν άκόλουθοσ τοϋ μεγάλου Καρόλου V στή Γιούστα, ένώ τώρα βρισκόταν γιός τού αύτοκράτορα, άδελφός τού βασιλέα καί πρίγκηπας σέ μιά αύλή τόσο λαμπρή σάν κι αύτήν τής * Ισπανίας, σκεπτόταν πώς δέν ήταν πολύ νά έμπιστεύεται κανείς τήν τύχη, άναζητώντας την εκεί όπου μεγαλύτερη προμηνύεται. Τό γεγονός ότι ά νέλα θε τήν άρχιστρατηγία τών όπλων τοϋ Συνδέσμου κι ήταν έτοιμος νά άντιμετωπίση ολόκληρη τήν τουρκική δύναμη, πού μέχρι τότε τήν θεωρούσαν άήττητη, πρόδιδε χαρακτήρα ενθουσιώδη, ήρωική τολμηρότητα πού δικαιολογημένα το άποδιδόταν, καί ακόμη πρόσφερε παράδειγμα πού δέν θά άργοϋσαν ν άκολουθήσουν, ή ν εο λα ία πού κυ νη γο ύ σ ε τούς κινδύνους καί οί Ιππότες πού ζήλευαν τούς άθλους καί τις περιπέτειες τών προγόνων τους. Ό ίδιος ό Βασιλέας, πού τόσο δύσκολα τόν ξεσήκω ναν τέτοιοι λογισμοί, έν τούτοις τούς έπικροτοϋσε. Τόν έκα νε εύτυχή τό γεγονός ότι κατείχε τό άνώτατο άξίωμα ένας άνθρωπος δικός του άφοϋ ό ίδιος δ έ ν ήταν άνδρας τών όπλων καί πού ένώ ήταν δημιούργημα δικό του καί ύποταγμένος άπόλυτα στή θέλησή του, σέ τίποτα δέν τόν ύπερέβαλε. Κι όσο γιά τόν θρίαμβο, όχι μόνο τόν θεωρούσε πολύ πιθανό καί λογική συνέχεια τής νίκης πάνω στούς Μαυριτανούς, άλλά ήταν καί άπολύτως βέβαιος πώς εκείνος ό Δόν Χουάν δέν θά τοϋ ζητούσε άλλη άνταμοιβή άφοϋ ήδη ά να γ νώ ρ ιζε καί ομολογούσ ε π ^ ζ ήταν τής εύνοίας του όφειλέτης. Από τήν Γκουανταλαχάρα ό Δόν Χουάν πήρε τό δρόμο γιά τήν Καλαταγιούδ όπου στήν πόλη αύτή έ λ α β ε είδηση γιά τήν ε π ικ ε ίμ ε ν η άναχώρηση πρέσβεων

73 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ» καί άλλων άξϊωματούχων τής άγιότητάς του. Μιά άπό τις έπισ τολές ήταν γ ρ α μ μένη μέ τό ίδιο του τό χέρι που τδν συνέχαιρε γιά τήν έκλογή του ατό άξίωμα καί τόν παρακαλοϋσε νά έπισπεύση τό ταξίδι. Δ έν σταμάτησε παρά στή Σαραγόσσα, όπου οί άρχοντες, οί Ιππότες καί oi κάτοικοί της τοϋ έπ ιφ ύλα ξα ν πομπώ δη υποδοχή, καί στίς 11 του μηνός, πρωί κατευθόνθηκε στό ναό τοϋ Μονσεράττε γιά νά προσκυνήση τήν εικόνα στήν όποία είχ ε Ιδιαίτερη λατρεία. Στίς 16 τοϋ μηνός έφαθσε στή Βαρκελώνη όπου γιά νά τον ϋποδεχτοϋν καί νά τόν προϋπαντήσουν ήλθαν ό άντιβασιλεύς Δον Έ ρνάντο τοϋ Τολέδο μέ όλο τό άρχοντολόι τής πόλης, ό Δόν Λουίς ντέ Ρ εκένσες μέγας κομενταδόρος τής Καστίλλης καί ό τοποτηρητής τοϋ ναυάρχου, καί όλοι οί εύγενείς. Οί ομοβροντίες άπό τά κανόνια πού τόν χαιρετούσαν άπό στεριά καί θάλασσα καί ή άπίστευτη συρροή τοϋ λαοϋ πού συνωστιζόταν νά τόν δή καί ν ά τόν έπευφ ημήση γ έ μ ισ α ν τήν κα ρ διά του χαρά καί εύφροσύνη. Σ αύτή τήν πόλη έπρεπε νά συζητήση γιά ορισμένα θέματα μέ τόν μέγα Κομενταδόρο καί τόν γραμματικό του Σότο, και συμφώνησαν νά ειδοποιήσουν τόν Δόν Ά λβ α ρ ο Μπασάν νά έρθη άμέσως άπό τήν Καρθαγένη πού βρισκόταν μέ τις γαλέρες του, γιά νά περάσουν στήν Ιταλία. Ακόμα ειδοποίησαν τόν Δόν Σάντσο ντέ Λέιθα, διοικητή στίς γα λέρ ες τις Ισπανικές, πού βρισκόταν στή Μαγιόρκα, καί στόν κομενταδόρο στίς ϊδιες γαλέρες ΧΙλ ντέ Άντράδα νά κατευθυνθή μέ δώδεκα γαλέρες στό Ιδιο λιμάνι γιά νά συνοδεύσουν τόν Δόν Χουάν στό ταξίδι του. Στίς 18 έστειλε ταχυδρομείο άπαντώντας στά γράμματα πού είχ ε λάβει. Στίς 25 έφθασαν οί πρίγκηπες καί στήν 1η Ιουλίου άφοϋ βρίσκονταν πιά άγκυροθολημένες οί γα λέρες άπό τή Μαγιόρκα, πέρασε ό Δόν Χουάν καί οί άνηψιοί του νά πρ ογευ μα τίσ ο υν στή ν α υ α ρ χίδα πού ε ίχ ε τέλεια διαρρυθμιστή γιά νά τόν ύποδεχτή. Παρέμειναν σ αύτή τήν πόλη άκόμα μερικές μέρες καί κατά τή διάρκειά τους έγινε μέ μεγάλη έπισημότητα ή καθέλκυση σέ δυό καινούριες γαλέρες. Τήν άναχώρηση εγκαινίασαν τέσσερεις νάβες μέ τόν οπλισμό καί τό Ιππικό τών πριγκήπων, ένόσω έφθαναν οί τίτλοι τοϋ Δόν Χουάν καί των άλλω ν άρχηγών πού θά είχε κάτω άπό τις διαταγές του. Έ ν συνεχείφ έπιβιβάστηκαν τά τάγματα τοϋ Ισπανικού πεζικού, πού διοικούσαν οί Δόν Λόπε ντέ Φιγκερόα καί ό Δόν Μιγκέλ ντέ Μονκάντα. Στίς 11 άπέπλευσε ό Δόν Σάντσο ντέ Λέιβα μέ έ ν δεκα γαλέρες γιά νά διατρέχη τις άκτές καί νά προλάθη ενδεχό μ ενη προσβολή άπό τούς κουρσάρους. Στίς 20 τοϋ μηνός ξεκίνησε ό Δόν Χουάν μέ άλλες τριάντα έπτά γαλέρες καί εύνοίκό πλοϋ έφθασε στίς 26 στή Γένοβα. Β γήκαν νά τόν ύποδεχτοϋν ό Δούκας καί ή Γερουσία. Φ ιλοξενήθηκε στό παλάτι τοϋ πρίγκηπα Χουάν Ά ντρέα Ντόρια, όπου έστειλαν νά τόν συγχαρούν μέσω τών π ρ ε σβευτών τους οί δοϋκες τής Σαβοΐας, τής Πάρμας, τής Φερράρας, τής Μάντουας καί όλων τών πόλεω ν τής Λομβαρδίας. Ά π ό τή Γένοβα έστειλε στή Βενετία τόν Δόν Μιγκές ντέ Μονκάντα νά άναγγείλη τήν άφιξή του στή Σύγκλητο καί νά τόν άντιπροσωπεύση. Μετά θά πήγαινε στή Ρώμη, στόν κόμητα ντέ Π ριέγκο, πού θά τόν συνόδευε στόν Ποντίφηκα μέ σκοπό νά μεταφέρη τής εύχαριστίες του γιά τήν έκλογή του καί νά τόν ένημερώση γιά τήν έπιθυμία του νά τόν ύπηρετήση καί νά συνδράμη τό άγιο καί πατρικό του σχέδιο. Στή Νεάπολη έστειλε τόν μαρκήσιο ντέ Σάντα Κρούς γιά τις τελευταίες έτοιμασίες, καί τόν Δόν Χουάν ντέ Καρντόνα καί τόν Ντόρια στήν Σπέτσια γιά νά παραλάβουν καθένας γιά τίς γα λέρες του άπό δυό χιλιάδες Γερμανούς πού έστελνε ό κόμης Ά λμ π έρ ικο ντέ Λοδρόν καί τούς Ιταλούς άπό τό σύνταγμα τοϋ Σιγησμούνδου Γκονσάγκα. Αποχαιρέτησε καί τούς άνηψιούς πού έπρεπε νά πάνε στό Μιλάνο καί αύτός άπέπλευσε στίς 5 Αύγούστου έχοντας στήν άκολουθία του δύο άπό τούς άνηψιούς του, τόν π ρ ίγ κηπ α τής Π άρμας Α λ έ ξανδρο Φαρνέζιο πού μπήκε στίς γαλέρες τής Σινιορίας, καί τόν πρίγκηπα τοϋ

74 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Ούρμπίνο πού πήγε στίς γαλέρες τής Σαβοΐας. Περνώντας άπό τό λιμάνι του Ή ρακλέους άφησε διακόσιους Ισπανούς γιά νά ένισχύση έκείνη τή φρουρά πού ά π ετελείτο άπό έλάχιστους στρατιώτες ύ π ερήλικες. Συνέχισε τό ταξίδι του γιά τη Νεάπολη καί μπήκε στο λιμάνι της στίς 9 του μηνός πρός γ ενική εύχαρίστηση των κατοίκων. Ε κ ε ί βρήκε νά τόν περιμένη ό καρδινάλιος Γκρανβέλα πού έχοντας λάβει μέρος όπως είπαμε στίς πρώτες συνεδριάσεις τού συνδέσμου, μπορούσε νά τόν διαφώτιση γιά τήν τακτική πού θά έπρεπε νά άκολουθήση με τόν κάθε ένα ν άπό τούς συμμάχους. Ε πιπλέον ό καρδινάλιος είχ ε πρόσθετη άποστολή άπό τόν πάπα νά παραδώση στόν άρχιστράτηγο τό λά βα ρ ο τού σ υνδέσμου. Ή τελετή πραγματοποιήθηκε μέ σεμνότητα στίς 14, στή μονή τών Φραγκισκανών τής Α γ ία ς Κλάρας, μέ «ρέ ντέουμ» καί λειτουργία άρχιερατική άπό τόν ίδιο τόν άντιβασιλέα Γκρανβέλα. Ό Δόν Χουάν π α ρ έμεινε λίγες μέρες στή Νεάπολη έζαιτίας τής κακοκαιρίας. Έ νώ οί επισ τρ α τευ μ ένοι γ ι αύτό τό σκοπό Γ ερ μ ανο ί ώ δευαν κατευθεία γιά τή Μεσσήνη, έδωσε εντολή νά επιβιβαστούν καί νά φύγουν μέ τόν ίδιο προορισμό καί οί έπιστρατευμένοι άπό τήν Σπέτσια μέ πέντε νάβες. Καί γιά νά άποσυμφορήση άκόμα λίγο έκείνο τό λιμάνι πού πνιγόταν γεμάτο καράβια, πρότεινε νά κάνουν πανιά καί οί παλιοί στρατιώτες πού τούς είχαν βγάλει άπό τά κάστρα έκείνου τού βασιλείου καί τούς είχ α ν τοποθετήσει στίς νάβες μέ τά πολεμοφόδια καί τίς προμήθειες πού λογάριαζε νά μεταφέρη μαζί του. Μετά ά π αύτό άνοίχτηκε στή θάλασσα στίς 21 μέ τριάντα τέσσερεις γαλέρες καί κάνοντας τό γύρο τής Σικελίας έφθασε στίς 25 στή Μεσσήνη, τέρμα γιά τήν ώρα τού ταξιδιού του καί σημείο συναντήσεως όλων τών δυνάμεων των συνασπισμένων. Ε κ ε ί τόν π ερ ίμ ενα ν οί Κολόννα καί Σεμπαστιάν Βενιέρο, οί ό ποιοι έν τω μεταξύ είχ α ν φροντσει νά καλαφατίσουν τίς γαλέρες τους καί νά μαζέψουν προμήθειες. Δυστυχώς ό δεύτερος στήν άναζήτησή τους έξ αίτίας μιας θύελλας καί άλλων άτυχών συμπτώσεων έχασε όχτώ γαλέρες. Μέ τόν έρχομό τού Δόν Χουάν βρέθηκαν ένω μένες οί δώδεκα γαλέρες τού Πάπα, 48 γαλέρες καί έξη γαλεάτσες καί 2 νάβες τού Βενιέρο, τής Σαβοΐας καί τής Γένοβας καί τελευταία οί γαλέρες τού Αομελίν καί Σολί. Αλλά έλειπαν ο! έξήντα τών Ε ν ε τ ώ ν πού δ έ ν γνώ ριζαν μέ βεβαιότητα πού στάθμευαν καί άκόμα τού μαρκήσιου ντέ Σάντα Κρούς καί τού Ντόρια. Τέλος έφθασαν οί Ε νετοί τήν 1η Σεπτεμβρίου, στίς 2 ό Χουάν Ά ντρ έα μέ τίς ένδεκα δικές του καί στις 5 ό μαρκήσιος μέ τριάντα. Λίγο πρίν είχ α ν μπεί στό ίδιο λιμάνι ό Δόν Χουάν ντέ Καρντόνα μέ τούς Γερμανούς καί οί γαλέρες του Νεγκρόν, τού Νικόλα Ντόρια, τού Δαυίδ Ί μ π ε ρ ιά λ, τού Γ κριμάλδου καί τού Στεφάνου ντ έ Μαρί. 'Υπέροχη ύπήρξε ή ύποδοχή πού έγινε στον Δόν Χουάν στή Μεσσήνη, τόσο γιά τίς περιποιήσεις πού τού έγιναν, όσο καί τή μεγαλοπρέπεια τών έορτών πρός τιμήν του. Οί δρόμοι πλημμύρισαν 0rV> άμέτρητο πλήθος. Στά παράθυρα άνάμεσα σέ γιρλάντες, οί κυρίες πλούσια ντυμένες καί παντού νά ξεχωρίζη ό άνθος τής Ιταλίας σέ κομψότητα καί όμορφιά. Οί πλατείες μέ άψίδες, στοές, κολώνες, έπιγραφές καί ιερογλυφικά. Ή προκυμαία γεμάτη χρώματα, άρματα καί φτερά, άξιωματικούς καί στρατιώτες άπ όλα τά μέρη τής Εύρώπης. Ή θάλασσα σ κ ε π α σ μ έ ν η άπό ν ά β ε ς καί ιστιοφόρα, σημαίες, λάβαρα καί ταινίες νά κυματίζουν. Τήν ήμέρα κυριαρχούσε ό κρότος άπό τίς όμοβροντίες τών κανονιών, τών μουσκέτων καί τών άρκεβούζιων, ή φασαρία άπό τά τύμπανα καί διαρκώς άντηχούσαν οί φλογέρες καί οί τρομπέτες. Ή νύχτα άστραφτε άπό τή φωταγώγηση καί τά πυροτεχνήματα. Τόσο μεγάλη εύθυμία δ έν μπορούσε παρά νά είναι προμήνυμα άλλης μεγαλύτερης, πού ό ούρανός έπεφύλασσε σ έκείνους πού μέ θερμή πίστη έπ ικα λο ύ ντο τό άγιο όνομά του. Συνεχίζεται

75 ΓΡΗΓ. X. ΓΚΙΖΕΛΗ Η Π A Ρ Γ A (Τοπική Εθνολογία) Χαρακτηριοτικό τής ανθρώπινης και τής φυσικής ιστορίας είναι ή άλλαγή, ό ρυθμός τής οποίας μέχρι τον περασμένο αιώνα ήταν τόσο αργός, ώστε ή μορφή του ανθρώπινου και του φυσικού περιβάλλοντος, στο μεγαλύτερο ποσοστό της, δεν μεταβλήθηκε καθόλου άπό την προϊστορική άκόμα έποχή. Τά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά τού περιβάλλοντος άπό την άρχή τού δέκατου ένατου αιώνα άρχιζαν ν άλλάζουν μέ ταχύτητα έπιταχυνόμενη. Ό πολιτισμένος κόσμος άντέδρασε ποικιλότροπα στη ραγδαία μεταβολή τού πολιτισμικού, κοινωνικού καί φυσικού περιβάλλοντος τού άνθροπτου μέ προσπάθειες πού είχαν σαν γενικό στόχο τό πάγωμα τού χρόνου, αδιαφορώντας για τό γεγονός ότι ή ιστορική πορεία τού άνθρώπου είναι συνεχής και εξελισσόμενη. Προϊόν των προσπαθειών αυτών είναι ή δημιουργία καί άνάπτυζη τής επιστήμης τής Εθνολογίας πού σέ διάφορα κράτη έλαβε ονόματα δηλωτικά, πολλές φορές, τών διαφορετικών τρόπων άντιμετωπίσεως τών ίδιων προβλημάτων1. τηταν έπόμενο, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, οι διάφοροι κλάδοι ή οί διάφορες εκφάνσεις τής Εθνολογίας νά στρέφωνται προς τή μελέτη τής ιστορικής έξελίξεως τού κόσμου. Μια έμπρακτη εφαρμογή τών έπιστημολογικών αρχών τής επιστήμης αύτής είναι ή ίδρυση μουσείων μέ τά όποια έγινε προσπάθεια νά απολιθοποιηθή ό χρόνος πού ρέει. Επειδή μέ τή βιομηχανική ανάπτυξη ό ρυθμός τής ζωής επιταχύνθηκες ή προσοχή τών ειδικών επιστημόνων στράφηκε προς τή μελέτη τής προβιομηχανικής έποχής ή τών περιοχών έκείντσν πού δεν είχαν άκόμη δεχτή τήν επίδραση τής βιομηχανίας. Ή φιλοσοφία πού επικρατούσε ήταν ή προσπάθεια διαοώσεως τών άνθρώπινοτν έπιτευγμάτοτν πού χάνονταν, καί ή τοποθέτηση τών έργων τού άνθρώπου σέ αρχεία, μουσεία κτλ. Επειδή μάλιστα ή προβιομηχανική έποχή ταυτίζονταν μέ τήν αγροτική οικονομία, ή διάσωση αυτή περιοριζόταν μόνο στις έκφάνοες τού αγροτικού τρόπου ζωής. Έτοι δμως, μέρος μόνο τής άνθρτίιπινης ουμπεριςτοράς γινόταν αντικείμενο μελέτης. Οί τρόποι αυτοί επιστημονικής ένεργείας, έστω καί άν ήταν έλλιπείς ή ι έοτραλμένοι, κρινόμενοι μέ τά σημερινά δεδομένα, μπορούν νά δικαιολογη- : θούν άπό τό γεγονός ότι οί άνθρυτποι κατέχονταν άπό τήν άγωνία τής άπώ- : λείας τής πνευματικής τους κληρονομιάς καί άπό τό συναίσθημα ευθύνης για τή διάσωσή της. *Η τακτική αύτή ώδήγησε πολλές φορές σέ άκρότητες, σέ μια παθητική θεώρηση τών πολιτιστικών άξιων καί σ ένα νοσηρό ρομαντισμό πού διαπνεόι ταν καί άπό μια ελιτίστική διάθεση, άτρού οί ασχολούμενοι μέ τή μελέτη τού βίου τού λαού (κυρίως τών άγροτών) άνήκαν ήδη σέ πιό άνεπτυγμένα πολιτιστικά στρώματα.

76 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ»fi Από την αρχή του αιώνα μας διαφάνηκε ή τάση τής άπομακρύνσεο3ς άπό τή φιλολογικό - ιστορική σχολή τής Εθνολογίας πού μελετά τά πνευματικά-' προϊόντα του άνθρώπου σάν κείμενα ανεξάρτητα άπό τή συγκεκριμένη κοι-1 νο3νική ομάδα, πού είναι δημιουργός και δέκτης τους. Ή νέα τάση έδειξε έν-ξ διαφέρον για τήν ολότητα τής κοινωνικής κληρονομιάς των άνθρώποτν. Τά δε κείμενα έξετάζονται πλέον σάν εκφράσεις τού κοινωνικού και τού πολιτι σμικού συστήματος μιας περιοχής, μιάς k o iv o j v ik o - οικονομικής τάξεως κλπ^ Ή τάση αύτή έγινε προοδευτικά ό κύριος τρόπος άντιμετυπτίσεοχ; τών σχετικών προβλημάτων, ιδκος μετά τή μετακίνηση των κατοίκιπν τής ύπαί] θρου στις πόλεις, και τή μετανάστευση πού είχε σάν συνέπεια τήν έξασθένισι των άγροτικών παραδόσεων και εθίμων2. { " Αύτή ή νέα κατάσταση βοήθησε καί στήν ενοποίηση των διαφόροιν θεα ρητικών καί μεθοδολογικών άπόψεων πού διάκριναν κατά τόπους τήν Ε θ ο λογία καί στήν επικράτηση, στον εύρωπαϊκό χώρο, δύο κλάδων της μέ τ ονόματα τής Regional Ethnology (τοπική Εθνολογία) και European Ethnolof? (Εύρο3παϊκή Εθνολογία). Ό πρώτος κλάδος άναζητεϊ τήν ταυτότητα τών τ πικών πολιτισμικών συστημάτοιν καί τις σχέσεις άνάμεσα στά διάφορα πολ τισμικά συστήματα. Ή έννοια τής ταυτότητας μιάς περιοχής προϋποθέτει 7 συγχώνευση δλτον τών έπί μέρους πολιτισμικών χαρακτηριστικών της σε μ* ενότητα. Ή τοπική Εθνολογία καλύπτει περιοχές ενός κράτους καθώς έτ: σης τό ίδιο τό κράτος όταν λαμβάνεται σάν μιά περιοχή άκόμη καί όλκληρη τήν Εύροπιη γι αύτή τήν περίπτοιση δμως έπικράτησε ό δρος Εύρ παϊκή Εθνολογία. \ Ά ν καί σ αύτό τό νέο περιεχόμενο τής Εθνολογίας κυριαρχούν έννο* τής πολιτισμικής Ανθρωπολογίας καί τής Κοινωνιλογίας, έπανέρχεται :b δυναμική ή ιδέα τής διατηρήσεως καί διασώσεως τού πολιτισμού μέ τή μορή τής περιβαλλοντικής ένημερότητας3. Υπάρχει δμως τοιρα ή έπίγνο3ση δτι στή ραγδαία άλλαγή τής φύσι* καί τού πολιτισμικού συστήματος είναι απαραίτητο, γιά τή σιοτηρία τού ν θρώπου, νά διατηοηθή ή ταυτότητα δχι μόνο τής περιοχής πού ζή, άλλά 3 αύτού τού ίδιου. Αλλά ή ταυτότητα δέν είναι κάτι τό στατικό άλλά τό δια μικό. Στήν άλλαγή δμως υπάρχει τό στοιχείο τής συνέχειας πού έπιτρί* τήν άναγνώρισή της. Στον άγώνα για τήν περιβαλλοντική άλλαγή ή Ελλάδα, μιά χώραι ιδιαίτερα ξεχωριστή προσιυπικότητα, δέν έμεινε αμέτοχη. Μέ τή διαφορόί εξακολουθεί νά τή βλέπη μέσα από τό πρίσμα τής παλιάς φΐλολογικοϊσ~ρ κής σχολής, παρ δλα τά μειονεκτήματα πού άναφέρθηκαν. Οί λόγοι τήα; μονής σ αύτό τό επιστημονικό «παράδειγμα» είναι πολλοί, θα σταματήσω δμως σ ένα ούσιοιδη. τήν έννοια τού δρου «παράδοση». Ή πρώτη έννοκπ λέξεοις, ή παθητική όπως μπορούμε νά τή χαρακτηρίσουμε, περιορίζεται.ϊ έπίμονη διατήρηση θεσμών, τήν κατά κάποιο τρόπο παγιοποίηση μιάς Π στάσεαις. Ή άλλη, ή δυναμική, έξαίρει τήν εξέλιξη καί τήν άλλαγή πού;τ ρίζεται σέ μερικές αναλλοίωτες άρχές Ή ελληνική παραλλαγή της Εθνολογίας, ή Λαογραφία, ακολουθεί ένα εύρύτερο ελληνικό επιστημονικό πλαίσιο, έμεινε στο πρώτο παράδγ στο οποίο κυριαοχεί ή οοπαντική ιδέα τού νά διατηρηθή ή παράδοση κ λοίθ3τη. Τό παράδειγμα αύτό παραγνωρίζει τό γεγονός δτι ό λαός, παρί διι αντιμετωπίζει κάθε αλλαγή μέ έπιφυλακτική διάθεση, όταν ή άλλαγή έπιβάλλεται άπ έξοι, είναι πρόθυ)ΐος νά καταστρέψη δλους τούς δεσμοί'#1 μέ τό παρελθόν αν πιστέψη δτι οί νέες συνθήκες ζωής θά άνυψώσο/ f

77 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» βιοτικό του επίπεδο. Στο οημεΐο αυτό μάλιστα ομοιάζει μέ τον αρχαίο 'Έλληνα καί ίδκυς μέ τον αρχαίο 'Αθηναίο πού σέ κρίσιμες περιπτώσεις πήρε ιστορικές αποφάσεις ακολουθώντας τη λογική και όχι τό συναίσθημα, μέ άποτέλεσμα νά όδιαφορήοη για τό παρελθόν του. Π.χ. ή άπόφαση νά έγκαταλείψη ιήν πόλη και νά πάη στη Σαλαμίνα καί, άν χρειαζόταν, στή Μεγάλη Ε λ λ ά δα, άν ή έκβαση τής ναυμαχίας μέ τούς Πέρσες ήταν δυσμενής γι' αύτόν, είναι μία τρανή απόδειξη ότι ό αρχαίος Αθηναίος ήταν πρόθυμος νά σπάση ιά δεσμά τής παραδόσεώς του. Αυτή είναι μιά πραγματικότητα πού νομίζω πώς αγνοήθηκε ή παραβλέφθηκε άπό πολλούς πού καταρτίζουν τά διάφορα οικονομικά, κοινωνικά καί πολιτιουκά αναπτυξιακά προγράμματα στήν Ελλάδα. Συνέπεια αύτού τού λάθους είναι ή γενική ή μερική αποτυχία των προγραμμάτων καί οί καταστρεπτικές τους επιπτώσεις γιά τήν ελληνική κοινωνία. Ή ζημία αυτή θά μπορούσε νά έχη άποφευχθή μέ τή χρησιμοποίηση τής Λαογραφίας, τής μόνης από τις σύγχρονες κοινωνικές έπιστήμες πού έχει παράδοση εμπειρικής έρευνας στήν Ελλάδα. Δυστυχώς όμως κι αύτή εξακολουθεί νά μένη προσκολλημένη στο έπιστημονικό παράδειγμα, πού έχει σαν αντικείμενο μελέτης τά πνευματικά προϊόντα τού λαού χυτρίς τήν ταυτόχρονη μελέτη τού τί αυτά κάνουν στό λαό ή τί ό λαός κάνει μ αύτά. Οί λειτουργίες αυτές τής ελληνικής λαογραφίας δέν έχουν γίνει άντικείμενο μελέτης, μολονότι οί απόψεις τού Πολίτη γιά τή Λαογραφία παρείχαν τις δυνατόττηες καλλιέργειας αύτού τού τομέα. Οί απόψεις τού Πολίτη φαίνοντοι καθαρά από τήν υιοθέτηση τού ορισμού πού έδωσε ό Λασκαράτος στήν έννοια τού λαού: «όχλος δέν είναι όσοι φορούν σκούφια ή ψηλό καπέλλο, άλλ* δοοι άποκάτο) οέ σκούφια ή σέ ψηλό καπέλλο κρύβουν λίγο μυαλό καί πολλές πρόληψες». Ό όρος πρόληψη έχει σβηστή άπό τό λεξιλόγιο τής σύγχρονης λαογραφίας καί έχει άντικατασταθή άπό άλλους, όπως σύστημα πίστεων, γνοτστικό σύστημα κτλ. "Οπως οί νεώτεροι όροι, έτσι καί ό παλιός, πρόληψη, ΐιποδηλώνει ιιια ώριομένη συμπεριφορά των ανθρώπων. Ή διατύπωση των νέων ορών δείχνει ακριβώς τήν τάση τής ερμηνείας τής ανθρώπινης συμπεριφοράς πού επηρεάζεται από τό γνωστικό σύστημα τής ομάδας. 'Απ αύτή τήν ίδέα ξεκινά ή θεώρηση τής Εθνολογίας καί τού κλάδου της, τής Λαογραφίας, σαν εφαρμοσμένης επιστήμης. Η γνώση τού γνοκττικού συστήματος ενός λαού έχει προτταρχική σημαοία γιά την επιτυχή άντηαετώπιση τών περιβαλλοντικών προβλημάτων καί τον όρθοδομημένο προγραμματισμό. Γενικά έχει παρατηρηθή ότι οί προγραμαμπομοί παρουσιάζουν τις εξής άιέλειες: α) τή μονομέρεια καί β) τό γεγονός ότι όταν διαπνέωνται από πο- Χυμέρεια, δέν βασίζονται στήν όμαδική εργασία όπου συνεισφέρουν έπιστήρονες διαφόρων ειδικοτήτων τις γνώσεις τους, αλλά στήν «ιμπεριαλιστική» πολιτική προγραμματιστών μιας ειδικότητας. Στις υπανάπτυκτες καί στις υπό ανάπτυξη χώρες ή προτεραιότητα δίνεται υτήν οικονομική ανάπτυξη. Τό βασικό όμοις μειονέκτημα τών οικονομικών προγραμμάτων είναι α) οτι συνήθως ακολουθούν μαθηματικά μοντέλα πού αγνοούν τό άτομο, β) ότι υπάρχει έναε αστικός προσανατολισμός, ακόμη καί όταν άναφέρωνται οέ αγροτικές περιοχές, γ ) ότι παραλείπουν νά χρησιμοποιούν τις κοινωνικές παραμέτρους ή περιορίζουν τή χρήση τους οέ δημογμαψικά οιοιχεϊα μόνο. Αγνοούνται όμοις συχνά ή κοινωνική δομή καί όργανιοοη ιών περιοχών στις οποίες έπιδιώκεται ή κοιντονική ανάπτυξη καί τό

78 380 ΕΣΤΙΑ» πολιτιστικό τους σύστημα η λαμβάνονται ύπ δψη μόνο δσα οί προγραμματιστές έχουν ένατερνισθή. Αποτέλεσμα τής πολιτικής αύτής στον προγραμματισμό είναι ή ύπέρβαση του κόστους των έργοιν λόγω α) τής κακής έκτιμήσεως των δεδομένοιν, ; β) τής άντιδράσεοις του κοινού τού οποίου τό συμφέρον δεν συμπίπτει μέ τό συμφέρον τού κράτους, όπως παρουσιάζεται άπό τούς προγραμματιστές. Τά τελευταία χρόνια, ή αποτυχία πολλών οικονομικών προγραμμάτωνανάγκασε τούς μεγάλους διεθνείς οργανισμούς οικονομικής ένισχύσεως τών ύπαναπτύκτυιν και υπό ανάπτυξη λαών νά καταφύγουν στά φώτα τών έθνολόγο3ν, ειδικών μελετητών τών περιοχών αύτών, πριν προβοϋν στη χρηματοδότηση ένός έργου. Οί έθνολόγοι βοηθούν τούς διεθνείς αυτούς οργανισμούς στον καταρτισμό προγραμμάτοιν πού λαμβάνουν ύπ δψη και τις κοινω* νικοπολιτισμικές παραμέτρους4. Στην Ελλάδα, τά διάφορα άναπτυξιακά προγράμματα ποτέ δέν έπιτυγχάνουν την άναμενόμενη άπόδοση, γιατί στηρίζονται περισσότερο σέ ύποκει μενικά παρά σέ άντικεηιενικά κριτήρια. Αύτό έχει κυρίως την έννοια δτι ο προγραμματιστές έχουν αναπτύξει άντιληπτικά και γνοιστικά μοντέλα διαφσ ρετικά άπό τά άντίστοιχα ]ΐοντέλα τού λαού γιά τον οποίο προορίζονται τ< προγράμματα. Έδώ πρέπει νά προστεθή καί τό γεγονός δτι οι ελληνικοί προ γραμματισμοί έπηρεάζονται και άπό την «πανεπιστημοσύνη» τών προγραμ ματιστών, ιδιότητα πού χαρακτηρίζει τούς Έλληνες. Αύτός δμως ό έπιστι μονικός ιμπεριαλισμός μόνο σέ έπιφανειακά έπίπεδα μπορεί νά κινηθή* δέ μπορεί νά φτάση μέχρι την καρδιά τών προβλημάτων. Είδικώτερα, τό καυτό πρόβλημα τής διασώσεως τού περιβάλλοντος δί έξετάζεται μέ την πλατιά έννοια τής διατηρήσεως τής ταυτότητας τής Έ λάδας, αλλά από μιά περιωρισμένη σκοπιά, δπως ρύπανση τού περιβάλλο τος, διάσωση τών παραδοσιακών οικισμών κτλ. Συνήθοις μάλιστα αυτοί m γίνονται αίτιοι γιά καταστροφή τής φύσεως παρουσιάζονται καί σάν προστάτ; της. Επειδή ή καταστρφή τών παραδοσιακών οικισμών είναι οφθαλμοφανή γίνεται άμέσως άντικείμενο προσοχής χωρίς δμως νά έπιχειρηθή βαθειά άν λυση γιά τήν ανακάλυψη τής γενεσιουργού αιτίας τής καταστροφής. Γενιι. οί παραδοσιακοί οικισμοί καταστρέφονται είτε γιατί αφήνονται στήν έγκοιλειψή τους άπό τούς μεταναστεύοντες στις πόλεις τού έσωτερικού ή ύ έξοιτερικού, είτε γιατί αλλάζουν μορφή προσαρμοζόμενοι σέ πρότυπα άλπ ξένα προς τό περιβάλλον. Οί ανθροιποι τού κάμπου, οί ορεινοί καί οί Θαλ3 σινοί μας έχουν πάψει νά έχουν σάν σημεία άναφοράς τούς συντοπίτες rc(; χρησιμοποιούν πλέον σημεία αναφοράς πού βρίσκονται πέρα άπό τήν κοό τητά τους, πολλές φορές πέρα καί άπό τά σύνορα τής χώρας. Έτσι προτρ μόζουν ή προσπαθούν νά προσαρμόσουν τούς κανόνες τής ζωής τους κατ γραμματική τής συμπεριφοράς τους σέ άλλα πρότυπα. Σ αύτές τις περυέ σεις, επειδή τό περιβάλλον δέν μπορεί νά έξυπηρετήση τούς νέους τρόιν ζωής, ύφίσταται μεταβολές γιά νά προσαρμοστή καί αύτό στις νέες συνθίε Ή άλλαγή αύτή δέν είναι ή μόνη. Τό έθιμο, ό νόμος μιάς κοινωνίας j> < συνάρτηση πολλών επί ιιέρους παραγόντων. Ή άλλαγή σ ένα παράγω προκαλεί άλλαγή στους άλλους καί τελικά σ δλη τή μορφή τού έθίμου. 'π μένως, δημιουργούνται νέες ανάγκες, νέα λογικοαισθητικά κριτήρια. Τ*π ή ιστορία τής περιοχής, ό μύθος δηλαδή πού έδινε πρότυπα συμπεριςσ< προς μίμηση ή αποφυγή, δέν παρουσιάζει ένδιαφέρον, γιατί μιά νέα!σν» ένας νέος μύθος γεννιέται, περισσότερο λειτουργικός. I

79 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ t f ί \ Την περιβαλλοντική αλλαγή πού δεν φέρει το σπέρμα τής παραδόσεως, παθητικής ή δυναμικής, δεν τή θέλει τό κράτος, κανένα κράτος, άκόμη καί εκείνα πού δεν έχουν μεγάλο ιστορικά ύπόβαθρο ή μεγάλη ιστορική προοπιική. Γι αύτά και επεμβαίνει ρυθμίζοντάς την τά πιο πολλά δμως κράτη, στη χορεία των οποίων ανήκει και ή Ελλάδα, έπεμβαίνουν άνασταλτικά μετά την καταστροφή, και επομένως απρογραμμάτιστα. Και έπΐ πλέον, περιορίζουν την έπέμβαση στον πιο σημαντικά δείκτη, είναι άλήθεια, τής κοινωνικής ζωής και τοϋ ανθρώπινου περιβάλλοντος, στό σπίτι. ΓΓ αυτά και ή άντίδραση τού κοινού είναι μεγάλη, γιατί λαμβάνονται μέτρα πού έπηρεάζουν τις άμεσες λειτουργικές ανάγκες του. Στήν Ελλάδα τά όργανα έφαρμογής αύτής τής κρατικής πολιτικής, ϊσως καί οί έμπνευστές της, είναι οι άρχαιολόγοι πού περιορίζουν αύτή τήν ήδη οτενή προοπτική άκόμη πιό πολύ, γιατί ένδιαφέρονται γιά ώρισμένου εϊδους κτίσματα. Τήν έννοια τής διαοώσεως καί διατηρήσεως του πολιτισμικού χαρακτήρα μιας περιοχής δεν μπορούν νά τή συλλάβουν γιατί, θά τούς διαφεύγη, άν δεν είναι πολιτισμικοί αρχαιολόγοι. Το σύστημα τής ελληνικής πανεπιοτημιακής έκπαιδεύοεως δέν έπιτρέπει στούς μελλοντικούς άρχαιολόγους νά γνωρίσουν τήν άνθρωπολογική έννοια τοϋ πολιτισμικού συστήματος (κουλιούρας) πού είναι περιγραφική καί άχι «άποτιμητική», δηλαδή ύποκειμενική και ελπιστική. Άπό τό ίδιο πνεύμα έμφοροϋνται οι άρχιτέκτονες καί οί πολεοδόμοι, πού τά τελευταία χρόνια δείχνουν ιδιαίτερο ένδιαφέρον γιά τούς παραδοσιακούς οικισμούς, άν καί τελευταία παρατηρεϊται ή τάση έξοικειώσευις αύτών με σχετικές κοινωνιολογικές καί όνθρωπολογικές έννοιες. Ή προτίμησή τους προς τά λαϊκά αρχιτεκτονικά άριστουργήματα είναι φανερή. Τά κτίσματα στά οποία ζή καί κινείται ό κοινός άνθρωπος συνήθως δέν παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τούς άρχαιολόγους καί τούς άρχιτέκτονες. "Ομως αύτά τά κοινά κτίσματα βοηθούν περισσότερο άπο τά άλλα στήν έρμηνεία τής κοινωνικής ζωής καί τού πολιτισμικού συστήματος μιας περιοχής. Επειδή καί οί δύο αυτές κατηγορίες έπιστημόνων (άρχιτέκτονες καί άρχαιολόγοι) χρησιμοποιούν πρότυπα πού διαφέρουν άπό τά πρότυπα των καιοίκων μιας περιοχής, δέν μπορούν νά δώσουν μιά έπιτυχή ερμηνεία των χαρακτηριστικών της. Χρειάζονται τή βοήθεια καί άλλων έπιστημόνων καί, ιδιίτερα, των τοπικών έθνολόγων καί μάλιστα τής όμάδας έκείνης πού χρηοιμοποιεί μεθόδους φωνηματικές (EMIC), δηλαδή πού έχει σάν στόχο τήν ανεύρεση τών τοπικών πολιτισμικών μοντέλων καί άχι τή μελέτη αύτών μέ a priori, φοινητικές (ETIC) μεθόδους. Μόνο μ αύτές τις προϋποθέσεις μπορεί νά μελετηθή σοβαρά τό πρόβλημα της διατηρήσεοις τού ελληνικού τοπικού περιβάλλοντος. Στό δεύτερο μέρος αυτής ιής εργασίας θά καταδειχτή ή χρησιμότητα τής έφαρμογής τών συγχρόνων λαογραφικών έννοιών στή μελέτη τού προβλήματος τοϋ παραδοσιακού οικισμού τής Γίάργας, ό χαρακτήρας τοϋ οποίου ήδη κινδυνεύει νά άλλοιωθή. Οί άσχολοήμενοι μέ τή μελέτη τής άνθρώπινης συμπεριφοράς καί μέ τά άδη τής επικοινωνίας τών άνθρώπο;ν έχουν ώφεληθή άπό τις παρατηρήσεις καί τά συμπεράσματα τών ήθολόγο;ν, δηλαδή τών έπιστημόνων πού άσχολούνται μέ τή συμπεριφορά τών ζώων. Οί τελευταίοι έχουν έπισημάνει τή σπουδαιόιη τα τού ρόλου πού ό χώρος παίζει στή βιολογική έξέλιξη ένός εϊδ ας ζώων ή στήν καταστροφή καί τόν άφανισμό του. Κάθε είδος ζώων μαθαίνει άτι γύρω άπ' αύτά ύπάρχεγ ένας χώρος πού

80 «ΗΠΕΙΡΩ ΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ» του ανήκει και τον οποίο πρέπει να προστατεύση έπιτιθέμενο στον εισερχό- ί μενο σ αύτό ή άπομακρυνόμενο, προκειμένου νά διατηρήση αύτή την άπό-! στάση. Ή επιθετικότητα μάλιστα ώρισμένων ζώων έξυπηρετεί και την άνάγκη διατηρήσεως τής κανονικής άποστάσεως πού ύπάρχει για κάθε ζώο, τού πε- k ριβάλλοντος των ζώιον και τελικά τη διάσωση τού είδους5. Ό περιορισμός μιας j πολυπληθούς ομάδας ζώοιν ο ένα αερισμένο μέρος έχει σαν άποτέλεσμα την» αύξηση τής άλληλεπιδράσεως και τής ψυχικής έντάσεως, πού με τη σειρά τους οδηγούν σε βιολογικές άλλοιώσεις πού καταλήγουν στην καταστροφή < τής ομάδας αύτής, χοιρίς ό παράγοντας έλλειψη τροφής νά παίζη σημαντι- i κό ρόλο6. ; Κάτι άνάλογο παρατηρεϊται και στις άνθρώπινες κοινοινίες πού έχουν ί άναπτύξει συστήματα κοινοινικής όργανώσεως έπηρεαμένα άπό τό χώρο πού άνήκει ένα άτομο και πού είναι άνάλογος προς τη θέση πού τό άτομο κατέχει μέσα στο σύστημα. Η θέση αύτή είναι συνάρτηση τών κοινωνικών ταυτοτήτων τού ατόμου μέσα στήν κοινότητά του. Οι κοινωνικές ταυτότητες είναι/ εκφράσεις δύο ειδών κοινιυνικών ιδιοτήτων πού ένα άτομο έχει: «αποδιδόμενες» (φύλο, ήλικία, σύστημα συγγενείας) και «αποκτώμενες» (έπάγγελμα^ καλλιτεχνική ιδιότητα κτλ.). ] Τά άτομα μέ περισσότερες και ίεραρχικά ύψηλότερες κοινωνικές ταυτότητες κατέχουν, δπως και τά κυρίαρχα ζώα, μεγαλύτερη προσωπική άπόσταί ση, ενώ εκείνα μέ τις λιγώτερες και ίεραρχικά κατώτερες κοινωνικές ταυτέ? τητες τείνουν νά παραχωρούν έδαφος στά πρώτα. Αύτό όμως γενικά δημιουργεί ένα σύστημα έπικοινωνίας άνάμεσα στί μέλη τής κοινότητας, τά οποία μαθαίνουν νά έσωτερικεύουν τούς διάφορου^ κανόνες πού τό διέπουν. Πάντως, άνεξάρτητα άπό τις ύπάρχουσες διάφορε/ στήν προσωπική απόσταση άπό άτομο σέ άτομο, σέ κάθε πολιτισμικό σύστηνα ύπάρχει μιά άπόσταση πού άναγνωρίζεται άπό όλους σάν σημείο άφετηρίς γιά τήν έπικοινυινία τους. Αν έπέλθη διαταραχή στό σύστημα τής έπικεί νωνίας τού χώρου, τότε αύξάνεται ή επιθετικότητα τών άτόμων πού έπιζτούν αύξηση τού προσωπικού χώρου αύτό όμως μπορεί να γίνη σέ βάρ; άλλων. Επομένως παρατηρεϊται οξυνη στις σχέσεις τών μελών τής κοινωνί; αύτής, συγκρούσεις κτλ. Ή διαμάχη δέν έκδηλώνεται μόνο μέ άνοικτές σικρούσεις. Οί λανθάνουσες άντιθέσεις έχουν μεγαλύτερη δύναμη, γιατί εϊ'ΐ δύσκολο νά έντοπιστή ή αιτία τους. Μερικά άπό τά προβλήματα πού προκύπτουν από τή διαταραχή τού <*- στήματος τής επικοινωνίας τού χώρου, παρουσιάζονται, δπως θά δούμε, σ*'\ Πάργα. Ή ήπειρωτική αύτή παραθαλάσσια πόλη, αποκομμένη παλαιότεραι πό τήν ένδοχώρα, είχε περισσότερους δεσμούς μέ τά Επτάνησα. Ή φύση τού εδάφους καί ή κοινωνική ζωή τών κατοίκο3ν τής Πάργα<έ πηρέασαν τό πολεοδομικό σχήμα καθώς καί τήν άρχιτεκτονική δομή τών η τιών της, πού δέν παρουσιάζει ένα ενιαίο τύπο αλλά μιά ποικιλία μορφών > δείχνει τήν έπίδραοη πολιτισμικών χαρακτηριστικών λαών, μέ τούς όπου οί Παργινοί ήλθαν, κατά καιρούς, σέ έπαφή. Ή στενότητα τού οικοδομήσιμου χώρου άντιμετωπίστηκε μέ τό κτίμ πολυωρόφων κτιομάτων, εναρμονισμένων όμως στό τοπίο, καί μέ τήν έ^ τάλλευση κάθε διαθέσιμης επιφάνειας, έτσι ώστε νά φαίνεται ότι τό ένα π τι «εισβάλλει» στό χώρο πού νοητικά ανήκει στό άλλο. Ό χαρακτηρισμός τής Πάργας σάν τόπου τουριστικού, τό 1962, έγιν ] βασικό κριτήριο τήν όμορφιά τού τοπίου, χωρίς να ληφθούν ύπ άψη οθ νέπειες. τής έπεμβάσεως τού τουρισμού στό σύστημα τών άξιών τής κοι«

81 (ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε Σ ΤΙΑ» τσς και οί πιθανές μεταβολές οτήν αλλαγή τής μορφής του περιβάλλοντος* χωρίς δηλαδή να μελετηοή τό ιδιαίτερο πολιτισμικό σύστημα τής κοινωνίας τής Μάργας και οί το]ΐεϊς τής αφομοιωτικής του ικανότητας. Το πολιτισμικό σύστημα διαμορφώνεται μέ τή συναλλαγή του άνθρώπου ΐέ ιό περιβάλλον του. Αλλαγή στο περιβάλλον συνεπάγεται και άλλαγή στους διάφορους τομείς τού πολιτισμικού συστήματος. Τό βασικό μειονέκτημα στήν περίπτωση χαρακτηρισμού τής Πάργας σαν ιάπου τουριστικού, είναι ή έλλειψη προγραμματισμού βασισμένου στήν άρχή της «ουνεργαοιακής αλλαγής» τών άρμσδίων κρατικών όργάνων μέ τούς καιοίκους τής πολίχνης8. 'Ένας προγραμματισμός αύτού του είδους θά μπορούσε να έχη σαν αποτέλεσμα τήν άναγνώριση έκ μέρους τών κατοίκων τού κάλλους τής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς* αύτό θά είχε σάν συνέπεια τήν έκούοκι προσαρμογή τών απαιτήσεων τής σύγχρονης ζωής στά οικήματα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής πού μέ τήν οικονομική ένίσχυση τού κράτους ή τού ι διωτικού φορέα θά ανανεώνονταν ή θά κτίζονταν πάλι στά «καλούπια» τής τοπικής αρχιτεκτονικής. Αυτά όμως δέν είχαν ιτροβλεφθή και φυσικά δέν πραγματοποιήθηκαν. Αντίθετα, στήν επιδίωξη τής αύξήσεως τού εισοδήματος τών κατοίκων μέ τήν προσθήκη μιας ακόμη πηγής έσόδου αύτό βέβαια τό ήθελαν καί οι ΓΤαργινοί αγνοήθηκαν οί πιθανές επιπτώσεις πού θά είχε στήν πολιτισμική τους ταυτότητα ή εισαγωγή ενός νέου παράγοντα. Σ το θέμα τής αρχιτεκτονικής ή προσπάθεια καλύψεως τών νέων άναγκών πού δημιουργήθηκαν άπύ τήν «εισβολή» τού τουριστικού ρεύματος προκάλεοε μορφικές αλλαγές πού χαρακτηρίζονται άπό μιά άπότομη διακοπή τής παροδόοεως καί άπό έλλειψη οργανικής ένσωματώσεως στο εύρύτερο τοπικό αρχιτεκτονικό σχήμα, θά πρέπει νά σημειωθή ότι άλλαγές στο άρχιτεκτονικό ύς>ος τής Πάργας στο παρελθόν είχαν σημειωθή αρκετές φορές. Τό νέο όμως οτοιχεΐο ενσωματώνονταν όργαντκά ατό πλαίσιο τής τοπικής λαϊκής άρχιτεκτονικής. Τά χτίσματα εκφράζανε το λογικοαισθητικσ σύστημα τών ΓΤαργινών και εξυπηρετούσαν λειτουργικά τις κοινωνικές τους άνάγκες. 11 ασυμφωνία ανάμεσα στή σύγχρονη άρχιτεκτονική δομή καί τό εύρύτερο τοπίο ότρείλεται οέ μια πλασματική εντύπωση δτι τό αρχιτεκτονικό αύτό όχημα άντατιοκρίνεται στον καινούργιο τρόπο )ΐέ τον οποίο άντιλαμβάνονται τή ζωή οί Παργινοί. Συγκεκρητένα, πολλοί Παργινοί δέν παραλείπουν νά τονίζουν δτι τό σημείο αναφοράς τους δέν είναι οί πλησιόχωρες περιοχές, άλλά περιοχές μέ υποτιθέμενο ύψηλότερο πολιτισμό, δπως π.χ. ή Αθήνα, τον τρόπο ζωής τής οποίας νομίζουν δτι άκολουθούν πιστά. Αύτή ή γνώμη, άν άνταποκρινότον οτήν άλήθεια, θά δικαιολογούσε τή φανερά αστική έπίδραση τών νέ- (ιΐν κσομάτων. Οί αστικές όμως επιδράσεις όχι μόνο δέν έναρμονίζονται στο τοπίο καί οιό άρχιτεκτονικό πλαίσιο τού οικισμού, άλλά δέν άνταποκρίνονται καί στόν τρόπο ζωής καί συμπεριφοράς τών κατοίκων τής μικρής αύτής πόλεως. Αύτό φαίνεται καί από τό αλλοπρόσαλλο «τοοντάρισμα» δωματίων στό άρχικυ κιίο κι. Ή κτιριακή αύτή προέκταση δέν είναι όργανικά δεμένη μέ τό παλιό οικοδόμημα. Είναι συνηθισμένο τό φαινόμενο νά κτίζουν ένα ή καί δύο ορόφους* πάνω από τό αρχικό κτϊσμα, οί όποιοι όμως δέν έξυπηρετούν τήν οικογένεια, αφού τά δωμάτια έχουν διάταξη δωματίων ξενοδοχείου, χωρίς δηλαδή χώρους υποδοχής καί βοηθητικούς, μέ έξαίρεση ϊσως τό λουτρό. Αύτό Μαία έκφράζει μιά τόση μετατροπής κάθε σπιτιού σέ ξενοδοχειακή έπιχεί-

82 I ρηση, χωρίς μάλιστα νά διαθέτη τις διευκολύνσεις πού παρέχουν oi ξενοδοχειακές έπιχειρήσεις. Σ αυτό συντέλεσε και ό EOT πού για νά προστατεύση τις ξενοδοχειακές επιχειρήσεις αλλά και γιά νά έξυπηρετήση τό πλήθος των τουριστών, επιτρέπει την παροχή δωματίων από τό κοινό μόνο κατά τό καλοκαίρι, δταν τά ξενοδοχεία είναι υπερπλήρη. Ή ενέργεια αύτή τού EOT είχε βέβαια την έννοια ότι θά παρεχωρεϊτο χώρος διαθέσιμος ή ότι ή οικογένεια στο χρονικό αύτό διάστημα θά περιοριζόταν στά άπολύτως άναγκαϊα δωμάτια γιά νά διαθέση τον υπόλοιπο χώρο στούς τουρίστες, αύξάνοντας συγχρόνως τό εισόδημά της, χωρίς νά έπενδύση χρήματα. * Παρ όλες τις αστικές έπιδράσεις στό μορφικό χαρακτήρα τών κτισμά- ) των, τό γεγονός ότι δέν δημιουργοϋνται οι προϋποθέσεις γιά νά καλύπτη ή οικογένεια περισσότερο χώρο, δείχνει ότι τό σύστημα έπικοινωνίας τού χώρου τών Παργινών έχει μ ε ίν ε ι άναλλοίωτο καί, έπομένως, ότι έχουν συνηθίσει νά> κινούνται μέσα σέ στενά όρια. Ό παραδοσιακός αύτός τρόπος άντιλήψεως του? χώρου, τούς οδηγεί στό συμπέρασμα ότι ή δημιουργία δωματίων ύποδοχής εϊ-, ναι μιά πολυτέλεια, αφού οί χώροι αύτοί μένουν οικονομικά ανεκμετάλλευτοι? Ή απρογραμμάτιστη αύτη οικοδομική άνθηση δέν καταστρέφει μόνο τή\ παραδοσιακή άρχιτεκτονική μέ τή δημιουργία νέων μή λειτουργικών σχημά] των (ή μόνη λειτουργία φαίνεται ότι είναι ή στέγαση τών τουριστών) άλλά κα δημιούργησε προβλήματα σχέσεων στούς κατοίκους άνάμεσά τους καί ανάμεσ^ σ αύτούς καί τό κράτος. Γιά πολλά χρόνια, μετά τον χαρακτηρισμό τής Πάργας σάν τόπου τουρ στικού, κανένας ύπεύθυνος φορέας δέν δήλωσε στούς Παργινούς ότι άπαγς ρεύονται μεταβολές στήν αρχιτεκτονική τών οικημάτων ή, έφ όσον ήταν άπί ραίτητη ή άνανέωση τών οικιών, ότι αύτή έπρεπε νά γίνη κατά τρόπο πού \ μή άλλοιώνεται ό χαρακτήρας τής άρχιτεκτονικής δομής τού οικισμού. Ή πέμβαση τής άρχαιολογικής ύπηρεσίας γιά τή διάσωση τής άρχιτεκτονικής, δ τού οικισμού πλέον, άλλά μερικών χτισμάτων μόνο, καί ή πολύ πρόσφατη χί μοθετική διευθέτηση τού θέματος τής προστασίας τής λαϊκής άρχιτεκτονική τής πόλεως μέ τούς περιορισμούς πού έπιβάλλει, χώρισαν τούς κατοίκους δύο: σ αύτούς πού έπωφελήθηκαν άπό τήν αρχιτεκτονική άσυδοσία καί σ c- τούς πού δέν πρόλαβαν νά έπωφεληθούν. Καί άκόμη σ έκείνους πού έγινί έπαγγελματίες ξενοδόχοι καί έκτισαν ξενοδοχειακές μονάδες καθαρά όση*? έαιδράσεως καί σ όλους τούς άλλους πού διαθέτουν δωμάηα κατά τήν περδο τής τουριστικής «αιχμής». Επειδή ή έλλειψη προγραμματισμού δημιούργησε σ όλους τήν ιδέα ς ταξινομήσεώς τους στήν επαγγελματική κατηγορία τών ξενοδόχων, άναπ - χθηκαν αντιπάθειες φανερές ή κρυφές όπως συνήθως παρατηρείται ό*- μεσα στούς έπαγγελματίες τής ίδιας ομάδας. Λίγοι, πού πήραν τό ρόλο τού ξενοδοχειακού έπιχειρηματία στά σοβ(ό διεύρυναν τις έργασίες τους στηριζόμενοι στήν ιδιωτική ή κρατική βοήθειαλ κράτος, όπως είναι επόμενο, μεταχειρίζεται ιδιαίτερα τούς λίγους αύτούς έτγ γελματίες καί τούς προστατεύει μέ μέτρα όπως τό παραπάνω γιά τόν περμι σμό τής διαθέσεως κλινών άπό μή έπαγγελματίες μόνο κατά τήν περίοδοί' μεγάλης τουριστικής κινήσεως. *Έτσι όμως δημιουργεϊται στούς πολλούς ή γνώμη ότι ή επιτυχία 1 φαινομενική τουλάχιστον τών έπαγγελματιών ξενοδόχων έχει γίνει ot<3c ρος τών ύπολοίπων μιά καί είναι παραδοσιακή ϊσως ή ιδέα τής ύπάρξεως πμ* ρισμένης ποσότητας «αγαθού» στήν κοινότητα9.

83 Σύμφωνα μέ ιήν ιδέα αύιή, δλα ία αγαθά τής ζωής, πλούτος, ύγεία, φιλία, αγάπη, ανδρισμός, τιμή, σέβας, δύναμη κτλ. ύπάρχουν σέ περιωρισμένες ποσότητες και δεν είναι δυνατό να αυξηθούν. 'Όποιος παίρνει κάτι παραπάνω θεωρείται ότι το παίρνει από τους άλλους. Ή άντίδραοη είναι ποικιλότροπη* συνήθως διοχετεύεται από γνωστά λαογραφικά κανάλια, όπως κατάρες, ιό «κακό μάτι», επικλήσεις αγίων για βοήθεια εναντίον εκείνων πού πήραν μεγαλύτερο μέρος από τύ κοινό αγαθό. Αυτή ή ιδέα είναι διάχυτη ο όλο τύν ελληνικό χώρο άπό τούς αρχαίους χρόνους* τό πόσο παλιό είναι ή ιδέα αυτή, μπορεί νά καταδειχτή καί μόνο μέ ιήν αναφορά των άρχαίοτν ελληνικών λέξεων και φράσεων όλβος, ύ- 6 ρ ι ς, ά τ η, φθόνος θεών, θεία τύχη, μηδέν ό γ α ν, λ ό θ ε β ι ώ ο α ς, πού αναλυόμενες οδηγούν σ ένα σύστημα κοινωνικού έλέγχου, τύ όποιο διαπνέεται από την πίστη ή τήν ιδέα τού «περιωρισμένου ά- γοθού». Επειδή ή ιδέα αυτή έχει έσωτερικευθή, έχει δημιουργήσει μοντέλα καιανοήοεως των πραγμάτων ή τών φαινομένων πού τα διαστρεβλώνουν καί ιιρόιυπα συμπεριφοράς πού μπορούν να χαρακτηριστούν παθολογικά. Όπιυοδήποτε, στ ή ουγκεκρηιένη περίπτωση, ή έννοια τού «περιωρισμένου αγαθού» δεν είναι ή μόνη πηγή τών φανερών ή ύπολανθανουσών συγκρούοεων τών κατοικίαν πρός άλλήλους ή τής έκφράσεως δυσαρέσκειας πρός τό κράτος. Σημαντικό ρόλο παίζει καί τύ σύστημα επικοινωνίας τού χώρου πού υπάρχει οτήν Γϊάργα. Τό οικοδομικό καί ρυμοτομικό περιβάλλον τής Πάργας έχει επηρεάσει τις οπιικές, κινητικές καί άπτικές απόψεις τών κατοίκων της. Έτσι, είναι φανερό όπ τό ούοιημα επικοινωνίας τού χούρου, όπως ύπάρχει στήν κοινότητα τής Πάργας, χαρακτηρίζεται από τή σμίκρυνση τής άτομικής αποστάσεως σέ σημείο πού ιά άτομα αγγίζουν τό ένα τό άλλο. Αύτύ τό σύστημα δημιουργεί και αοτάοεκ; πού έχουν σαν αποτέλεσμα έντονες διαμάχες, έριδες, φθόνους, α κόμη καί μίση. Πολλές φορές, όταν παρετηρείτο αύξηση τού πληθυσμού στόν ιυ ριυφιομένο αυτό χώρο, οί έριδες έπαιρναν τον χαρακτήρα τών συγκρούσεων. Τον παλιό καιρό υπήρχαν στήν Γϊάργα πενήντα εκκλησίες. Τό πλήθος τών εκκλησιών έχει άποδοοή στις ουνεχεΐς καί μόνηιες συγκρούσεις τών κατοίκων ιης, πού είχαν οάν αποτέλεσμα νά περιχαρακώνη κάθε οικογένεια τό χώρο της καί να άτιομονοινεται άπό τις άλλες. ΓΊά νά άποφεύγη μάλιστα τήν έπαφή μέ Γις άλλες οικογένειες έκτιζε ακόμη καί τή δική της εκκλησία10. Ή στενότητα τού χώρου δημιουργούσε ψυχολογικές εντάσεις πού εκφράζονταν, εκτός τών άλλιπν, καί μέ έριδες, συγκρούσεις κτλ. Τό φαινόμενο τής ψυχολογικής ένιάοεοκ; παρατηρείται καί σήμερα, τούς θερινούς μήνες, δεδομένου όπ ό χώρος οτύν οποίο συνήθως κινούνται δύο χιλιάδες περίπου άτομα για μια περίοδο 2 3 μηνών, καταλαμβάνεται άπό ύπερδιπλάσιο πληθυσμό. Ή ουγκέντρτοση τόοου πλήθους οτόν στενό αυτό χοίρο προκαλεϊ αναταραχές στό ιοπικο σύστημα έπικοινοτνίας. Ή δυσκολία οτήν επικοινωνία μέ τούς ξένους δέν είναι βασικά γλωσσική, άλλα έχει σχέση μέ ιόν τρόπο χρησιμοποιήσει»^ τού χώρου. Δηλαδή 'Έλληνες άπό άλλες περιοχές τής χώρας, αλλά καί ξένοι τουρίστες, έπειδή έχουν διάφορε ιικό χώρο διαθέσιμο γιά τύ «εγώ» άπό τύ χώρο τού Παργινού, δυσκολεύονται νά καταλάβουν ώρισμένες ενέργειες, τρόπους συμπεριφοράς και πράξεις ιών ίίαργινών, σιίς οποίες αποδίδουν άλλα κίνητρα. Π.χ. ενώ γιά τούς Παργινοΰς ή συνεχής έπαφή k u! προσέγγιση τών τριών ατόμων, πού ζούν σ ένα χώρο 3/3, είναι κάτι φυσικό, γιά άλλους πού έχουν μεγαλύτερη άπόσταση άνά-

84 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» μεσά τους, δημιουργεί προβλήματα, επειδή ό «άλλος» διεισδύει συνεχώς μέσα ί ατό χώρο του «εγώ». Κύριο χαρακτηριστικό τών προβλημάτων αύτών είναι ή πρόκληση ψυχο- ί,' λογικής έντάσεως. Οί επιπτώσεις τής έντάσεως αύτής στον τουρισμό είναι άρ- * κετά σοβαρές γιατί ό ξένος, πιστεύοντας ότι τον έκμεταλλεύονται, άποφασίζει νά φύγη νωρίτερα άπό δ,τι είχε προγραμματίσει ή σκέπτεται νά μη ξαναπάη!j για διακοπές στην Πάργα. Τό σωτήριο στην περίπτωση αύτή είναι δτι τό διάστημα παραμονής οτήν πόλη είναι μικρό και έτσι τά άτομα αυτά ξαναβρίσκουν την ψυχική τους ηρεμία γρήγορα. Πάντως πρέπει νά σημειωθή τό γεγονός δτι άνάμεσα στους ξένους τουρί- ; στες κυριαρχούν οί Ιταλοί καί Γάλλοι, άτομα δηλαδή πού άνήκουν σέ έθνικό- * τητες μέ σύστημα επικοινωνίας τού χώρου παραπλήσιο προς τό ελληνικό11. * Επομένως, ή αίσθηση τού «άγγίγματος» καί τής παραβιάσεως τής προσωπικής άποστάσεως δεν είναι τόσο έντονη δπως σέ άλλους λαούς, π.χ. τόν άμερικα- νικό, πού κινείται μέσα σέ εύρύτερο χώρο προσωπικής άποστάσεως. Τόν τελευταίο καιρό συνεχώς αύξάνει ή άνησυχία τών ύπευθύνων κρα-; τικών καί ιδιωτικών φορέιυν γιά τις τεράστιες περιβαλλοντικές καί θεσμικές J άλλαγές πού παρατηρούνται στή χώρα μας. Οι άλλαγές αύτές άποδίδονται> στήν έπίδραση παραγόντων πού σχετίζονται μέ τήν έπαφή τών Ελλήνων μέ' άλλους λαούς. Έδώ προβάλλει πάλι τό αιώνιο πρόβλημα τής διαμάχης άνάμεσα στήν πο-ί λιτιστική μεταλλαγή καί τήν πολιτισμική σταθερότητα* καί ή μιά περίπτωση* καί ή άλλη έχουν αδύνατα σημεία, ί: Τό «άνοιγμα» στήν έπικοινωνία μέ άλλες κοινωνίες έχει σάν αποτέλεσμά τήν πολιτισμική μεταλλαγή. Τό «κλείσιμο» δμως δέν έπιφέρει άναγκαϊα καί τήγ* πολιτισμική σταθερότητα, γιατί έχει άποδειχτή δτι κανένα ζωντανό πολιτισμική σύστημα δέν είναι στατικό12. ρ,ναν δεχτούμε τήν αξία τών εννοιών γιά τήν έπικοινωνία τού χώρου now άναπτύχθηκαν στήν παρούσα έργασία, μπορούμε νά ισχυριστούμε δτι οί πολ'? τισμικές μεταλλαγκές είναι τό τίμημα πού πληρώνει ένας λαός, μιά κοινωνία γιά νά διατηρήοη ή καί γιά νά αύξήση τό νοητικό χώρο πού τόν περιβάλλει. Ή άντίδραση κατά τής παρατηρουμένης μεγάλης πολιτισμικής μεταλλί γής τείνει στή χώρα μας νά πάρη τή μορφή, τουλάχιστον σέ μερικές όμάδε^ τού άναγεννητικού κινήματος. Ή κίνηση αύτή είναι φορτισμένη μέ μιά ίδε' λογία πού δέν έκφράζει κατ άνόγκη τό πιστεύω καί τις άνόγκες δλων τών kc νωνικών ομάδων* π.χ. άπό πού άντλεϊ δύναμη ό οίοσδήποτε φορέας, κρατικι ή ίδκοτικός, νά έπιβάλη «παραδοσιακούς» τρόπους ζωής σέ μιά ομάδα άνθρέ πων, δταν αύτή ή όμάδα δέν δέχεται δτι οί τρόποι αύτοί ζωής ικανοποιούν V σημερινές της άνάγκες; Ή πιό ιδανική ίσως λύση στά προβλήματα αυτού τού τύπου είναι ή πρ γραμματισμένη όλλαγή πού στηρίζεται στά ύποδείγματα τής κοινωνικής ζωί καί στήν κοσμοθεωρία τών κατοίκων μιας περιοχής. Έτσι άποφεύγονται ή t i βολή μή λειτουργικών τρόπων ζωής καί οί δυσάρεστες συνέπειες άπό τις ρ γδαϊες πολιτισμικές μεταλλαγές. Ή πιό όδυνηρή συνέπεια είναι ή παθολογιή κατάσταση πού δημιουργεϊται άπό τήν άπώλεια τής άτομικής, κοινωνικής έθνικής ταυτότητας, λόγψ τών συνεχών πολιτισμικών κρίσεων. Καί αύτί$

85 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε Σ Τ ΙΑ,> 387 πρόγραμμα πομένη αλλαγή μπορεί να έππευχθή μέ την εφαρμογή άρχών και μεθόδων τής τοπικής εθνολογίας. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ενδεικτικά βλέπε Tamas Hofer, «Anthropologists and Native Ethnographers in Central European Villages: Comperative Notes on the Professional Personality of Two Disciplines», Current Anthropology, 9, 1968, * Γρηγοριου Γκιξέλη, Επιστημονικά Λαογραφικά καί Άνθρω πολογικά Παραδείγματα, Ά θ ή ν α ι, 1973* Alexander Fenton, «The Scope of Regional Ethnology», Folk Life, 11, 1973, 5 14* Thefor M. Owen, «Some Trends in Regional Ethnology in Britain», Ethnologia Europaea, 8(1), 1973, Karel Fojtik, Olga Skalnikova, «Α Contribution to the Theory of Ethnographic Study of Contemporary Folklife», Ethnologia Slavic a, 5, 1973, 7-* Sigurd Erixon, «European Ethnology in Our Time», Ethnologia Europaea, 1967, Ake Davn, «Some New Trends within European Ethnology in Sweden», Ethnologia Europaea, 6(2), 1972, A. Fenton, «Regional Ethnology and Environmental Awareness», Museums Journal, 73(3), 1973, ' 4. Glynn Cochrane, «What Can Anthropology Do for Development» Finance and Development, 11(2). 1974, Konrad Lorenz, D a s Sogenannte Bose, Ziir Naturgeschichte, Vienna: Dr G. Borothaschoeler Verlag, <ί. John Christian, «The Pathology of Overpopulation», Military Medicine, 128(7), 1963, Γ ρ η γ. X. Γ κ ιζέλ η, «Ή Σ η μ α σ ία τ ή ς Κ ο ιν ω ν ικ ή ς Τ α υ τ ό τ η τ α ς σ τη ν Ε λ λ η ν ικ ή Κοινωνία», Ά ν ά λ υ σ η, I I, 1975, 35. κ. Για τον δρο «συνεργασιακή Αλλαγή» βλέπε Ward Hunt Goodenough, Cooperati on in Change, New York: Russell Sage Foundation, Τήν έννοια τοΰ «περί(ορισμένου Λγαθοΰ» ανέπτυξε κυρίως ό George Μ. Foster στο Αρθρο του «Peasant Society and the Image of Limited Good» πού δημοσιεύτηκε για πριότη φορά στό περιοδικό American Anthropologist, 67(2), (1. Νίκου Χρ. Τσάκα, Π ά ρ γ α, Άθήναι: Ρώσση (α.χ.) σ Γιά τήν επικοινωνία τοΰ χοίρου βλέπε τό κλασσικό στό είδος αυτό έργο τοΰ Edward Τ. Hall, T h e Hidden Dimension, Garden City: Anchor Books, Melville J, Herskovits: «The Progresses of Cultural Change», T h e Science of Man in the World Crisis, (έκδ.) Ralph Linton, N.Y.: Columbia University Press, 1945, σ s

86 Αύλή, Καθολικό και σήμαντρα, τράπεζα και διαιτολόγιο, Κάβιες, άρχονταρίκι, συνοδικό, δοχείο, μαγκιπιό, μαγερειό, λαδαριό, ώριό, διακονητές μοναχοί Πρός τήν αύλή τού μοναστηριού, μεγάλη σέ έκταση μέ πολλά χτήρια, δέντρα καί άνθη ή μικρότερη μέ τό καθολικό μόνο στη μέση, βλέπουν δλοι οί κοινόχρηστοι χώροι, καθώς καί τά κελιά των μοναχών. Εκτός από τό καθολικό, μέσα στην αύλή υπάρχει ή φιάλη*18, τό χο)θθ)νοστάαιο στήν κορυφή ιδιαίτερου πύργου ή *στή δυτική j πλευρά τής έκκλησίας πάνω από τό νάρθηκα19, καί οί πύργοι χτισμένοι κοντά στό τείχος. Οί πύργοι αποτελούνται άπό πολλούς όρόφους, στους όποίους άνεβάζει στρι- I φτή σκάλα20. Τά κελιά είναι άραοιασμένα σέ μιά, δυό ή καί περισσότερες σειρές καί έχουν πρός το μέρος τής αύλής ανοιχτές στοές. Οί πτέρυγες τών κελιών πού j περικλείουν τήν αύλή λέγονται κ ό ρ δ ε ς. Τά στηρίγματα τών στοών είναι. f ξύλινα, λίθινα ή πλίνθινα μέ όριζόντια έπιστύλια. Σέ πολλές δμως περιπτώσεις ύπάρχει τοξοστοιχία, πού είναι πολύ γραφική όταν έπαναλαμβάνεται σέ πολλούς όρόφους, όπως στό Κουτλουμούσι21. ΤΙ τοξοστοιχία διακοσμείται άπέριττα, συνήθως μέ κοκκι- $ νο)πά κεραμίδια, πού μέ τούς συνδυασμούς τους δημιουργούν μιά ποικιλία άπό απλά I σχήματα22. Τά πιό συνηθισμένα σχήματα είναι ρόμβοι απομονωμένοι ή τοποθετη-1 μένει ό ένας κοντά στον άλλο ώστε νά σχηματίζουν δλοι τους ένα μεγαλύτερο ρόμβο, I χιαστά σχήματα, σταυροί, τεθλασμένες καί εύθείες γραμμές, γραμμές σχήματος Γ, μονά κεραμίδια τοποθετημένα άκτινο>τά γύρω άπό ένα κύκλο καί ένα πλήθος άλλοι! διαφορετικοί συνδυασμοί. Έκτος άπό τις απέριττες αύτές διακοσμήσεις, όπάρχουνι άκόμη σφηνιομένα κάπου - κάπου ατούς τοίχους πήλινα «ρόδια» πινάκια ή κομμά- τια πήλινα πού σχηματίζουν κυρίως σταυρούς. Επίσης σέ βαθουλώματα μέσα στούς* τοίχους τοποθετούνται αγγεία (συνήθο)ς μικρές στάμνες). Τό καθολικό κάθε μοναστηριού χτισμένο στή μέση τής αύλής, άν τό έπιτρέπτι 0 Συνέχεια εκ τοΰ προηγουμένου, σελ Λ. Ό ο λ ά ν 6 ο υ, δ.π., σ. 110 «φιάλαι». Γ. Σ ο» τ η q ί ο υ, Χριστιανική κα] Βυζαντινή Αρχαιολογία, τ. Α ', έν Άθήναις 1942, σ. 217 «φιάλη». 19. Ά. Ό ρ λ ά ν 6 ο υ, δ.π., σ. 126 «Πιίργοι κωδιονοστασίων». Γ. Σ ω τ η ρ ί ο ι Χριστιανική, δ.π., σ I 20. Ά. () ρ λ ά ν δ ο υ, δ.π., σ. 134 «οχυροί πύργοι», Γ. Σ ιο τ η ρ ί ο υ, Τό Άγι< 'Ορος, έκδοσις τρίτη, εν Άθήναις, σ Π. Μ υ λ ω ν ά, Ή αρχιτεκτονική, δ.π., σ Σχεδίασμα τέτοιων σχημάτων βλ. Α. Ό ρ λ ά ν 6 ου, δ.π., σ. 34, εικ. 33 «κερ πλαστικαί διακοσμήσεις μεταξύ τών τόξιυν τών στοών μονών τοΰ Ά γ. νορους».

87 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ b χώρο;, είναι τό οεσπόζον οικοδόμημα καί τό πιό περιποιημένο23. Εξωτερικά ή δια- Εσωτερική μορφή μοναστηριού ζαί αντικείμενα πού χρησιμοποιούνται καθημερινά στις ακολουθίες, με πλούσια όνο- «ιατολογία25. Απ αυτά τά πιο εύχρηστα είναι τά έξης: Κ α ν τ η λ έ ρ ι, λαδο- * Γ. Σ ω τ η ο ί ο υ, Το "Αγιον Όρος, ο.π., σ «Πάντες οί σταυροειδείς ούτοι Ναοί τού Ά γ. 'Όρους έχουν εν τώ μεσω τεσσαρας κίονας (σπανκος παραστάτας), υποβαστάζοντας τον Τοούλλον του Ναόν, το τύμπανον τ ύ «ποιου κυλινδρικόν εσιοθεν καί πολυγωνικόν εξωθεν με κιονίσκους καί παράθυρα κοσμούμενον ύψούται επί τοϋ κεντρικού μέρους τής στέγης τού Ναού, προσδίδον ούτιο γραφικότητα άλλα καί μεγαλεΐον εις τό δεσπόζον οικοδόμημα εκάστης Μονής τό Καθολικόν* την γραφικότητα δέ ταύτην έ- πιτείνουν καί άλλοι τοούλλοι υψούμενοι ενίοτε εις άμφότερα τά άκρα τού 'Ιερού (την Πρόθεσιν δηλ. καί τό Διακονικόν) καί τού Νάρθηκος». Τ ο ύ ίδιου, Χριστιανική, ό.π., σ β Σε μερικά καθολικά υπάρχει ενα πρόσθετο μέρος τό τ υ π ι κ α ρ ι ό, βλ. Π. Μ υ- λ ω ν ά, Άθως, Αρχιτεκτονική, «Θρησκευτ. καί Ηθική Εγκυκλοπαίδεια» τ. 1, στ. ί>γ>1 «Εις τινα καθολικά προστίθενται δύο χώροι εκατεριοθεν τής προθεσειυς καί τού δια κονικού, τά τυπικαριά, σχήματος κυκλικού εσωτερικώς καί οκταγωνικού έ ωτερικώς, στεγαζόμενα με τοοϋλλον επί υψηλού τυμπάνου μετά παραθύρων». - λ Χρίστο φ ό ρ ου Κ τ ε ν ά, Τά κειμηλιαρχεϊα τής εν Ά γίω Ό ρει Άθω, ίεράς, βασιλικής, πατριαρχικής καί σταυροπηγιακής Μονής τού Δοχειαρίου, «Έπετηρϊς Ε τ α ι ρείας Βυζαντ. Σπουδών», τ. Ζ' (1030). Στη σελ μιά πλούσια όνοματολογία σκευών τού σκευοφυλακίου τού καθολικού.

88 390 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ* κάντηλο πού μοιάζει μέ κερί. Δ ρ α κ ό ν τ ι α, χοντρά χεριά μέ ψιλό φιτίλι. Γ ι ν τ έ χ ι, ξύλο πού μοιάζει μέ λαμπάδα καί πού στην άκρη του υπάρχει κερί. S υ λο χ έ ρ ι α, άπομιμήσεις κεριών χρωματισμένα γύρω - γύρω, πού έχουν μόνο διακοσμητικό ρόλο. Σ ο δ ι κ ό, ένα μικρό μανουάλι μέ ένα κερί, πού χρησιμεύει για την είσοδο του ίερέως (είσοδικό). Κατά την είσοδο κρατουν άπό ένα 6 έκκλησιάρχης κι 6 αναγνώστης. Λουσέρνα, γυάλινος λύχνος λαδιού. Φανός, τό καντήλι πού κρέμεται πάνω άπό κάθε άναλόγιο καί πού μοιάζει μέ χωνί άνε στραμμένο. Γύρω στο πλατύτερο μέρος τής έπιφάνειάς του υπάρχει, σέ είδικά διαρρυθμισμένο μέρος, λάδι καί στο κέντρο όρθώνεται τό καντήλι, πού συγκοινωνεί μαζί του καί τροφοδοτείται κατά σταγόνες. Κ α τ σ ί 26, ειδικό θυμιατό πού δέν έχει αλυσίδες καί μέ τό όποιο θυμιατίζει όχι ό παπάς άλλά 6 έκκλησιάρχης, ρίχνοντας στον ώμο του ένα κεντητό ύφασμα, τή μαντίλα. Χορός, μιά μεγάλη πολυγωνική στεφάνη πού κρέμεται στο κέντρο του ναού γύρω άπό τόν κεντρικό πολυέλαιο. Πάνο) της υπάρχουν μικρές εικόνες φτιαγμένες ειδικά γιά τή θέση αυτή, μέ παραστάσεις τούς 12 αποστόλους καί τούς 12 προφήτες κι άπό τις δυό πλευρές. Σ κ α μ ν ί, έπιπλο πού μοιάζει μέ μικρό ξύλινο άναλόγιο καί χρησιμοποιείται γιά νά βάζουν πάνω του τά κόλλυβα ή τούς καρπούς μπροστά στήν είκόνα του άγιου. Τ ρ ι σ κ έ λ ι, άναλόγιο πού άνοιγοκλείνει καί χρησμοποιεΐται σπάνια γιά άνάγνωση. ΤΤρ ο σ κ υ ν η τ ά ρ ι, ψηλό άναλόγιο μέ κουβούκλιο, πάνω στό όποιο μπαίνει ή εικόνα του αγίου πού γιορτάζει27. Τοποθετείται στο δεξιό μέρος τής έκκλησίας. Πατίκι, κοτσιδωτό στρογγυλό ψαθί δπου πατάνε. Τό βάζουν μπροστά στό άναλόγιο γιά νά πατάη ό κανονάρχης, έπειδή στέκεται πολλή ώρα όρθιος. Στά πλουσιότερα καθολικά πατίκια ύπάρχουν καί στά στασίδια. Γ κ λ ί τ σ α, τό μπαστούνι μέ τό όποιο ό έκκλησιαστικός κατεβάζει τά καντήλια πού είναι ψηλά, γιά νά τά άνάψη. Τά άργυρένια καλύμματα πού σκεπάζουν τό μεγαλύτερο μέρος του σώματος μιας εικόνας, τά λένε πουκάμισα. Στό καθολικό οι καλόγεροι περνούν ένα μεγάλο μέρος τής ζωής τους. Μόλις χτυπήση τό χειροσήμαντρο, άλλά καί νωρίτερα άκόμη, βγαίνουν άπό τά κελιά τους καί κατευθύνονται στο ναό. Έκει άκουμπούν στό συνηθισμένο τους στασίδι, πού άπό πολλά χρόνια είναι τό ίδιο καί δέν άλλάζει, παρά μόνο σέ έξαιρετικές περιπτώσεις. Υπάρχουν τά γ ε ρ ο ν τ ι κ ά στασίδια, όπου κάθονται οι προϊστάμενοι καί οι γεροντάδες τού μοναστηριού, καθώς καί ειδικά στασίδια γιά τούς διακονητές τού καθολικού, πού όπως είναι φυσικό, είναι πολλοί. Απ αυτούς ό τυπικάρης ρυθμίζει τήν έκκλησιαστική τάξη καί φροντίζει νιά τή διατήρηση τής εύρυθμίας στις ιερές άκολουθίες καί τις θείες λειτουργίες28. Ό βηματάρης βοηθά τόν παπά μέσα στό ιερό, φυλάσσει τά ιερά λείψανα καί φροντίζει γιά τήν ευπρέπεια τού ίεοού. Παλαιότεοα εποεττε *ά είναι παπάς, σήμερα βάζουν καί καλόγερο. Βοηθός του είναι ό παραβηματάρης. Έκκλησιάρχης ή έκκλη 26. Ίταλ. cazza (Du Cange, Glossarium ad scriptores Mediae et infimae Graecitasis, Graz 1958). J. Bompaire. Actes de Xeropotamou, Paris 1964, σ. 79. «Διατίθημι... θυμιατόν, κατζήν, δησ/οποτίηην σιαγονικόν,...* Κ (ο ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Π ο ρ φ ν εογέννητου, "Εκθεσις τής βασιλείου Τάξεος, έκδ. Βόννης, σ. 677, στ. 3 «δάκτυλοι ιε'. κατξία η ', βαρέας Γ...» Κ λ ή μ ε ν τ ο ς τού Ά λεξανδρέωςί, «Scholia in Paedagogum», Migne, P.G., τ. 9, στ. 793 Α '. «Έσχαρίδες* άς νυν άρουλας καλούσιν* έπιτευτικουτερον δε, τά κατξία of το νυν καλούμενα λέγει ν». 27. Βλ. καί Γ. Σ < ι τ η ο ί ο υ. Τό ''Αγιον 'Όρος, ό.π., σ. 138, F. Peril! a, Lef Mont Athos, Paris 1927, a. 91. ξ 28. Βλ. καί Γ ε ρ α σ ί μ ο υ Σ μ υ ρ ν ά κ η, ο.π., σ Ε ν λ ο γ ί ο υ Κ ο υ%ι ρ ί λ α Ιστορία τού ασκητισμού, Ά θονίται, τ. Α ', Θεσσαλονίκη 1929, σ. 192.

89 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ* σ ι α σ τ ι κ ό ς είναι 6 καντηλανάφτης καί ό εύπρεπιστής τοϋ καθολικού. "Ανοίγει καί κλείνει την εκκλησία καί χτυπάει τά σήμαντρα για τις ακολουθίες29. Τις καμπάνες τις χτυπάει άλλος διακονητής, 6 καμπανάρης, δ όποιος στο Ναό του Πρωτάτου, στις Καρυές, είναι τό ίδιο πρόσωπο μέ τόν έκκλησιαστικό. Οί ψάλτες, εν ας στο δεξιό κι ένας στο αριστερό μέρος του ναοϋ, διαβάζουν όρθιοι κρατώντας τά λειτουργικά βιβλία στα χέρια τους, άφοϋ στα καθολικά τοϋ Όρους τά άναλόγια, πού βρίσκονται πολύ κοντά στό κέντρο του ναού, χρησιμοποιούνται αποκλειστικά από τόν κανονάρχη. Τά βιβλία φυλάσσονται δίπλα τους μέσα σέ μικρό ερμάριο. Για τό διάβασμα τοϋ ψαλτηρίου έχει καθοριστή ειδικός διακονητής, ό δ ι α β α σ τ ή ς Κ α ν ο ν ά ρ χ η ς 3031 είναι ό μοναχός πού κανοναρχεί* πού πηγαίνει δηλ. άπό τό ένα άναλόγιο στό άλλο καί αρχίζει διαβαστά δ,τι οί ψάλτες θά ψάλλουν μέ ρυθμό άμέσο)ς κατόπιν. "Ενας άλλος διακονητής πού υπάρχει σέ πολλά μοναστήρια είναι ό π ρ ο σ μ ο ν ά ρ ι ο ς 3. Ονομάστηκε έτσι γιατί «άλλο δεν κάμνει, μόνον προσμένει εκεί μέσα, τόν περισσότερον καιρόν του ημερονυκτίου, εύτρεπίζων τόν Ναόν, επιμελούμενος τά κανδήλια... καί ψάλλοντας έκεί, άκολουθίαν καί παράκλησιν καθημερούσιον πάντοτε, καί συλλειτουργών τω κοινφ Έφημερίq)»32 *. Έκτος άπό τό καθολικό υπάρχουν καί παρεκκλήσια δίπλα του, καθώς καί άλλα σπαρμένα άνάμεσα οτούς κοινόχρηστους χιύρους, σέ αρκετά μεγάλο αριθμό. Γι αυτά ύπάρχει ειδικός διακονητής μοναχός, πού τά περιποιείται καί τούς ανάβει τά καντήλια. Μέ τό καθολικό σχετίζονται στενά τά σήμαντρα τής Μονής (τάλαντο, κόπανος, σίδερο), πού τά χτυπάει ό εκκλησιαστικός, καθένα μέ τή σειρά του, στις ακολουθίες του όρθρου καί τοϋ εσπερινού, φορώντας μαντύα καί κουκούλι. Τό τά - λ α ν τ ο είναι ένα μακρόστενο ξύλο πού πιάνει ό έκκλησιαστικός άπό τή μέση καί τό χτυπάει, περπατώντας γύρο) άπό τό καθολικό καί στήν αυλή τοϋ μοναστηριού κάτω άπ τά κελιά, ώστε νά ξυπνήσουν μοναχοί καί προσκυνητές για νά παρακολουθήσουν τήν άκολουθία. Τό χτυπάει μ ένα ξύλινο σφυρί καί σέ τρεις στάσεις53. Ό αριθμός των χτύπων είναι άρκετά μεγάλος άλλά. τουλάχιστο σήμερα, όχι σταθερός34. Καί στις τρεις στάσεις έπαναλαμβάνεται τό ίδιο μοτίβο μέ ένα, δύο, ή τρία 2ίΐ. Πρβλ. Θ ε ο δ (ό ο ο υ ϋ τ ο ν ί) ί τ ο ν, Τποτύπιοσις καταστάσεοις τής Μονής τού Στουδίου, Migne, P.G., τ. 99, στ Β. «Καί των Αδελφών μικρόν άναπανσαμένιον, περί τό διάφαυσμα σημαίνει ό εκκλησιάρχης». 30. D. C. Hesselling - A. Ρ e r n ο t, Poemes Prodromiques en Grec vulgaire, Amsterdam 1910, σ. Γ>1, στ. 60, κοιτ. ύπόμν. «καί εσύ είσαι κανονάρχος». 31. Hesseling - Pernot, ό.π., σ. 32, στ. 98 «έχεις με προσμονάριον όμού καί εκκλησιάρχην». Κωνσταντίνον Πορφυρογέννητο ν, ο.π., σ. 68, στ. 18 «ό,τε Αρχιδιάκονοί καί οί όστιάριοι καί οί ψά/,ται καί οί προσμονάριοι». 32. I. Κ ο μ ν η ν ο ύ, Προσκυνητάριον του Αγίου Όρους τού Άθωνος, Ένετίησιν 1857 (άνατύπωσις κατά τήν τού 1745 εκδοσιν), σ ?. Σύμφωνα μέ τήν παράδοση, τό τάλαντο, πού είναι χειροσήμαντρο, έχει σχέση μέ τόν κατακλυσμό τού Νώε. Ευθυμίου Π ρ έ π η, ό.π., σ. 68. «Ό Νώε πήρε ένα δύλο κι άρχισε νά χτυπάη ρυθμικά, γιά νά μαζευτούν όλα τά ζώα καί τά πετεινά τ ούοανού. Τόν ρυθμό ετούτο καί τό ζύλο διατηρήσανε οί καλόγεροι μέ συμβολική πιά έννοια». Βλ. καί Χρυσοστόμου Μ ο υ σ τ ά κ α, Τό "Αγιον Όρος Άθο), *Αθήναι 1957, σ. 24. «Τό Ξύλον ή ό Κόπανος... συμβολίζει τό κήρυγμα τών Προφητών... Τό Σιδηρούν Σήμαντοον... παριστάνει τό κήρυγμα τού Προδρόμου... Τρίτον είναι οί κώδωνες, έξεικονίζοντες τό κήρυγμα τών Αποστόλων». ** /λ IT α π α ν τ υ> ν ί ο υ, "Αγιον "Ορος, σ. 10. «Είναι τρεις χιλιάδες! Τόσους έπι- (ίάλλει τό τυπικό. Νομίζω πώς μιά νύχτα, στή Μεγάλη Λαύρα, τούς μέτρησα καί τούς βρήκα σωστούς». - **~'^ p'rn

90 χτυπήματα στο τέλος τής κάθε μιας, άντίστοιχα. Μεταξύ των στάσεων παρεμβάλλεται μικρό χρονικό διάστημα και στην τρίτη άρχίζει τό «εύλογητός»35. Ό κόπα νος είναι ξύλινος, πολύ βαρύτερος από τό τάλαντο, καί δέν τόν κρατουν στα χέρια άλλα τόν χτυπούν κρεμασμένο από τις δυο άκρες του, μέ μεγαλύτερο ξύλινο σφυρί καί σέ μια μόνο στάση, τήν τρίτη. Τό σίδερο χτυπιέται τελευταία κι αύτό κρεμασμένο, έχει σχήμα τοξωτό καί βγάζει ένα λεπτό, διαπεραστικό ήχο. Οί καμπάνες πού βρίσκονται στό καμπαναριό τού μοναστηριού κι όχι άλλου ανήκουν στη δικαιοδοσία τού καμπανάρη, πού έχει χρέος νά τις σημαίνη μόνο στις μεγάλες γιορτές καί τις Κυριακές, αφού τελειώση ο έκκλησιαστικός μέ όλα τά σήμαντρα. Τά σχοινιά πού κρέμονται από τά γλωσσίδια είναι ένωμένα μέ σανίδες καί τά χειρίζεται ο καμπανάρης όχι μόνο μέ τά χέρια άλλα καί μέ τά πόδια. Είναι δύσκολο νά μάθη κανείς τούς χειρισμούς αυτούς καί χρειάζεται πείρα. Τερος χώρος καί επέκταση τού καθολικού θεωρείται καί ή τράπεζα τής Μονής, πού ή είσοδός της, όπου τό επιτρέπει ό χώρος, είναι άπέναντι από'τήν είσοδο τού ναού, όπως ιερό καί σάν έπέκταση τών θείων άκολουθιών θεωρείται καί τό φαγητό πού καλούνται οι μοναχοί τών κοινοβίων νά πάρουν, τό πρωί μετά τη λειτουργία καί τό άπόγευμα μετά τόν εσπερινό, τις μέρες πού δέν είναι νηστήσιμες36. Τά τραπέζια μέσα στον τεράστιο χώρο τής τράπεζας είναι τοποθετημένα κατά σειρά καί στά μεγαλύτερα μοναστήρια είναι μαρμάρινα ήμικυκλικά, έχοντας μπρος τους τά καθίσματα, πού κι αυτά Ιπίσης είναι χτισμένα κυκλικά37. Σέ άλλα μοναστήρια είναι ξύλινα καί τοποθετούνται κατά μήκος τών δύο μακρών πλευρών τής τράπεζας. Ή τράπεζα χρησιμοποιείται καθημερινά στά κοινόβια καί σέ μέρες μεγάλης γιορτής στά Ιδιόρρυθμα. Ό καλόγερος πού εχει γιά διακόνημα νά τήν εύπρεπίζη καί νά παραθέτη τό φαγητό καλείται τ ρ α π ε ζ ά ρ η ς κι εχει 0)ς βοηθό του τόν π α - ρατραπεζάρη. «Χτύπησε τράπεζα» είναι ή καθιερωμένη έκφραση γιά τήν ώρα τού κοινού φαγητού, γιατί συνήθως συντροφεύεται άπό χτύπημα καμπάνας. Ή αρχή τού φαγητού, τά κεράσματα καί τό τέλος αναγγέλλονται μέ χτυπήματα τούί ήγούμενου38. Κατά τή διάρκεια τού φαγητού κάποιος καλόγερος διαβάζει μέ δυνατήi Φωνή ιερά κείμενα, ώστε μαγι μέ τήν υλική τροφή νά παρέχεται καί πνευματική.! "Αν τύχη νά βρίσκωνται και λαϊκοί, τρώνε στήν ίδια τράπεζα. I Ό χώρος τού κοινού φαγητού είναι ιερός καί απαγορεύεται ή παραμικρότερη! ι Βλ. καί Γ α 6 ο ι ή λ ά ο χ ι μ α ν 6 ο ί τ ο υ, Ή έν *Αγίφ Όοει ιερά Μονή τοί *Αγίου Διονυσίου, ΆΟήναι 1959, σ «Μετά τοΰ Εκκλησιάρχου συνανίσταται καί ή Κανδηλάπτης και άψας τάς κανδήλας... κρούει εις δύο στάσεις κύκλο.) τοΰ Ναοΰ τό ξι\ λινόν χειροσήμαντοον, αναμένει δέ καί Ιδών τόν Καθηγούμενον εισερχόμενον έν τ<ί Ναω κρούει και τό τρίτον. Τούτου πληρωθέντος, ό Εφημέριος ποιων μετάνοιαν τω Τ> γουμένο) βάλλει «Ευλογητόν» καί άναγιγνιόσκεται τό Μεσονυκτικόν». I Βλ. καί Γ α 6 ρ ι ή λ ά ρ χ ι μ α ν δ ρ ί τ ο υ, Ή έν Άγίω *Όρει, δ.π., σ. 136-J 138' «ή έν τή τραπέξη τάξις». Α. Ό ο λ ά ν δ ο υ, δ.π., σ. 52. A. Neura t, V Athos. Notes d une excursiil a la presqu ile et a la montagne des moines, Paris - Lyon 1884, σ ΙΙρ6λ. P. Gautier, Le typicon du Christ Sauveur Pantocrator, «Revue d es tudes Byzantines», τ. 32 (1974), σ. 49 «πλήν ό καθηγούμενος πρώτον έν ξυλίνη σφύ μικρά τό τής τραπέζι); άκοον έκ τρίτου τυπτέτω έφ έκάστω κεράσματι». Ρ. M ey if Die haupturkunden fur die geschichte der Athoskloster, Amsterdam 1965, σ. 136 μοίως δέ καί τό κεράσαι διά κρούσματος γίνεται καί τό παραθεΐναι διά συσσήματο

91 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» εκτροπή καθώς καί ή συζήτηση39. Μιά έπιγραφή στον άμβωνα τής τράπεζας τής Μονής Διονυσίου μάς λέει καθαρά ποιό πρέπει νά είναι τό φέρσιμο των μοναχών τή στιγμή αυτή. «Έσθόντι τρώγε τά πρσκείμενα, φίλε, / καί άθόρυβον σεαυτόν πάντα τήρει, / ώτί δέ τρέφε τάς ψυχικάς αισθήσεις, / το βλέμμα κάτω, το πνεϋμα δ Ιχων άνω, / Μηδόλως φθέγγου των πάλ άκούων λόγων / Μονασταΐς έντελλομένων πρέπει / Έν παντι έργω, έν δέ τραπέζη πλέον»40. Μόλις τελειώση ή τράπεζα καί άφοϋ ό ηγούμενος οώση τό σύνθημα, βγαίνουν όλοι έξω. Ό ήγούμενος βγαίνει πρώτος, στέκεται στήν πόρτα και ευλογεί τούς μοναχούς πού υποκλίνονται μπρός του. Κατά το έθιμο, οί μάγειροι τού φαγητού σ όλο αυτό τό διάστημα τον προσκυνούν, ζητώντας συχυιρεση για τις τυχόν παραλείψεις τους. Το φαγητό των μοναχών είναι λιτό. Γενικά βέν μπορεί νά καθορισθή μέ άκρίόεια ό κατάλογος φαγητών, αφού οί περισσότεροι μοναχοί στά ιδιόρρυθμα μοναστήρια, στά κελιά, στις ιδιόρρυθμες σκήτες τρώνε μόνοι τους41. Επίσης στις γιορτές ή τράπεζα είναι πλουσιότερη, ενώ στις νηστείες πολύ λιτή. Συνηθισμένα φαγητά είναι τά όσπρια, τά λαχανικά, οί πατάτες, τά ζυμαρικά καί τά ψάρια42. Οί έρημίτες είναι συνηθισμένοι στήν «ξεροφαγία», στά φαγητά δηλ. πού δέν έχουν άνάγκη έτοιμασίας (έλιές, παξιμάδι, χόρτα κλπ.). Κατά τις νηστείες στά κοινόβια τρώνε μιά φορά τήν ήμερα, έχουν δηλ. μονοφαγί α 43. Τό μοναδικό φαγητό, άπό την ώρα πού τριυγεται, το ονομάζουν έ ν ά τ η 44. Συνηθισμένη τροφή στις νηστείες είναι καί τά βρεγμένα κουκιά πού γιά νά τά φάνε τά βάζουν σέ ζεστό νερό καί μαλακώνουν45. Τή μεγάλη Τεσσαρακοστή στά κοινόβια νηστεύουν όλοι τρεις μέρες καί τήν Τετάρτη, μετά τήν προηγιασμένη, τρώγουν τό λεγόμενο «χουσάφι» πού άποτελείται άπό βρασμένους ξηρούς καρπούς, δαμάσκηνα, σύκα, σταφίδες κλπ.46. Επίσης τήν Κυριακή έχουν μιά μόνο τράπεζα μετά τή λειτουργία, πού τελειο') νει άργότερα άπό τις άλλες μέρες. Απαραίτητα στο τραπέζι ό μοναχός πρέπει νά έχη καί τό αρασί πού τού άνήκει τήν ώρα τού φαγητού, τό κρασοβόλι του47, όπως λέ.39. Ποθλ. L. Petit. Vie de Saint Athanase Γ Athonite, «Analecta Bollandiana», τ. 25 tloog), σ. 40, «άλλα και εί τις των διακονούντων έν ταϊς τραπέζαις ή έν άλλαις διακονίαις σκεύος τι συντρίψει είτε έκών είτε άκων, ίστασθαι έγγιστα τού άναγνιόστου καί ύψού τήν χείρα αιρειν καί τό σύντριμμα τού σκεύους φέοειν, καί ούτο> συγχωρεΐσθαι παρά των πατέρων, ινα διά τής μικράς ταύτης αισχύνης προσεκτικός γένηται». Θ ε ο ί) ώ ρ ο υ Σ τ ο υ ft ί τ ο υ, Επιτίμια (Poenae monasteriales), Migne, P.G., τ. 09, στ. 1750Α «εγ τις έν τραπέζη συντυγχάνει, ή γελοιάζει, έγειρέσθω ευθύς, ποιων μετάνοιας ρ'». Ίο. Γ α C) ρ ι ή λ ά η χ ι μ α ν δ ρ ί τ ο υ, Ή έν 'Αγίω Ορει, δ.π., σ. 49. Π. Βλ. Μ. C Η ο u k a s. Black angels of Athos, 1934, σ. 130, όπου παρουσιάζει πίνακα φαγητών εφτά μοναστηριών. 12. Ρ. Μ e e s t e r, Voyage de deux Benedictins aux manasteres du Mont Athos, Paris , σ Άναφέρεται τό «menu» ενός συνηθισμένου γεύματος. G. Remond, La tres Sainte Montagne de Γ Athos, «L Illustration» ετ. 1920, σ. 50Γ ένα γεύμα σέ γιορτή. L5. Ρ. Μ e e s t e r, ό.π., σ. 212, μονοφαγία, ξεροφαγία. 44. Θ f ο δ <ό ρ ο υ Σ τ ο υ δ ί τ ο υ, 'Τποτύπωσις, ό.π., στ Β «χοή είδέναι ώς ή- νίκα έννάτην ποιούμεν...». 4Γ». ΠρΟλ. Hcsseling - Pernot, ο.π., σ. GO, στ. 287 «ημάς δέ προτιθέασι κυάιιους βεόρεγμένους». 4,: Ε ύ λ η γ ί ο υ Κ ο υ ρ ί λ α, "Αθως, «Θρησκευτική καί Χοιστιαν. Εγκυκλοπαίδεια» 193G, στ. 5G3. 1 Hcsseling - Pernot, νεροκοπημένον». ό.π., σ. 53, στ. 120, «τό κρασοοόλιν μου κρατούν τό

92 394' «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε Σ Τ ΙΑ * γεται, είτε τρώει μόνος του είτε σε κοινή τράπεζα. Γιά τούς Ρώσσους μοναχούς τό καλύτερο φαγητό ήταν μια σούπα άπό παστά ψάρια πού την έλεγαν «μπόρτσι»48. Οί ιδιαίτεροι χώροι όπου μένουν οί καλόγεροι καλούνται κ ά β ι ε ς 49 ή απλώς κελιά. Είναι μικρά συνήθως δωμάτια, σχηματίζονται άμέσως πίσω άπό τό έξιοτερικό τείχος τού μοναστηριού, δπου άνοίγονται παράθυρα, καί ή είσοδός τους βρίσκεται στήν αυλή. Στά ιδιόρρυθμα μοναστήρια ένα άτομο μπορεί νά κατέχη περισσότερα άπό ένα δοιμάτια, ένα είδος διαμερίσματος50. Κατά τον άπλούστερο τρόπο, ένας μακρύς διάδρομος χωρίζει δυο σειρές κελιών μέ τις πόρτες Αντικριστά καί μέ παράθυρα πού άνοίγονται πρός τό μέρος τής αυλής στή μιά σειρά, καί στό εξωτερικό τείχος στήν άλλη. Τά δοιμάτια είναι μικρά μέ ένα μοναδικό παράθυρο. Στον κοινό διάδρομο υπάρχουν τζάκια γιά μαγείρεμα, πού χρησιμοποιούνται άπό τούς μοναχούς όταν τό μοναστήρι είναι ιδιόρρυθμο καί δέ στρώνεται κοινή τράπεζα, έπειδή τά δωμάτια δέν έχουν. Τέτοιου είδους κελιά υπάρχουν στή μιά στενή πλευρά τού Παντοκράτορα, κοντά στο καθολικό. Στού Διονυσίου «παπαδικά» έλεγαν παλιότερα τά κελιά πού έμεναν ιερομόναχοι51. Ή έπίπλωση των κελιών είναι άπλή καί μόνο σέ ειδικές περιπτώσεις, σέ διαμερίσματα άνωτέρων, γίνεται πιό σύνθετη. Στις κάβιες τών ίβιόρρυθμοιν έχει έςευρεθή χώρος δίπλα στό κελί καί γιά μιά κουζίνα μέ νεροχύτη, δπου οί καλόγεροι μπορούν νά ετοιμάζουν τήν τροφή τους. Οί παραπάνω μοναχοί μπορούν νά έχουν καί δική τους βιβλιοθήκη. Ή φιλοξενία πού προσφέρουν τά «μοναστήρια τού *Αγίου *Όρους στούς προσκυνητές είναι πλούσια. Σέ κάθε επισκέπτη δίνεται τροφή καί στέγη στό μέρος πού είναι είδικό γιά τούς ξένους, τό Αρχονταρίκι. Τό Αρχονταρίκι είναι μετά τό συνοδικό τό πιό περιποιημένο καί καθαρό μέρος τού μοναστηριού, καί άποτελείται άπό πολλά δο)μάτια μέ δύο, τρία ή καί περισσότερα κρεβάτια στό καθένα. Τά δωμάτια είναι απλά, μερικών δμυ>ς μοναστηριών παοουσιάζουν «μεγαλύτερο ένδιαφέρον. «Τό μεγάλο σαλόνι τού Χελανδαρίου διατηρεί άκόμα τήν άρναία διάταξη τού βυζαντινού τρικλινίου, «μέ τά τρία ντιβάνια σέ σχήμα Π καί τή θέρμανση στό κέντρο. Το αρχονταρίκι τού Δοχειαρίου διαθέτει ένα πολύ ωραίο ταβάνι, σέ σχήμα ρόδακα, τού 18ου αιώνα, φτιαγμένο άπό σκαλιστό ξύλο, βαμένο μέ χρώματα Απαλά.»52 Ό ά ρ χ ο ν τ ά ρ η ς έχει ώς διάκο νήμα νά φροντίζη τό Αρχονταρίκι καί νά δέχεται τούς Εένους. Μπορεί νά ύπάρχη καί βοηθός του, δ παραρχοντάρ η ς. Ή κουζίνα τού Αρχονταρικιού, δπου έτοιμάζεται τό Φαγητό νιά τούς ξένους μόνο, είναι, δπιος καί τό μαγειριό στά κοινόβια, ΙΕοπλισμένη μέ δλα τά χρειαζούμενα σκεύη* καβουρντιστήρι γιά τό καβούρντισμα τού καφέ, «ιύλους τού χεριού ή στηριγμένους στον τοίχο γιά τό κόψιμο, φαγιάτζες53 (= πιατέλες), ». Γ. Δ η μ η τ ο ο π ο ύ λ ο ν, ΤΤεριήγησις εις "Αγιον νορος, εν Άθήναις 1896, σ. 11. «Έκ τοΰ λατινικοί» cavea = κοίλωμα, ειρκτή, περίφραγμα» (Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο ν, ο.π., α. 21, σηα. 1ϊ. Βλ. επίσης Χερουβείμ Αρχιμανδρίτου, Σύγχρο- νες Άγιορείτικες μορφές. Ιγνάτιος ο Πνευματικός, Ώρωπός Αττικής 1973, σ. 94. «Κ ά- 6ια θα πή μικρό κελλί. Οί παλαιότεροι μοναχοί τέντωναν ένα χοντρό σχοινί στή μεση τοΰ κελλιοΰ καί εκεί πάνω ξαγρυπνοΰσαν προσευχόμενοι. Άπό τό χοντρό σκοινί ποΰ στή ναιοτική γλώσσα λέγεται κάβος ώνομάσθη καί τό κελλί κάδια». *0 Α. Μ ω η α ϊ τ ί δ η ς, Μέ τοΰ βορηα τά κύματα, "Αγιον *Όρος, σειρά Γ", εν Άθήναις 1924, ονομάζει αύτά τά διαμερίσματα, πού συνήθως τά έχουν προϊστάμενοι, «σπίτια». Γ α β ρ ι ή λ ά ρ χ μ α ν δ ρ ί τ ο υ. Λαυσαϊκόν, δ.π., σ. 68. Π. Μ υ λ ι» ν ά, ί) αρχιτεκτονική, ό.π., σ Γαλλ. faience<itaa. όνομα πόλης Faenza (=φ«γεντία. Ν. Άνδριιυτη, Ετυμολογικά λεξικό τής κοινής Νεοελληνικής, β' εκδ., Θεσσαλονίκη 1967).

93 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣ ΤΙΑ» τ σ ά σ κ ε ς 54 (= φλιτζάνια), παγκράτσια (= χάλκινα δοχεία μικρά), τσότρες, πήλινα ροϊά λαδιού κλπ. Οί ξένοι οδηγούνται σέ ιδιαίτερο δωμάτιο όποδοχής, οπού τούς κερνούν τά παραδοσιακά: λουκούμι, άγιορείτικη ρακή, καφέ καί κρύο νερό. Αμέσως μετά όδηγοονται από τον άρχοντάρη στα δωμάτιά τους. Τό διακόνημα τού άρχοντάρη, πού είναι άπο τά πιο σημαντικά καί άρκετά κουραστικό, δίνεται συνήθως σέ νέους μοναχούς. Τό πολυτελέστερο όμως μέρος του μοναστηριού, δπου φιλοξενούνται συνήθως of επίσημοι ξένοι καί προσφέρονται τά κεράσματα στις μεγάλες γιορτές τής Μονής, είναι το συνοδικό. Στό μέρος αυτό κάνουν τις συνάξεις τους οί προϊστάμενοι τής Μονής καί παίρνουν αποφάσεις γιά τά προβλήματα τού μοναστηριού. Τμήμα τον συνοδικού είναι τό κ α φ έ - ο τ ζ ά κ ι, όπου στις γιορτές έτοιμάζεται δ καφές καί τά ποτά γιά τό κέρασμα. Ό μοναχός πού είναι υπεύθυνος γιά τόν εύπρεπισμο τού συνοδικού λέγεται σ υ ν ο δ ι κ ά ρ η ς 55. Ή μεγάλη άποθήκη τού μοναστηριού, όπου φυλάσσονται κυρίως τά τρόφιμα πού δέ χαλάνε, καλείται ο ο χ ε ι ό. Στά ιδιόρρυθμα μοναστήρια, όπου κάθε καλόγερος φροντίζει μόνος γιά τό φαγητό του, όλοι οί μοναχοί περνούν μιά φορά συνήθως το μήνα άπο τό οονειό μέ τό σακκούλι ή τό καλάθι στά χέρια νά πάρουν την /. ο υ μ π ά ν t α τους56, τό μερδικό τους δηλαδή. Σ αύτή τή διανομή, στην δποία μετέχουν καί οι κοσμικοί εργάτες τής Μονής, μοιράζονται τά βασικότερα: ψωμί, κρασί, τυρί, λάδι, ζάχαρη, όσπρια, ρύζι, ψάρια, καφές πού υποχρεώνονται νά τόν καβουρντίσουν καί νά τον άλέσουν και άλλα αναγκαία γιά τή συντήρησή τους, όπως πετρέλαιο καί σαπούνι. Ό υπεύθυνος μοναχός γιά τήν καθαριότητα τής άπο- Βήκης καί τό σωστό μοίρασμα των τροφίμων είναι ό δ ο χ ε ι ά ρ η ς 57. Τό διακόνεμά του είναι από τά πιο σημαντικά58. Παλιότερα γιά τό άλεύρι υπήρχε ειδικός χώρος, το άλευροδοχείο, ενώ σήμερα φυλάσσεται μέσα στό δοχειό καί μοιράζεται μόνο ώς ψωμί. Τό κελάρι είναι συνήθως ειδικός χώρος μέσα στην άποθήκη, όπου βάζουν το τυρί, τις ελιές καί τά παστά. Σέ όλα τά μοναστήρια, σέ αντίθεση μέ τις Καρυές όπου υπάρχει σύγχρονος φούρνο:, πού τόν δουλεύει έπαγνελματίας λαϊκός, τό ψοιμΐ έτοιμάζεται στό μ α γ κ ι π t ό ή μ α κ ε π ι ό 59 τής Μονής, όπου υπάρχουν δυο φούρνοι διαφορετικής διαμέτρου. Μ. ΣλαΟ. tsaska IN. Άνδριιότη, ό.π.). Γ»Γ>. Συνοδικάοιος στό Βυζάντιο ήταν ό γραμματέας επισκοπού. Βλ. Μ α ζ ί μ ο υ *0- μ ο λ ο γ η τ ο ί«, Opuscula theologica et polemica ad Marinum, Migne, P.G., τ. 01, στ. 21 Γ B «Πρώτη απορία Θεοδιόρου διακόνου Βυζαντίου οήτοοος, καί συνοδικαρίου Παυ/ ου άονιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως». Κ οι'μπάνια ή χ ο μ π ά ν ι α* τό ίδιο έννοούν μέ τή λέξη διάκον ι ά πού σημαίvfi έπί π/ έον καί τή μερίδα φαγητού κάθε μοναχού στό τραπέζι. Στό τυπικό τής Κ ι ο ή ν η ς Λ ο ύ κ α ι ν α ς, (Τυπικόν τής σεβάσμιας μονής τής ί'.τεραγίας Θεοτόκου τής Κεχαριτομένης, Migne, P.G., τ. 127, στ Α), δοχειαρία ονομάζεται ή μοναχή πού φιά.όει τό χρημ"τοκιβ(ότιο καί εκείνη πού κρατάει τά ενδύματα. «Λνο δοχειαοίας τυπούμεν είναι έν τή μονή, ών τήν μέν μίαν κρατείν τό κιδώτιον τών τή;: είσοδοεξόδου νομισμάτων* τήν δέ έτέραν κρατείν τό βέστιον των ενδυμάτων καί αέτΐ) γάρ δοχειαοία όνομασθήσεται». ^ ΓΙρβλ. Η c s s e I ί n g - Ρ e r η ο t, ό.π., σ. Γ»1, στ. Γ»ί1 «εκείνος δοχειάριος, σύ δέ κοομμυδομ ύλαξ».,,j Βλ. καί Hesseling - Pcrnot, ό.π., σ. 77, στ «Ώς γάρ έδιέόαινα προχθές όκάπου εις μαγκιπείον, ηί'οηκα τήν μαγκίπισσαν έσωθεν ίπταμένην». II α ο χ ά λ ι ο ν X ο ο ν ι κ ό ν, ό.π., στ. S80 Λ. «Έκτισε δέ ένδον τού παλατιού μαγκίπια καί όρια εις τό άποτίοεσοαι σίτον».

94 Τό ψωμί ζυμώνεται σέ μια πολύ μεγάλη σκάφη, σέ μεγάλες ποσότητες, για να φτάση για δλους* καλόγερους, έργάτες καί προσκυνητές. νοχι πολλά χρόνια μετά την Ι δρυση των πρώτων μοναστηριών δόθηκε άδεια, σέ δσα είχαν πολλούς μοναχούς, νά χρησιμοποιούν βόδια γιά το φτιάξιμο του ζυμωτού. θ ά ήσαν δηλ. τά μαγκιπια μικρά εργαστήρια60. Λίγα χρόνια πριν, στδ Ρωσσικό ζύμωναν κάθε μέρα 650 όκάδες άλευρι καί έφτιαχναν έκατό ψυ>μιά, τό καθένα γιά δέκα άνθρώπους61. Μέ την J B t a περίπου ποσότητα στό Βατοπέδι, έπίσης παλιότερα δταν ή Μονή είχε γύρω στούς 250 μονα- Καμινάδα (τρούλος) μαγερειού 60. Ρ. Μ e y e r. δ.π., σ. 157 «Έπεί δέ καί ζεύγος έτνπώθη άνωθεν κεκτήσθαι την > ραν του κυρού Αθανασίου εις υπηρεσίαν τής ζι»μηζ του άρτου των άδελφών, τά ώς έπτακοσίους από εκατόν ηύξήθησαν, ήρεσεν απασι τοϊς έν τφ ορει μοναχοίς κ τέρα τρία ζευγάρια ποοστεθήναι τώ ένί... ώκονομήθη δέ καί εις τήν τού Βατοπαΐ μονήν διά τό πολυάνθρωπον καί αυτήν ύπάρχειν, εν ζεύγος είναι εις υπηρεσίαν τήι μης τού άρτου των άδελφών». 61. Γερασίμου Σμυρνάκη, δ.π., σ. 667.

95 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 397 χούς, περνούσαν μιά βδομάδα62. Οί πινακωτές είναι σκαλισμένες σέ ξύλο μέ μικρά, πυκνά βαθουλώματα, κυκλικού σχήματος. Σέ κάθε άνοιγμα μπαίνει τό ζυμάρι για μια π ί τ τ α, ένα μικρό καρβέλι ψωμιού δηλαδή πού δικαιούται την ήμέρα ό κάθε καλόγερος καί κοσμικός εργάτης πού βρίσκεται στό μοναστήρι. Τό σχήμα των φτυαριών μέ τα όποια ρίχνουν τις πίττες στό φούρνο, είναι μακρόστενο γιά νά παίρνουν πολλές πάνω τους, τρεις ή τέσσερες. Γιά νά σ π ρ ώ χ ν ο υ ν τα ξύλα στό άναμμα τού φούρνου χρησιμοποιούν τό 6 α τ ρ ά λ ι, ένα σιδερένιο έργαλείο, πλατύ μπροστά, μέ τό όποιο σκαλίζουν καί τή φοχτιά. Μέσα στό μαγκιπιό υπάρχει χώρος γιά την τοποθέτηση των ξύλων καί τού ετοιμασμένου ψωμιού, πού μοιράζεται συνήθως δυό φορές την έ- οόομάόα σέ καθορισμένες μέρες. Στη Λαύρα τό μαγκιπιό χωρίζεται σέ τρία μέρη: ττο μέρος πού βάζουν τά ξύλα, ο έκεϊνο πού ζυμοόνεται τό ψωμί καί στούς δύο κλιβάνους63. Ό φούρναρης τού μοναστηριού καλείται μ ά γ κ ι π α ς ή μ ά κ ε π α ς64 καί έχει σάν βοηθό του τον π α ρ α μ ά γ κ ι π α, ένώ τό ψωμί ζυμώνεται άπό Ι διαίτερο διακονητή, τόν ζυμωτή. "Ενα πρόσθετο διακόνημα στα ιδιόρρυθμα μοναστήρια είναι τού άρτονόμου, τού μοναχού δηλ. πού μοιράζει τις πίττες. Τά πρόσφορα έτοιμάζονται καί ψήνονται σέ ιδιαίτερο φούρνο, τό π ρ ο σ φ ο ρ t ό. Τό αντίστοιχο διακόνημα τού μάγκιπα έδώ αναλαμβάνει 6 προσφοράρης. Ένώ στά ιδιόρρυθμα μοναστήρια, όπως άναφέρθηκε, κάθε καλόγερος έτοιμάζει μόνος τό φαγητό στό κελί του, στά κοινόβια, όπου οί ποσότητες τροφίμων γιά μαγείρεμα είναι μεγάλες, χρησιμοποιείται πάντα τό μαγερειό65. Μαγερειό έχουν καί τά Ιδιόρρυθμα, πού χρησιμοποιείται μόνο σέ μεγάλες γιορτές. Άποτελείται άπό ένα μεγάλο δωμάτιο μέ χαμηλό βάθρο στό κέντρο, πάνω στό οποίο άνάβουν τή φωτιά. Κοντά στό βάθρο είναι τοποθετημένος γερανός μέ αλυσίδες, πού μπορεί νά περιστρέφεται. Γεμίζουν τό καζάνι, τό πιάνουν μέ τις αλυσίδες γυρνώντας προς τό μέρος του τό γερανό και τό φέρνουν πάνω στή φωτιά χωρίς κόπο. Χαρακτηριστικός είναι ό τρόπος πού στεγάζονται τά μαγερειά. «Έπί τού τετραγώνου τής βάσεως ύψουμένου ως κύβου 3 εω: 5 μέτρα υπέρ τό όάπεδον, τοποθετείται τή βοήθεια σφαιρικών τριγώνων (λοφίων)... πυραμίς τετράγιυνος (Μ. Καρακάλλου) ή όκταγωνική (Μ. Λαύρας, Χελανδαρίου, Παντοκράτορος), ε ν είόει κολοσσαίου χ ω ν ι ο ύ... Τής πυραμίόος άποκόπτεται ανω ικανόν τμήμα, ίνα σχηματισθή Οπή προς έξοδον τού καπνού (καπνοδόχη). Έ πί της οπής δέ ταύτηε κτίζεται πύργος, οστις λαμβάνει συνήθως τήν μορφήν τρούλλου Ικκλησίας»66. Τήν ετοιμασία τού φαγητού φροντίζει ό μάγειρας *ii τό βοηθό του, τόν χαραμάγερα. Στά κοινόβια μοναστήρια, δίπλα στό μαγερειό, υπάρχει καί ένας άλλος χώρος όπου πλένουν τά σκεύη. Ό διακονητής αυτού τού χώρου καλείται τ σ α ν α- Xτ σ ή ς ( = αυτός πού πλένει τά τσανάκια, τά σκεύη). Γιά νά φτιάξη άλισίβα χρησιμοττοιεί τήν κ α τ α σ τ α λ α ( γ ) ή, ένα μεγάλο χωμάτινο δοχείο, σάν τεράστια γλάστρα, γεμάτο στάχτη καί μέ μιά τρύπα άνοιγμένη στή βάση του, άπ όπου τό νερό τού ρίχνουν τρέχει σ ένα άλλο πήλινο δοχείο τοποθετημένο ακριβώς άπό κάτω. Τό λιοτρίβι, πού μπορεί νά βρίσκεται καί έξω άπ9 τό μοναστήρι σέ άνεξάρτητο Χ ήρ*3, καλείται λ α δ α ρ ι ό. "Οταν μαζευτούν οί έλιές, πλένονται πρώτα σέ μιά στέρνα καί άφού συγκεντρωθή ποσότητα γιά ένα στάμα (ποσότητα ένός πιεστηρίου), k ρίχνουν μέσα στις πέτρες πού τις περιστρέφουν τά ζώα καί τις συνθλίβουν. Τόν ^ A. A n g h e I ο u, J.D. Carlyle s Journal of Mount Athos (έτους 1801) «Ό Έρανιστής», τ. 8 (19<ϊΓ)), σ Γ*4 Α. Ό ο λ ά ν ^ ο υ, ό.π., σ. 71.,54 Σ (.) κ ο ά τ ο υ ς Σ χ ο λ ex σ τ ι κ ο ύ, Εκκλησιαστική 'Ιστορία, Migne, P.G., τ. στ. 012 Η «γνονς ταΰτα ό βασιλεύς, τούς μάγκηπας μέν ετιμχορήσατο». 65 Ηλ. καί F. Η a s 1 u c k, Athos and its monasteries, London 1924, σ Γ,<'' Λ. Ό ρ λ ά ν b ο υ, ό.π., σ. 08.

96 πολτό τον βάζουν μέσα σέ πανιά και τά φέρνουν στο κάτεργο ( = πιεστήριο) J' για το στράγγισμα67. Τό νεόβγαλτο λάδι από τις λύμπες μεταφέρεται σε μεγάλα πι- jj θάρια, πού βρίσκονται σέ ιδιαίτερη αποθήκη, κάτω από τοξωτά κουφώματα του τοί- I χου, μισοχωμένα στό έδαφος68. Στου Ξηροποτάμου, ειδικά, τά πιθάρια πλαισιώνον* j ται άπό ξύλινα σκαριά. Οί ελιές πού είναι γιά φάγωμα φυλάγονται μέ τόν ίδιο τρόπο, J στον ίδιο χώρο. Ιδιαίτεροι έπίσης χώροι μέσα στό μοναστήρι είναι το β α γ ε ν α ρ ι ο69, δπου φυλάσσεται τό κρασί καί τό ώ ρ ι ό70, δπου παλιότε'ρα έβαζαν τό σιτάρι. Διακονη- j τής του δεύτερου χώρου ήταν 6 ώ ρ ι ά ρ η ς71, πού τελευταία αρχίζει καί ξεχνιέ* J ται, άφου τό άλεύρι τό φέρνουν έτοιμο άπ έξω καί 6 χώρος μένει κενός.? Μέ την περιγραφή τών χώρων μέσα κι έξω άπό τόν μοναστήρι άναφέρθηκαν καί ί τά περισσότερα διακονήματα πού συνδέονται μέ αυτούς. Παρακάτω θά έχουμε τήν εύ-j χέρεια νά Αναφέρουμε καί άλλα. Έδώ πρέπει νά μνημονεύσουμε ακόμα καί τά έξης: ^ «Τά δίνεται συνήθως σέ ήλικιι«μένους καλόγερους μέ σκοπό νά σαρώνουν τήν αυλή του μο-ί ναστηριοϋ. «Τό γραφείο»* τό αναλαβαίνει μοναχός μορφωμένος μέ τήν υποχρέωση νό έκτελή χρέη γραμματικού του μοναστηριού. Τά «μολύβι α» * είναι διακόνημα πού5: σχετίζεται μέ τήν ύδρευση του μοναστηριού, καί ό μοναχός πού τό αναλαβαίνει είνα ό υδραυλικός τής Μονής. Ονομάστηκε έτσι άπό τούς μολυβένιους σωλήνες πού φέρ:; νουν τό νερό στό μοναστήρι. Διακονήματα όπως του νοσοκόμου ή του γεροκόμου, ποτ δίνονται σέ νεώτερους μοναχούς γιά τήν περιποίηση τών αρρώστων καί τών γερόν?! των, δέν υπάρχουν σ όλα τά μοναστήρια. Μοναχός νοσοκόμος υπάρχει στις Καρυέ^ στό κεντρικό ιατρείο. Στόν π ι τ ύ\ ο η τ ή έγει άνατεθή ή επίβλεψη τών μονοέ (Ϊ Βλ. καί S. Loch, Athos, The roly mountain, London 1957, a. 49. Ό E. Miller, Le Mont Athos, Paris 1889, σ. 70, Αναφέρει μαρμάρινα δοχε γιά τή διατήρηση τού λαδιού «L huile se conserve dans des vaisseaux de marbre forme de sarcophages». f» t 3 P. L e m e r I e, Actes de Kutlumus, Paris 1946, σ. 52 «έκτισα καί έτερον όσπήτι< έχων έντδς λινόν κτιστόν όπερ έταξα εις βαγενάριον» («έκδοτήριον γράμμα» τού 131.* Σέ μεσαιωνικά κείμενα Απαντάται σέ πολλούς τύπους* δριον, όσιον, όρίον, όρείον, ώρκ ώρείον, (όρείον, ώραϊον φ λ. G. L a m p e, ό.π.), καθώς καί όρρίον. Π ααχι λ ι ο ν X ο ο ν ι κ ό ν, ό.π., στ. 800 Β «επί τούτων τών υπάτων έγένετο πυρκαϊά τ γάλη άπό τού νειοσίου* καί έκάησαν τά όρια...» Ί «ά ν ν ο υ Μόσχο υ, ο * στ D «άπήλοεν ό κρατών τό όρίον, καί άνοίξας θεωρεί ότι ούτος ό σίτος έβλάοΐ σεν»* Ε ν σ τ ρ α τ ί ο ν π ρ ε σ 6 υ τ έ ρ ο υ, Ευτυχίου πατριάρχου βίος καί πν τεία, Migne. P.G., τ. 80, στ Β «καί δη τού σίτου παντελώς έκφορηθέντος έκρ' όρρείου, όπερ όρείον καί μέχρι τής σήμερον»* Σ ω κ ρ ά τ ο υ Σχολαστικά ό.π., στ. 828 Α, «πολύ γάρ μέρος τής πόλε ως τό πύρ κατηνάλωσεν, ώς καί τά μέγό' τών ώρίιον Απολέοθαι», Τ ω ά ν ν ο υ Μ α λ ά λ α, Χρονογραφία, Migne, F^.. τ. 97, στ. 137 Α «όστις Ιωσήφ κτίζει ώρεία, καί άποτίθεται σίτον έν αύτοΐς τών ifjo ενιαυτών». Κ ω ν σ τ α ν τ. Πορφυρογέννητου, ό.π., σ. 099, στ. 8 «Ι(ν έν όχήματι βούλεται προελθεΐν ό βασιλεύς καί ιδεΐν τά όρρία τού στρατηγίου». Hesselling - Pernot, ό.π., σ. δΐ, στ. G3, κριτ. ύπόμν. «εκείνος ενι όρ ί ριος, καί συ σκυόαλοφύλαξ». Ρ

97 χών yta νά μήν παραμελούν τα καθήκοντα τους72. Είναι διακόνημα των κοινοβίου μοναστηριών καί τό αναθέτουν σέ δοκιμασμένο καλόγερο. "Ενα τελευταίο διακόνημα είναι του βιβλιοθηκάριου. Ό μοναχός πού τό έχει άναλάβει άσχολεϊται μέ τή βιβλιοθήκη τής Μονής, προσέχοντας νά βρίσκεται σέ καλή κατάσταση καί νά μή γίνεται διαρροή των εντόπιον. Διακόνημα στο "Αγιο Ορος ονομάζουν κάθε έργασία πού δίνεται στούς καλόγερους, χειρωνακτική ή πνευματική73. Ό καταστατικός χάρτης προβλέπει νά κατανέμωνται τά διακονήματα στούς αδελφούς άνάλογα μέ τήν ικανότητα καί τή δύναμη του καθένα74. Στά ιδιόρρυθμα μοναστήρια οί διακονητές διορίζονται άπό τή σύναξη των προϊσταμένων μέ μικρό μισθό πού τούς δίνεται άπό τά εισοδήματα του μοναστηριού75. Σήμερα πού υπάρχει λειψανδρία, διακονήματα παίρνει κάθε μοναχός ένα, δύο ή καί πιό πολλά ακόμη, ένώ σέ μερικά χρησιμοποιούνται κοσμικοί. Γίαλιότερα, άντίθετα, έμεναν καί μοναχοί χωρίς διακονήματα πού τούς έλεγαν υποτιμητικά π α γ γ ε ν ι ώ- τ ε ς ( = μοναχοί, κυρίως δόκιμοι, πού τούς χρησιμοποιούσαν μόνο γιά χειρωνακτικές έργασίες, άνάλογα μέ τις ανάγκες). Τά πιο έπίσημα διακονήματα είναι τά έκκλησιαστικά καί άκολουθοΰν άμέσοις μετά τά πιό βασικά (άρχοντάρη, δοχειάρη κλπ.). Ό άριθμός των διακονημάτων οέν είναι σταθερός, διαφέρει κατά έποχές, καθώς καί μεταξύ κοινοβίων καί Ιδιορρύθμων μοναστηριών. Τό διακόνημα του «μαθηματάρη» π.χ., τού μοναχού δηλ. πού άναλάμβανε νά μάθη τό ψαλτήρι καί τά άλλα γράμματα στούς καλόγερους πού δέν γνώριζαν, οέν υπάρχει τώρα. Επίσης διακονήματα, όπως τού μάγερα καί τού τραπεζάρη, λείπουν άπό τά ιδιόρρυθμα, άφοΰ σ αύτά δέ στρώνεται κοινή τράπεζα. Παλιότερα, δταν οί αδελφοί ήταν πολλοί, υπήρχαν γιά τις άνάγκες των μοναχών καί άλλα διακονήματα* τσαγκάρης, ράφτης, φαναρτζής, μαραγκός, βακιρτζής ( = χαλκο)ματάς) καί άλλοι. Γιά νά στεγάζωνται όλοι αυτοί, υπήρχαν Ι διαίτεροι χώροι μέσα ή έξω άπό τό μοναστήρι, τά τζαγκαρεϊα, τά ραπταρεΐα76 κλπ. Σήμερα τούς παραπάνο) τεχνίτες τούς βρίσκουμε συνήθως μόνο στις Καρυές καί είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, λαϊκοί. Παλιότερα έπίσης, όταν υπήρχαν ζώα στήν ιδιοκτησία τών Μονών, βοίσκουμε καί διακονήματα όπως τού τσέλιγκα, του «τραγάf/fj»77καί τού «ταυριάρη»78, μέ διακονητές δόκιμους μοναχούς ή λαϊκούς. Ό Εύλόγιος Κουρίλας Λαυριο'ιτης, αναφέρει τά έξής διακονήματα79: θυρωρός, αοχοντάρης, νοσοκόμος, γηροκόμος, μάγκιπας, εκκλησιαστικοί, ψάλτες, κανονάρχης, 72. Π ρ δ λ. Ρ. M ey er, ό.π., σ. 135 «εσ τι δ έ... ε π ιτ η ρ η τ ή ς, δ ς τ ά τ ε κελ?αα κ α ί τ ά ς δ ια κ ο ν ία ς κ α ί το υ ς λοιπούς τό π ο υ ς τ ή ς λ α ύ ρ α ς ν υ κ τό ς κ α ί η μ έ ρ α ς π ε ρ ιν ο σ τ ώ ν τ ο ύ ς ε ις Α καίρους π ερ ιπ ά το υ ς κ α ί σ υ ν τυ χ ία ς σ υ ν δ υ ά ζο ν τα ς δ ια λ ύ ει». 73. Β λ. Ά λ ε ξ ά ν δ ο ο υ Λ α υ ο ι ώ τ ο υ, 'Ο δ η γ ό ς 'Α γ ίο υ Ό ρ ο υ ς Ά θ ω, Ά θ ή ν α ι 1957, σ. 62' έ ν α ς κ α τά λ ο γ ο ς δ ια κ ο ν η μ ά το ιν τ ή ς Μ ο νή ς Λ α ύ ρ α ς. Ε. A m a n d d e Μ e n d i- e t a, M o u n t A th o s, ό.π., σ Ό K α τ α σ τ α τ t κ ό ς χ ά ρ τ η ς, ό.π., σ. 64, Α ρθρ Γ ε ρ α σ. Σ μ υ ρ ν ά κ η, ό.π., σ. 847 «ποιούσι μ ετά ν ο ια ν π ρ ό τ ή ς εΐκ ό ν ο ς το υ π ο λιούχου τ ή ς Μ ονή ς κ α ί τώ ν Π ρ ο ϊσ τ α μ έ ν ω ν π ρ ο ς ε ν δ ε ιξ ιν τ ή ς μ ε τ ' ά φ ο σ ιώ σ ε ω ς έκπλη - οώ σειυς τ ώ ν Α να τιθ έμ ενω ν α ύ το ΐς κ α θ η κ ό ντω ν». 76. Ί. Κ ο μ ν η ν ο ΰ, ό.π., σ. 2. Β. L a u r e s, L a v ie c e n o b itiq u e a Γ A th o s, «E chos d O rie n t» τ. 4 ( ), σ. 85 «S a in t - P a n te le im o n u tilis e 15 o u 2 0 c o rd o n - niers, a u ta n t d e ta ille u rs;». 77. Β α ρ λ α ά μ Γ ρ η γ ο ρ ι ά τ ο υ, Έ γ γ ρ α φ α τ ή ς έν Ά γίο > Ό ο ε ι Τ έ ρ α ς Μ ο νή ς ό σιου Γ ρ η γ ο ρ ίο υ, τ. Λ ', Θ εσ σ α λ ο νίκ η 1929, σ Κ. Γ ε ρ α σ. Σ μ υ ρ ν ά κ η, ό.π., σ Κ ύ λ ο γ ί ο υ Κ ο υ ρ ί λ α, Ά θ ω ς, ο.π., σ τ. 561.

98 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» διαβαστής, καμπανάρης, βηματάρης, σκευοφύλακας, βιβλιοθηκάριος, βοχειάρης, οικονόμος ή δίκαιος, όριάρης, τραπεζάρης, άλέυρας, κριθαράς, νυχτοφύλακας, κλητήήσαν σέ χρήση τότε. Είναι τά ίδια περίπου μέ τά σημερινά καί μερικά μάλιστα διατήρησαν τά όνόματά τους. Αναφέρει τά οιακονήματα των: κελλαρίτου, όψοποιοΰ, βιβλιοφύλακος, σκυτέ<ος, καλλιγράφου, άκεστοϋ, δστιαροϋ, νοσοκόμου, κανδηλαρίου, κηπουρού, άμπελουργου, άροτριώντος, ξενοδόχου, μάγκιπος, τέκτονος, κτηνίτου, διακόνου, διδασκάλου των παίδοιν, κοσμήτου, κανονάρχου, ταξιάρχου, ύφάντου, οικονόμου, έπιστημονάρχου, έπιτηρητου, άριστηταριου, βεστιαρίου, άφυπνιστοΰ. Ή Ειρήνη Δούκαινα στο τυπικό τής Κεχαριτωμένης82 όνομάζει τά διακονήματα τής σκευοφυλακίσσης, οίνοχόης, ο >ρειαρίας, δοχειαριών, τραπεζαρίας, έκκλησιαρχίσσης, έπιστημοναρχίσσης, έργοδοτριών, πυλωρού. II. ΕΞΑΡΤΗΜΑΤΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΩΝ Κελιά, καλύβες, σκήτες, ερημητήρια καί ήσυχαστήρια Τά έξαρτήματα των είκοσι ιερών Μονών, πού είναι σπαρμένα παντού στό "Αγιο Όρος, χοιρίζονται σέ κελιά, καλύβες, σκήτες, έρημητήρια καί ήσυχαστήρια. Στις σκήτες δέν συμπεριλαμβάνουμε τις κοινόβιες γιατί από άποψη ζο)ής καί κτηριακής^ συγκρότησης εμπίπτουν στην κατηγορία τών κοινοβίο>ν «ιοναστηριών. Ανήκουν σέ ξέ- νες έθνότητες (Ρώσσους, Βουλγάρους, Ρουμάνους) καί άναπτύχθηκαν κτηριακά μέ> σκοπό νά άναγνωριστούν κάποτε ώς μοναστήρια83. * Στό "Αγιο Όρος κ ε λ ί σημαίνει σπίτι μερικών δωματίων, απομονωμένο κα μέ άνάλογη καλλιεργημένη έκταση γύρο) του84. Βρίσκονται πολυάριθμα σ όλη την Ικ τάση του Όρους, άλλα ένα μεγάλο μέρος απ αυτά είναι έρημα καί σέ κακή κατά! στάση. Στό τέλος τού περασμένου αίώνα στό "Αγιο Όρος υπήρχαν 290 κελιά8*. Συ* νήθο>ς βρίσκονται συγκεντρο>μένα σέ ορισμένες τοποθεσίες (Προβάτα, Μορφονού86, Kef ρασιά, Καρυές κλπ.). Μερικά άπό τά κελιά είναι μεγάλα ή ξακουστά (π.χ. Μυλοπότσ μος, Μολυβοκκλησιά), τά περισσότερα όμως είναι μικρά καί ταπεινά καί δέ 0ιαφέροι άπό ένα κοινό σπίτι. Μόνο ο τρουλίσκος τής έκκλησίας, πού στεγάζεται σ ένα olccm ρυθμισμένο γιά το σκοπό αύτό δοιμάτιο, διακόπτει τήν έπιφάνεια τής στέγης καί όι Θ ε ο δ ώ ο ο υ Σ τ ο υ δ ί τ ο υ, Επιτίμια, ό.π., στ Θ ε ο 6 (ί) ο ο υ Σ τ ο υ δ ί τ ο υ, Ι α μ β ο ι, Migne, P.G., τ. 99, σ τ Ε ι ρ ή ν η ς Δ ο υ κ α ι ν α ς, ό.π. στ Στό "Αγιο "Ορος υπάρχουν 4 αναγνωρισμένες κοινόβιες σκήτες ί*αγίου Άνδρέου ή ^ ράί, Προφήτου Ήλιου, Τιμίου Προδρόμου, Κοιμήσεως Θεοτόκου ή Βογορόδιτσα) κο ιδιόρρυθμες ί Καυσοκαλύβια, Αγία Άννα, Νέα Σκήτη, Ευαγγελισμού Θεοτόκου, γιου Δημητρίου, Αγίου ΙΤαντελεήμονος, Αγίου Δημητρίου Λάκκου, Τίμιου Πρόδρομη Βλ. καί Κοσμά Βλάχο υ, ό.π., σ. 134, σημ. 1. Ε. Amand de Μ e n d i ef Mount Athos, ό.π., σ Π. ΓΙ α ν α γ ι ω τ ά κ ο υ, ό.π., σ Κοσμά Βλάχου, ό.π., σ Ή λέξη Μορφονού προέρχεται άπό τήν παλιά Μονή τών «Άμαλφινών» πού στους πριότους αιώνες του μοναστηριακού βίου στον "Αθωνα.

99 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Τ.:. Μώνεται σέ μικρό ύψος, σκεπασμένος σχεδόν πάντα, μέ πλάκες. ΙΙαρ δλα αυτα^καί στα πιό ταπεινά υπάρχει ένα καλύτερο δωμάτιο, πού χρησιμεύει ώς άρχονταρικι, οπού ό προσκυνητής βρίσκει την ίδια φιλοξενία μέ τά μοναστήρια. Οί μοναχοί ένος κελιού άσχολοΰνται περισσότερο με τη γεωργία. Είναι δυνατό ένα κελί νά εχη λαδαριό, π.χ., ή άλλους έργαστηριακούς χώρους πού έχει τό μονα- ; Κελι ο-ήρι87. Τά κινητά πράγματα ένος κελιού άνήκουν έπίσης στό μοναστήρι καί τά λένε δλα* μαζί προίκα. Από ένα ένσφράγιστο καί ένυπόγραφο γράμμα τής Μονής ο>ν Ίβήρων τού έτους 1869 μπορούμε νά δούμε τί περίπου περιέΐχε ένα κελί στά μέσα τού περασμένου αιώνα. Πρόκειται γιά κελί τής περιοχής Καρύων κάτω άπό τό κιόσκι τού αγά, έξάρτημα τής παραπάνο) Μονής. «Οικιακήν δέ άποσκευήν ϊχει' μίαν Μασιάν, έν Σταυροσίδηρον, εν πτυάρι τού Ούτζακίου, μίαν Πυροστιάν, δύο Δικέλια, μίαν Τζάπαν, έν πτυάρι σιδηρούν, Σκαλιστήρι Κλαδευτήρι, Τζαλοκόπι, δύο Κοπάνας, ή μία τής ζύμης, ή δέ άλλη τού πλυσίματος, τρεις Πινακωταίς του Φούρνου, μίαν Κοπάναν τού Λαδιού, πέντε Πιθάρια, έναν Μπαλτάν, έν Πατητήρι των σταφυλών, δύο ΙΙαραβούταις μεσαίαις, δύο Σταφυλοπαράβουτα, δύο Βαρέλια τού Κρασίου, τό μέν έν ϊΐεντήκοντα μέτρων, τό δέ έτερον τριάκοντα, δύο έτερα Βαρέλια, τό μέν δεκαπέντε μέτρων, τό δέ έξ, έν έτερον Βαρελάκι τριών μέτρων, έν Πολύμι τού σταφυλιού καί μίαν Πέτραν μέ τήν Πλάκαν διά ταΐς έλαίαις»88. Έ κ α λ ύ β α είναι σπίτι μικρότερο καί λιτότερο άπό τό κελί. Μπορεί νά Ιχη καί έκκλησία, άλλ αυτό όέν είναι απαραίτητο. Κυρίως διακρίνεται άπό τό κελί έ- πειδή γύρο) της υπάρχει πολύ λίγη Ιδιόκτητη έκταση89. Καλύβες ύπάρχουν πολλές.#7. Βλ. καί C. C a v a r n o s, ο.π>, σ. Γ>1- Μ. R. Μ e y e r, ο.π., a. 2G0. L E. A m and d e M e n d i e t a, M o u n t A th o s, ο.π., σ Π α ύ λ ο υ Ξηροπο- I τ α μ t ν ο ΰ, Π ρ ό χ ε ιρ ο ς ό δ η γ ό ς ε ις τ ό " Α γ ιο ν Ό ρ ο ς το υ Ά θ ω ν ο ς, έν Α θ ή ν α ις, σ. 26. I ί

100 στήν Καψάλα, μικρή Άγια Άννα, Κατουνάκια κλπ. Συνήθως είναι Ισόγειες, σπάνιότέρα δίπατες, καί άποτελούνται άπδ δύο μέχρι έξι απέριττα δωμάτια. Σήμερα δμως :jj δέν είναι άσυνήθιστο να συναντήση δ έπισκέπτης σύγχρονα σπίτια άπδ τσιμέντο πού * τά λένε κι αυτά «καλύβες». J ύ Μια ιδιόρρυθμη σκήτη άποτελεΐται άπδ πολλές καλύβες μαζί πού έχουν ; κοινή διοίκηση καί μοιάζει μέ χωριό πού έχει τά σπίτια του άραιά90. Έτσι ή Νέα j Σκήτη (έξάρτημα τής Μονής του 'Αγίου Παύλου), πού οι καλύβες της είναι κοντά ή 1 μιά στήν άλλη, δέ διαφέρει σέ τίποτε άπδ ένα μικρό καταπράσινο χωριό μέ πολλά νε- I ρά. Κοινό οι' καλύβες έχουν τό κ υ ρ ι α κ ό, τδ ναό βηλ. πού έκκλησιάζονται τήν e Κυριακή οί άσκητές, άν καί οί περισσότερες διαθέτουν μικρή έκκλησία. Στό κυριακό ί υπάρχει καί τό αρχονταρίκι τής σκήτης. Ερημητήρια καί ήσυχαστήρια είναι ή αύστηρότερη μορφή τοϋ άγιορείτικου μο- ν ναχισμου, άφου καί μιά σπηλιά μπορεί νά χρησιμεύση γιά κατοικία ένός έρημίτη. Τά * ήσυχαστήρια μοιάζουν μέ τις μεμονωμένες καλύβες, βρίσκονται συνήθως σέ απρόσιτα^ μέρη, χωρίς νά έχουν γύρω τους καλλιεργημένη περιοχή. Ακόμη τις περισσότερες;! φορές δέν έχουν ούτε νερό πού τό προμηθεύονται άπδ τή βροχή. Τά «Καρούλια» τοθ; Αγίου "Ορους είναι ή περιοχή δπου βρίσκονται τά πιό άπρόσιτα έρημητήρια. Οί μο-ι ναχοί πού κατοικούν έκεί, δύσκολα έρχονται σ έπικοινωνία μέ τόν έξω κόσμο. * I Συνεχίζεται ί 90. Joseph Georgirenes, A description of the present state of Samos, ria, Patmos, and Mount Athos, London 1678, σ. 96. E. Kaestne r, Mcft Athos. The Call from Sleep, London 1961, σ «We thought how like a Swiss I* lage Kavsokalyvia was».

101 ΣΠΥΡ. Γ. ΜΟΥΣΕΛΙΜΗ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΛΑΚΚΑΣ ΣΟΥΛΙΟΥ* (Φροσύνης, Κουκουλιών, Α ύλοτόπου, Τ σαγγαρίου, Μαμάκου, Παπαζαψείρι, Ζαβρούχου, Σουλίου, Σ αμονίβας, Κ ιάφας και Ά βαρίκου - Μ πενούκα) ΣΑΜΟΝΙΒΑ Νεόχτιστες οικίες και οικογένειες 14 Νεόχτιστοι ναοί 1 Ή Σαμονίβα, όνομα Ιλλυρικό πού θά είπεΐ μονοχώραφο, βρίσκεται Ν.Α. του Σουλιού, μέσα σ άνήλια χώση, κλεισμένη άπό έπάνω άπό τό βουνό Μούργκα xt άπεοαπεκεΐ άπό τά ύψοιματα της ράχης του Κάστρου της Κιάφας καί του λόφου τοο Κ ουγκιού. Τούς χειμερινούς κι ανοιξιάτικους μήνες υδρεύεται άπό άναβρυστική δεξαμενή, τον δέ υπόλοιπο καιρό άπό τις πηγές του μύλου τοο Σουλιου, άπό τεχνητές δεξαμενές κγ άπό τά πηγάδια του Σουλιου. ΠΑΤΡΙΕΣ (ΦΑΡΕΣ) Στη Σαμονίβα παλιές φάρες υπήρχαν των: 'Ηρα, Νταγκλιάνη και Μπέκα καί νέες του Τόκα. ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΣΑΜΟΝΙΒΑΣ \ \ ρ δ α λ ί ν α, ή προφ. στην Άροαλίνα. Κακότοπες πλαγιές χρησιμοποιούμενες γιά χειμερινή βοσκή δυτικά τής ράχης τοο Κάστρου τής Κιάφας πού φτάνουν ώς κάτου στις δχτες του Αχέροντα καί τοο Τσαγγαριοηικου χειμάρρου (τώρα ποταμού), μέ γκρεμούς, χαλικόσβαρες καί δάση ορυών, πριναριών, άριάδιον καί φλαμουριών. Γ κ α λ ν τ ε ρ ί μ ι τ ό, προφ. στό γκαλντεριμι. Κομμάτι λιθόστροηου δρόμου στον ποδαρόδρομο Σουλίου - Σαμονίβας. Γιοφύρι τού Ντάλα, τό προφ. στό γιοφύρι τού Ντάλα. Λιθαρένια ν.αμαρογέφυρα έπί τού Τσαγγαριώτικου χειμάρρου (πταμου τώρα) κοντά στις όχθες τού Αχέροντα, διά τού όποιου διέρχεται ό ποδαρόδρομος πού συνδέει τό Φανάρι μέ 'ά νότια Σουλκοτοχο'ϊρια. Γ κ ο υ β ά ς ο, προφ. στο γκουβά. Χωράφια στό βόρειο άκρο τού χο>ριοΰ σχετιζόμενα μέ κάποιον επονομαζόμενο Γκουβά. Γ ρ ά β α τ ή ς Ά ρ δ α λ ί ν α ς, ή προφ. στη γράβα τ ς Άροαλίνας. Μεγάλη σπηλιά έπί τής άριστερής όχθης τού Τσαγγαριώτικου χειμάρρου (τώρα ποτα- 0 Συνεχεία εκ τού ποοηγονμενου σελ. 207 καί τέλος.

102 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» μού), στό μέσο τής οποίας Ορθώνεται οποβαστακτήριος φυσικός στύλος. Δέντρου λ ta, τά προφ. στα δεντρούλια. Συστάδα άριάδων άνωθε τού χωριού, πλεύρα μεριά, έπι διάρραχου τής Μούργκας. Δεντροπρίναρο, τό προφ. στό δεντροπούρναρο. Δούα στήν όποία είχε ενωθεί διά φυσικού έμβολιασμού κλωνάρι πριναριού, στόν ποδαρόδρομο Σαμονίβας - Γέφυρας Ντάλα. "Αν καί τό δέντρο έξέλειπε, ή τοποθεσία έξακολουθεΐ νά φέρει τ όνομά του. Διαμάντης, 6 προφ. ατού Διαμάντη. Λακκιά πού κατερχόμενη άπό τήν Κιάφα άνταμώνει τήν άλλη πού έρχεται άπό τό Σούλι, κγ ο! δυό μαζί ροβολώντας έ- νωμένες σχηματίζουν τή χαράδρα τής Άρδαλίνας. Εύαγγελιστρια, ή προφ. στήν Ευαγγελίστρια. Νεόχτιστη καθεδρική έκκλησιά, όπου καί τό νεκροταφείο τού χωριού. Ζ ο) ν ά ρ ι α, τα προφ. στά ζωνάρια. Ζώνη άριάδων άνωθε τού χωριού έπι τής πλαγιάς τής Μούργκας, άπ όπου τό τοπωνύμιο. Κολιό - Παπάς, ό προφ. στού Κολιό - Παπά. Χωράφια βορείως του χωριού, σχετιζόμενα μέ κάποιον όνομαζόμενο Κολιό - Παπά. Κούλια τού Νότη, ή προφ. στήν κούλια τού Νότη. Πύργος 500 μ. βορείιος τού κάστρου τής Κιάφας, στό ψηλότερο σημείο τής ράχης. Λ ά κ κ α, ή προφ. στή λάκκα. Κατηφοριστά χιοράφια δεμένα μέ ξερολιθιές άνάμεσα δυό διαρράχων κατερχομένων άπό τή Μούγκα, Ν.Α. τού χωριού. Μύλος τού Ντάλα, 6 προφ. στό μύλο τού Ντάλα. Ερείπια μύλου κοντά στή συμβολή τού Αχέροντα μέ τόν Τσαγγαριώτικο χείμαρρο (ποταμού τώρα) σχετιζόμενα μέ κάποιον ιδιοκτήτη ή μυλωνά, έπονομαζόμενο Ντάλα. Ντάρντα, ή (ντάρντα = άχλαδιά, άρβ.) προφ. στή ντάρντα. Χωράφια έπι τής πλαγιάς τού Κ ουγκιού, έναντι τού χωριού. Τό τοπωνύμιο όφείλεται στ όνομα νταρντιάς πού ήταν κάποτε έκει. Π α λ ι ά ρ α, ή προφ. στήν παλιάρα (παλιάρ = άπλυτος, άρβ.). Χωράφια άνο)θε τού χωριού έπι τής πλαγιάς τής Μούργκας. Πηγαδούλι - Ζ ο> ν ά ρ ι α, τό προφ. στό πηγαδούλι στά Ζωνάρια. Ά- ναβρυστικό πηγάδι στήν τοποθεσία «Ζιονάρια» (δές τοπωνύμιο). Ρ ε μ μ α τ ι ά τ ή ς Ά ρ δ α λ ί ν α ς, ή προφ. στή ρεμματιά τσ Άρδαλίνας. Βαθιά κγ άπόκρημνη χαράδρα πού κατέρχεται άπό τό χωριό καί φτάνει 3>ς κάτου στον Τσαγγαριώτικο χείμαρρο (τώρα ποτάμι). Ρ ό γ γ ι, τό προφ. στό ρόγγι, καταστρεμμένο δάσος άνωθε τού χωριού έπι τής πλαγιάς τής Μούργκας (δές «ρόγγι» τοπωνύμια Φροσύνης). Σ β ά ρ α ή μεγάλη, ή προφ. στή σβάρα τή μεγάλη. Μεγάλη χαλικόσβαρα έπι Ί: τής δυτικής πλαγιάς τού κάστρου τής Κιάφας. Σιάδι τής Ά ρ δ α λ ί ν α ς, τό προφ. στό σιάδι τσ Άρδαλίνας. Σιάδι ί στό λειβάδι «Άρδαλίνα», άριστερά τού Τσαγγαριώτικου χειμάρρου (τώρα ποταμού), ^ ώς έπίσης άριστερά τής «ρεμματιάς» τού αύτοΰ λειβαδιού (δές τοπωνύμιο). - Σιάδι τού Ντάλα, τό προφ. στό σιάδι τού Ντάλα. Μικρό Ισιωμα σκε- $ πασμένο μέ ορύες, άπ έπάνω άπό τό μύλο τού Ντάλα, απ όπου τ όνομα. >* Σ ο ύ ρ ο ς, ό προφ. στό σιούρο. Λακκιά κατερχόμενη άπό τήν τοποθεσία «Τό-Ι πι» (δές τοπωνύμιο). Τ όνομα όφείλεται στό άμμουδερό τού έδάφους.. Σ τ έ ρ α, ή προφ. στή στέρα. Άναβρυστική στέρα έπί λαγκαδιάς άπ δπου ύ- δρεύονται οί κάτοικοι τούς χειμερινούς μήνες (δές «στερούλα» τοπωνύμια Φροσύνης).1 ' 5 - i ό 1 i -* 4

103 I Ταμπουράκι, τδ προφ. στδ ταμπουράκι. Προμαχώ νχας δυτικά τοϋ χω- ριοϋ, δπου τδ κατερχόμενο διάρραχο Β.Δ. τής ράχης χου κάσχρου τής Κιάφας συνανχάει τδν άνερχόμενο ποδαρόδρομο άπδ χή γέφυρα Νχάλα, θέση άπ δπου άγναντεύε- 1 ται δλη ή άπδ κάχω πλαγιά. Τ ζ ο ύ μ π α, ή προφ. σχή χζούμπα. Μικρδς χωματόλοφος έπί χοϋ ποδαρόδρομου Σαμονίβας Κιάφας. Τ ό π ι, χδ προφ. σχδ χόπι. Αντέρεισμα άνωθε χοϋ χωριοϋ έπί χοϋ βουνού Μούρ- γκα, άπ δπου δ Άλής μέ σχημένο χόπι, σχδ δποίο όφείλεχαι τ δνομα, βάρειε χδ κάσχρο τής Κιάφας. Τρύπα χοϋ Κ ο ύ γ κ ι, ή προφ. σχήν τρύπα χοϋ Κούγκι. Σπηλιά σχδ νόχιο φρύδι χοϋ λόφου χοϋ Κουγκιοϋ, σχήν δποία πρωτονόμασε δ Έθνομάρχυρας Σα- ;; μουήλ. ;j Τρύπα χοϋ Σαν τη, ή προφ. στην τρύπα χοϋ Σαντή. Μικρή σπηλιά j δυτικά τής κούλιας χοϋ Νότη (δές τοπίονύμιο) άγνωστο μέ ποιδν Σαντή σχετίζεται. Φ τ έ ρ η, ή προφ. στή φτέρη. Πλαγιά Β.Α. τής κούλιας τοϋ Νότη, άπδ τήν, οποία 300 Σουλκότισσες, υπό τήν αρχηγίαν τής Μόσχως Λάμπρου Τζαβέλα, κυλώντας λιθάρια έτρεψαν σέ φυγή τούς Τουρκαλβανούς τοϋ Άλή (20 Τούλη 1792). Τ j δνομα όφείλεχαι σέ φυτρωμένη φτέρη. ΚΙΑΦΑ ί Ερειπωμένες οικίες 30 Ερειπωμένοι ναοί 1 ι 1 Ή Κιάφα απλώνονταν στδν αυχένα πού σμίγεται τδ διάρραχο πού ροβολάει άπδ? τδ βουνό Μούργκα μέ τή ράχη τού δμο>νυμου Κάστρου, Ν.Α. τής Σαμονίβας. Τ δνομα j οφείλεται στδ γειυγραφικδ δρο «κιάφα» (κιάφα = αύχένας, άρβ.). i Τούς χειμερινούς κι άνοιξιάτικους μήνες υδρεύονταν άπδ τά πηγάδια τοϋ αύχένα (κιάφας), άπδ τά δποία σώζονται τά 10. Τδν δέ ύπόλοιπο χρόνο κουβαλούσαν ζά- I : λικα μέ τις βαρέλες οι γυναίκες άπδ τήν πηγή «Φίριζα» καί τδν Αχέροντα, μιά ώρα ; και περισσότερο άνηφορικδ δρόμο.!; Στήν Κιάφα φάρες υπήρχαν των: j Ζέρβα, Νίκα, Πανταζή καί Φώτου. ΠΑΤΡΙΕΣ (ΦΑΡΕΣ) ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΚΙΑΦΑΣ "Αγιος Κωνσταντίνος, 6 προφ. στδν άη - Κωνσταντίνο. *Ιχνη δ ιώνυμου καθεδρικού ναοΰ έπί τοϋ αύχένα τής Κιάφας στ δνομα τοϋ *Αγ. Κωνσταντίνου καί τής *Αγ. Ελένης, γιά τδν δποίο λέγεται, πώς βλέπουν τή νύχτα νά κατε- ; βαίνει άπδ τδν ούρανδ άναμπένη λαμπάδα καί ν άκουμπάει στή θέση πούηταν δ ναδς και σιγά σιγά νά χάνεται. Καί τούτο έπειδής έτότες δπιυς κοινιύναγαν σκοτώθηκε δ! ~απάς καί μερικοί άλλοι, φίλονικο>ντας ποιός νά μεταλάβει πρώτος. ί r Γ κ ί ρ τ ζ ι α, τά προφ. στά γκίρτζια. "Ονομα τοϋ νοτιοίτερου άκρου τής ρά- X*j; τοϋ κάστρου τής Κιάφας, στά δρια τ Άβαρίκου. Κάστρο τής Κιάφας, τδ προφ. στδ κάστρο τής Κιάφας. Όμώνυμο κάστρο έπί κακοτράχαλης ρόχης, δυτικά τοϋ χωριοϋ, μέ έρειπωμένα όπόγεια κατα-

104 I «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» I φύγια, πύργους, κούλιες καί στρατώνες, αποθήκες μέ στουρναρόπετρες για τά δπλα, θολωτές δεξαμενές, ανεμόμυλους κι άλλα βοηθητικά υπόστεγα. Παραδόθηκε στους Σουλιώτες μετά την έπιστροφή τους από την Κέρκυρα, άπό τόν Μούρτο - Τσάλη φρούραρχο κατά τά τέλη του Δεκέμβρη του 1820, κατόπι διαταγής του *Αλή. Κ ι ά φ α, ή προφ. στην Κιάφα. Αυχένας πού σχηματίζεται άπό τό διάρραχο «Ταμπούρια» (δές τοπωνύμιο) καί τη ράχη του Κάστρου της Κιάφας. Σώζονται έπ αυτού 10 πηγάδια, ίχνη του καθεδρικού ναού «"Αγιος Κωνσταντίνος» καί μνημείο Τούρκου πολέμαρχου σκοτιομένου κατά τούς Σουλιωτικούς πολέμους. Κούλια ή Κάτου, ή προφ. στην κούλια την κάτου. Ερείπια πύργου, δυτικά τής Κούλιας τού Μούρτο - Τσάλη (δές τοπωνύμιο), επί τής κορυφής άπόκρημνου λόφου. Μικρό Κάστρο. Κούλια τού Μούρτο - Τσάλη, ή προφ. στη κούλια τού Μούρτο - Τσιάλη. Πύργος τού Μούρτο - Τσάλη, στρατηγού τ5 Άλή - Πασά, φρούραρχου τού κάστρου τής Κιάφας, 500 μ. νοτίως τού Κάστρου, κατακόρυφα τής ράχης. Λαιμός τού Φλάμπουρου, 6 προφ. στό λαιμό τού Φλάμπουρου. Αυχένας έπί τού όμωνύμου βουνού. Λαχανόκηπος, ό προφ. στόν λαχανόκηπο. Σιαδιά βαιστή πού φυτρώνουν λάχανα (λάπατα) Ν.Λ. τού κάστρου τής Κιάφας. Λ ο ύ ϊ κ α ή προφ. στη λούϊκα. Πλαγιά Ν.Α. τού κάστρου τής Κιάφας μέ ά- ραιές λούϊκες (φλαμουριές) άπό τις όποιες τό τοπωνύμιο. Λούτσα τής Κιάφα, ή προφ. στη λούτσα τής Κιάφας, τοποθεσία έπί τού αυχένα τής Κιάφας πού σταλίζουν τά νερά, τής βροχής. Π ρ ί φ τ η ς, ό (πρίφτ = παπάς, άρβ.) προφ. στου πρίφτη. Ερείπια τής οί- κίας τού παπά τού χωριού τόν καιρό έκεΐνο. Ρ α ϊ δ ι ο τ ο κ ό κ κ ι ν ο, τό προφ. στό ραϊδιο τό κόκκινο. Ψηλός κοκκινόβρακος δυτικά τής κούλιας (πύργου) τού Μούρτο - Τσάλη. Σιάδι τό στρόγγυλο, τό προφ. στό σιάδι τό στρογγυλό. Στρογγυλό. ίσιωμα (σιάδι) στό φρυδόρραχο τής Μούργκας. Τ α μ π ο ύ ρ ι α. τά προφ. στά ταμπούρια. Διάρραχο πού κατέρχεται άπό τη Μούργκα καί φτάνει ώς κάτου στόν αυχένα τής Κιάφας κι ένώνεται μέ τή ράχη τού κάστρου τής Κιάφας. Τ όνομα οφείλεται ατούς κατά διαστήματα προμαχώνες (ταμπούρια) πού έχουν άνεγερθή επ αυτού κατά τούς Σουλιωτικούς άγώνες. Ταμπούρια τού Όμέρ-Πασά, τά προφ. στά ταμπούρια τού Όμέρ - πασά. Προμαχώνες τού Όμέρ - πασά Βρυώνη, Τουρκαλβανού στρατηγού, έπί λόφου τού βουνού τής Μούργκας. Τ σ έ π ι τού Σ κ ο ύ ο α, τό προφ. στό τσέπι τού Σκούρα. Σφηνολίθαρος λόφος δυτικά τής κούλιας τού Μόρτο - Τσάλη. Τ σ ο ύ κ α, ή προφ. στην τσούκα (τσούκα=κωνικός λόφος, άρβ.). Ή ψηλό-? τερη κωνική κορυφή τού Φλάμπουρου. ΑΒΑΡΙΚΟΣ ΜΠΕΝΟΥΚΑΣ ΑΒΑΡΙΚΟΣ (σλαβ.) Ερειπωμένες οικίες 25 Ερειπωμένοι ναοί 1 ΜΠΕΝΟΥΚΑΣ Ερειπωμένες οικίες 15 'Ερειπωμένοι ναοί 1 Ό Άβαρίκος μετά τού συνοικισμού Μπενούκα, άπό τού όποιου διαχο>ρίζεται' κατακορύφιος διά χαμ.ηλού ριάρραχου κατερχομένου άπό τις πλαγιές τού άπ έπάνω*

105 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» βουνού Φλάμπουρου, κρύβεται μέσα σέ κατηφοριστό βαθύπεδο, περιβαλλόμενο πανταχόθεν από βουνά κι' απόκρημνους λόφους. Από άνατολή στέκεται τό Φλάμπουρο, βουνό μέ άπόκρημνες πλαγιές, κακοτοπιές καί δυσκολοπερπάτητες κατηφοριές. 'Από βοριά άλλες κορφές καί ράχες, τό διάρραχο «Ταμπούρια» καί ή ράχη τοο κάστρου τής Κιάφας. Ταυτομοιώς κι από τό νότο ή λοφοσειρά «Ταμπούρια τοϋ Βέλη - μπέη» οέν άφήνει ούτε πουλί να περάσει. Μόνο άπό τρεις ποριές μπορεί κανένας νά είσέλθει, άπό τόν αυχένα τής Κιάφας, τό μονοπάτι τ' άη - Σπυρίδωνα καί άπό κάτου άπό τό ποτάμι, άπό τα «Τυφλά στενά». ΠΑΤΡΙΕΣ (ΦΑΡΕΣ) Τρεις φάρες υπήρχαν στόν Άβαρίκο, των: Μπούφου, Σαλατάρη καί Τζιόρα καί μια στό συνοικισμό, του Μπενούκα, άπό τοϋ όποιου καί τ όνομα του συνοικισμού. ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΑΒΑΡΙΚΟΥ "Αγιος Δ η μ ή τ ρ ι ο ς, ό προφ. στόν άη - Δημήτρη. Όμώνυμος έρειπωμένος ναός, μέ πολεμίστρες στους τοίχους, έπί χαμηλής κακοτράχαλης ράχης κατερχομένης άπό τις πλαγιές τού Φλάμπουρου, πού χωρίζει τό κύριο χωρώ άπό τό συνοικισμό. Κ α ζ ά ν ι, τό προφ. στό καζάνι. Λαγκάδι πού κατέρχεται άπό τις πλαγιές τή: Μούργκας μέ πολλές σπηλιές. Κ ι ό ν ι, τό προφ. στό κιόνι. Ύπερύψηλος βράχος έπί τής πλαγιάς του Φλάμπουρου (δές όμώνυμο τοπίο νύμιο στη Φροσύνη). Κ ο ύ λ t α τή ς παπαδιάς, ή προφ. στην κούλια τσή παπαδιάς. Ερείπια τής οικίας τής παπαδιάς πού άναφέρει ή λαϊκή μούσα: «Μια παπαδιά ν έφούναξεν άπό τόν Αβαρίκο: ΙΤουειστε του Λάμπρου τά παιδιά, ποΰειστε ν οί Μποτσαραΐοι Πολλή μαυρύλα πλάκωσε καβάλα καί πεζοτ'ιρα». Λ α ι μ ο ύ δ ι α, τά προφ. στά λαιμούδια. Μικροί αύχένες (λαιμοί) έπί του νότιου άκρου τής ράχης του κάστρου τής Κιάφας, όνομαζόμενο «Γκίρτζια», δπου καί c'ειππ*ιένος προ;ιαχώνας. Μο ν ο π ά τ ι τοϋ Πούλια, τό ποφ. στο μονοπάτι του Πούλια. Μονοπάτι πού κατεβαίνει άπό τό χωριό στην πηγή «Φίριζα». Π α λ ι ο κ ό π ρ ι, τό προφ. στό παλιοκόπρι. Δάσος πριναριών Β.Δ. τού χωριού. Τ όνομα οφείλεται σέ παλιές κοπριές (παλιοφούσκια) άπό μαντρωμένα γιδοπρόβατα. Π α λ ι ο κ ο ύ λ ι α, ή προφ. στήν παλιοκούλια. Έρειποηιένη μεγάλη οικία Β.Δ. άκρο τοϋ χωριού. Πούλιας, ό προφ. στοϋ Πούλια. Γσιαοιά στό δυτικό άκρο τοϋ χωριού σχετ'ζό *νη μέ κάποιον Πούλια. Ρετσίνι, τό προφ. στό ρετσίνι. Σπηλιά άπό τήν όποια τό καλοκαίρι στάπίσα, άπ' όπου τ όνομα, έπί τής πλαγιάς τής ράχης «Γκίρτζια». Σιάδι του Πούλια, τό προφ. στό σιάδι τοϋ Πούλια. Σιαόιά Ν.Δ. y't>'/mcioj. σχετιζόμενη μέ τόν παραπάνυ) Πούλια. Σιάδι τ ό σ τ ρ ό γ γ υ λ ο, τό προφ. στό σιάδι τό στρόγγυλο. Σιάδι σάν *υί)νι στρόγγυλο έντός τοϋ χιυριοΰ.

106 40&''^'***'**'s****s>*,*'^^**^'^****> *^^***^*^*******s* «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Ο ίγτντ - Σκάλα του Πούλια, ή προφ. στη σκάλα του Πούλια. Κλιμακωτό πέρασμα (σκάλα) στό μονοπάτι του Πούλια. Τσέπι τ Α β α ρ ( κ ο υ, τό προφ. στό τσέπι τ Άβαρίκου. Λόφος άποτελούμενος άπό βράχους έπί της πλαγιάς τού Φλάμπουρου. Τσέπι α τού Σ α ί τη, τά προφ. στα τσέπια του Σαίτη (τσέπι=σφηνολίθαρος λόφος). Δυό σφηνολίθαροι λόφοι, πλησίον άλλήλων, στό νότιο άκρο της ράχης Γκίρτζια, άγνωστο μέ ποιόν σαιτη σχετίζονται. Τ υ φ λ ό, τό προφ. στό τυφλό. Ύπερύψηλος γκρεμός δυτικά τού χο>ριού έπί της ράχης Γκίρτζια, έναντι όμωνύμου τοιούτου έπί της λοφοσειράς «Κούλια τού *ί Βέλη - μπέη». Τ δνομα όφείλεται σέ τυφλό μονοπάτι πού περνάει άνάμεσα τού γκρεμού, έπί τού όποιου, έντός όπών τού βράχου, φωλιάζουν μέλισσες καί ριψοκίνδυνο, βοσκοί δεμένοι μέ τριχιές κατέρχονται καί τρυγούν τό μέλι. Φ ί ρ ι ζ α, ή προφ. στη φίριζα. 1) Πηγή παρόχθια τού Αχέροντα δυτικά τού χωριού, άπ όπου υδρεύονταν οί κάτοικοι τ Άβαρίκου καί τής Κιάφας κατά ί τούς καλοκαιρινούς μήνες. 2) Κρημνός άπ δπου διέρχεται στενό μονοπάτι, τό όποιο διά μέσου δάσου άριάδων, πριναριών καί πλατάνων, άκρη άκρη τού ποταμού, φτά- \ νει στη γέφυρα Ντάλλα. Φ ο ύ ρ ο ς, ό προφ. στό φοΰρο. Σπηλιά σά φούρος, άπ δπου τ δνομα, μέ ; 'έσωτερικά τοιχάρια (πεζούλια) στό νοτιότερο άκρο τής ράχης Γκίρτζια. Σ δλες τις σπηλιές τ Άβαρίκου διέμεναν κατά τούς Σουλκοτικούς άγώνες τά;: γυναικόπαιδα των Λακκιωτών (Λάκκας τού Μπότσαρη) συμμάχων των Σουλιωτών μέ τά κοπάδια τους. Γι αύτό τό έσωτερικό τους είναι διαμορφωμένο σέ πεζούλια, δεμένα μέ ξερολιθιές. Χινόπωρα, ή προφ. στη χινόπωρα. Απάνεμο γούπατο (κοίλωμα) έντός* τού χωριού. X ο ύ ν η, ή προφ. στη χούνη. Βαθιά λαγκαδιά κατερχόμενη άπό τις πλαγιές τής Μούργκας, βορείως τού χωριού. στά δρια τού Σουλιού. Φ* ο) μ ο γ κ ο υ β ά ς, ό προφ. στον ψωμογκουβά. Σπηλιά έντός χαράδρας; κατερχόμενης άπό τις πλαγιές τού Φλάμπουρου. ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΜΠΕΝΟΥΚΑ "Αγιος Σπυρί? ιο ν α ς, ό προφ. στόν άη - Σπυρίδωνα. Ερείπια δμώj νυμου ναού μέ γυναικείο, καθολικό καί άγιο βήμα καί μέ πολεμίστρες στούς τοί χους, έπί δμώνυμου αυχένα, στό νότιο άκρο τού χωριού. e Α λ ο) ν ά κ ι, τό, πέρα καί δώθε άλωνάκι, προφ. στ άλωνάκι. Σιαδάκι σάν άλώνι έπί τού ποδαρόδρομου Μπενούκα Σερτζιανών, περιβαλλόμενα άπό πι κνά δάση δρυών, πριναριών κι άριάδο>ν. Β ό γ κ α, ή προφ. στη βόγκα. Κακοτράχαλο διάρραχο κατερχόμενο άπό τί κορυφή τού βουνού στό λειβάδι «Συκιά». Γ ρ ά β α τ ε λ ι γ ά δ t, ή προφ. στή γράβα τελιγάδι. Σπηλιά παρόχθ^ τού Αχέροντα, στό λειβάδι «Συκιά". Γ t α ν ν ο ύ λ α, προφ. στή Γιαννούλα. Τσέπι έπί τής λοφοσειράς «Κούλ;* τού Βελή - μπέη» δπου καί έρείπια προμαχώνα. Τ όνομα σχετίζεται μέ κάποια Σο. λιώτισσα ήρο>ίδα. Γράβα τού Μούρτου, ή προφ. στή γράβα τού Μούρτου. Μεγά^ σπηλιά στή νότια πλαγιά τής λοφοσειράς τής Κούλιας τού Βελή - μπέη, κοντά ο*:.

107 δρια τοϋ λειβαδιού «Συκιά». Δέν είναι γνωστό άν τό τοπωνύμιο σχετίζεται μέ τό ΜοΟρτο - Τσάλη, στρατηγό τ Άλή - πασά ή άλλον συνώνυμό του. Ελιά, ή προφ. στην έλιά. Σιαοιά στό δυτικό άκρο τοϋ χωριοϋ. Τ δνομα οφείλεται στην έκεΐ ύπάρχουσα μεγάλη έλιά. Κ α λ ο γ έ ρ α, ή προφ. στην καλογέρα. Κακοτράχαλο διάρραχο κατερχόμενο άπό τό Φλάμπουρο, στα δρια του χιοριοϋ Σερτζιανά. Καμίνια, τά προφ. στα καμίνια. Λακκιά στην όποια υπάρχουν παλιά καρβουνοκάμινα. Κ α ν τ ή λ η ς, ό προφ. στοϋ καντήλη. Σφηνολίθαρος λόφος έπί λοφοσειράς τής Κούλιας τοϋ Βελή - μπέη, σχετιζόμενος μέ κάποιον έπονομαζόμενο Καντήλη. Κ α τ σ ι δ ι ά ρ η ς, ο προφ. στοϋ κατσιδιάρη. Γυμνό τσέπι άπ δπου τ δνομα, έπί τής λοφοσειράς τής Κούλιας του Βελή - μπέη. Κλέφτικα, τά προφ. στα κλέφτιακ. Απόμερη χαράδρα καταφύγιο των κλεφτών, απ δπου τ δνομα. Κ λ ε φ τ ο ν έ ρ ι, τό προφ. στο κλεφτονέρι. Απόκρημνη βαθιά χαράδρα άπό τούς βράχους τής οποίας στραγγίζουν τά βρόχινα νερά πού βαστούν ώς πέρα τό Μάη. Τ δνομα οφείλεται στο νερό άπό τό όποιο πίνουν οί κλέφτες κρυμμένοι στην πλησίον χαράδρα «Κλέφτικα». Κ ο ύ λ ι α του Β ε λ ή - μ π ε η, ή προφ. στην κούλια τοο Βελή - μπέη. Μακροστρόγγυλη κορυφή κακόρραχης, νότια του χωρίου, άπέναντι τ άγιο - Σπυρίδωνα, δπου χαλάσματα πολυδιυματου ξηρότοιχου πύργου του Βελή - μπέη, γιου τοο Άλή - πασά. Κούλια του Μ π ε ν ο ύ κ α, ή προφ. στην Κούλια τοϋ Μπενούκα. Ερείπια τής μεγαλόπρεπης οικίας τοϋ Μπενούκα, αρχηγού φάρας, άπό του δποίου τ δνομα τοϋ συνοικισμού, έπί τοϋ αυχένα τ άη - Σπυρίδθ)να. Κ ο υ φ ό λ ο γ γ ο ς, ο προφ. στον κουφόλογγο. Απόμερη κγ άπόσκεπη χαράδρα μέ άπόκρυφες σπηλιές καί πηχτό δάσος άριάδων, άπ δπου τ δνομα, έπί τής πλαγιάς τοϋ Φλάμπουρου. Λαιμός, ό προφ. στο λαιμό. Αυχένας έπί τής κορυφογραμμής τοϋ Φλάμπουρου, ανατολικά τοϋ χωρίου, δπου άπό το πάλεμα των άνέμιον άκούονται διάφοροι ήχοι (βιολιά τοϋ φλάμπουρου). Λούτσα, ή προφ. στη λούτσα. Ύπό τό αυτό δνομα υπάρχουν δυό τοποθεσίες πού σταλίζουν τά νερά τής βροχής, μιά έπί τής πλαγιάς τοϋ Φλάμπουρου καί δεύτερη έπί τής λοφοσειράς τής Κούλιας τοϋ Βελή - μπέη. Μ ο ϋ ρ τ ο ς, ό προφ. στο Μοϋρτο, ή στοϋ μούρτου. Σπηλιά άπό την όποια έχει τ δνομα δλη ή γύρο) περιοχή, νοτίο>ς τής λοφοσειράς τής Κούλιας τοϋ Βελή μπέη. Τ δνομα όφείλεται σέ κάποιο βοσκό συνώνυμο πού είχε έκεΐ τά γρέκια του. Μ π ί ρ α, ή (μπίρα τρύπα, άρβ.) προφ. στη μπίρα. Χειμο)νιάτικο στανοτόπι στό λειβάοι «Συκιά», κατέοραμα τοϋ ποδαρόδρομου Μπενούκα Σερζιανών, μεταξύ δυο λακκιών, περιβαλλόμενο άπό πυκνό δάσος. Μ π ο ν ι ά ρ α, ή προφ. στη μπονιάρα. ΙΤηγή ανάμεσα Άβαρίκου Μπε νούκα άπ δπου υδρεύονταν οί κάτοικοι των δυό χωριών ώς το Ιμπα τοϋ καλοκαιριού. Ιί ί κ α, ή προφ. στην πίκα. Απόκρημνο λαγκάδι στην πλαγιά τοϋ Φλάμπουρου, νοτίως τ άη - Σπυρίδιονα, δπου άπό τό βράχο σταλάζει πίκα πίκα τό νερό άπ δπου τό τοπωνύμιο. (Πίκα=στάλα, σταλαγματιά, άρβ.). II λ ι ά κ ο ς, ό προφ. (πλιάκ γέρος, άρβ.) στοϋ πλιάκου. Κατηφοριστό οιάδι εντός τοϋ συνοικισμού, δπου έρείπια μοναχιασμένης οίκίας σχετιζομένης μέ κάποιο πλιάκο.

108 «ΗΠΕΙΡΠΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Πορτίτσες, ol προφ. στσί πορτίτσες. Στενός αύχένας έπί της κορυφογραμμής του Φλάμπουρου. Πύλες τού "Αδη, προφ. στσί πύλες τ άδη. Τό στενό μέρος του Αχέροντα στη θέση πού τό διάρραχο «Καλογέρα» συναντά τό ποτάμι. "Ως έδώ Εφτανε δ αρχαίος "Αδης άπό την ανατολική πλευρά (δές καί στόμιο του άδη). Σβάρα του Μάντη, ή προφ. στη σβάρα του μάντη. Χαλικόσβαρη λαγκαδιά κατερχόμενη άπό τό Φλάμπουρο, άνατολικά τ άη - Σπυρίδωνα. Σιάδι του β λ ά χ ο υ, τό προφ. στό σιάδι του βλάχου. Κατηφοριστό σιάδι σχετιζόμενο μέ κάποιο σκηνίτη (βλάχο) πού Εβαζε έκεΐ τά γρέκια του, νοτίως του συνοικισμού. Σιάδι τ ό μακρύ, τό προφ. στό σιάδι τό μακρύ. Μακρί κατηφοριστό σιάδι στό μέσο του συνοικισμού. Σκάλα τού Τούση, ή προφ. στη σκάλα τού τούσιη. Μονοπάτι παρόχθια τού Αχέροντα, διά τού όποιου μετέφεραν οί Σουλιώτες τρόφιμα άπό τή Λάκκα Μπότσαρη, δταν τό διάραχο «Καλογέρα», άπ δπου περνάει ό ποδαρόδρομος γιά τό Σούλι, κατέχονταν άπό τά στρατεύματα τ Άλή-πασά. Τ δνομα όφείλεται σέ κάποιον όνομαζόμενο Τούση πού γρέκιαζε έκεΐ τά γίδια του. Στόμιο τού "Αδη, τό προφ. στό στόμιο τ άδη. Τό στενό μέρος τού Αχέροντα στη θέση πού τό διάρραχο «Καλογέρα» συναντά τό ποτάμι. "Ως έδώ Εφτανε ό άρχαιος άδης άπό την άνατολική πλευρά (δές καί Πύλες τού "Αδη). Συκιά, ή προφ. συκιά. Άγριότοπος τέσσερων ωρών περπάτημα, σκεπασμένος μέ δάσος άριάδων, δρυών, γράβων, ζελενιών καί ήμερων συκιών, άπ δπου τ δ- νομα, Ν.Α. τού Μπενούκα. Παραχωρήθηκε άπό τό κράτος σέ βοσκούς ώς κτηνοτροφικός κλήρος. Συκιά ή μαύρη, ή προφ. στη συκιά τή μαύρη. Χειμωνιάτικο στανοτόπι καί φαράγγι τού λειβαδιού «Συκιά», οιά τού όποιου διέρχεται ό ποδαρόδρομος Μπενούκα Σερζιανών, δπου πολλές κουτσουπιές πού χρωματίζουν τόν τόπο τήν άνοιξη μέ τά κοκκινωπά λουλούδια τους. Τ δνομα οφείλεται σέ προϋπάρχουσα συκιά πού Εκανε μαύρα σύκα. I Ταμπουράκι τ άη - Δημήτρη, τό προφ. στό ταμπουράκι I τ άη - Δημήτρη. Ερείπια μικρού προμαχώνα έπί τού διάρραχου τ άη - Δημήτρη if (δές άη - Δημήτρης, τοπιονύμια Άβαρίκου). ;ί Ταμπούρια, τά προφ. στά ταμπούρια. Ερείπια προμαχώνων έπί τού ποδαρόδρομου Μπενούκα Σερζιανών στό διάρραχο «Βόγκα» (δές τοπωνύμιο). Τσαΐρια, τά προφ. στά τσαΐρια (τσαΐρι=χορτολείβαδο, τουρκ.). Δυό Χ Ρτολείβαοα, χωρισμένα οιά λακκιάς, κοντά στις όχθες τού Αχέροντα, Ν.Δ. τού * χωριού. Έπί τού ενού σώζονται έρείπια προμαχώνων. Τ σ έ π ι τ ο υ Μ π ί κ α, τό προφ. στό τσέπι τού μπίκα. Σφηνολίθαρος ς λόφος έπί τής πλαγιάς τού Φλάμπουρου. γκρεμού. J Φτέρη, ή προφ. στή φτέρη. Κορυφόρραχη τού βουνού Φλάμπουρου. Τ δ- νομα όφείλεται σέ φυόμενες φτέρες. X ώ ν ι α, τά προφ. στά χώνια. Πηγή κοντά στον Αχέροντα, νοτίως τής λο φοσειράς τής Κούλιας τού Βελή - μπέη. Λσκκα Σουλίου (Σκάπετα) 1974 &

109 ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ Β. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Θ εολόγου Καθηγητου Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΝ ΑΝΤΙΛΗΦΙΝ β) Ο θεσμός τής δουλείας εις την Ά ρχαίαν Ελλάδα Ένώ δ*κος ή εργασία εις τον άρχαΐον Ελληνικόν κόσμον, ώς κατεφάνη άνωτέρο), έθεωρείτο κατά βάσιν ώς ιερά ύπόθεσις παντός ανθρώπου, 6 όποιος'δύναται νά έργάζηται καί ώς ό θεμελιώδης παράγων της δημιουργίας υλικών ή πνευματικών αγαθών, ή δέ αργία έχαρακτηρίζετο ώς εντροπή καί οί αργοί έτιμιορουντο δι αύστηροτάτων ποινών υπό τής ώργανοτμένης Πολιτείας, άτυχώς μέ την πάροδον του χρόνου αί υγιείς αύταί αντιλήψεις μετεβλήθησαν. Ουτοτς ή υποχρέοτσις του έργάζεαθαι περιωρίσθη εις ώρισμένην κατηγορίαν ανθρώπων, οί όποιοι άπετέλεσαν την τά:ιν των δούλων, οί 0έ άρχοντες άπέφευγον καί περιεφρόνουν την χειρο>νακτικήν εργασίαν. Πανευτυχής καί προνομιούχος ένομίζετο έκεΐνος, 6 οποίος ήδύνατο νά ζή μέ πάσαν άνεσιν. Χωρίς νά κοπιάζη ό ίδιος, είχεν άλλους ανθρώπους εργαζομένους υπέρ αύτοο. Εντεύθεν καί ό θεσμός τής δουλείας, δστις ήτο ευρύτατα διαδεδομένος, οχι μόνον εις τήν Άρχαίαν Ελλάδα, άλλα καί είς άλλους μάλλον προηγμένους λαούς τής άρχαιότητος, κατωχυρώθη δέ φιλοσοφικώς καί νομικώς. Κατά τήν μυθικήν εποχήν, καίτοι ή περί εργασίας άντίληψις κατά βάσιν ήτο υγιής, παρατηροομεν τήν ύπαρξιν κοινωνικών τάξεων καί διακρίσεων, έλευθέρων καί δούλων, πττυχών κο.ί πλουσίων, μέ κυριαρχούσαν ώς έπί το πλείστον μορφήν πλούτου τήν ακίνητον ιδιοκτησίαν καί τά ποίμνια62. Κατά τήν έποχήν τού Όμήρου, έκτος των δούλων, διακρίνομεν τάς εξής κονιωνικάς τάξεις: Τήν τάξιν τών εύγενών, τήν τάξιν τών δημιουργών ή τεχνιτών καί τήν τάξιν τών θυτών. Οί δούλοι ήσαν ολιγάριθμοι, έθεωροϋντο ώς μέλη τής οίκογενείας καί έτύγχανον άνθρωπίνης μετά χειοίσεως. Ούτοι ειργάζοντο πλησίον τών εργαζομένων έπίσης κυρίων των καί φυσικά έοημιούργουν στενόν σύνδεσμον μετ αύτών. Παρ' Όμήρφ κυρίως συναντώμεν τήν λέςιν δούλος είς τό θηλυκόν γένος και ούχί είς το αρσενικόν καί σημαίνει πρόσωπον οικιακόν, άντιοιαστελλόμενον πρός τήν σύζυγον («άλοχον») οικοδέσποιναν. Ί2ς οικιακόν πρόσωπον ο δούλος εκαλείτο καί «οίκεύς», έτύγχανε δέ φιλάνθρωπου «ιεταχειρίσεως63. Λί δύσκολοι δμως καί είδικαί έργασίαι δεν έγίνοντο υπό τών δού'ων, άλλ υπό ειδικευμένο)'/ τεχνιτών. Ούτως 6 «χαλκεύς» π.χ., ό όποιος έπεςειογάζετο κατά τήν Μυκηναϊκήν έποχήν τον χαλκόν ή τον όρείχαλκον, καθώς *///! τά εύγενή μέταλλα ίδιο καί «χρυσονόοι»), ύφίσταται καί κατά τήν περίοδον '/.υτήν καί έπιποοσθέτως επεξεργάζεται τον σίδηρον. Ό «τέκτων» έξηκολούθησε νά προσφέρχ^ τάς ύπηοεσίας τής ειδικότητάς του, ό «κεραμεύς», ό «σκυτοτόμος» διά τήν «πεςεογασίαν τών δερμάτων καί τών κατασκευήν τών ασπίδων καί ο «κεραοξόος τέκτ< >ν διά τά τόξα καί τά κέρατα»64. ί Mi'vr/nu εκ τοΰ προηγουμένου, σε? C2. Μ. Π4. Κι ανγ. Γ. ΣαάΓ,οπουλου - ΈνΟ*.νωτέοιο, οελ. 31. Λπον. I. Φιλιππίδου - Ιστορία τής εποχής της Κοινής Διαθήκης εξ έπάψεως παγκοσμίι»ΐ'κοί ΠανΟοησκειοκής - ΆΟήναι 1058, σελ. 22G. W n\ Σ. Ιίοποοτονοου Ιστορία Tfjc 'Αρχαίας Ελλάδος - Έ ν ΆΟήναις 1008, σελ. Γ.ίΐ. * *

110 ; 3i Άλλα γεννάται το ερώτημα: Διατί ή τοιαύτη σχέσις μεταξύ κυρίων καί δού- ' * λων καί ποΰ δφείλεαι ή καλή συμπεριφορά των κυρίων πρδς τούς δούλους; Δίδιον την έξήγησιν δ ιστορικός Κ. Παπαρρηγόπουλος λέγει δτι «είς έποχήν, καθ ήν τά j πάντα ήσαν άστατα, διότι έξηρτώντο άπδ τύχης καί βίας, οχι από ώρισμένης έννό- f: μου καταστάσεως, ή δουλεία ήτο συμφορά, την δποίαν έκαστος ήδύνατο να πάθη. J Ό μέγας καί πολύς ήγήτωρ, δ έπιχειρήσας έπιδρομήν, εόδοκιμήσας μεν, έπανήρ- " χετο συνεπιφέρουν πολυάριθμον δμιλον δούλων, άτυχήσας δμως ήδύνατο νά καταν- ;i τήση καί αυτός δούλος»65. j Γενικώς ή δουλεία κατά την μυθικήν αυτήν περίοδον τής Ελληνικής ιστορίας- I δεν έφαίνετο ύπερβολικώς σκληρά. Οίκτρά ομο>ς ήτο ή τύχη των δούλων γυναικών, ; καθ δτι αδται, οχι μόνον έπεμελοΰντο ίδίως τήν εσωτερικήν εργασίαν τής οικίας, ; άλλ άνελάμβανον τά πλέον επίμοχθα τών Ιργων. Δυστυχέστατοι δμιος τών άνθρώπο)ν ήσαν οί λεγόμενοι «θήτες», οί δποΐοι, έθεωροΰντο μέν έλεύθεροι, ούδεμιάς δμιος προστασίας άπελάμβανον καί ήναγκάζοντο νά 4 καλλιεργούν σκληρώς τά κτήματα τών εύπορωτέρων. Ούτοι έλαχίστας έλπίδας βελ- ' τιώσεως τής θέσεώς των είχον, καθ δτι, Ιν άντιθέσει πρδς τούς πλησίον τών κυρίων. των έργαζομένους δούλους καί μετ αύτών δημιουργούντας στενούς δεσμούς, είργά-? ζοντο μακράν τής οικογενειακής έστίας του άρχοντος καί ύπδ συνθήκας άθλιοτάτας^ ώς κτηνοτρόφοι καί γεωργοί. Οί «θήτες» άναφέρονται ύπδ τών Ιστορικών είς τήν αύ-< τήν μετά τών δούλων σειράν καί έλάχιστα διέφερον αύτών.. Κατά ταϋτα λοιπόν, έάν άνατρέξο>μεν είς τδ παρελθδν καί έπιχειρήσωμεν νά εύρωμεν τήν αρχήν τής δουλείας, διαπιστούμεν οτι αυτή ύφίστατο άπδ τών προϊστο*^ ρικών ακόμη χρόνων, κατά δε τήν ήρο)ϊκήν έποχήν δλίγον Ιχει διαδοθή. Ούτω, συμ* φώνως πρδς πληροφορίας τού ιστορικού Θεοπόμπου τού Χίου, περί τών πρώτων δουν λο>ν έν Έλλάδι. οί θεσαλοί, αφού κατέλαβον τήν περιοχήν τών Περραιβών καί Μα γνήτων καί οί Λακεδαιμόνιοι τήν περιοχήν τών Αχαιών, κατά τδν κρατούντα δέ νό μον «δταν πολεμούντων πόλις άλώ, τών έλδντων είναι καί τά σώματα τών έν τή πδν λει καί τά χρήματα»66, ύπεδούλιοσαν τούς "Ελληνας κατοίκους τών περιοχών αύτών άποκαλέσαντες τούτους, οί μέν θεσσαλοι πενέστας, οί δέ Λακεδαιμόνιοι είλωτα ς6!.: νεκτοτε παρατηροΰμεν εύρυτάτην χρησιμοποίησιν δούλων, δπότε συναντώμεν τοί? "Ελληνας δούλους τών θεσσαλών καί Λακεδαιμονίιον νά προσφέρουν είς τούς κυρίον το)ν καταναγκαστικήν έργασίαν διορεάν, οσοι δέ έκ τών δούλο) ν ήγοράζοντο, είργάζοά το άντί εύτελεστάτης τιμής. * Λ Κατά τήν άρχαιότητα ή δουλεία ήτο Θεσμδς παραδεκτός καί βαθμηδόν είχε δι οοθή μεταξύ πάντιυν τών λαών, ακόμη καί τών πεπολιτισμένων, έπεβάλλετο δέ ε: τούς άνθρο>πους, είτε διά τής βιαίας στρατολογήσειος έργατών δούλων, είτε διά κατ; δίκης, ή δποία ασφαλώς έθεωρεΐτο συνήθης ποινή καί ένομιμοποιεΐτο διά δικαστικά άποφάσεοκ, είτε τέλος λόγιο καταγωγής, καθ δτι, κατά τήν κρατούσαν παρ άρχ«. οις άντίληψιν, ώρισμένη τάξις άνθρώπιον έδηιιιουργήθη φυσικώς δούλη. Τούτο βεβ'; ώνει καί 6 Πλάτιυν, ό οποίος λέγει δτι οί δούλοι «είσί φύσει δούλο ι... στι γάρ φύσει δούλος 6 όυνάμενος άλλου είναι, διό καί άλλου έστί, καί δ κοινών λόγου τοσούτον, δσον αίσθάνεσθαι, αλλά μή εχειν»68. Άπδ μαρτυρίαν δέ τού Δίω Χρυσοστόμου πληροτ>ορούμέθα δτι ο νόμος είς τήν Αθηναϊκήν πολιτείαν δέν έπιτπει νά μετέχη τής διακυβερνήσεις; της δ φύσει δούλος* «τδν φύσει δούλον γενόμεγ Γ>5. Κ. ΙΤ«π«ηοηγοπού/ον - 'Ένθ* ανωτέρω, τόμος Α ΐ, σελ. 70. (>*». Ξενοΐ(Άντος Κόρου Παιδεία Ζ, V, Λέων. *1. Φιλιππίδου - νενθ άνιοτερω, σελ Η. ΪΙλάτωνος Γϊολιτ. Λ ', β, 13.

111 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 413 ούκ έά μετέχειν τής πολιτείας»69, ο οε λ\ριστοτέλης μάς άναφέρει ότι ό νόμος εις τάς Αθήνας καθώριζε τίνες ήσαν οί δούλοι και τίνες οί έλεύθεροι, έχαρακτήριζε δέ τούς δούλους ώς φύσει δούλους* «νόμφ γάρ τον μέν δουλον είναι, τον δ έλεύθερον»70. Έπομένιος, έφ δσον κατά τήν κρατούσαν αντίληψή παρά τοΐς Έλλησι κυρίαρχον θέσιν έπρεπε νά έχη ή διανοητική άνάπτυξις καί ή καθόλου πνευματική έναοχόλησις τού ανθρώπου, ή δέ σοιματική έργασία έθεωρείτο βάναυσος καί άναξία έκτιμήσεως υπό του έλευθέρου πολίτου, ή δουλεία διεοόθη ευρύτατα, άποτελέσασα μάλιστα τήν βάσιν τής αρχαίας οικονομίας. Οί δούλοι ύπετάσσοντο είς τούς κυρίους των καί έόέχοντο άγογγύστως νά έργάζωνται διά λογαριασμόν των κρατούντων αύθεντών των. Είς ήν δέ περίπτωσή έδείκνυον απείθειαν πρός τούς κυρίους των έβασανίζοντο. "Οργανα βασανισμού ήσαν «αί πέδαι, ή ποδοκάκη, τό «πεντεσύριγγον ξύλον» (είς πέντε όπάς τού όποιου ένεβάλλοντο οί πόδες, αί χεΐρες καί ό τράχηλος) καί άλλα όργανα. Οί δραπέται έστιγματίζοντο είς τό μέτωπον»71. Καί κατά τήν ιστορικήν περίοδον ή δουλεία δεν είχε καταστή πάγκοινος θεσμός τουλάχιστον είς τήν Ελλάδα, ώς συμπεραίνει τις εκ των υπό τού Ησιόδου λεγόμενό)'/, ό όποιος τήν μέν έργασίαν επαινεί, τήν δέ αργίαν χαρακτηρίζει ώς όνειδος72. ΙΙάντιος ό Έσίοδος, ώς προκύπτει καί έκ των λόγων του, οτι «πόλεμος μέν πατήρ I- 3τι, πάντων δέ βασιλεύς καί τούς μέν θεούς έδειξε, τούς δέ άνθρώπους, τούς μέν δοόιους έποίησε, τούς δέ έλευθέρους», έπίστευε καί είς τό απαραίτητον τού θεσμού τής ιουλείας73. Άργότερον όμοις, αναπτυσσόμενου τού οικονομικού συστήματος τής χώ- >ας, ο αριθμός των δούλο)ν ηύξανεν είς τοιούτον βαθμόν, ώστε είς πολλάς Έλληνικάς,άλιστα πόλεις ύπερέβαινε τον αριθμόν τών ελευθέρων πολιτι7)ν, έν τφ συνόλψ δέ οί ουλοι υπερτερούν των έλευθέρων πολιτών είς ολόκληρον τήν Ελλάδα. ΙΙαρά τοίς Άθηναίοις, διακρινομένοις διά τό άριστοκρατικόν πνεύμα καί τήν ;άρθρωσιν τής κοινωνίας τιυν είς τάξεις, τά διάφορα έπαγγέλματα καί ιδία ή χειρωr/.τική έργασία ύπετιμώντο τά μέγιστα, διότι αύτά περιώριζον τόν τεχνίτην έντδς τού χταστήματός του καί κατηύθυνον τήν σκέψιν του, όχι πρός τά πνευματικά, άλλά πρός ι υλικά, πρός το μεγαλύτερον κέρδος. Επομένως, ίνα καταστή δυνατή ή άπόκτης των άπαραιτήτων διά τήν συντήρησίν το)ν άγαθών, άφοϋ ούτοι έπεδίδοντο είς έρ ι πνευματικά, ανώτερα καί εύγενέστερα κατά τήν άντίληψίν τιυν, ώς είς τήν πολιφ, τήν διοίκησιν των κοινών, τήν στρατιωτικήν υπηρεσίαν, τά γράμματα καί τάς λάς τέχνας, εχρησιμοποίουν δούλους είς βαθμόν μέγαν. Τόσον δέ διηυρύνθη ό ά- )μός των δούλο)ν, ώστε καί ό έλάχιστος των Έλλήνιον είχε πολλούς δούλους, υπό ν οποίων καί συνο)δεύετο έξερχόμενος. Οί δούλοι αυτοί κατά κανόνα ήσαν «βάρροι» ή τέκνα δούλο)ν, τά όποια έγεννώντο καί παρέμενον κατ οίκον («οίκογενεΐς», /έτριβες») ή "Ελληνες, οί όποιοι έπο>λούντο ένεκα έπιβληθείσης εις αυτούς τιμω- :ς ή αίχμάλο)τοι πολέμου, προερχόμενοι, είτε έξ άνασκαφεισών πόλεο>ν, είτε πρός :αλλαγήν έπί οροις. Βαθμηδόν καί κατ όλίγον οιαμορφο)νονται είς τάς πόλεις ' ο ρ α ί δούλο) ν. Εκείνο τό οποίον έπίσης δέν έπέτρεπον είς τούς έαυτούς ' οί "Ελληνες ήτο ή μεταπώλησις ή ό έξανδραποδισμός των δούλων74. Ύπό τού )/υδίοου πληροφορούμεθα έπίσης τήν ϋπαρξιν μεγάλου άριθμού δούλων καί τήν υτάτην χρησιμοποίησίν των είς τήν έπαγγελματικήν καί βιοτεχνικήν καθ όλου ίν. Κατά τι να έπιορομήν των Δεκελών ή Δεκελείων, λέγει ό Θουκυδίδης, έναν- Διωνος Χρυσοστόμου XV, 17. Λριστοτέλους I f ολιτρίη Λ ', 3, β 1253 β, 25. Λέων. Ί. Φιλιππίδου - νκνο* άνιοτέριο, σελ Παν. Δημητοοπουλου - ΈνΟ άνωτέρω, Θεολογία τόμος ΛΑ - Τεύχος Λ 1960, σελ. 22. Εύιχγγ. Γ. ΣαΟΟοπουλου - Έ ν θ ανωτέρω, σελ. 36. Λέων. I. Φιλιππίδου - Ένθ* άνιοτέρω, σελ. 228.

112 414*' «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» τίον τής "Αττικής περισσότεροι από όύο μυριάδας ιθαγενών οούλοιν ηύτομόλησαν έκ τής "Αττικής προς τούς εχθρούς Δεκελείους75. Και 6 Ξενοφών «οχι μόνον δέν συνιστα τήν κατάργησιν τής δουλείας, άλλ άντιθέτως προτείνει τήν αγοράν παρά τής πόλεως των "Αθηνών «δημοσίων» δούλο)ν, δπο>ς ύπήρχον εις τήν Σπάρτην, Έπίδαμνον, Χαλκηοώνα, καί οί όποιοι ήσαν «σεσημασμένοι δημοσία) σήμαντρο,)», όπως δηλαδή σήμερον αί άγέλαι τών ζώων εις τάς διαφό- ρους φάρμας, ώστε νά τούς είναι άούνατον νά δραπετεύσουν, αλλά και νά είναι δύσκο- λος ή κλοπή το)ν, θά είργάζοντο προς αύξησιν τών δημοσίο)ν εσόδων είς τά μεταλλεία του Λαυρείου»76. Ή πρότασις όμο)ς αυτή του Ξενοφώντος δέν Ιγινεν άποδεκτή, διότι θά ήτο άντίθετος προς τάς βασικάς άρχάς του άνθρωπισμου, άφοΰ οί δροι έργασίας είς τά μεταλλεία τοΰ Λαυρίου ήσαν έπαχθέστατοι. *Αλλωστε και δύσκολος ήτο ή αγορά πολλών δούλθ)ν, λόγω μεγάλης δαπάνης, καί έπικίνδυνος διά τήν άσφάλειαν τών "Αθηνών. I Έν τούτοις δμο>ς, ως μαρτυρείται έξ άλλου χο)ρίου τών «Απομνημονευμάτων» ί του Ξενοφώντος, sic τάς "Αθήνας παρατηρείται εύρυτάτη χρησιμοποίησις δούλων είς J έργαστήρια έπικερδών έπιχειρήσεο)ν, ώς π.χ. είς τήν άλφιτοποιίαν, άρτοποιίαν, χα- λυβουργίαν κ.λ.π. Διά τούς έχοντας 'δέ τάς έπιχειρήσεις αύτάς λέγεται, βτι «ούτοι... ώνούμενοι βαρβάρους ανθρώπους Ιχουσιν, ώστ άναγκάζειν έργάζεσθαι»77. "Ενταύθα 1 λοιπόν πρόκειται περί καταναγκαστικής έργασίας ξένων άργυρο)νήτο)ν δούλο)ν. Έπο- μένο)ς έκ τών άνο)τέρο) ούναται νά συμπεράνη τις οτι, παρά τήν έπιφύλαξιν τής Άθη-Ι ναϊκής πολιτείας νά δεχθή προτάσεις του Ξενοφώντος δι αγοράν μεγάλου άριθμουι δούλων, δι οΰς λόγους άνο)τέρο) άνεφέρομεν, έν τούτοις πολυάριθμοι, φαίνεται, δουλοι ύπήρχον είς τάς Αθήνας καί δή ξένοι, οί οποίοι είργάζοντο αντί εύτελεστάτου ήμερο μισθίου. "Αποτέλεσμα τούτου ήτο οί έπιχειρηματίαι κύριοι νά καρπώνται τεράστιος κέρδτι. Μάλιστα δέ, ώς προκύπτει έκ τής μαρτυρίας του Ξενοφώντος, κατά τήν οποίί αν 6 Νικίας ό Νικηράτου «έκτήσατο έν τοίς άργυρείοις χιλίους άνθριυπους» καί «έ«γένετο... καί Τππονίκω έξακόσια άνδράποδα, κατά τόν αυτόν τοόπον (τούτον) έκδεδοί μένα,...φιλιμονίδη δέ τριακόσια... άλλοις δέ γε ώς οίομαι, δύναμις έκάστοις ύπή χεν... καί γάρ νυν πολλοί είσιν έν zoic άργυοείοις άνθρωποι ουτιος έκδεδομένοι»78, είί τά μεταλλεία ήσαν ιδιαζόντως πολυάριθμοι79. Τήν μόνην έκδτιλωσιν στοργής του Ξενοφώντος πρός τούς δούλους δύναται ν διακοίνη τις είς τά «"Απομνημονεύματά» του, οπού θεωρεί ποοτέρημα τό νά είναι οίκοδέδσποινα «ευμενής ποοστάτις οίκέταις, αγαθή δέ συλλήπτρια τών έν είρή\ πόνιον»80. I Αρκετόν αριθμόν μισθωτών δούλων φαίνεται ότι έγρησιμοποίει και ό πατήρ τμ Δηιιοσθένους Δημοσθένης είς τά δύο «έργαστήριά» του, έξ ών 32 ή 33 μαχαιροποιο καί 20 κλινοποιούς. "Επίσης ό πατήρ του Σοφοκλέους Σοφίλλος, γνωστός ώς τέκττ^ ή χαλκεύς ή μαχαιροποιός. -λέγετο οτι έγρησιμοποίει πλήθος δούλων. ΡΩσαύτο)ςβ Λυσίας είς έν έργοστάσιον άσπίδων έγρησιμοποίει 130 δούλους81. Τέλος, ώς προκύπφ καί έκ της Αττικής κωμωδίας, ή δουλεία ήτο ευθύτατα διαδεδομένη, έπεκτεινο νέ$ καί έπί τών μικροτέρων σχέσεων τής ζωής, οί δέ δούλοι έχρησιμοποιουντο είς παν* 75. Θο\*κυδίδου 7, 27, 3 έξ. 7Π. Εύαγγ. Γ. Σαδδοπούλου - Έ νθ ανωτέρω, σελ Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα, Β, V II, Ξενοφώντος Πόροι ή περί προσόδων, 4, Λέων. *1. Φιλιππίδου - Ένθ* ανωτέρω, σελ Ξενοφώντος Απομνημονεύματα - Β, I, Λέων. *1. Φιλιππίδου - Ένθ* άνιοτέρω, σελ. 229.

113 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» είδους εργασίας, άπό τής οικιακής καί χειροτεχνικής μέχρι καί τής δημοσιονομικής. Ή εύρυτάτη χρησιμοποίησις δούλων εις την έργασίαν ήτο έπόμενον νά προξενήση ζημίαν εις τούς έλευθέρως έργαζομένους, συμφώνως πρός τόν νόμον τής προσφοράς καί τής ζητήσεως. Χαρακτηριστικόν έν προκειμένφ είναι τό παράδειγμα το0 Φωκαέιος Μνάνονος, φίλου του Άριστοτέλους, ο όποιος έφέρετο έχιυν 1000 δούλους καί διά τούτο κατηγορείτο, ότι διά του τρόπου θύτου έζημίωνε τούς συμπολίτας του εις την έξασφάλισιν των πρός τό ζην αναγκαίων82. Έκ των άνιοτέρω έκτεθέντιυν δύναταί τις ευκόλως νά συμπεράνη ότι ή δουλεία ήτο τόσον αυτονόητος διά τούς ανθρώπους τής έποχής αυτής, ώστε δεν έξεγείρει την συνείδησιν ούτε αύτοϋ του Πλάτιονος, ό όποιος παρεδέχετο αυτήν ως ανάγκην, συνιστών απλώς την βελτίωσιν των σχέσεων μεταξύ δούλων καί κυρίων83, τούς δέ πολίτας ήθελε νά εκπαιδεύονται μόνον εις την τέχνην τοΰ διοικείν καί διοικεισθαι, ή όποια ασφαλώς τέχνη προϋπέθετε μελέτην πολλήν καί γνόισεις εύρυτάτας, ώστε νά δύναν* ται ούτοι νά άνταποκρίνωνται πλήρως εις τάς άπαιτήσεις τής Πολιτείας. Επομένως οί πολίται, όχι μόνον δεν ειχον εις την οιάθεσίν των χρόνον διά νά μετέρχονται βάναυσα καί χειρωνακτικά έπαγγέλματα, άλλ Ιθεώρουν αυτά ώς μη άρμόζοντα είς την ιδιότητα τού ελευθέρου πολίτου καί φέροντα όνειδος καί έξασθένισιν τής ψυχής καί % f 04 του σώματος. Έκεΐνο δμως, τό όποιον πρέπει ιδιαιτέρως νά έπισύρη την προσοχήν μας είς τό σημεΐον τούτο, είναι τό γεγονός ότι ο Πλάτον, ένψ έθεώρει την εργασίαν ώς ύποχρέωσιν μόνον τών οούλον, καθ όσον αύτη ήτο ένασχόλησις κατιοτέοων ανθρώπων, όνι μόνον ένδιεφέρθη είς τούς «Νόμους» του διά την καλήν μεταχεί ρι σι ν αυτών, άλλ* έθέσπισε βαρυτάτας ποινάς «κατά τού δεσπότου, ο όποιος φονεύει δοΰλον»85. Λί ποιναί αόταί είναι δμοιαι μέ έκείνας, αί όποϊαι ίσχυον διά τούς φονεύοντας ελευθέρους πολίτας. Παρ ολον δμο>ς ότι είχε τάς ανωτέρω αντιλήψεις διά την συμπεριφοράν πρός τούς δούλους, έν τούτοις είς τον «Γοργίαν», δεχόμενος τό δίκαιον του ίσχυροτέρου, γράφει ότι «τόν άμείνω τού χείρονος πλέον Ιχειν καί τον δυνατώτερον τού άουνατωτέρου»86. Ταϋτα φανερώνουν ότι δέχεται τήν δουλείαν ώς φύσει προερχομένην. Τήν αυτήν άντίληψιν είχε καί ό Αριστοτέλης, ό όποιος έθεώρει τον θεσμόν τής δουλείας φυσικόν, άφοϋ οί έλεύθεροι έργον είκον νά κατευθύνουν τάς υποθέσεις τής οικογένειας καί τής Πολιτείας, ένω οί δούλοι ώς μόνον εργον είχον τήν ένασχόλησίν των μέ τάς διαφόοους έπαγγελματικάς Ιργασίας. Άλλο)στε καί ή κατάληξις τής λέςειος «δουλειά» εις ττ,ν έννοιαν τής Ιργασίας όφείλεται προφανώς είς τήν χρησιμοποίησή δούλων ή δουλοπαροίκων διά τάς βαρείας Ιργασίας. Κατά τον Αριστοτέλη ή δουλεία ήτο απαραίτητος, άφοϋ «οικία τέλειος έκ δούλων καί έλευθέριον»87 συνίστατο. Έπομένοις οί δούλοι, παρομοιαζόμενοι»ιέ έργαλεΐα καί ζώα, ήσαν άναγκαίοι διά τήν οικιακήν δημοσίαν οικονομίαν* «καί ή χρεία δέν παραλάττει μικρόν' ή γάρ πρός τ αναγκαία τώ σώματι βοήθεια γίνεται παρ άμφοΐν, παρά τε τών δούλο)ν καί παρά τών ημέρων ζώων»88. Άλλωστε, παραδεχόμενος τήν δουλείαν ώς απαραίτητον, πιστεύει ακόμη ότι αρκετοί είναι έκ γενετής προορισμένοι of υποταγήν καί άλλοι διά νά άρχουν. Εκείνοι δέ, οί όποιοι προορίζονται διά νά άρ- /ωνται καί σωματικώς έχουν κατασκευήν δι έκτέλεσιν βαναύσιον Ιργιυν, ένφ έκετνοι *74 «2. Αυτόθι, στ λ Κ3. Ηασ. Φουφά * νκνθ ανωτέρω, σελ IIαν. Δημητροπουλου - Έ νθ ανώτερο), Θεολογία Τόμος Λ' τεύχος Γ ' 1950, σελ ΚΓ». Ευαγγ. Γ. Σ α66οπούλου - Έ νθ άνιοτέρω, <τελ. 53. Κι!. Πλάτωνος Γοργίας, λ, 432. Κ7. Άριστοτέλους - Πολιτικά A3, 1253 (V, 5. &Η. Άριστοτέλους Πολιτικά Α ', 5, 1254 b, 25.

114 416 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ* οι οποίοι προορίζονται-διά νά άρχουν, διαφέρουν των πρώτων καί σωματικώς89. Επομένως ή δουλεία κατ αύτδν καί αναγκαία καί φυσική είναι, ή δέ φύσις «βούλεται καί y τα σώματα διαφέροντα ποιεί τά των ελευθέρων καί τα των δούλων, τά μέν Ισχυρά προς.ίί; is άναγκαίαν χρήσιν, τά δέ, όρθά καί άχρηστα πρδς τάς τοιαύτας έργασίας, άλλά χρήσιμα προς πολιτικόν βίον»90. Δικαιολογών άλλαχοϋ την παρομοίωσιν των δούλων μέ έργαλεϊα καί ζώα ό Αριστοτέλης, λέγει, οτι δούλοι εκ φύσεως είναι οί εχοντες λογικόν τόσον, δσον απαιτείται διά νά αίσθάνωνται καί ή χρησιμότης των έχει όλίγην διαφοράν άπό την χρη.# σιμότητα τών ζώων. Είναι έμψυχον περιουσιακόν στοιχείον του κυρίου του 6 δούλος καί απαραίτητος διά την εύνομουμένην καί αριστοκρατικήν «Πολιτείαν» του, ως όριζει ταύτην εις το ομώνυμον έργον του91. Διακρίνων τέλος τούτους είς «νόμω» δούλους καί «φύσει» δούλους, τούς πρώτους συνιστα νά μεταχειράζωνται καλώς καί νά μή τούς περιφρονούν, διότι αυτοί πολλάκις άποδεικνύονται χρησιμότεροι τών έλευθέρων τών ά- σκούντων «βαναύσους τέχνας», ένφ οί δεύτεροι, ώς πνευματικώς καθυστερημένοι, είναι έρμαια τών παθών των, οδηγούμενοι είς στέρησιν τής προσωπικής των ελευθερίας. Ύποτιμητικώς περί τών δούλων όμιλεί καί ό Εόριπίδης. Έκ τής ύποτιμήσεώς * του δέ ταύτης έξαιρεί μόνον τούς έκ τών δούλο)'/ άγαθούς, τούς όποίους δμυις αδικεί ή δουλική ίδιότης των92. Παρ δλον δμως δτι έκφράζεται υποτιμητικώς περί αυτών, πιστεύει εν τούτοις δτι τον άγαθόν δουλον δέν δύναται ή δουλική ίδιότης ή ή δουλική προσηγορία νά καταστρέψη, διότι πολλοί δούλοι εί'/at καλύτεροι τών έλευθέρων. Τέλος 6 Σοικράτης όμιλεί εύμενώς περί τών δούλων, τών όποιων ή προσωπικότης δέν είναι δρθόν νά έκμηδενίζηται. Ούτο) δέν αποκλείει τήν δυνατότητα είς τούς δούλους νά * I μορφώνωνται, ούτε άρνείται τήν ύπαρξιν πηγαίου άνθρωπισμοϋ παρά τοίς δούλοις. ί Κατά τον Σο>κράτη «έκαστος έχει έν έαυτώ τήν έσωτερικήν του άξίαν, συμφώνο)ς πρός τήν όποιαν πρέπει νά κρίνηται ή θέσις του. Ή έξωτερική ίδιότης ούδένα ρόλον παίζει»93. Καί είς τήν Σπάρτην επί τής έποχής του Λυκούργου καί είς τάς Αθήνας έπί τής έποχής του Δημοσθένους έλήφθησαν νομοθετικά μέτρα, τά όποια έπροστάτευον τούς δούλους άπό τήν τυχόν κακήν μεταχείρισιν τών κυρίων των. ώς καί άπό τον κίνδυνον άπυιλείας καί αυτής τής ζθ)ής των άκόμη. Είς τάς Αθήνας μάλιστα οί δου- * λοι, έάν ύφίσταντο κακομεταχείρισιν άπό τούς δέσποτας το)ν, κατέφευγον είς τό θη- σείον ή είς άλλον βωμόν, ώς είς άσυλον καί, καθήμενοι ίκέται, έζήτουν νά πωληθουν είς δεσπότας έπιεικεστέρους. Επίσης τά μέτρα προέβλεπον ισονομίαν καί «ίσηγορί- j αν» μεταξύ δούλων καί έλευθέοο)'/94. Έκτος τών άνοιτέρο) καί πολλοί άλλοι άρχαίοι φιλόσοφοι καί ποιηταί συνιστοΰν * ίί«εναγγ. Γ. Σαδβοπούλου - Ένθ* ανώτερο), σελ. 61. Πλάκονος ΙΙολιτεία Α ', β, 14. Εύαγγ. Γ. Σ αόΰοπονλον - Ένθ* άνωτέρω, σελ Λειον. Ί. Φιλιππίδου - Ένθ* άνιοτέριο, σελ Λέων. Ί. Φιλιππίδου - Έ ν θ.νωτέριο, σελ Αύτόθι, σελ Αισχύλου Άγαμρμνιυν, στ

115 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ^ I # \»»» να έπιτυγχανουν τήν άναλώμασι τής πόλεως συντήρησίν τιυν. Ουτω, λόγψ τής άλογιστου καί υπερβολικής ελευθερίας τής τάξεως αυτής των πολιτών, έκυριάρχει ή ά- ποθράσυνσις καί ή άνηθικότης. ;ιετ ολίγον ύπετάγησαν εις τον Ριομαϊκόν ζυγόν. Τπήρχον πόλεις έλληνικαί τότε, αί οποΐαι έθέσπισαν άτυχώς δια νόμου τήν δουλείαν, τήν δέ άπραγμοσύνην, τήν ραστών^ν καί τήν αργίαν έν γένει έθεώρουν ώς νόμιμον δικαίωμα των πολιτών. Ουτω βλέ- :ομεν, έκτος των Αθηνών, καί εις τήν Σπάρτην οί πολιται άπέζων έκ τής έργασίας τών οπλών καί του πολέμου. Είοιμεν λοιπόν τά στάδια, έκ τών όποίιον διήλθεν ή έργασία κατά τούς αρχαίους χρόνους ε ς τήν Ελλάδα. Αιεκρίνομεν ότι αυτή καί έξετιμάτο Ιδιαιτέρως εςί ώρισμένας έποχάς, θεωρούμενη ώς παράγων πολιτισμού καί προόδου, καί ύπετιμάτο άργόποον, αφού ή δουλεία έθεωρεΐτο ώς νόμιμος καί υπό πάντων παραδεκτός θεσμός, ή δέ /ποχή έκ τής έργασίας ήτο δικαίωμα τών λεγομένου έλευθέρων πολιτών. Πριν δμως,πιχειρήσωμεν κριτικήν τών θέσειον καί αντιλήψεων περί έργασίας τών αρχαίων Ε λ ών0*'' θά χιορήσιυμεν εις τήν ερευνάν τοΰ θέματος έντός του πεδίου του έλληνορωιαϊ/οο κόσμου, ινα ουτω δυνηθώμεν έν τέλει καί σχηματίσωμεν σαφή καί άκριβή είόνα, καθ' ότι ό ροηιαϊκός κόσμος εις πολλά έμιμήθη έπί του θέματος τούτου τόν έληνικον κόσμον καί πλείστα όσα έλαβεν έξ αύτοΰ.. Έ λ λ η ν ι σ τ ι κ ή έ π ο χ ή ΤΙ Ελληνιστική εποχή, αποτελούσα συνέχειαν τής προηγουμένης Αρχαίας Έλι,νικής καί αριθμούσα ζωήν 300 περίπου έτών, δύναται νά θειορηθή μία τών σημανκωτέρων περιόδων τής 'Ελληνικής καί καθ όλου Ιστορίας. Ό έλληνιστικός πολικός τών γρόνο)ν αυτών είναι συνέχεια τού άρχαίου έλληνικού. Διά τών κατακτή- 0)ν του Μ. Αλεξάνδρου μεταφέρεται ό έλληνικος πολιτισμός εις τούς λαούς τής Ά - τολής καί διά τής οιαδόσειος καί έοραιούσεώς του αφυπνίζονται οι λαοί της καί άρζουν νέαν ζο>ήν. Έ βάσις τής πολιτιστικής αυτής προόδου καί άναπτύξεως ήτο ή γασία* οι αύτής συνετελέσθη το μέγα θαύμα, τό όποιον όνομάζεται έλληνι- : ι κ ό ς ή αλεξανδρινός πολιτισμός. Κατά τήν ελληνιστικήν εποχήν οιακρίνομεν μίαν θαυμαστήν καί αλματώδη ά- ττυξιν τής οικονομικής ζωής είς όλην τήν περιοχήν τής Ανατολής. Ιδιαιτέραν ΐ λίαν σημαντικήν πρόοδον παρατηρούμεν είς τούς τομείς τής γεωργίας, τής κτηροφίας καί τής βιομηχανίας, τό δέ έμπόριον ακμάζει είς βαθμόν μέγαν, λόγψ τής ιαπληκτικής άναπτύξεοκ τών συγκοινιυνιών. Ή καλλιέργεια τής γής συντελειται πολλήν έπιμέλειαν, τά δέ αρδευτικά έργα, τά οποία κατεσκευάσθησαν, έβοήθησαν ιιτέριος είς τήν άφθονον παραγιυγήν δημητριακών. Τήν ώθησιν είς τήν οίκονομt-»άνάπτυξιν τών λαών τής Ανατολής έοωκαν "Ελληνες άποικοι, τούς όποιους έδέ-

116 41 ΕΣΤΙΑ» χθησαν οί Πτολεμαιοι καί οί Σελευκϊδαι καί παρέσχον είς αυτούς τα μέσα δια μίαν νέαν ζωήν είς τήν οικονομικήν άνάπτυξιν. Οί Πτολεμαιοι γενικώς κατέβαλλον μεγίστας προσπάθειας, άφ ένος μέν διά τήν σταθεροποίησιν τής θέσεώς των είς τήν Αίγυπτον, άφ έτέρου δέ δια τήν πρόοδον τής γευιργίας, του έμπορίου και τής βιομηχανίας είς αυτήν96. Ούτοι είχον μεγάλας έκτα- I σεις οιργίας τή. ^, των Πτολεμαίων είχεν αφθονίαν σίτου καί έδέσποζε των σιτοπαραγωγών χωρών. Έξ 5 αυτής τότε ολαι αί μεσογειακαί χώραι εφωδιάζοντο μέ σίτον97. Οί 'Ελληνες άποικοι } διά τής εισαγωγής είς τήν Αίγυπτον νέων γεωργικών μεθόδων έδημιούργησαν πρότυ- j πα γεωργικών εκμεταλλεύσεων98. Ή γη ήτο κτήμα του βασιλείας, έν άντιθέσει μέ τδτ Βασίλειον τής Μακεδονίας, δπου ή γή δέν ήτο κτήμα του βασιλέως, άλλ έκαστος Μα κεδών χωρικός ήτο κύριος του γεωργικού κλήρου του99. Δι* έντατικής έργασίας κατεσκευάσθησαν λίαν αξιόλογα υδραυλικά έργα, διά τών δποίων διηυθετοϋντο τά ρεύ-j ματα του Νείλου καί άπηλλάσσοντο έκ τών πλημμυρών διάφοροι έκτάσεις γης. Δι ί αυτής έδημιουργήθη περίλαμπρος πνευματικός βίος, διά τής άναπτύξεοις τών Καλών: Τεχνών καί τής Επιστήμης. Είς τήν Ελληνιστικήν έποχήν άνήκει τό Μουσειον τής? Αλεξάνδρειάς, ή Βιβλιοθήκη καί όνομαστά άλλα έργα τέχνης, προϊόντα έντατικής, άκαμάτου καί φιλότιμου έργασίας. Είς αυτήν τέλος τήν έποχήν ανήκει ό Έρατοσθέύ νης μέ τάς πολυπλεύρους γνώσεις καί τά άξιόλογα έργα του, ό Ποσειδώνιος, ό Apt? σταρχος, ό Ευκλείδης, ό Αρχιμήδης καί πολλοί άλλοι, οί όποιοι διά της έργατικότη^ τός των άνεδείχθησαν σπουδαιόταται πνευματικαί προσοιπικότητες καί διά τών έπιί στημονικών των άνακαλύψεων έθεσαν τάς βάσεις πολλών έπιστημών. f Όρμώμενοι όμυις οί Πτολεμαιοι έκ τής αρχής ότι ή γή ήτο κτήμα του βασιλέα)^ δυναμένου τούτου νά παραχωρή τήν έπικαρπίαν της είς προνομιούχους (στρατιώτη κούς, ναούς κ.λ.π.), καί ότι ή βασιλική ιδιοκτησία τής γής ήτο ιερά παράδοσις ύφο? σταμένη άπο μακροϋ είς τήν Αίγυπτον, ήθέλησαν νά εισαγάγουν τό πείραμα του κρο> τικου σοσιαλισμού. Αί ρίζαι τούτου άνάγονται είς τήν έποχήν τών Φαραώ, δπου ό βασιλεύς είχε πλήρη δικαιώματα έπί τής γής καί όλων τών προϊόντων της, ό δέ φελλιί χος, ένψ δέν έθεωρεΐτο δούλος, ύπεχρεουτο νά παραδίδη μέγα μέρος τής συγκομιδή του είς το κράτος100. Μέ βάσιν λοιπόν αύτάς τάς άρχαιόθεν ίσχυσάσας άρχάς οί Πτ] λεμαϊοι άφήρεσαν άπο τούς Αιγυπτίους εύγενεις μεγάλας έκτάσεις, τάς όποιας οίκει. ποιήθησαν. Τον έλεγχον έπί τών κτημάτων ήσκουν διά τών διαφόρων κυβερνητικό έποπτών, οί όποιοι, ύποστηριζόμενοι καί υπό ενόπλου φρουράς, ήλεγχον όλόκληρ/ τήν Αίγυπτον καί κατηύθυνον τούς χωρικούς κατά τήν διάρκειαν τής καλλιεργεί τής γής. Κατ έτος ό διοικητής έκάστου νομού καθώριζε τήν δι έκάστην καλλιέργ» αν διατιθεμένην έκτασιν, οί δέ υπάλληλοι του βασιλέως έκαμνον τήν διανομήν αύτ; είς τούς γεωργούς χιυρικούς, προκατέβαλλον τόν άπαιτούμενον σπόρον καί καθώριζ' τήν ημερομηνίαν συγκομιδής τών προϊόντων. Ταύτα, μετά τήν συγκομιδήν έτοπο*- τουν είς δημοσίας σιταποθήκας, τό δέ κράτος άφήρει έν συνεχεία έξ αυτών τόν π* καταβληθέντα σπόρον, τόν άναλογουντα φόρον,τό μίσθωμα τών άποθηκών καί τό * πόλοιπον έδιδεν είς τόν άγρότην, έάν έπερίσσευε καί έάν δέν άπετέλει κρατικόν μοτ Will Durant - Έ ν θ άνυ>τέρο>, Τόμος Β ', σελ 'Ιστορία τού Ελληνικοί» Έθνους «Εκδοτικής» - Ένθ* άνωτερι»), Τομος Σ Τ, σελ. ίΐ Τιοάνν. Στ. Παπασταυοοι» - 'Ιστορία τής Α ρχαίας Ελλάδος - Έ ν Αθηναις 1968, λ Αυτόθι, σελ Will Durant - Ένθ* άνιυτέρω, Τόμος Β ', σελ. 601.

117 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» πώλιον, ώς συνέβαινε μέ τά ελαιώδη προϊόντα,ηι. "Ολοι οί χωρικοί του βασιλείου ήσαν ύποχρειυμένοι άνά πάσαν στιγμήν νά προσφέρουν τάς υπηρεσίας των εις κοινωφελή έργα, όπως π.χ εις μεταλλευτικά, οικοδομικά έργα καί εις την κατασκευήν δκυρύγιον ή δρόμων. Ύφίστατο δηλαδή άπό τότε ό θεσμός τής προσωπικής έργασίας, ό ό ποιος έξακολουθεϊ καί σήμερον νά έφαρμόζηται είς πολλά κράτη καί παρ ήμιν, όπου οi δήμοι και αί κοινότητες έχουν τό δικαίωμα νά επιβάλλουν τήν προσωπικήν έργασίαν είς τούς κατοίκους πόλειον ή χωρίιον, όταν πρόκειται νά έκτελεσθοΰν έργα κοινής ώφελείας. Τέλος ή συγκομιδή των προϊόντων «έζυγίζετο με κυβερνητικά σταθμά, κατεγράφετο υπό γραφέων καί μετεφέρετο διά ζωντανής άλύσου φελλάχων είς τούς σιτοβολώνας τού βασιλέως»102. Είς τό σύστημα όμως τοϋτο ήτο δυνατόν νά υπάρξουν καί εξαιρέσεις. Είς τούς άγρότας χωρικούς έπετρέπετο υπό των Πτολεμαίων νά έχουν ιδιόκτητον οικίαν ίσοβίως, κήπον καί άμπελον103, οί δέ βόσκοντες ποίμνια κατέβαλλον διά τήν βοσκήν καί άνάλογον δικαίωμα. Τέλος αί οίκονομικαί έπιχειρήσεις ήσαν μονοπώλιον του κράτους, το οποίον είσέπραττε τούς φόρους, ή δέ άσκησις οίουδήποτε έ- παγγέλματος ήτο επιτρεπτή κατόπιν σχετικής άδειας, χορηγουμένης έπί πληρωμή καί διά χρονικήν διάρκειαν ενός έτους. Έξ όλων αυτών προκύπτει τό συμπέρασμα ότι ή ίδκοτική πρωτοβουλία έπί τής έποχής των Πτολεμαίων δεν ήτο έλευθέρα, ή δέ ατομική ιδιοκτησία ήτο έπιτρεπτή μόνον όταν ό Ιδιοκτήτης έδέχετο τά Ιδιόκτητα κτήματά του νά αφιερωθούν εις τήν καλλιέργειαν αμπέλων, όπωρώνων ή έλαιοδένδρων. Ίί μεταβίβασις των κτημάτων εν αρχή άπηγορεύετο, ύστερον όμως, κατά τόν 2ον π.χ. αιώνα, επετράπη αύτη άπό τον πατέρα είς τόν υιόν, αλλά καί τότε έγίνετο κατ έθος καί όχι διά νόμου. Άργότερον άνεγνωρίσθη τό δικαίωμα τούτο διά νόμου καί δή κατά τον τελευτάΐον π.χ. αιώνα, όπότε έχομεν πλέον μετάβασιν άπό τής κοινής ιδιοκτησίας είς τήν ατομικήν. Άλλα καί ή βιομηχανία καί τό έμπόριον έλειτούργουν έπί τών Πτολεμαίων έν Λίγύπτω υπό τον άμεσον έλεγχον τού κράτους. Ούτως έδημιουργήθησαν υπό τής κυόερνήσεως βιομηχανίαι άλατος, θυμιάματος, παπύρου καί υφαντών, αί μικρότεραι βιοαηχανίαι άφέθησαν είς χεΐρας ιδιωτών, το δέ κράτος ήσκει άπλώς τήν έποπτείαν επ' αυτών, ήγόραζε τό μεγαλύτερον μέρος τής παραγωγής καί έφορολόγει τά κέρδη» v,w. Το έμπόριον τέλος, τόσον τό εισαγωγικόν, όσον και τό έξαγωγικόν, ήλέγχετο.καί αυτό πληροίς υπό τής κυβερνήσεως. Οί δέ ΙΙτολεμαιοι προς τόν σκοπόν αύτόν έ- δημιούργησαν καί έμπορικόν στόλον, έκ τού όποιου άπέκτησαν τεράστια κέρδη. Είναι γεγονός ότι πάντα ταύτα άπέόωσαν καρπούς λίαν άξιολόγους, διότι διά τού κυβερνητικού αυτού συστήματος εις τήν καθυστερημένη'/ εκείνην περιοχήν έγιναν μεγάλα έργα, τά όποια άπέβλεπον είς τήν έν γένει οικονομικήν άνάπτυξιν, τήν κοινωνικήν ευημερίαν καί τήν πολιτιστικήν πρόοδον. Ούτω διά τής συγκεντρώσεως τής οικονομικής όιαχειρίσεως τού βασιλείου είς χειρας τής κυβερνήσεως καί τής έπινολής καταναγκαστικής έργασίας, κατέστη δυνατή ή κατασκευή μεγάλο)ν έργο)ν ό- οοποιητικών, αρδευτικών καί οικοδομικών, διά δέ τής έφαρμογής τού λεγομένου σοσιαλιστικού συστήματος έπετεύχθη είς μεγάλον βαθμόν μία ένότης δράσεως είς τά διάφορα προβλήματα τού κράτους καί τής κοινωνίας, πράγμα τό όποιον θά ήτο δύσκολα/ νά έπιτευ/θή άπό τήν ατομικήν ιδιοκτησίαν, εάν λάβωμεν ύπ* όψιν τάς έν Αίγύέπικρατούσας τότε συνθήκας οίκονομικάς, πολιτικάς καί κοινο>νικώς. Τούτο όμως δεν δύναται νά μείωση τά σοβαρά μειονεκτήματα τού συστήματος. Είναι γεγονός ά Πάπυρος - Λαυους - Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαίδεια - Τόμος Α ', σελ Μϊ. Will Durant - Έ νθ άνιοτέρω, σελ Πάπυρος Λαοοΰς - Ένθ* ανωτέρω, σελ (,Ι. Will Durant - Έ νθ Ανωτέρω, σελ. 603.

118 420 ' «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ναμφισβήτητον οτι τα έθνη καί οί λαοί εύημερούν καί προοδεύουν είς δλους τούς τομείς διά της έλευθέρας εργασίας. Μόνον ή έργασία, ή άναγνωρίζουσα ώς πρωταρχικόν τον παράγοντα της ανθρώπινης προσοιπικότητος είναι δημιουργική. Έργασία αναγκαστική καί υπό συνθήκας καταπιεστικάς άρνητικά άποτελέσματα φέρει. Τούτο διαπιστοοται καί έκ τοϋ γεγονότος ότι οί έργαζόμενοι φελλάχοι, πρό τής τοιαύτης κατα- στάσεως, αντιδρούν, έγκαταλείπουν τάς έργασίας, άποσύρονται είς τα Ιλη καί τάς παρυφάς τής έρημου καί, όταν καθίστανται πολυάριθμοι, σχηματίζουν άτακτα άνταρτικά σώματα. Οϋτω, σημαντικόν τμήμα τού έδάφους έγκαταλείπεται, έλλείψει αγροτικών χειρών, ή δέ προσπάθεια των βασιλικών κληρούχων, οποις καλλιεργήσουν οί ίδιοι τα κτήματα άπέβη άκαρπος, διότι άπεόείχθησαν άκατάλληλοι διά τό Ιργον τούτο. Ώς προκύπτει επομένως έκ πάντων τών ανωτέρω, ή περί σοσιαλισμού άντίληψις τών Πτολεμαίων δεν άπέβλεπεν είς την κοινωνικοποίησή τών άγαθών καί είς τήν ' διανομήν αυτών είς όλας τάς τάξεις τών υπηκόων των, άλλ είς τόν υπό τού κράτους * έλεγχον τής οικονομικής ζωής τού βασιλείου καί τήν κυριαρχίαν του έπ αύτής. Διά* τού τρόπου τούτου ό έργαζόμενος ουδόλως ένεθαρρύνετο είς τήν έργασίαν του, αφού* ές αύτής έλάμβανε τόσα, όσα τού ήσαν άπαραίτητα διά να παραμένη είς τήν ζωήν, όχι όμο>ς ικανά διά τήν δημιουργίαν οικογένειας105. Πρέπει να σημειωθή ότι τότε ό κοινός έργάτης τών έργοστασίων έλάμβανεν ώς άμοιβήν έκ τής έργασίας του ενα βολόν ήμερησίο>ς, ο δέ ειδικευμένος δύο ή τρεις όβολούς καί ή άνάπαυσίς των έπε-ι τρέπετο άνά πάσαν δεκάτην ημέραν. Τό κράτος ήτο ό βασικός Ιδιοκτήτης, 6 όποιος καί υπό τάς δυσμενεστέρας συνθήκας δέν έπρόκειτο νά ζημιωθή, ό δέ καλλιεργητής θά* ήδύνατο νά άπολαύση τό ήμισυ τού άκαθαρίστου είσοδήματός του, τότε μόνον, όταν* αί συνθήκαι ήσαν εύνοϊκαί. "Αλλως, τό μέν κράτος ύπεχρέωνε τόν καλλιεργητήν νό; έξοφλήση όλας τάς έναντι αυτού υποχρεώσεις, μή λαμβάνον ύπ όψιν έν ούδεμια πε ριπτώσει τάς τυχόν παρουσιασθείσας δυσμενείς, συνθήκας είς τόν καλλιεργητήν, ό 0c. καλλιεργητής ένίοτε ούδέν έλάμβανεν έκ τών καλλιεργειών του106. Τό σύστημα τούτ?/ περισσότερον ληστρικόν θά ήδύνατο νά θεωρηθή καί ουδόλως ώς άποβλέπον είς τή^ κοινοτικήν δικαιοσύνην. Τό κράτος είναι ό υπερασπιστής τών κοινωνικών συμφερόνί των και ό θεραπευτής τών κοινωνικών αναγκών, ούδέποτε όμως ό δεσπότης καί ό ά] μείλικτος απαιτητής. I Αλλά καί οί Σελευκίδαι, μέ κέντρον τήν Αντιόχειαν, άνέπτυξαν κατά τήν έπο χήν έκείνην σπουδαιότατο'/ πνευματικόν βίον. Ή ύπάρχουσα τότε είς τό βασίλειό των σχετική ένότης και ειρήνη έπέτρεψεν είς αυτούς νά ένισχύσουν τήν ανάπτυξή τής γεο>ργίας, τού έμπορίου καί τής βιομηχανίας. ναξιον ιδιαιτέρας προσοχής είν<3 τό γεγονός, ότι ή έργασία έξετελείτο υπό δουλοπαροίκων, οί όποιοι ήκολούθουν ij κτήμα καί είς τήν πεοίπτωσιν άκόμη τής κληροδοτήσεως ή πωλήσεως, ή δέ κυβέ* νησις έθεώρει ώς έθνικήν ιδιοκτησίαν όλον τόν πλούτον, τόν όποιον περιείχε'/ ή γή1*' ναλλον άξιοσημείιυτον χαρακτηριστικόν τής οικονομικής ζωής τών Σελευκιδώ ήτο ή έξειδίκευσις, όχι μόνον τών επαγγελμάτων, αλλά καί τών πόλεων. Ούτω π ρατηρούμεν νά αναπτύσσω νται, ή μέν Μίλητος είς άξιόλογον κέντρον ύφαντουργίοή δέ Αντιόχεια είς κέντρον τού έμπορίου. Ό λαός όμως ήτο πτιοχός, μέ άποτέλεσμ νά μή ύπάρχη σπουδαία έσωτερική άγορά, έπιτρέπουσα τήν άνάπτυξιν βιομηχανία; μεγάλης κλίμακος. Πάντως ή βάσις καί ή ψυχή τής έλληνιστικής οικονομίας ήτο r έμπόριον, τό οποίον ένδιέφερε τό μεγαλύτερον μέρος τού πληθυσμού και έκ τής έ τυχίας του άπεκτήθη μέγας πλούτος. Αποτέλεσμα φιλοπόνου έργασίας ήτο κατά τήν Ιλληνιστικήν έποχήν καί ή Will Durant - Ένθ* ανωτέρω, σελ Ιστορία του Ελληνικού "Εθνους - Ένθ* ανιοτέρω, τόμος Ε ', σελ Will Durant - Έ ν θ άνωτέρω, σελ. 588.

119 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» κο νομική ακμή τού κρατιδίου τής Περγάμου. Συνέπεια δέ τής άκμής αυτής ύπήρξεν ή θαυμαστή άνάπτυξις του πνευματικού βίου. Ουτω, δ πλούτος του κράτους τούτου έκ των μεταλλείων, των πολλών άμπέλων, του σίτου, τής κατασκευής μάλλινων υφασμάτων. τής πολυτιμοτάτης τότε γραφικής ύλης τής περγαμηνής, των άριομάτων καί άλλων, δεν έχρησιμοποιεϊτο μόνον διά τήν διατήρησιν ισχυρού στρατού καί στόλου, άλλα καί διά τήν ένθάρρυνσιν τής λογοτεχνίας καί τής τέχνης108. Προϊόν τής Ιντόνου πνευματικής ζιοής τής Περγάμου ήτο ή υπό τού Άττάλου Λ' ίδρυθεισα Βιβλιοθήκη, ή ό ποια έπί Εύμένους Β' απέκτησε τήν αυτήν σπουδαιότητα μέ τήν Βιβλιοθήκην τής Αλεξάνδρειάς109. Αξιόλογος πρέπει νά θεωρηθή καί ή έν γένει πρόοδος των διαφόρων Ελληνικών κρατών τού Εύξείνου Πόντου, τής Βακτρίας καί τής Ινδίας, τά όποια έχουν νά μάς παρουσιάσουν λίαν σημαντικά έπιτεύγματα εις τήν οικονομίαν καί τήν έν γένει πνευματικήν ζωήν, όφειλόμενα είς τήν άκαταπόνητον έργατικότητα τών κατοίκων των. Οϋτιο 6 Βόσπορος π.χ. περί τό τέλος τού 4ου καί τάς άρχάς τού 3ου π.χ. αίώνος, τόσον είχεν αναπτύξει τήν οικονομίαν του, ώστε έπαυσε σταδιακώς νά έξαρτάται από τήν κυρίιος Ελλάδα καί ήρχισε νά στηρίζηται εις τάς ίδικάς του δυνάμεις110. Από αθηναϊκήν έπιγραφήν τού 288 π.χ. πληροφορούμεθα δτι αί Άθήναι έπρομηθεύοντο σίτον έκ τού Βοσπόρου111. Έκτος δμο>ς τής παραγιογής σίτου, άπό τών άρχών τού 3ου π.χ. αίώνος οι ηγεμόνες αύτού στρέφονται καί προς άλλας πλουτοπαραγωγικάς πηγάς, όπως τήν κτηνοτροφίαν, τήν βαμβακοκαλλιέργειαν, τήν μελισσοκομίαν καί κυρίιος τό έμπόοιον δούλων. Τά προϊόντα τιον αυτά άντήλλασσον εις τάς Έλληνικάς αγοράς ιιέ ελαιον καί οίνον. Γενικώς ή οικονομία τών έλληνικών αυτών κρατών έστηρίζετο εις τήν Αξιοποίησή τών αγροτικών των περιοχών, είς τό πάντοτε ένεργητικόν έμπόοιον καί τήν βιοτεχνικήν παραγωγήν. Σπουδαίαν πλουτοπαραγωγικήν πηγήν ά- πετέλουν καί τά αλιευτικά προϊόντα. Τέλος, ή κεραμευτική έγνοιρισε μεγάλην άκμήν κατά τήν ελληνιστικήν εποχήν, ή οέ Αρχαιολογική σκαπάνη εςρερεν είς φώς βιοτεχνικά εργαστήρια είς δλας σχεδόν τάς παραλίους περιοχάς τού Εύξείνου Πόντου112. Σεβασμόν προς τήν εργασίαν φαίνεται ότι έδείκνυον καί οί Στωϊκοί φιλόσοφοι. Παρ' όλον ότι ό Στο>ϊκός «αποφεύγει τήν πολυτέλειαν, τάς έπιπλοκάς, τήν οικονομικήν ή πολιτικήν διαμάχην, άρκείται είς ολίγα καί δέχεται δίχως παράπονον τάς δυσκολίας καί τάς απογοητεύσεις τής ζοίής»113, έν τούτοις έκποόσωποι τής Στοάς είρϊάζοντο υ.έ ταπείνωσιν καί φιλοπονίαν. Ούτοκ ό έξ Άσσου Κλεάνθης, ό όποιος ήλθεν ε;' τά: Αθήνας μέ τέσσαρας δραχμάς, είργάσθη ώς κοινός έργάτης διά τήν άπόκτησιν τών άναγκαίιον πρός συντήρησίν του. Ήρνήθη νά οεχθή δημόσιον βοήθημα, άλλ είρνάιετο τήν νύκτα διά νά άνταποκριθή είς τάς βιοτικάς του άνάγκας. Έσπούοασεν έπί δέκα έννέα έτη υπό τόν Ζήνωνα καί έζησε βίον φιλόπονον, ασκητικόν καί πένητα114. Παρ όλην όμως τήν τιμήν τών Ανθρώπων τής έλληνιστικής έποχής πρός τήν ίογασίαν, παο όλην τήν ογ αυτής καταπληκτικήν άνάπτυξιν τών έπιστημών, τών Υοαμμάτοίν καί τών τεννών έν γένει, παρ όλην τέλος τήν πολιτιστικήν πρόοδον, τήν ;ποίαν παραττ/οού'ΐεν κατά τήν περίοδον αυτήν, έν τούτοις πολλαί τών κοινοτικών λνγ, λήψεων τής προηγουκένης περιόδου εξακολουθούν νά επικρατούν καί κατά τούς Ελληνιστικούς χρόνους. Ούτο>ς ό θεσμός τής δουλείας κατέχει σημαντικήν θέσνι καί ΛΰτόΟι σελ !ΐ. Ί(,)άνν. Στ. Π «πασταύοου - Έ ν θ Avcotfoo», σελ Πο. 'Ιστορία τοΰ Ελληνικοί* Έθνους - Ένθ* Ανωτέρω, σελ *ΙΙ. Λί*τόΟι, σελ Αυτόθι, σελ Θ3. Will Durant - Ένθ* Ανωτέρω, σελ. GG5. Αυτόθι, σελ. ûû4.

120 κατά τήν έλληνιστικήν εποχήν. Τούτο δύνανται νά πιστοποιήσουν ίκαναί μαρτυρίαι έκ τής ιστορίας. Τήν ύπαρξιν δούλων συναντώμεν καί είς τούς Σελευκίδας διά τήν κίνησιν των. έργοστασίιυν καί εις τό κρατίδιον τής Περγάμου, οπού δ βασιλεύς έχρησιμοποίει τού-. τους είς τάς καλλιεργουμένας έκτάσεις. Αλλά καί είς τήν κυρίως Ελλάδα δ θεσμός τής δουλείας έξακολουθεί νά ύφίσταται καί κατά τήν έλληνιστικήν έποχήν. Ούτο>, εκ I τίνος μαρτυρίας του Αθηναίου, δ Δημήτριος δ Φαληρεύς, ένεργήσας άπογραφήν είς τάς Αθήνας, διεπίστιοσεν δτι είς αύτάς ύπήρχον πολίται, μέτοικοι ή j ξένοι καί δούλοι! Ίδιαιτέριος δέ ηύξήθη δ αριθμός των άγροτών δούλο>ν, οί % όποιοι είργάζοντο είς τά κτήματα πλουσίο)ν Ιδιοκτητών» τή έπιβλέψει πάντοτε ένδς I έπιστάτου. Δούλους άκόμη βλέπομεν καί είς τά έργοστάσια των Αθηνών καί άλλιον έλληηχών πδλεο>ν, είς δέ τήν Δήλον καί Ρόδον ύπήρχον μεγάλαι άγοραί δούλων115. Δούλους άκόμη συναντώμεν καί είς τδ έλληνιστικδν βασιλεών τών Πτολεμαίον, οί όποιοι είργάζοντο είς τά έργοστάσια τής Αλεξάνδρειάς, είς δέ τά χρυσωρυχεία τής Νουβίας (Σουδάν) «οί δούλοι είργάζοντο γυμνοί είς στενάς καί σκοτεινάς στοάς είς^ κουραστικήν στάσιν, φορτισμένοι μέ άλύσεις καί υφιστάμενοι τδ μαστίγιον του έπό-^ πτου. Ή τροφή τον ήτο πενιχρά καί δέν έπήρκει διά τήν συντήρησίν των»116. Τούτοr είχεν ως άποτέλεσμα νά ευρίσκουν τον θάνατον χιλιάδες εξ αυτών, διότι δέν ήδύναντο: νά άνθέξουν, ένεκα τής μεγάλης ασιτίας καί τής κοπώσεως. Πάντως γεγονός είναι δτιί δ θεσμός τής δουλείας ήνθει καί είς τήν Αίγυπτον επί τών Πτολεμαίων, δπως καί είς δλον τόν άρχαίον κόσμον. ΤΙ διαφορά όμως τών δούλων αότών μέ τούς δούλους τής! Ρώμης ή καί άλλων κρατών ήτο δτι, ένφ έκεί ήσαν «φύσει δούλοι», έδώ ήδύναντο νά' άποκτήσουν τήν έλευθερίαν των, δταν έξέλειπον οί λόγοι, οί όποιοι τούς καθίστων δόϋ λους. wαξιόν ιδιαιτέρας προσοχής είναι το γεγονός δτι είς τήν Αίγυπτον οί δούλοι ήσθάνοντο όλιγιότερον δούλοι, διότι καί οί έλεύθεροι ώνομάζοντο «δούλοι τού βασιλέ! ως». "Οπιυς δέ είς δλα τά αρχαία δίκαια, ουτω καί είς τό έλληνιστικδν δίκαιον, 6 κύ* ριος ήδύνατο νά χρησιμοποιή οχι μόνον τάς σωματικάς, άλλά καί τάς πνευματικά* δυνάμεις τού δούλου, 'βρισμένοι πάπυροι μάλιστα δμιλούν δτι ήδύναντο νά είναι κα,* φορείς περιουσιακών τινων δικαιωμάτων. Τέλος είς άλλον πάπυρον άναφέρεται δή* ελεύθεροι γονείς Ιπώλουν είς δούλον τήν κόρην των ο>ς δούλην! Τούτο δμως ήτο σύι νηθες δχι μόνον κατά τήν πτολεμαϊκήν έποχήν, άλλά καί άργότερον άκόμη117. Ό θεσμός τής δουλείας τέλος υπήρχε καί είς τά έλληνιστικά κράτη τού Πό~.' του. Ό πληθυσμός τών πόλεων τών κρατών αυτών έχωρίζετο είς τρείς τάξεις: Είς τοί πολίτας μέ πλήρη δικακοματα, είς τούς μετοίκους, οί δποίοι ήσαν μέν έλεύθεροι, άλ/ δέν είχον πολιτικά δικαιώματα καί είς τούς δούλους. Οί δούλοι διά τής έργασίας το. διεδραμάτισαν σημαντικόν ρόλον είς τήν καθ δλου οικονομίαν τών πόλεον. Διά τ* έργασίας τών δούλων άνεπτύχθη ή καλλιέργεια τής γής είς βαθμόν άξιοθαύμαστοι άνευ δέ αυτών θά καθίστατο άδύνατος πάσα άξιοποίησίς της. Δούλοι έπίσης ήσχ λούντο καί μέ τήν κατασκευήν κεραμεικών καί άλλο>ν βιοτεχνικών προϊοντον118. Άνθρισπιστικάς δμως αντιλήψεις περί τών δούλων βλέπομεν νά διατυπώνουν ν κατά τήν έλληνιστικήν έποχήν διάφοροι συγγραφείς καί φιλόσοφοι. Οΰτω δ Φιλήμ^ 115. Will Durant - νλνο ανοτροο), σελ ί». Αυτόθι, σρλ. ΠΙΟ. Π 7. *Ι(ττυ()ί(χ Ελληνικού "Εθνους - Έ νθ άνωτέοω, Τομος ΣΤ, σελ Η. Αυτόθι αελ. 228.

121 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» δουλώσατο»119. Άπευθύνων λοιπόν 6 Φιλήμων τούς λόγους τούτους πρός τι να δεσπότην του υπενθυμίζει δτι 6 δούλος, παρά τήν δουλικήν Ιδιότητα καί θέσιν του, δέν παύει νά είναι άνθρωπος. Οί Στωίκοί φιλόσοφοι δέν δύνανται νά άντιληφθούν, λέγουν, τον λόγον, ό οποίο: έπέβαλε τήν διάκρισιν των άνθρώπιυν εις δούλους καί έλευθέρους, άφοΰ δλοι έκ τής αυτής ύλης καταγόμεθα. Ούτω, κατά τήν διδασκαλίαν τής αρχαίας Στοάς, πάντες οί άνθριοποι, είτε δούλοι είναι, είτε έλεύθεροι, είτε άλλης φυλής καί άλλου φύλου, δύνανται νά έχουν τήν ιδιότητα του «φύσει πολίτου» του Κράτους, άφοϋ έχουν τήν ιδιότητα τού άνθρώπου. Ώς άνθρωποι δε είναι δλοι «τέκνα του συνέχοντος τον κόσμον Πατρός, τού ορθού λόγου, καί ώς τοιούτοι, άδελφοί πρός άλλήλους»120. Πάντως έκ μαρτυριών τής ιστορίας πληροφορούμεθα δτι στιοϊκοί φιλόσοφοι είχον εις τήν ύπη ρεσίαν των δούλους, ώς π.χ. ό Ζήνων, ό όποιος έδειρε τον δούλον του, διότι έκλεψε121. Οί δούλοι κατά τούς στωϊκούς δέν ήσαν πράγμα «res», ώς ήθελον τούτους οί Ρωμαίοι, άλλ «ισόβιοι» μεμισθωμένοι έργάται122. Παρά τάς διατυπωθείσας άνθριυπιστικάς άντιλήψεις περί των δούλων, εκπρόσωποι τής μέσης Στοάς (Παναίτιος) διατυπώνουν τήν άποψιν δτι οί άνθρωποι, οί όποιοι είναι «ή κακοί ή αδύνατοι ή διεφθαρμένοι καί δέν δύνανται διά τούτο νά φθάσωσιν είς ευτυχίαν, είναι προτιμότερον νά ύπηρετώσιν ώς δούλοι είς μίαν οικογένειαν»123. Εναντίον τής δουλείας καί τής διακρίσεως των ανθρώπων είς δούλους καί έλευτ ίέρου; έτάχθη καί ό Σενέκας, δ όποιος θειορεί δλους μέλη ένός καί τού αύτοϋ σώμα- :ος. Έφ δσον κατεσκευάσθημεν έκ τής αύτής ύλης καί διά τά αύτά πεπρωμένα, συνεχίζει ό Σενέκας, κατέστημεν έκ φύσειυς συγγενείς. Ή φύσις «έθεσεν έν ήμίν τήν ιμοιβαίαν συμπάθειαν καί κατέστησεν ήμάς κοινο>νικούς* αύτή προστάσσει ήμάς νά ιμεθα χρήσιμοι είς τούς όμοιους μας έλευθέρους καί δούλου ς»124. Τέλος ό Επίκτητος έκ φύσεως δούλον θεωρεί μόνον εκείνον, ό όποιος έν δύναται νά όμιλή καί νά σκέπτεται, δηλαδή τό ζώον, καί ουδέποτε τον άνθρο>πον* λεύθερος είναι ό άνθρωπος ό όποιος ζή δπως θέλει, ούδείς δύναται νά τον έκβιάση :ς τάς σκέψεις καί ένεργείας, ούτε καί νά τον έμποδίση. Έφ δσον δμιυς δέν Ιχει τάς ροϋποθέσεις αύτάς, τότε ασφαλώς είναι δούλος. Λί έννοιαι «έλεύθερος» καί «δούλος» χμβάνουν ώς περιενόμενον τήν ηθικήν έλευθερίαν, άνεξαρτήτως τής ηθικής ίδιότη- >ς των φορέων των125. Έκτος δμως τών δούλων, έτερον πρόβλημα το όποιον άπησχόλει καί τήν κοινω- 7.ν τής ελληνιστική: έποχη: ήτο ή πάλη τών διαφόρων κοινωνικών τάξεων καί ίδιτατα ό άγών, τον οποίον διεξήγαγον οί πλούσιοι καί οί πτωχοί διά τήν εόημερίαν >ν. Πολλάάκις ό αγών ούτος ήτο τόσον όξύς, ώστε άρκεταί έλληνικαί πόλεις κατέρυσαν οίκονομικώς, ή δέ Ρώμη εύρε τήν ευκαιρίαν νά καταβάλη εύκόλως τήν ήπει- *τικήν Ελλάδα, λόγω τή: έκ τής ταξικής πάλης έξασθενίσεώς της. Έ κυριωτέρα cia τής καταστάσεοκ αυτή: ήτο ή αστάθεια, τήν οποίαν παρουσίαζεν ή έκ τής έργαι: αμοιβή. Ούτω παοατηρείται είς τάς Αθήνας τό φαινόιιενον οί μισθοί νά άκολου- 3ν τήν αύξησιν ή τήν πτώσιν τών τιμών καί ώς έκ τούτου νά Ιχο>μεν αδξησιν τής. Κναγγ. Γ. ΣαΟδοπούλου - Έ ν θ.νωτέρω, σελ. G6. Λπον. Ί. Φιλιππίδου - Έ ν θ Λνωτ., σελ Will Durant - Ένθ* άνωτεοω, σελ Ιστορία Ελληνικού Έθνους - Ένθ* Ανωτέρω, σελ Arm*. Ί. Φιλιππίδου - Ένθ* Ανωτέρω, σελ. 233, Αυτόθι, σελ Αυτόθι, σελ. 233.

122 424 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» πενίας καί τής άγαμίας, άφού ό μισθός ήτο τόσον ανεπαρκής, ώστε καθίστα δύσκολον την συντήρησιν καί ενός μόνον άτόμου. Επομένως, λόγψ των δυσκολιών τούτο)ν, ως καί του ακανόνιστου τής άπασχολήσεο>ς των εργατών, χιλιάδες άνθρώπων έγκατέλειπον τάς πόλεις το)ν «διά νά άναλάβουν μισθοφορικήν στρατιωτικήν υπηρεσίαν είς τό έξο>τερικόν ή διά νά κρύψουν την πενίαν των ε!ς την αγροτικήν άπομόνο)σιν»126. Τήν κατάστασιν αύτήν προσεπάθει νά διορθώση ή Αθηναϊκή κυβέρνησις, διανέμουσα σίτον είς τούς πτο>χούς, αλλά τούτο δεν Ιλυε τό πρόβλημά το)ν, εί μή μόνον μικρά ν άνακούφισιν παρείχε ν είς αύτούς. Πρό τής καταστάσεως αυτής οί πτωχοί έδημιούργησαν ένώσεις αλληλοβοήθειας, άλλα καί ή προσπάθεια των εκείνη δεν έφερε μεγάλα αποτελέσματα, διότι είχεν άντιμέτο>πον τήν δύναμιν καί ευφυΐαν των πλουσίων άφ ένός καί τήν συντηρητικότητα ϊ των άγροτών άφ* έτέρου. Ή άνισότης αύτη των Ικανοτήτων ώξυνε ετι περαιτέρο) τό πρόβλημα. Ούτο)ς εύρον έδαφος νά διεισδύσουν είς τόν χώρον τών πτωχών τά διάφο- 1 pa. σοσιαλιστικά κηρύγματα τής έποχής, διά τών όποίο)ν προετείνετο ή άνακατανομή τής γής, ή κατάργησις τών χρεών καί τών μεγάλο)ν περιουσιών. Τά κηρύγματα αυτά εύρον άπήχησιν εις τινας κυβερνήσεις τών έλληνιστικών κρατών, αί όποϊαι προέβησαν είς έθνικοποιήσεις ώρισμένων βιομηχανιών, άλλ ή λύσις είς τό όξύτατον πρόβλημα S δέν έδίδετο, διότι καί αύταί, όπως καί οί διάφοροι ίδιώται έργοδόται, κατέβαλλον χα-! μηλούς μισθούς καί άπεμύζων μεγαλύτερα κέρδη έκ τής έργασίας τών δούλων127. Ού-ί τω τό χάσμα διευρύνεται καί ή διαμάχη γίνεται όξυτέρα. I Τό πρόβλημα τούτο ύφίστατο καί είς τήν Σπάρτην. Καί εκεί, άφού είχον κατα-j πατηθή ή καταργηθή οί νόμοι τού Λυκούργου, οί οποίοι άπηγόρευον τήν άποξένωσινΐ τής οικογένειας έκ τής γής οι οίονδήποτε λόγον καί ή έξ στρεμμάτων Λα-Ι κωνική γή είχε περιέλθει είς έκατόν οικογένειας πλουσίιον, οί πτο>χοί εύρέθησαν είςι δεινήν θέσιν. Έκ τής θέσεως αυτής έξήγαγον τούτους οί είς τόν θρόνον τής Σπάοτης άνελθόντες τό 242 π.χ. βασιλείς ΤΛγις καί Λεωνίδας, οί όποιοι προέβησαν είς τόν ά-ι ναδασμόν τής γής, τήν κατάργησιν τών χοεών καί τήν παραχώρησιν ίσων δικακο-ι μάτο)ν προς βλους τούς ελευθέρους πολίτας128. Έκ τών μέχρι τούοε έκτεθέντων, περί τής θέσεο>ς καί αξίας τής έργασίας κατ<3$ τούς έλληνιστικούς χρόνους, ουνάμεθα έν συμπεράσματι νά εϊπο>μεν δτι αύτη έθεο) ρήθη καί κατά τήν έποχήν εκείνην ώς β θεμελιώδης παράγων οικονομικής, πνεύμα] τικής καί πολιτιστικής έν γένει άναπτύςεο>ς τών άτόυ,ων καί τών λαών. Ούτω δι* αύ^ τής οί βασιλείς τών διαφόρων έλληνιστικών κρατών δχι μόνον είς τόν οικονομικόν το? μέα έπετέλεσαν αληθή θαύματα, άλλ* έδημιούογησαν πολιτισμόν τοιούτον, ό όποϊο θαυμάζεται ακόμη καί σήαεοον καί θά θαυμάζηται άπό ολας τάς έπερχομένας γενπ άς τών άνθρο>πων. Εκείνο ό ιως τό όποιον θά ήδύνατο νά κατακρίνη τις κατά zrj έποχήν αύτήν, είναι τό υπό τών αρχόντων τών οιαφόοιον κρατών όοισθέν σύστημα ττ έργασίας. E7vat γεγονός οτι τά πάντα άνήκον είς τόν βασιλέα, οί δέ υπήκοοί του πικότητος. Τούτο, ουνάμεθα '>ά εϊπω«ιεν, είναι καί τό σκιερόν σημεϊον, περί τής άξιί τής έργασίας κατά τήν έποχήν αύτήν. Συνεχίζεται 121». Will Durant - Έ ν θ. άνωτέοω, σελ Α\»τόθι, σελ Will Durant -Ένθ' άνωτεοω, σελ. 581.

123 ΠΑΥΛΟΥ A. ΚΥΡΙΑΚΙΔΟΥ Διόάκτορος Κοινωνιολογίσς τοΰ Πανεπιστημίου Tubingen Έπιμελητοΰ τοΰ Πανεπιστημίου Ίωαννίνων Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ ΤΩΝ ΕΑΑΗΝΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ* 3. Ή χριστιανική Θρησκεία ( Ε Ρ Ε Υ Ν Α ) α. Εντός έννέα σελίδι.ον τοΰ βιβλίου των Θρησκευτικών της ΣΤ' Γυμνασίου35 περιέχονται ολαι αί πληροφορίαι περί των γνωστοτέρων Θρησκειών του κόσμου. Αί γνιόσεις των φοιτητών περί των άλλιον Θρησκειών, πλήν έλαχιστιον έξαιρέσεων, στηρίζονται έπ αυτών τών πληροφοριών. Ώς έκ τούτου δέν είναι περίεργον τό γεγονός, ότι πλεΐστοι φοιτηταί διαμαρτύρονται διά την πλημμελή ένημέρο)σίν των περί τών άλλων Θρησκειών. Ή διαμαρτυρία αυτή όέν είναι μόνον τών Ελλήνων φοιτητών, άλλα την συναντά κανείς καί εις άλλα χριστιανικά κράτη36. «Τί γνώμην έχετε περί τής αξίας τής χριστιανικής Θρησκείας έν σχέσει μέ τάς άλλ ας Θρησκείας;» Λυτή ήτο ή έρώτησις, εις τήν δποίαν έκλήθησαν νά απαντήσουν οί φοιτηταί. Ή έλλιπής γνώσις τών άλλων Θρησκειών, ό χοίρος τής κοινωνικοποιήσει»); τιον καί άλλοι συναισθηματικοί παράγοντες επηρέασαν τό κριτήριον άξιολογήσεως τών φοιτητών. ΤΙ θέσις τών φοιτητών ώς χριστιανών ήτο φυσικόν νά όοηγήση αυτούς ώστε νά θέσουν εις ύποδεεστέραν μοίραν τάς άλλας Θρησκείας, τά 13,5% δλων τών φοιτητών δεν ήβέλησαν ή δέν ήδυνήθησαν νά δώσουν ούδεμίαν άπάντησιν εις τήν άνωτέριο έρο>τησιν. Οί πλεΐστοι τών φοιτητών τής ομάδος αυτής είχον κρίνει ώς θετικόν τον ρόλον τής Θρησκείας διά τήν κοινωνίαν. Εις τον πίνακα 3 δίδεται ή κρίσις τών φοιτητών περί τής σχέσεως του Χριστιανισμού μέ τάς άλλας Θρησκείας. ΙΙίναξ 3. Σύγκρισις τού Χριστιανισμού μέ τάς άλλας Θρησκείας εις %.0 Χριστιανισμός είναι καλλίτερος ένεκα τής άρίστης του διδασκαλίας 57,4 Ό Χριστιανισμός είναι καλλίτερος ένεκα τού ΓινΟριοπισμού τ ο υ... 17,7 Ό Χριστιανισμός είναι καλλίτερος ένεκα τής διδασκαλίας περί αγάπης 8,6 Ολαι αί Θρησκείαι είναι τό ίδιον καλαί καί κακαί... 2,8 Οί δεμία άπάντησις... 13,6 Σ ν ν ο λ ο ν 100,0 β. Ανευ πολλών σχολάον καί άνευ διεξοδικής μελέτης τών αξιών τών άλλιον θρησκειών, μία αρκετά μεγάλη όμάς φοιτητών ευρίσκει τόν Χριστιανισμόν καλλίτε- * Συνέχεια έκ τοΰ προηγουμένου, σελ. 227.

124 «ΗΠΞΙΡΟΤΙΚΗ Ε ΣΤΙΑ* ρον των άλλων Θρησκειών τοϋ κόσμου. «Αύτή (ή Χριστιανική Θρησκεία) είναι καλλιτέρα διότι είναι ή αληθινή» (συνς 33, 57). «Εξέχει άπδ όλες τις άπόψεις» (συν. 51). «Ή χριστιανική προεξέχει ένεκα των όρθών της δογμάτων». 'Ως «άληθή» Θρησκείαν, οέν υπάρχουν διά τάς άλλας Θρησκείας βαθμίδες άξιολογήσεως. ΔΓ αύτούς «δέν ύφίσταται κάν θέμα συγκρίσεως» (συνς 32, 83, 88), «διότι αύτή είναι ή τελεία» (συνς 14, 19, 80, 132), «ή ιδεώδης» (συν. 105), «ή δρθή» (συν. 65). «Παρά τδ γεγονός, δτι κατά τδν Μεσαίο)να καί τδ Βυζάντιο έγιναν πολλά λάθη μέ τδ «μή μεριμνάτε διά τήν αδριον» έν τούτοις αύτή έχει πολλές ηθικές άξιες» (συν. 115). «Αύτή είναι ή υψηλή Θρησκεία, ή ουσία της δέν είναι ψυχροί τύποι καί τελετές (συν. ). «Είναι ή καλλιτέρα, διότι δίδει άπάντησιν είς δλα τά προβλήματα» (συν. Π ), «αύτή ταιριάζει καί γιά τδν σύγχρονο πολιτισμό, είναι ή εύγενής «Θρησκεία» (συνς 17, 67) άκόμη άπλούστερον: «μόνον αύτή είναι ή θρησκεία» (συνς 69, 96), «είναι ή ζο>ντανή» (συν. 104) καί «ή άσύγκριτη» (συν. 53) ένώ οί άλλες θρησκείες είναι άφελείς καί παιδικές» (συν. 52) 37. Αύτή δέν είναι μόνον «ή καλλιτέρα Θρησκεία τού κόσμου» (συν. 127), «αύτή έδο>σε στδν κόσμο τήν σημερινή του μορφή μετά τδ 31 μ.χ.» (συν. 5 )38. Τά 57,4% των φοιτητών, σχεδδν δ ίδιος άριθμδς άρρένων καί θηλέο>ν δίδουν μίαν συγκεκριμένην θεμελίωσιν τής άπόψεώς των. Ούτοι υπερτονίζουν τήν μεγίστην αξίαν τής διδασκαλίας τής Εκκλησίας. 1. Μέ ποικιλίαν έκφράσεων οί φοιτηταί καί μέ μεγάλην Ιμφασιν τονίζουν39 τήν σημασίαν τής αγάπης τής Χριστιανικής Θρησκείας. «Ή Χριστιανική θρησκεία άνταποκρίνεται στο έσιοτερικδ τοϋ άνθριύπου, στήν συνείδησί του, στήν βαθυτέρα ούσία του π.χ. ή διδασκαλία περί άγάπης...» (συν. 124). «Είναι ή θρησκεία πού δέν θέλει κανέναν πόλεμο, αύτή διδάσκει τδ «αγαπάτε άλλήλους» καί έγώ πιστεύο), δτι αύτδ είναι τδ κύριο χαρακτηριστικό της» (συν. 110). «Ή άγάπη τοϋ Χριστιανισμού μέ συναρπάζει» (συν. 89). «Ό Χριστιανισμός είναι ή άλήθεια καί ή άγάπη» (συν. 23). «Έ άξια τοϋ Χριστιανισμού συνίσταται στήν άγάπη πρδς τδν συνάνθρωπο καί γενικώς στις άνθριοπιστικές της τάσεις» (συν. 15). Υπάρχουν φοιτηταί, οί δποίοι ούδεμίαν έπαφήν έχουν μέ τήν Εκκλησία, οί οποίοι έν τούτοις άναγνωρίζουν τήν δύναμιν καί τήν δράσιν τοϋ παράγοντος Αγάπη είς τήν Χριστιανικήν θρησκείαν. Δέν συμμετέχουν είς τάς τυπικάς έκδηλώσεις τής Εκκλησίας. Παρά ταϋτα τονίζουν ώρισμένας γενικώς άνεγνωρισμένας άξίας τοϋ Χριστιανισμού. «... Αγκαλιάζει δλες τις περιοχές τής άνθρωπίνης ζωής, διδάσκει τήν άγάπη, τδν άνθρωπισαό. πράγματα τά οποία είναι άφθαστα καί αξεπέραστα» (συν. 85). «Έγώ γνωρίζω καί τις άλλες θρησκείες, διότι τις μελέτησα, ή Χριστιανική Θρησκεία είναι καλλιτέρα διά τδν λόγον δτι πλησιάζει τδν άνθρωπον μέ τήν άγάπη» (συν. 50). 2. «Ό Turgot, αξιολόγησε τδν Χριστιανισμόν ένεκα τής σπουδαίας συμβολής του διά τήν ήθικοποίησιν καί πολιτιστικήν πρόοδον τής άνθοωπότητος πολύ θετικώτερον άπδ δτι ό Βολταΐρος». γράφει ό Ε. Topitsch40. Τήν θέσιν αύτήν φαίνεται, δτι υποστηρίζουν τινές έκ τών έρωτηθέντιον φοιτητών: «Ή Χριστιανική θρησκεία είναι άνωτέρα ένεκα τής ήθικής της» (συν. 2). «Νομίζω πώς είναι καλλίτερος διότι κά- j μ vet τδν άνθρωπο πραγματικά ελεύθερο καί τδν ανυψώνει πνευματικά καί ηθικά» j (συν. 75). «Γιά μάς αύτή είναι ή μοναδική Θρησκεία, περιέχει μεγάλες άξιες, δπως 2 π.χ. Ηθική, Αγάπη καί προστασία τής οικογένειας, παρά τδ γεγονός δτι αύτές οί άρχές δέν προβάλλονται δπως πρέπει» (συν. 82). 3. Μέ έντελώς εξαιρετικήν Ιμφασιν προβάλλουν οί φοιτηταί τδ πρότυπον τοϋ Ιησού. Άγάπη καί Ηθική είναι βέβαια σπουδαία, αί άξίαι δμιος αύται ένσαρκώ-ι νονται είς τδ πρόσωπον τοϋ Τησοϋ καί αύτός είναι ο λόγος διά τδν δποίον αύτοί τόσον τδν εκτιμούν. «ΊΙ Χριστιανική Θρησκεία είναι ή καλλίτερη, δέν τδ λέιο γιατί σκέ πτομαι σωβινιστικά, αλλά διότι 6 ιδρυτής της είναι ένα πρότυπον, τδ δποίον άξίζει νά μιμηθή κανείς, ένώ οί άλλες θρησκείες δπως π.χ. οί άρχαίες υποδαυλίζουν τδ

125 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ανθρώπινα πάθη* (συν. 12). "Ενας φοιτητής τής Νομικής: «Ή Ομορφιά τής θρησκείας μας έγκειται στήν θυσία του Θεανθριυπου» (συν. 56). «Ό Χριστιανισμός προεξέχει όχι μόνον για το τυπικό του, άλλα για το παράδειγμα τοΰ Χρίστου» (συν. 116). Εις ειδικήν παράγραφον θά άναφερθοϋν έκτενέστερον αί απόψεις των φοιτητών περί Ίησοϋ Χρίστου. 4. Θά άναφερθοϋν ενταύθα μερικαί άπόψεις των φοιτητών, αί όποιαι δίδουν το προβάδισμα όχι μόνον εις τήν Χριστιανικήν Θρησκείαν, άλλά είδικώτερον είς τήν 'Ορθόδοξον. Δι αυτούς β Χριστανισμός είναι άναμφιβόλως ή καλλιτέρα θρησκεία, άλλά ή άληθής έκφρασίς του εύρίσκεται είς τήν Ορθόδοξον Εκκλησίαν. «Δέν μελέτησα έπισταμένως τις άλ)ες Θρησκείες, βάσει όμως αυτών πού ξέρο) βρίσκιυ τόν Χριστιανισμόν σαν τήν άφθαστη Θρησκεία καί μάλιστα τό Ορθόδοξον δόγμα» (συν. 67). «Ό Χριστιανισμός είναι ή καλλιτέρα, ή τελειότερα Θρησκεία Ιδιαιτέρως δμα>ς ή Ορθοδοξία» (συν. 25). "Ενας υποψήφιος μηχανικός: «Έγώ βρίσκω τήν Ορθοδοξία σαν τήν καλλίτερη άπο κάθε άλλη Θρησκεία...» (συν. 100). ο. Διά νά μή επεκταθώμεν είς λεπτομεοείας άναφέρομεν χαρακτηριστικάς απόψεις των φοιτητών περί του Χριστιανισμού. Ουτο) π.χ. χαρακτηρίζεται ή Χριστιανική Θρησκεία ως ή Θρησκεία, ή οποία αρμόζει περισσότερον είς τήν ψυχολογικήν ϋπαρξιν τοϋ ανθρώπου, ή ότι βλέπει τά διάφορα προβλήματα όρθώς, ή ότι εξευγενίζει τόν χαρακτήρα τοϋ ανθρώπου. Είναι άςιοσημείωτον ότι πολλοί φοιτηταί τούς όποιους θά ήδύνατο κανείς νά όνομάση βάσει των άλλων άπόψεών των ώς πιστά μέλη τής έκκλησίας θεμελιώνουν τήν πίστιν των όχι είς τό γεγονός ότι αϋτη είναι έξ άποκαλύψειος Θρησκεία, άλλά τά έπιχειρήματά των είναι έντελώς γενικά. Βάσει των προαναφερθέντων δέν είναι δύσκολον νά έννοήση κανείς, ότι είς τήν συνείδησιν των φοιτητών β Χριστιανισμός εύρίσκεται είς τήν ύψηλοτέραν θέσιν μεταξύ 0λο)ν των Θρησκειών καί υποστηρίζεται ο>ς ή καταλληλοτέρα Θρησκεία διά τήν σύγχρονον Κοινιονίαν. 4. Ή σημασία τής Θρησκείας διά τήν προσωπικήν ζωήν α. Μόνον ύο ** τ(τ)7 141 έρωτηθέντων φοιτητών είχον τήν γνώμην ότι ή Θοησκεία ούόένα ρόλον παίζει είς τήν προσοίπικήν ζο)ήν τοϋ άνθρώπου. Εννέα φοιτηταί, δηλ. τό 0,4% τών έρωτηθέντων, οέν ήδυνήθη νά έκφράση γνώμην Ιπ αύτοϋ, ri υπόλοιποι 92,1% υποστηρίζουν τήν άποψιν ότι ή Θρησκεία εχει κάποιο νόημα δ'ά ττ,ν προσωπικήν ζωήν τοϋ άνθοώπου. Ούτοι άπέδιδον είς τήν Θρησκείαν κάποιον ρόλον αρνητικόν ή θετικόν41. Έ έρώτησις ήτο: <'Τί νόημα εχει ή Θρησκεία κατά τήν γνώ"ην ^ac διά τήν προσωπικήν ζωήν τοϋ άνθρώπου;» (έρώτησις 25) καί ή επεξηγηματική έοώτησις: "Ισχύει αυτό καί γιά σάς;» Είς τάς δέκα έκ τών 160 άπαντήσεο)ν επί τής κυοίως έρωτήσεως δέν ίσνυεν ή άπάντησ'ζ διά τούς έρωτηθέντα: ένώ 120 φοιτηταί διεβεβαίωσαν, ότι ομιλούν εκ προσωπικής πείρας. β. 16 φοιτηταί δέν έξεφράσθησαν, εάν ή Θρησκεία παίζη κάποιον ρόλον είς ήν προσωπικήν το>ν ζωήν. Έξ αυτών έξαιρουμένων δύο, οί όποιοι άνταποκρίνονται εί: τάς απαιτήσεις τής έκκλησίας, οί υπόλοιποι όύνανται νά θεωρηθούν ώς άπομεμα- */.θμ-ηιένοι τής Έκκλησίας. ΤΤέντε έξ αυτών δέν ήόυνηθησαν νά Απαντήσουν, έάν πιστεύουν είς τήν ϋπαρξιν τοϋ Θεοϋ ή όνι. Έτέρα ταξινόμησις καθ ομάδας συμφού-

126 ΕΣΤΙΑ» τοποθέτησές του άνθρώπου παίζει βεβαίο>ς κάποιον ρόλον είς την Ιδιωτικήν του ζωήν, δμως αυτό δέν Ισχύει δι αότούς τούς Ιδιους* ΘεωροΟν άξιόλογον τόν θετικόν ρόλον τόν όποιον παίζει ή Θρησκεία, αλλά μόνον διά τούς άλλους. Αύτή (ή θρησκεία) είναι: «μία δρώσα δύναμις» (συν. 129), «ένας δεύτερος έαυτός με τόν όποιον μιλά κανείς καί κάνει αυτοκριτική» (συν. 94), «6 άνθρωπος βρίσκει ένα στήριγμα σέ δύσκολες περιόδους τής ζωής του» (συν. 77) ή «βρίσκει κανείς στην θρησκεία ένα νόημα γιά τή ζωή του» (συν. 48). "Ολα αυτά έν τούτοις δέν Ισχύουν διά τούς ίδιους τούς έρωτηθέντας: Ε π ουδέ νί λόγψ δμως ή Θρησκεία βλάπτει. Κατά την γνώμην ένός μόνον φοιτητου ή θρησκεία είναι κάτι τό βλαβερόν (συν. 15) : «Τό άτομον ως μέλος καί δημιούργημα τής κοινωνίας ύφίσταται τάς έπιδράσεις του περιβάλλοντος, συνεπώς έξαρτάται ή λύσις τόσον των άτομικών, δσον καί των κοινιονικών προβλημάτων άμεσα άπό τις κοινωνικές σχέσεις, οι όποιες υπάρχουν σέ μιά δεδομένη κοινωνία. *Ως έκ τούτου ό ρόλος τής Θρησκείας στην ιδιωτική ζωή του άτόμου είναι άρνητικός». Ό πίναξ 4 δεικνύει μερικά άποτελέσματα τής συσχετίσεως μεταξύ τής προσο>πικής θρησκευτικής ζωής των φοιτητών καί έκδηλώσεων αυτών είς άλλους τομείς τής ζωής. *Ως προκύπτει έξ αυτών ή άπάντησις είς τήν έρώτησιν διά τό νόημα τής Θρησκείας είς τήν άτομικήν ζωήν δέν είναι ανεξάρτητος τών απόψεων του φοιτητου καί έπί άλλων θεμάτων. Πίναξ 4. Τό νόημα τής Θρησκείας διά τήν προσωπικήν ζωήν έν σχέσει μέ αλλα στοιχεία του άτόμου. Κίνητρα εκκλησιασμού τών γονέων: Άμφότεροι άπό ευσέβειαν Άμφότεροι έκ συνήθειας* Ή θρησκεία έ- Ή Θρησκεία ου- Έπεφυλάχθησαν χει κάποιο νόη- δέν νόημα έχει νά απαντήσουν μα διά τόν φοιτητήν. Άπόλ. είς % Άπόλ. είς % Άπόλ. είς % 48 88,2 3 5,6 3 5, ,7 6 21,4 5 17,9 Τό μάθημα τών θρησκευτικών κατά τόν έξεταζόμενον: Ήτο ωφέλιμον ,6 2 2,0 9 9,2 Άδιάφορον , ,0 4 10,0 Άχρηστον - άνωφελές.. Ό Ιησούς Χριστός είναι: Τίός το Θ εού ,0 3 75, ,6 Τ_-,, 5 5,2 Μόνον άνθρωπος , ,4 6 18,2 Ούδεμία άπάντησις περί Ι.Χ. 9 64,5 3 21,4 2 14,3 Ό έοοττηθείς είχε «θρησκευτικά βιώματα»: Ν Α Τ ,5 6 5,0 11 9,0 Ο Χ Τ ,1 9 40,9 2 9,0 Τά χιοριστά κίνητρα τών γονέων, ώς μη σημαντικά δέν λαμβάνονται ύπ* οψιν είς τόν πα ς>όντα πίνακα.

127 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Τέκνα ευσεβών γονέων ευρίσκουν κάποιον νόημα εις την Θρησκείαν, ένώ τέκνα γονέο>ν, οί όποιοι πηγαίνουν έκ συνήθειας εις την εκκλησίαν δίδουν μικροτέλά αίτια. Ένας φοιτητής π.χ., ώς μαθητής Γυ}.νασίου δυνατόν να είχε κακόν καθηγητήν, ή ό έρωτώμενος νά ικανοποιούσε τήν θρησκευτικήν του δίψαν άλλως πως έκτο; του Γυμνασίου, ή τό πιθανόιτερον ό φοιτητής κρίνει το μάθημα των θρησκευτικών από τήν σημερινήν του στάσιν έναντι τής Θρησκείας. "Οπως θά δειχθή εις σ/ετικήν παράγραφον ή τοποθέτησις τοο συγχρόνου φοιτητοϋ έναντι τής προσιυπικότητος τοϋ Ιησού Χρίστου είναι θεμελκυοους σημασίας διά τήν θρησκευτικήν αυτού συμπεριφοράν καί δύναται αυτή νά θεωρηθή ώς τό σημαντικιωτερον μέτρον κρίσειος. "Ολιος ένδιαφέρον είναι, ότι μεταξύ τών φοιτητών, οί όποιοι θεωρούν τόν Ιησού ν Χριστόν ώς Πόν τού Θεού, ούδείς υπάρχει, ο όποιος νά μή εύρίσκη είς τήν Θρησκείαν κάποιο νόημα. Άντιθέτως 36,4% τών φοιτητών, οί όποιοι θεωρούν τόν Τησούν Χριστόν ώς άπλούν άνθριοπον, είναι τής γνώμης δτι ή Θρησκεία ούδεμίαν σημασίαν έχει διά τήν προσωπικήν ζωήν τού άτόμου. Επίσης καί ή έρώτησις περί τών «θρησκευτικών βιωμάτων», περί τής όποιας θά γίνη λόγος κατιυτέρω, δέν είναι ανεξάρτητος τής άπόψειος περί τού νοήματος τής Θρησκείας διά τήν προσωπικήν ζωήν. Ενταύθα έπιβάλλεται νά άναφερθή ότι οι φοιτηταί, οί όποιοι ούδένα θρησκευτικόν βίωμα είχον, όιακρίνονται σαφώς έκείνων οί οποίοι είχον τοιαΰτα. γ. Εις τήν προηγουμένην παράγραφον έτονίσθη ό θετικό; ρόλος τήσ Θρησκείας διά τήν Κοιινιυνίαν. Κάθε άνθρωπος όμως δεν σκέπτεται μόνον τήν Κοινιυνίαν είς ολας του τάς έκδηλώσεις. Τά κίνητρά του δέν είναι παντού καί πάντοτε αποκλειστικοί; κοινωνικά, άλλ έπίσης προσωπικά, ατομικά. Έάν αί αυθόρμητοι εκδηλώσεις τού άτόμου έχουν μίαν κοινωνικήν άπήχησtv, διότι το «μεμονωμένον άτομον είναι πλάσμα τής φαντασίας»42, αυτό είναι αποτέλεσμα τής ατομικής, προσωπικής συμπεριφοράς καί ο/ι σκοπός τού άτόμου. «Ό ρόλος τής Θρησκείας είς τή; ζωήν τού άτόμου, λέγει ό G. Allport43, είναι ούσιο>δώς οιάφοοος άπο τόν ρόλον της εις τήν κοινωνίαν». Τό θρησκευτικόν συναίσθημα δύναται νά έκδηλωθή είς κάθε ατομον κατά εντελώς διάφορον τρόπον. Λυτή ή ποικιλία τών (πνευματικών) έκφρά '-εων τής θρησκευτικότητος έγει τήν βάσιν της είς τήν ποικιλίαν τών πνευματικών, σωματικών καί τοπικών διαρθρώσεων καθώς έπίσης καί τάς χρονικάς συνθήκας καί ώρισμένας άνάγκας, συμφώνως προς τήν περίπτωσιν τού άτόμου. Κατόπιν μακρών ψυχολογικών ερευνών καί μακράς πείρας παρατηρεί ό G Allport: «"Οταν εύρισκόμεθα είς τήν άνάγκην. τότε β Θεός είναι παντογνιωστης, όταν έπιθυμώμεν τήν ~αρηγορίαν τότε Εκείνος είναι «Ειρήνη ή πάντα νοΰν ύπερέχουσα», όταν άμαρτάνωμεν τότε Εκείνος είναι ό Λυτρωτής»44. Ενταύθα δέν μάς ενδιαφέρει ή ψυχολογική άλλά ή κοινωνιολογική πλευρά, ίο: έκ τούτου ταξινομούνται οί φοιτηταί εις ομάδας συμφώνως πρός τήν όμοιότητα :ών άπόψειυν των. 1. Είς τόν πίνακα 5 εύρίσκονται είς γενικάς γραμμάς αί άπόψεις τών φοιτητών ;ερί τής στηασίας τής Θρησκείας διά τήν προσωπικήν ζωήν. Έκ τών έρωτηθένίι>ν 22,8% θεωρούν τήν πίστιν ώς μίαν πηγήν έκ τής οποίας δύναται κανείς νά λαμάνη τήν ορθήν μόρφο>σιν τού έσω άνθρώπου. Είς άντιδιαστολήν πρός τάς συνήθεις οοφωτικάς καί έκπαιοευτικάς δυνάμεις βλέπουν ούτοι τήν Θρησκείαν ώς τήν σπον- Άικήν στήλην τού όντως πολιτισμένου άνθρώπου.

128 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ΙΙίναξ 5. Τί κερδίζει ό άνθρωπος εκ της πίοτειυς εις την ΰπαρξιν του Θεοΰ Την ορθήν έσωτερικήν μόρφωσιν... είς % 22,8 Δύναμιν... 13,2 Άσφά?.,ειαν... 8,5 Άρχάς δια την ζωήν... 7,8 Στήριγμα εις τήν ήθικήν ζω ήν... 5,7 Ελπίδα, παρηγοριάν... 5,7 Ιδανικά... 4,2 Απάντησιν εις τήν έρώτησιν περί του νοήματος τής ζω ής... 4,3 Διάφορα... 7,8 Ο ύδέν... 10,6 Ούδεμία άπάντησις... 9,4 Σύνολον 100,0 Μέ πλήθος έκφράσεων διατυποινουν οί φοιτηταί τήν πεποίθησήν δτι ή έπίδρασις τής θρησκείας, καί είς τήν περίπτιοσίν μας του Χριστιανισμού, δδηγεΐ εις τον πραγματικόν έσωτερικδν πολιτισμόν. «Αυτή (ή θρησκεία) κάνει τδν άνθρωπον δντο>ς άνθρωπον» (συν. 7 6), «του δίδει ευγένειαν» (συν. 8 1), «τδν Ικπολιτίζει ηθικώς» (συν. 63). Δι αυτής οιαπλάθει τις «ένα έξευγενισμένον χαρακτήρα» (συν. 120), ή «αυτή έπιδρά επί τής ψυχικής άναπτύξεως του άτόμου καί του ηθικού του, πολιτισμού» (συν. 127). Λυτή δεικνύει «ένα δρόμον καί βοηθεί τδν άνθρωπον διά τήν μόρφωσιν τής προσο>πικότητός του» (συν. 102) ή άπλούστερον: «αότή είναι τδ μάτι τής ψυχής» (συν. 100). Άκριβέστερον: «ή θρησκεία καί δη ή Χριστιανική δεικνύει τδν τρόπον καί δίδει δύναμιν είς τδ άτομον να γίνη τέλειον συμφώνως πρδς τδ πρότυπον του Χρίστου» (συν. 42). Αότοί βλέπουν τήν άνύψωσιν του ανθρώπου άπδ τήν φυσικήν του κατάστασιν45 μόνον διά τής δυνάμεως τής θρησκείας. Μία φοιτήτρια τής Νομικής: «Τδ γεγονός δτι υπάρχει ένα ανώτερον ον (θεός), στδ όποιο κανείς όφείλει νά ύπακούη, κάτι τδ τέλειο, όμοιος του όποου πρέπει νά γίνη κανείς, έπηρεάζε ιτδ άτομο. Αότδ ίσχύε; καί γιά μένα, διότι βλέπω γύρο) μου μικρότητα, κακία καί ένα κόσμο ό όποιος δείχνει τήν χειρότερη πλευρά του. Αυτό πού μέ παρηγορεΐ είναι δτι όπάρχει κάτι πού μέ δικαιολογεί σ δ,τι καλό κάνο) καί τδ όποιο δέν άναγνωρίζεται άπδ τούς συνανθρώπους μου» (συν. 110). 2. Επικρατεί ή άντίληψις, δτι ή θρησκεία είναι καλή διά τήν άγωγήν τών παιδιών καί διά τούς ηλικιωμένους, οι όποιοι συχνότερον σκέπτονται τδ υπερπέραν^ Τδ δτι δμως ή πίστις είς τδν θεδν χαρακτηρίζεται, ώς πολύ χρήσιμος άπδ τού Νέους καί άπδ τούς φοιτητάς είναι δλίγον γνο>στόν. 'Όπως γίνεται σαφές είς τδι πίνακα 5, τόσον αί φοιτήτριαι, δσον καί οί φοιτηταί άντλοϋν δπως λέγουν άπδ τήν πίστιν μίαν τεραστίαν δύναμιν. Είναι άξιοπαρατήρητον, δτι δχι μόνον eg φοιτήτριαι, τάς οποίας κανείς θά έχαρακτήριζεν γενικώς ώς περισσότερον θρησκει ούσας, άλλά καί οί φοιτηταί καί μάλιστα είς μεγαλύτερον βαθμόν, τδ άναγνωρίζουί Δέν είναι δυνατή μία λεπτομερεστέρα ταςινόμησις καθ όμάδας, κατά φολον, κα Σχολήν, κατά οικογενειακήν προέλευσιν καί ήλικίαν. Ουτω π.χ. ένας φοιτητή «Χρειαζόμεθα τήν θρησκεία σήμερα περισσότερο άπδ κάθε άλλη φορά, διότι οί συ θήκες τής ζο>ής σήμερα είναι τέτοιες πού χρειάζεται κανείς πολύ μεγαλύτερη δ ναμι. Ή θρησκεία είναι μιά τέτοια πηγή δυνάμεως* (συν. 9). Ασφαλώς είς τ

129 «ΗΠΕΙΡΩ ΤΙΚΗ 31 Θρησκείαν ευρίσκει κανείς δύναμιν εις δύσκολους στιγμάς τής ζωής καί στιγμάς ά- οιεξόδων* αύτό οιατυποϋται ποικιλοτρόπως. Έπί του παρόντος θά θεωρήσω;ιεν αυτήν τήν δύναμιν ώς δημιουργικήν ενέργειαν, εν είδος «άσκήσειυς έν τφ κόσμω». όπιος θά έλεγε 6 Μ. Weber: «Έ Θρησκεία δίδει δύναμιν καί άφοσίωσιν εις τδ καθήκον» (συν. 54), «αύτή δίδει ιδανικά καί τήν δύναμι για τήν πραγματοποίησί του» (συν. 53), «αύτή κάνει τδν άνθρωπο αισιόδοξο καί τοΰ δίδει δημιουργική δύναμι» (συνς 67, 83). Ενας τελειόφοιτος της Νομικής: «Αύτή αποτελεί τον σπουόαιότερον δημιουργικόν παράγοντα τής ζωής, αύτή δίδει νόημα εις όλόκληρον τήν δραστηριότητα τού ατόμου καί τήν άξιολογει όρθώς» (συν. 14). Λί δυσχέρειαι τής ζωής δύνανται να ύπερπηδηθοϋν, τονίζεται α πό πολλούς φοιτητάς, μόνον διά τής πίστεως, διότι αύτή δίδει «θάρρος καί κουράγιο». «Αύτή (ή Θρησκεία) δίδει ηρεμία στή ζωή, αμβλύνει τις μέριμνες, δυναμώνει τον άνθρωπο γιά τήν ορθή λύσι των προβλημάτων του» (συν. 43). Εκτός τούτου, τονίζεται, δτι διά τής πίστεως αί προδιαθέσεις του ανθρώπου δχι μόνον έξευγενίζονται, αλλά καί ένισχύονται διά νά συμβάλλουν θετικώς διά τό καλόν τής K oivojνίας. 3. «Εις έποχήν φόβου, άσθενείας, απώλειας προσφιλών προσώπιον, ένοχης καί άνασφαλείας, ό άνθρωπος κινείται περισσότερον καί αναζητεί τήν άναστήλωσιν των άξιων συνήθως διά τής Θρησκείας» (G. Allport)46. Τής άντιλήψεως αυτής είναι καί οί "Ελληνες φοιτηταί. Έξ δλιον των έρωτηθέντων 8,3% μέ μίαν έλαφράν πλειόψηφίαν των φοιτητριών αισθάνονται τήν Θρησκείαν ώς πηγήν ασφαλείας, βεοαιότητος καί καταφυγής. Οί φοιτηταί έχουν πολλά προβλήματα: Θέματα σπουδών, οίκονομικάς δυσχερείας. οικογενειακά καί προσωπικά πορβλήματα. Οί έρωτηθέντες έχουν τήν γνώμην, δτι ή Θρησκεία είναι έγγύησις διά νά εύρη κανείς «άσφάλεια καί ψυχική γαλήνη» (συνς 2. 9). «Αύτή δίδει ψυχική γαλήνη καί έάν κανείς εχη αύτή στή ζο>ή του, τότε αύτός είναι μιά ισορροπημένη προσωπικότης» (συν. 37). «Αισθάνομαι μέσα μου, είπε φοιτήτρια τής οδοντιατρικής, ασφάλεια όταν μέ συναντούν οί δυσκολίες τής ζο>ής. Έάν κανείς πιστεύη καί ζή σύμφιονα με τήν πιοτί του, αντιμετωπίζει τις περιστάσεις μέ απόλυτη ήρεμία» (συν. 72). Διά διαφόρων εκφράσεων τονίζεται ή ηρεμία τής συνειόήσειυς ούτω: «Αύτή δίδει ήρεμία στήν συνείδησι, ικανοποιεί τόν Ισιο άνθρωπον» (συν. 56). Ακόμη σαφέστερον γίνεται τούτο διά τής έξής άπαντήσεως: «Αύτή δίδει ψυχική ίκανοποίησι, μία άνώτερη χαρά, κάτι τό πνευματικό, τό ούράνιο, τό ύπερφυσικό, κάτι τό έξωανθοώπινο, μία ή ρεμη συνείδησι». 4. Είς τον συνεχώς μ.εταβαλλόμενον κόσμον τής καθημερινής ζωής, είς τόν όποιον τά πάντα είναι ρευστά, ευρίσκουν μερικοί φοιτηταί ασάλευτους άρχάς καί ανώτερα Ιδεώδη μόνον είς τήν πίστιν. «Μέ τήν πίστι βοηθοϋμαι, θέτοντας (ορισμένους σκοπούς καί γραμμές στήν ζιυή μου» (συν. 89), ή «διά τής πίστεως παίρνει κανείς ηθικές καί κοινωνικές κατευθύνσεις» (συν. 20). ΙΤαρατηρεΐ κανείς δτι μεγάλα κατορθώματα εις τήν Κοινωνίαν πραγματοποιούνται, δταν κανείς είναι συνοεοεμένος μέ άκλονήτους άρχάς καί ανώτερα Ιδεώδη. *Ή Θρησκεία βοηθεί τον άνθρωπον νά περιορίση τά πάθη του είς τό νά έχη Ιδανικά καί νά χρησιμοποιή τό επάγγελμά του ώς ιεραποστολή» (συν. 17). «Ή πίστι; ' δει ωραία βιούματα καί όμορφα ιδανικά» (συν. 91). 5. Μία όμάς φοιτητών πιστεύει, δτι διά τής Θρησκείας στηρίζει τάς προσο>ρ>ινιάς, ήθικάς άρχάς της. Δέν πρόκειται περί δυνάμεων έσωτερικής μορφώσεως άλά περί τής ουνάμεως εκείνης υπό τής δποίας υποστηρίζονται ούτοι ήθικώς. «Έάν «νείς πιστεύη τότε ή πίστι τόν συγκρατεί από τόν ήθικό δλεθρο» (συν. 112). «Λύ-

130 τή τόν καθοδηγεί (τον άνθρωπον)» (συν. 69). «Έ θρησκεία προφυλάσσει τον άνθρωπο γιά να ΐή πέση σέ ηθικό όλεθρο» (συν. 65). «Αυτή διαμορφώνει τόν χαρακτήρα του άνθρώπου καί τόν προφυλάσσει άπό πλάνες». 6. Είς μίαν ερευνάν του C. S. Braden εις την Αμερικήν εις τήν όποιαν έξητάσθησαν θρησκεύοντες άνθριοποι, έξηκριβώθη, δτι οί περισσότεροι των άνθρώπων αυτής τής όμάδος άπήντησαν εις τήν έρώτησιν διά τί είναι θρησκευόμενοι, λέγοντες, ότι «ή θρησκεία δίδει νόημα είς τήν ζωήν»47. Αυτή δίδει «είς τον άνθρωπον δύναμιν νά νικήση τόν πόνον, τήν θλίψιν καί τήν ταλαιπωρίαν» (συν. 58), «αυτή δίδει έλπίδα είς τήν ζωήν» (συν. 45), «αυτή είναι στήριγμα καί παρηγοριά» (συν. 52) καί «είναι ή καταφυγή σέ δύσκολες στιγμές τής ζωής» (συν. 128). Αυτό όμως έξαρτάται άπό τό νόημα τό οποίον δίδει ή θρησκεία είς ολόκληρον τήν ανθρώπινη ν ζωήν. Αυτό είναι διά τούς φοιτητάς σπουδαιότατον καί τό τονίζουν ποικιλοτρόπο)ς. «Κατά τόν Jung ό άνθρωπος είναι προωρισμένος διά τήν θρησκείαν»48. Αύτό σημαίνει, ότι ό άνθρωπος εχει ροπήν πρός τήν θρησκείαν. Αί άκόλουθοι άπαντήσεις πιστοποιούν τήν άποψιν ταύτην: «Αυτή γεμίζει μέ κάτι τήν ζωήν, τό οποίον δεν μπορεί νά γέμιση μέ τίποτε άλλο» (συνς 50, 75). Ένας τεταρτοετής φοιτητής τής Ιατρικής: «αύτή λύνει τά ψυχολογικά του προβλήματα (του άνθρώπου)» (συν. 80), «βρίσκει κανείς σ αύτή ό,τι ζητεί» (συν. 88). Ό ρόλος τής θρησκείας είναι κατά τή γνώμη μου νά κάνη τόν άνθρωπο καλύτερο, νά τόν κάνη τέτοιο, ώστε νά ζήση τή ζο)ή του σ όλο της τό βάθος, νά ζήση έντονα» (συν. 103). Όλόκληρος ή ζωή Ιχει ενα νόημα, έάν κανείς συνδεθή μέ τήν θρησκείαν του καί άντλή άπό αυτήν άξίας. Πρός τόν σκοπόν αυτόν χρησιμοποιεί κανείς καί τήν προσευχήν: «όλόκληρος ή ζωή δέν θά είχε κανένα νόημα, έάν δέν υπήρχε ή θρησκεία. Διά τής προσευχής παίρνει κανείς δύναμι γιά νά πετύχη τό στόχο του» (συν. 125). Ή αίιονιότης, τήν όποιαν υπόσχεται ή θρησκεία, ευρίσκει μίαν ώραίαν άνταπόκρισιν είς τήν άνθρωπίνην ψυχήν. Ούτω ήδύνατό τις νά άκούση: «Αύτή γεμίζει μέσα μου ενα κενό, ότι ή ζωή δέν είναι μόνον γιά αυτόν τόν κόσμο άλλά ότι θά είναι καί γιά τήν αιωνιότητα» (συν. 124). Συνεχίζεται

131 /ΌΓΟΤΕΧΠΙΔ ΔΗΜ. ΚΟΚΚΙΝΟΥ Ο ΑΦΟΠΛΙΣΜΟΣ (Διήγημα) 01 προ/ίνές πάχνες έκατσαν στον ορίζοντα, αργά. Τά δέντρα διαλύονταν ένα - ένα κι άπόμειναν νά είναι μιά θολή σκηνογραφία. Τότε, ό κάμπος στρώθηκε μ έναν αχνόν ήλιο, κόκκινον και κρύον, πού έβαψε τις φράχτες καί τά νερά στά χωράφια. Και μιά ερημιά έπεφτε χαμηλά. Είταν ακόμα χειμώνας, ϋστερ άπό μιά ζωή, χωρίς άκρη, σ' έναν κάμπο πού χάνονταν μέσα στις όμίχλες τής Θεσαλίας... Οί άγριόχηνες φαίνονταν στην απλωσιά, πίσω άπόνα τεφρό φως, πελώρια λίθινα πουλιά, δώθε απ τόν ήλιο. ΙνΓ εμείς βρεγμένοι καί κοκκαλιασμένοι άπόναν ξηρόν άέρα, νά συνεχίζουμε νά περπατάμε, κουβαλο>ντας τά όνειρα τής ηλικίας καί την προσμονή νά μοιράσουμε τό ψιομί καί τό νερό τής γής, στους φτιοχούς. Μπροστά μου, βάδιζε ένας καστανός ψηλός νέος, πού τραγουδούσε καθώς άγνάντευε τήν αντάρα νά κάθεται βαρειά, πάνω στις στράτες καί τά χαντάκια στον κάμπο. "Ομοίαζε νά είναι ένας μεθυσμένος ποιητής, πού είχε στο κεφάλι του κάτι απ τά σύγνεφα τής αυγής. Καί, σέ μιά στιγμή, στάθηκε. Καί μου έδειξε μέ τό χέρι του μιά λίμνη, πού ξεσκεπάζονταν στά πόδια μας, πίσω άπό κάτι ψαθιά πράσινα. Έσύ, γιά έγο>; Μου έκανε νόημα, ζητώντας νά πάρω προποβουλία. ΙΙερίμενε. Του άπάντησα, μέ τό κεφάλι. Στο νερό, κολυμπούσε μιά πρασινοκίτρινη άγριόπαπια, έτοιμη νά πετάξη. Στάθηκε, ακίνητος. Καί περίμενε νά πυροβολήσο). Ήξερε πώς δέν λάθευα. Έ φερνε πάντα τά μάτια του απέναντι άπό εκείνη τήν ένέδρα, τήν ώρα πού χνωτίζονταν τά στάχυα, καθώς σημάδευα έναν όχτο πού κρατούσαν οΐ Γερμανοί. Τότε, ήρθε δ ςανθός πολυβολητής, μέ τό αίμα κρατημένο στά χρυσά του βλέφαρα. Ίσια - ίσια πού πρόλαβε νά μάς δώσει το χέρι. Καί άφησε τήν άνάσα τού Θεού νά τού κλείσει τά μάτια. Κάπου φάνηκε 6 Τζιοβάννη, μ ένα οπλο περασμένο στόν ώμο, αλάργα. Λίγο πιό πέρα, άρχιζε μιά γραμμή άπόναν γαλάζιο καπνό, πού χάνονταν ολοένα. Γιά έσύ, γιά έγώ. Μού έγνεψε ο ξανθός σύντροφος, ξανά. Τόν κοίταξα, καθώς κατέβαζα τό ντουφέκι γιά νά οπλίσω. Είταν ένα γερμανικό ιάουζερ, πού ξανάβαζε τό βλήμα στόν ίδιο του τόν κάλυκα, άπό έκατό μέτρα άπόπαση. Εκείνη τήν ώρα, απλώθηκε μιά ζεστή άνάσα στο στέρνο μου, πού μού έσφιγγε ό λαιμό. Ό νέος περίμενε. Κάπου, στή μέση άπόνα χάος, χωρίς άκρη^. Παρέκει, χαήλωνε ο ουρανός, ώς τά έρημα χωράφια. Καί κάτι πουλιά, πέρ άπ τόν όρίζοντα, ϊξίδευαν, μέ φωνές, πετώντας σ ένα μεγάλο τρίγο>νο. Θυμήθηκα τό σκηνικό άπό άποια τρικυμία, πού κρέμονταν άπ* τόν ούρανό. Καί φαντάστηκα την άνοιξη που θά 5/ονταν ξανά στά βουνά μας. Τότε, έκρυψα τά μάτια μου, γιά νά δακρύσω, μονάχος. Τό τελευταίο; Τόν ρώτησα μέ τά μάτια πάνω στο μάουζερ. Χτύπησέ την... Νά, χτύπα... Θά πετάξει. θέλησε νά ξεκόψει άπ τήν έρώτηση. ΚΓ είχε στά μάτια του έναν καμένον δρί- ντα.

132 (ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Οί άλλοι αντάρτες είχαν απομακρυνθεί. ΙΙίσω ajr τις αντάρες πού στρώνονταν πάνω άπ τις καλαμιές. Μονάχα, κάτι άπόμεινε άνάμεσα σε μένα καί σ αυτόν, πού νότιζε τήν σιωπή μας μέ κάποια μελαγχολία. Κάποτε, σημάδεψα τήν άγριόπαπια. Καί πυροβόλησα. Τό νερό κόχλαξε μ έναν άφρό. Καί φάνηκαν λίγα χρυσοπράσινα φτερά, ν άνεμίζονται πάνω άπ τό νερό, μέσα σέ μιαν άπνοια. Είταν μια όμορφη άγριόπαπια... Πού έζησε καί χάρηκε τήν έλευθερία. Μονολόγησε. Καί, για νά μη χάσει τις λέξεις του, δέν σταμάτησε μέχρις έδώ....πού κυνήγησε τον ήλιο καί τά λιβάδια... Είταν μια όμορφη άγριόπαπια, πού πέταξε πάνω άπ τούς φράχτες καί πάνω άπ τά σύνορα πού Ιχουμε βάλει στη γη. Εμείς οί άνθρωποι πού σκοτωνόμαστε γι αυτήν τήν έλευθερία τής άγρώπαπιας... Άειντε, τώρα, νά τήν πάρεις άπ τό νερό. "Ως έδώ είταν ή ζωή της... Βλέπεις, συναντήθηκε μαζί μας. Κι έμείς πολεμήσαμε γιά τήν έλευθερία. Συμπλήριυσα κι έγώ, καθώς δ σύντροφος άπόμεινε όρθιος νά κοιτάζει τήν σκοτιυμένη άγριόπαπια. Ωσπου ξύπνησε, κάποτε. Γιά νά ρωτήσει: Είπες πώς πολεμήσαμε... Δηλαδή; Είταν τό τελευταίο... Ναί. Τστερ άπό λίγες ώρες θά φτάσουμε στήν άκρη άπ τ όνειρο. Τώρα, ήρθε τόσο κοντά ή ζωή, πού τήν φτάνουμε μέ τά χέρια. Καί χαμήλιυσε τόν ορίζοντα. 'Όπως οί άσκητές, όταν είναι νά γυρίσουν ξανά στόν κόσμο πού άρνήθηκαν. Πάει νά πει πώς δέχτηκαν. Δηλαδή; Νά... Δέχτηκαν νά γυρίσουν. Δέν υπάρχει παραπέρα. Δέν τό ξεκαθαρίζεις... Είναι γιατί δέν τό κατάλαβες. Φαίνεται πώς είναι ι. πολύ δύσκολο αυτό πού πάμε νά κάνουμε... Kt έμείς είμαστε άσκητές πού γυρίζουν. "Ομως, είναι κάτι πού θά τό κάνουμε χωρίς θέληση, χωρίς γνώση καί χωρίς έλεύ- θέρη έκλογή. Βλέπεις, μάς έχουν φορτωμένους τό βάρος των όπλων καί κάμποσες ά- δειες λέξεις στό κεφάλι. Καί τώρα, θά μάς πάρουν τά όπλα. Καί θά μάς άφήσουν άδειες λέξεις. Χωρίς* νά έχουν ούτε λίγο άπό έκεϊνον τόν πρωινόν ήλιο πού γιόμοζε τά μάτια μας, τή γή μας. Λοιπόν... Δέν έχεις, παρά νά υπακούσεις στήν συνείδησή σου. J Είπα στόν σύντροφο, τήν ώρα πού ξεκινήσαμε άμίλητοι, άφήνοντας τήν άγριό» παπια νά πλέει πάνω στό νερό πού άρχιζε νά άχνίζει μέσα στό πρωινό πούσι. Απέναντι, πάνω άπ τήν γραμμή ένός πεσμένου όρίζοντα πού έφραζε τόν κάμπ?* μέ κάτι αντάρες κοκκινωπές, φάνηκαν οί άλλοι άντάρτες του λόχου μας. Χάνονταν/ ένας - ένας, πίσιο άπ τά στρωμένα σύγνεφα, σ έναν ούρανό πού έπεφτε βαρύς. ΕίταΙ ένα όνειρο πού τό βλέπαμε μέ άνοιχτά μάτια. Τότε, άφησα τόν άλλον νά προχο* ρήσει μονάχος. Κι έγώ στάθηκα, νά κοιτάξω... Τάχα, δέν είταν ή ζωή πού ξεκόπη*: άπ τις άποστάσεις καί τά όργωμένα χωράφια. Εκείνη τήν ώρα, στάθηκε κγ αυτός. Καί μέτρησε τό νερό, μέ τά μάτια. I Μετά, γύρισε κατ έμένα. Είταν συλλογισμένος. Κι έψαχνε γιά κάτι, ένα γύρ Γιά τήν πάπια;... Παράτησέ την. Αυτό είταν όλο, ξέρεις... Τοϋ είπα. Καί ξανακοίταξα νά ίδώ τούς άντρες, νά δρασκελίζουν τήν γραμμή στόν κάμπο. Είσαι ένας υπνωτισμένος. ί Μού είπε, ξερά. Καί μπήκε στό νερό, τεντώνοντας ένα καλάμι, πού πήρε ί τήν άκρη μέ τά ψαθιά. Γιατί;... Δέν είναι άλήθεια; Ναί... Τστερα, θά μείνουμε μονάχος ό καθένας χωριστά, μέ τις άδειες Γ

133 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ξεις... Ή άγριόπαπια είταν... ΙΙάει, τώρα. Δέν υπάρχει. Εμείς όμως πρέπει νά συνεχίσουμε καί μετά. "Ορκιζόμασταν νά παραδώσουμε τα δπλα, δταν δέν θά χρειάζονταν άλλο... Τί θά πούμε; Λοιπόν... Λέν έχεις παρά νά υπακούσεις στήν συνείδησή σου. Τού ξανάειπα, φωναχτά. Ήθελα νά τό ακούσιο κι έγώ απ τδ ίδιο μου τδ στόμα. Κι έκατσε δλοοθε μιά πικρή έρημιά. Ό νέος φάνηκε νά γίνεται ένα σύννεφο, πάνω άπ τη μικρή λίμνη μέ την άγριόπαπια. Καί ν απλώνεται, ώς πέρα στήν μοναξιά του κάμπου. Οί άντρες νά είναι σκιές πού περπατούν στήν δμίχλη. Τότε, μιά λύπη άόριστη στρώθηκε σιγά στήν έρημη πεδιάδα. Τδ βράδυ έφτασε άπ τούς ανοιχτούς ορίζοντες τού κάμπου. Kt έφερνε μιαν άναδοσιά. Ούτε τά φώτα βέν είχαν μιά αχτίδα για ένα διάλογο. Έτσι, δ σύντροφος οέν σφύριζε τδ χαρούμενο έμβατήριο, την ώρα πού έστριυνε τις κουβέρτες, δπως έκανε πάντα. Μονάχα, άφαιρέθηκε νά κοιτάζει έξω άπ τδ παράθυρο κάτι, πού υπήρχε μέσα στδ σκοτάδι. Λοιπόν... Γίού θά πάμε; Ρώτησε κάποιος, άπ όλους μας έκεί μέσα. Κι έπεσε μιά βαρειά ησυχία άνάμεσά μας. Κάπου φάνηκαν δυο φτιοχές παπαρούνες, στδν κάμπο. Κι άπ τδν ουρανό πέταξαν λίγες κουρούνες, στά χωράφια. Δυδ παπαρούνες, ξεμοναχιασμένες. Νά κινούνται άπόναν άέρα πού κάλπαζε μέσα στ άερισμένα χωράφια. Πότε;... Λφού παραοιυσουμε... Τά δπλα. Δεν πρόλαβε νά το πει κανένας. Είταν μιά ώρα τόσο αναπάντεχη, πού μείναμε όλοι άπολιθωμένοι. ΙΙοιός τόλμησε νά τδ πει; Γιατί νά τδ ξεστομίσεις αυτό; ΙΙαραπονέθηκε, κάποιος. Κι είταν ένα παιδί πού δέν ήξερε τί νά κάμει. Οί αντάρτες, γιά μιά στιγμή, φάνηκαν νά είναι μιά ζιογραφιά. ΚΓ έγώ, μαζί κι έκεΐνος, μέσα της. Πετρώσαμε, άπό τρεις - τέσσερες λέξεις; Θέλησε νά αντιμιλήσει ένα ξανθό παιδάριο μ ένα στάγιερ, κρεμασμένο άκόμα στδν ώμο. Καί θύμιζε τδν πολυβολητή πού σκοτώθηκε σέ μιά ένέδρα μέ τούς Γερμανούς, σ ένα χλωμό τοπίο. Στδν κάμπο τής Θεσσαλίας. Καί την ιστορία ποιός θά τή γράψει; Θυμάσαι τδν Δημήτρη... Τδν πολυβολητή μέ τά ξανθιά μαλλιά καί τδ φωτεινό μέτωπο; Καλύτερα νά μήν τδν άναφέρεις, αυτήν την ώρα. Πές γιά τίποτ άλλο... Νά, αύριο, θά βγει δ ήλιος άπ τή μέση τού κάμπου. Μεγάλος δπως ένα πυρωμένο Αλώνι. Ό άλλος γύρισε νά ίδεΐ. Στά μάτια του φαίνονταν μιά ακαθόριστη λύπη ένα έρώτημα. Νυχτωμένος διαβάτης στήν άκρη άπό να ξέφωτο... Λίγα δέντρα, κατάμονα στή μέση στδν κάμπο. ΚΓ ένα σταχτί σύγνεφο άπδ πάνω. Τίποτ άλλο. Νά πιστέψουμε; Πώς οέν έχουμε παρά μονάχα μιά μέρα γιά νά φτιάξουμε τδν καινούργιο ώσμο; Νά το πιστέψουμε... Δέν μπορούσε νά γίνει. Τότε, έπεφτε το φως γύρω άπ τούς άντάρτες καί γίνονταν μιά πηχτή σιωπή. Αύριο... "Ο άφοπλισμδς θά γίνει στδ νεκροταφείο. Καλά τδ διάλεξαν. \

134 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Μόνο πού δέν θάβονται τά όνειρα. Θά τά έχουμε μαζί μέ τή στάχτη, μέσα μας....είταν 6 τελευταίος πυροβολισμός... Στη λίμνη, χτές; Ναί. Έχεις δίκιο. Αλλάξαμε, αύτές τις λέξεις, μέ τόν σύντροφο. Πού περίμενε, έκεί δίπλα μου. Και ξεχωρίσαμε. Στην πλατεία, ψήλωνε τό σκαλοπάτι, πάνω Απ τά κεφάλια των άνθρώπων. Εκείνος θέλησε νά μιλήσει για την αύγή καί τά στάχυα. Γιά τόν ξανθό πολυβολητή πού δέν θά χαρει τή ζωή καί τήν ήσυχία πού κατεβαίνει μαζί μέ τό σούρουπο Απ τό βουνό. Θέλησε νά θυμηθεί γιατί άνέβηκε σ αύτόν τόν άμβωνα, πού είταν γιά τούς Ιεροκήρυκες... 'Όμως δέν πρόφτασε νά σκεφτεί κι5 άλλο. Πρόβαλε μπροστά του ή τραχειά όψη των χωρικών, πού περίμεναν νά μοιράσουν τό φτωχικό τους γεύμα καί τή γη μέ τόν ίδρωτα τους, καθώς οι άγιοι. Kt είδε τούς λίγους, πού θυμό νταν απ τούς Αντάρτες, νά είναι ντυμένοι Αλλόκοτα. Ό ένας Ιγινε καθηγητής σ ένα ξένο πανεπιστήμιο. Ό άλλος, άπόμεινε στήν ακρογιαλιά νά μετράει τόν ήλιο στά χρώματα τής θάλασσας, σ ένα νησί. Κι5 ένας, έπλενε καζάνια σ ένα στρατόπεδο, στήν Αφρική. Έψαξα γιά τόν σύντροφο, γιά τόν ξανθό πολυβολητή... Γιά τόν Τζιοβάννη, γιά τόν λιγνό πού έπεφτε δρθιος, γκρεμίζοντας τρεις Γερμανούς, μέσα στο χαράκιομά τους. Πρόσωπα καί όνόματα πού γιόμιζαν τόν κάμπο Αγάλματα. Τώρα, τό μόνο πού άπόμεινε, είταν ένα κενό. Καί θά έρχονταν έκείνες οί κουρούνες στά χωράφια, ένα μουντό φθινόπωρο. Ήθελα νά μπορούσα νά έπιστρέψω, κάπου. Έστω καί στήν έκκλησιά, τήν Κυριακή. Ξέρεις, τώρα δέν μπορούμε νά γυρίσουμε, χωρίς έκείνα τά δνειρα πού ύποσχεθήκαμε νά φέρουμε. Είταν όμορφα δνειρα... Άπόμειναν λόγια, όμορφα κγ αύτά. Ποιώς ένοιωθες πριν Απ τόν Αφοπλισμό; Έγινε στήν έκκλησιά, ξέρεις. Στήν έκκλησιά τού νεκροταφείου. Είταν ή κηδεία των όπλων. Μονάχα; 'Ένας αποχωρισμός, Ανάμεσα σ ένα χάος πού άνοιγεν έκεί... Κι είταν πρωί, μ έναν ήλιο πού έβγαινε Από έκλειψη... "Γστερα, δέν μπορούσαμε νά τράγου δήσουμε γιά τό ψωμί καί τόν ιδρώτα πού περιμένουν οί φτωχοί. Μείναμε δίχως τί ποτέ. Δέν υπάρχει τίποτε άλλο υστέρα; Έγώ λέιο πώς θά φέξει κγ αύριο... Τ κακό είναι πού θά χωρίσουμε. Καί ποώς ξέρει αν θά ξανανταμώσουμε. Ένας πόνοτ βαθύς, στήν ψυχή. Στή φυλακή καί στά στρατόπεδα... Νά τό θυμηθήτε. I Δέν ζητήσαμε νά πάρουμε δική μας ούτε μιά λέξη. Κοιτάξτε τήν στάχτη στούς κροτάφους, πού τήν πάχνισεν ή αρμύρα τής θάλασσας. Τί ζητάτε, λοιπόν, Α% μένα;... Ό σύντροφος πού τραγουδούσε πρίν, κοιμόνταν πάντα ήρεμος, δίπλα μου. Kc ροχάλιζε ρυθμικά, έτσι πού θύμιζε τις μακρυνές έκείνες ειρηνικές ώρες, πού άφι σαμε στά παιδικά χρόνια. Είχε νά κρατεί τό σύγνεφο πάνω Απ τό κεφάλι τού Αρχιμήδη, τήν στιγμή πού γύριζε τό αυτόματο στό κεφάλι του. Πρίν τό παραδώσει.ι Δέν τελειώνει, ώς έδώ;... Πρόλαβε νά Απαντήσει. I Πάνω Απ τή λίμνη, φάνηκαν τά φτερά τής σκοτωμένης άγριόπαπιας, νά χ3 θρεφτίζονται στό νερό. Κι ένας ήλιος, θαμπός καί κρύος, νά είναι στημένος α άκρη, μπρός Απ τά πράσινα ψαθιά. Φηλά, φάνηκαν έκείνα τ Αποδημητικά. Νά νονται, στό βάθος.

135 ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ: ΕΙΔΥΛΛΙΟ (Μετάφραση ΝΙΚΟΥ 7ΠΑΜ Α) 0 1ΣΥΡΑΚΟΥΙΙΑΝΕΣ ΣΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΟΥ Α&ΠΚΗ ΓΟΡΓΩ: ΙΤΡΑΞΙΝΟΗ: ΓΟΡΓΩ: ΠΡΑΞΙΝΟΗ: ΙΌΡΓΩ: ΠΡΑΞΙΝΟΗ: ΓΟΡΓΩ: ίιραξινοη: ΌΡΓΩ: 1ΡΑΞΪΝΟΗ: ΌΡΓΩ: ΡΑ ΞΙΝ Ο Η : )ΡΓΩ:?Α 3ΙΝ Ο Η : ΙΊραξινόη μέσα είσαι: Γοργώ καλή μου! Ναί, μέσα είμαι. Τό θαύμα είναι δτι ήρθες τέλος πάντων, Εύνόη, φέρε της μια καρέκλα καί ένα μαξιλάρι βάλε πάνο). Παρακαλώ σε, μή μπαίνεις σέ κόπο. Κάτσε. Τί τρέλλα κγ αυτή! Καλά καί βγήκα ζωντανή, ΙΊραξινόη, μέσα σ δ?.ο τούτο τό πλήθος καί τά τέθριππα. Άλλο δεν βλέπεις παρά μπόττες, στρατιώτες καί μανδύες. Καί οί δρόμοι, περπατάς, περπατάς καί δεν τελειώνουν. Τόντις χρυσή μου, μένεις πολύ - πολύ μακριά. Έλα ντέ, αυτός ό παλαβός ήρθε στην άκρηα τού κόσμου νά μείνουμε, σ αυτή την τρύπα γιατί δεν μπορείς νά τό πής αυτό σπίτι έτσι γιά πείσμα, νά μην γειτονεύουμε ό ζηλιάρης. Μή λ?ς τέτοια πράματα, καλέ γιά τον άντρα σου τον Δίνωνα, και τό παιδί ακούει. Πρόσεχε. Αέ βλέπεις πώς σέ κυττάει! Μή σέ μέλλει Ζιοπυρκυνα, χαρά μου. Λέ λέει γιά τον πατερούλη. Μά τήν ΓΙερσεφόνη, τό παιδί καταλαβαίνει. Ναί, έχει καλό πατέρα. Τις προάλλες, αυτός ό πατέρας του, τί λέο) τις προάλλες, χτες, είπαμε, «Πατέρα πήγαινε στο πρατήριο ν άγοράσης πορφύρα καί ηδύποτο». Λοιπόν μάς έρχεται πίσο) μέ αλάτι, ό κρεμανταλάς! Τά ίδια καί ό δικός μου, αυτός ό κουτομόγιας, ό παραδόπιστος Λιοκλίδης. Αγόρασε πέντε προβιές έχτές, εφτά δραχμές τή μία, σκυλοπροβιές, γαιδουρόπετσα, αηδία, χαμένος κόπος. Έλα τώρα, φέρε τήν πουκαμίσα σου καί τον χιτώνα σου, καί φόρεσέ τα, νά πάμε στο παλάτι τού πλούσιου Πτολεμαίου τού βασιληά, νά δούμε τον Άδωνη: άκούο) πέος ή βασήλισσα βάζει τά δυνατά της νά βγεί λαμπρή ή παράσταση. Φυσικά, στους λαμπρός τά λαμπρά. Τί αξιοθέατα Οά δείς. Τί ιστορίες ν άνιστορεϊς σ δσους δέν τάδαν! Είν ώρα νά πηγαίνουμε. 'Όποιος δέν ξαίρει τί νά κάνει τόν καιρό του γιορτάζει. (Παίρνει τήν απόφαση νά ετοιμαστεί). Κύνόη, φέρε νερό, άκαμάτρα, κγ άστο χάικο εδώ. Τί πάλι κοιμάσαι; Πώς αρέσει σ αυτές τις γάτες νά γουργουρίζουνε. Έλα κουνήσου.

136 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ΓΟΡΓΩ: ΠΡΑΞΙΝΟΗ: ΓΟΡΓΩ: ΠΡΑΞΙΝΟΗ: ΠΡΑΞΙΝΟΗ: ΓΟΡΓΩ: ΠΡΑΞΙΝΟΗ: ΓΟΡΓΩ ΓΕΡΟΝΤΪΣΣΑ: ΓΟΡΓΟ: ΓΕΡΟΝΤΪΣΣΑ: ΓΟΡΓΟ; ΠΡΑΞΙΝΟΗ: Φέρε νερό, γρήγορα. Νερό τής λέω και αυτή μου φέρνει πρώτα σαπούνι. Έλα, δός μου το. Ό χι τόσο πολύ, σπάταλη! Χύσ το τώρα. Βλάκα, στάσου, μέ κάνες μούσκεμα, τόχυσες στον χιτώνα μου! Πήρα λουτρό μέ την ψυχή μου κι οί Θεοί θά τό ζήλευαν. Πούναι τό κλειδί του μεγάλου ερμαριού; Βρές το καί φέρτο δώ. Αυτός δ ποδήρης ΙΙραξινόη σου πάει πολύ καλά. Πές μου τί σου κόστισε στο τέλος, σαν βγήκε από τον αργαλειό; νω, μή μου τό θυμίζεις, Γοργώ. Δυο ωραίες παστρικές δραχμούλες. Έκτος πούβαλα κι δλάκερη την ψυχή μου στο φαντό. Θαπρεπε νάσαι ευχαριστημένη μέ τ αποτέλεσμα. Καλωσύνη σου! Καλωσύνη σου! Φέρε μου τον μανδύα μου, κοπέλλα καί βάλε τό καπέλλο μου έτσι νάμαι τού συρμού. Όχι, αδύνατο νά σέ πάρω μαζί μας -παιδάκι μου. Θά σέ δαγκώσι κανένα άλογο: Τά δαγκώνουν τά μικρά παιδιά. Κλάψε δσο θέλεις δέ σέ παίρνω έγώ νά μου γυρίσεις κουτσό. Ελάτε νά πηγαίνουμε. Φρυγία, πάρε τό παιδί καί παίξτε. Φώναξε τό σκύλο μέσα, καί μή ξεχάσεις νά κλείσεις τήν εξώπορτα/ (Βγαίνουν έξω στο δρόμο). Θεοί, τί πλήθος! Πώς θά περάσουμε από τούτον τό συνωστισμό; Κατεβαίνουν πυκνά, σάν τά μερμύγκια, ατέλειωτα κι αμέτρητα. Άγκαλά πολλά καλά μάς έκανες Πτολειιαίε, άφόταν ή αφεντιά σου πήγε μέ τούς αθάνατους. Δέ μάς διπλαρώνουν λωποδύτες στους δρόμους. Νά μάς κλέψουν πιά κατά τό Αιγυπτιακό. Παλιοαπατεώνες μέ τά βριομεοά τεχνάσματά τους. Συνάφι τού Διαόλου, καταφερτζήδες, πιτήδειοι! Γοργώ, καλούλα μου! Ωχ! Τί θ άπογίνουιιε! Δές. Τ άτια τού Βασιλυά! Μή μέ πατάς άνθρωπέ σου, Τοόπος, δ μαντράχαλος! Βάο- βαοος! Τοέξε Εύνόη. Τοέξε, απρόσεκτο κορίτσι! Πάει, τό Εώο, δές. Θά σκοτώση τον καθαλλάρη! Ευτυχώ?, ευτυχώς. Κι άφησα τό παιδί σπίτι! Θά >ρος, Πραξινόη! Γλυτώσαμε, πάνε πίσω, άπόπου ξεκίνη-ΐ σαν. Τί»ν>α ιιποοώ νά συνέρθω. πάλι. Τ άλογα καί τά φίδια ήσαν τά μόνα πράιιατα πού φοβόσουνα από μικρή! Έλα γρήγορα Έρχονται πάλι από παντού. (Σε»ιιά γριά γυναίκα): Έρχεσαι από τό παλάτι γερό τισσα: M t / r;i I 'c '- 'i f 11O'** Είναι εύκολο νά ιιτσα: Πασχίζοντας οί Έ λυνες ιιπύκαν στύν Τοοία, όμορφου "ου. δ?α τά κατοοθώνε» v^yp'r, σάν δον»»»όσει. Κ» απέρχεται κατόπιν τών χρησμών αυτών ή γραία, Οί γυναίκες ft) α ιιποοούν νά στά πούνε, ακόμη και τό πώς Δίας παντρεύτηκε τήν 'Ήρα.

137 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ΓΟΡΓΩ: IIΡΑΞΙΝΟΗ: ΞΕΝΟΣ: II ΡΑΞΙΝΟΗ: ΞΕΝΟΣ: ΙΙΡΑΞΙΝΟΗ: ΓΟΡΓΩ: ΙΙΡΑΞΙΝΟΗ: ΑΚΤΤ. ΞΕΝΟΣ: Π ΡΑΞΙΝΟΗ: ΌΡΓΩ: ΤΑΙΌΤΔΙΣΤΡΙΑ: Εδώ δές, τί στριμιοξίδι γίνεται στην πύλη, Πραξινόη! Φρίκη, φρίκη! Γοργώ, δός μου νά κρατώ τό χέρι σου, καί συ Εύνόη κράτα την Εύτυχίδα. Κράτα την άπ τό μερί, μη χαθείτε. Νά μή χανόμαστε. 'Όλοι μαζί. Άκολούθα μας, Εύνόη. ΤΩ, όλεθρος! πάει ό θερινός χιτώνας μου σχίστηκε σέ δυο κομμάτια! Γιά τ όνομα τών Θεών, πολίτη, πού νά δής καλή τύχη, πρόσεξε και λίγο τον χιτώνα μας. Κάνω ό,τι μπορώ. I Ιο>! ΓΙώ! Πλέμπα, Σπρώχνουν σάν τά γουρούνια. Θάρρος γυναίκα! Είμαστε τώρα σώοι καί αβλαβείς. Αβλαβής νάσαι σ όλον σου τον βίο, καλέ μου άνθρωπε, γιατί καθώς πρέπει μάς περιποιήθηκες. Τί καλός άνθρωπος, στοχαστικός! Κύττα την κακομοίρα την Εύνόη την έχουνε στριμώξει. Σπρώξε, σπρώξε λοιπόν ζωντόβολα, δυνατά! Αύτό είναι. «'Όλη μέσα» καθέος είπε κι ό γαμπρός όταν τράβηξε την άμπάρα κι έκλεισε την πόρτα τής νύφης. Πραξινόη, ελα δώ. Κύτταξε πρώτα αύτά τά κεντητά. Τί λεπτοκαμιομένα, τί ωραία. Ρούχα γιά τούς Θεούς, θάλεγες. Προστάτισσα ΆΟηνά! Τί επιδέξιοι υφαντές τάχουνε δουλεμένα! Τί καλλιτέχνες άξιοι σχεδιάζουνε τέτοιες μορφές ζοτντανεμένες! Τί φυσικά στέκονται καί κινούνται. Ταπητουργήματα, κι ο- μω; θαρρείς πέος είνε ζωντανά! Πανούργος είν 6 άνθρωπος. Καί, δές απάνω δώ. Σ ανάκλιντρο ασημένιο κεΐται, ώ θαύμα ό Θεός, ωραίος! Μέ τ απαλό πρώτο του χνούδι στά μάγουλα. Ό τρισαγαπημένος 'Άδιυνης, καί στον Αχέροντα πάλι α γαπημένος. Οχληρές γυναίκες μέ τ αδιάκοπο κουβεντολόι σας πάψτε πιά! Κουκουρίζετε σάν περιστέρια. Μέ πεθάνατε μέ τ ανοικτά φιυνήεντά σας. Μπίρα! Αλήθεια, ποιος είναι τούτος; Τί σέ κόφτει αν έμείς μιλούμε; Διάταζε τις πληριομένες σκλάβες σου. Είμαστε Συρακουσιανές, εμείς. Κι άν Οές νά ξέρεις από καλό σόϊ τής Κόρινθος, σάν τού Βελλεροφρόντη. Μιλάμε Πελοποννησιακά. Κι οί Λίόριοι, θαρρώ, μπορούνε νά μιλούνε Διυρικά. Μελίγλυκια Γϊερσεφόνη, είθε μόνο αφέντη Εναν νά γνιορίσο). Δεν μέ τρομάζεις άνθριοπέ μου. Κόφ τή ιρλυαρία Πραξινόη. Δές ή θυγατέρα τού Άργεία θά ύμνηση τον Άδωνη. Ιδού μετά δώδεκα μήνες Οί άργοπατούσες ώρες Ξαναφέρνουν άπ τον Άχέοοντα μέ τά αιώνια νερά στον Άδωνη ΤΩ! Ό χρυσός! Ό εβενοζ, ώ Αετοί σέ φιλντίσι τεχνοΐ ογημένοι Κουβαλούν στο Δία Κρονίδη Τον έφηβο κυπελλοφόοο Κι ιδού τά άλικα χαλιά Άπλιομένα πάνο>θε ι ίi

138 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ΓΌΡΓΩ: «'Αδρότερα ύπνου» Μια κλίνη για την Αφροδίτη Κι* άλλη μια κλίνη για τον 'Άδωνη Μέ τά ρόδινα μέλη. Τά φιλήματα του Είν απαλά καί το χνούδι πάνω Από τά χείλη του χρυσόξανθο. Πραξινόη, άπ ολα τά πλάσματα, ξυπνότερη είναι ή γυναίκα. Ευτυχισμένη, γιατί τόσα πολλά ξαίρει καί τρισευτυχισμένη γιατί τραγουδά γλυκά. Αλλά πρέπει νά πάμε καί σπίτι: Ό Διοκλίδης θέλει το φαί του. Κι είναι δλος χολή. Μην πάς κοντά του όταν πεινάει. Στο καλό Άδωνάκι μου, καί νά ξανάρθης νά μάς εύλογήσης. ΠΑΣΧΑΛΙΑΤΙΚΟ (Μεγαλοβδόμαδο 1973) Τής άτιμίας τά ξύλα Σταθήκανε ατό Γολγοθά. Κι' άνάμεσα σέ δυό κακούργων Στημένος του Μόνου Φιλάνθρωπου, ό σταυρός. Φαρισαίοι καί στρατιώτες τον έκρεμάσανε* τόν σταύρωσαν! Μ άγκάθινο στεφάνι «Βασιληά* τόν περιπαίξαν. Μέ ξίδι καί χολή τή δίψα του πότισαν* Χίλιω λογιώ τόν βασανίσανε... Μ' ένα στερνό «τετέλεσαι» Έδέχτηκε τό θάνατο Για των άνθρώπων τή λευτέρωση! Καί τάτιμα του μαρτυρίου τά ξύλα 'Αγιάσανε! Τίμιος έγένηκε ό Σταυρός: Τής πανανθρώπινης αδελφοσύνης Παγκόσμιο Σύμβολο μιας Πίστης, Μιας Ελπίδας! Οί σταυρωτήδες αύτοί, κι οί Φαρισαίοι Δεν έχαθήκαν δμως... Μ δλους τούς Μαμωνάδες ταίρι. Στή Δύση, στήν Ανατολή Ζοϋνε καί βασιλεύουν. ΚΓ δν του σταυρού τή μόδα παρα- (τήσαν Μύρια καινούργια βάσανα Εύρήκαν κι έφαρμόζουν. Καί τής λευτεριάς, οι φίλοι, οι φίλοι τού άνθρώπου, Ριχμένοι στής άτιμίας τά κελλιά, Στατιμα σίδερα μέσα... τής φυλακής, Ανάκατα μέ κλέφτες, μέ κακούργους! Βλέπει δμως τό Μάτι των λαών! καί μιά κραξιά άγάπης καί συμπόνιας Άκούγετ ώς τά πέρατα τής Οικυο- (μένης δλης «Τών φυλακών τά σίδερα, τις άτιμες (άλυσίδες., Αδέλφια, τις άγιάσατε Μέ τά μαρτύριά σας Σύμβολα τά έκάνατε τού Ανθρωπισμού, τής Πίστης, Στήριγμα τής Ελπίδας. Κ ΕΣΕΙΣ, καμάρι γίνατε κάθε λευτέρου άνθρώπου!» f ΠΕΤΡΟΣ ΑΔΑΜβ Για τόν Πέτρο Ά δαμ, ΐδε νεκρολογία στήν «Ήπειρ. Εστία» ι τεύχος ).

139 ΣΤΗΝ ΑΓΝΩΣΤΗ Χρώματα τής άρνησης έγκλειστα στήν έ ρ η μ ία τους. Αγχόνη τής άπελπισίας μέ τίς είκό νες νά εκχέουν αίμόφυρτο φώς Έσύ έγώ εκείνος: Κατρακυλώντας στήν άτελεύτητη άβυσσο* πυροβολώντας ίσκιους άπό σκιές. Χρώματα πού αίμορραγοϋν σιγά έφιαλτικά είδωλα. Ανεμόσκαλα νεκρικώ ν κηροπηγίων πηγάδι τοϋ κενού. "Ε ν άπέραντο κοιμητήριο νά αίωρείται στήν άνάμνηση. " Ε ν άπέραντο κοιμητήριο. Καί τά χέρια έκεϊ: Πουθενά. Χωρίς φάλαγγες. Γυμνά. Ακρωτηριασ μ ένα. Νά σκάβουν τήν εκτυφλωτική άπουσία. Χρώματα τής έγκατάλειφης αίωνιότητα των άπόντων. Μυρολογώντας, βουβά, τήν ά ν α μ ο ν ή στήν άφετηρία. Τό τέλος πού τέλειω σε στήν άρχή. Χρώματα χωρίς χρώμα. Κ ληρονομιά τής μοίρας μας. Σ έ πλησιάζω* κι ό άνεμος νά τρεμοσβήνει ώχρά κεριά, ξεθάβοντας τή σ κοτεινή μουσική τοϋ "Α δη. Σ έ πλησιάζω* καί παράξενα πουλιά ξυπνούν άπό να βαθύ όνειρο, άναταράζοντας πανάρχαια κρύσταλλα καί παγω μένους ήχους. Σέ βλέπω* καί τραγουδούν τά όμορφα μαλλιά σου, άναστενάζοντας μές στόν αιώνιο άποχωρισμό, άνθίζοντας όγαπηυένες λέξεις στήν έρημη πλαγιά. Μπορεί ν ά κλα ίς ή καί ν ά π ρ οσ εύχεσ α ι. Σ ά ν ένα ύστατο χαίρε* καί σ άν κιθάρα έτοιμοθάνατη, καθώς πέφτουν κίτρινα φύλλα καί βροχή. Μά δέ σέ βλέπω άλλο. Ποιά ήσουν;

140 Ποιά είσ α ι; Ποιά θά *σ α ι; *0 άγνωστη κόρη άμφίστομη μαχαιριά στήν καρδιά. Έ σύ Στήν καμπάνα της σιωπής. Από χρόνια. Τραβώ ντας, μ έ σ παραγμό, τό σ χοινί. Νά μπορούσα ν άγγίξω τήν άπουσία σου. Νά μπορούσα. ΓΙΟ ΡΓΟ Σ ΜΑΝΘ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΤΟ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟ ΤΗΣ ΜΑΡΙΝΑΣ Ή ζωή τής Μαρίνας, μικρή μά ζεστή, σ ό ν τά φρέσκο σταρένιο ψωμί, έκυλουσ εν άπλή στό μικρό της χωριό. Σ ά ν τήν άσπρη μικρή πεταλούδα, έπαιγνίδισ ε λίγο στοϋ ήλιου τό φώς, στ* άνθοστόλιστα ρέματα, στοϋ βουνού τή χλωράδα, γιά νά σβήσει σέ λίγο μαζί μέ τήν άνοιξη. Ή ζωή τής Μαρίνας έστάθη άμόλευτη, σάν τό κάτασπρο κρίνο κγ ότα ν φύσηξε λίβ α ς έκά η, Στής άγάγης τήν πρώτη πνοή ή ψυχή της καρβούνιασε κι* έξεψύχησε μέσα στό δάσος, σιμά στά κυκλάμινα, ένα γκρίζο φθινόπωρο, τότε πού λύπες πικρές τή καρδιά φαρμακώνουν. I. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡIΟΥ

141 ΤΑΤΙΑΝΑΣ ΣΤΑΥΡΟΥ Η ΩΡΑΙΑ ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (ΑΝΟΙΞΙΑΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ) Στά βουνά, στ άκρογιάλια, στά χωράφια Παίρνεις κάποια μέρα τήν άπόφαοη ν άφήσεις την πολιτεία και νά τραβήξεις πέρα προς τά βουνά, τ* άκρογιάλια, ιά χωράφια, εκεί πού έμεϊς τής πόλης τά θρέμματα ουνηθίσαμε νά λέμε πώς βρίσκεται ή έξοχή. Καταλαβαίνεις πώς οοϋ χρειάζεται κάποια προσπάθεια για νά σπάσεις τούς πυκνούς, γερούς, μπερδεμένους πλοκάμους πού με τόν καιρό άνεπαίσθηια «χωρίς λύπην, χοτρίς αιδώ» οοϋ έχει πλέξει ή πολιτεία γυρωτρόγυρα. Καί αάν το,ύς τραβήξεις με δύναμη καί τούς άκοϋς καί σπάνε έναν - ένα, νοιώθεις ΐέ κατάπληξη, πώς βρίσκονται κι* άλλοι κι άλλοι ακόμη. Λεπτοί, άνάεροι, άλλα τό ίδιο τυραννικοί. Έχουν ζώσει τό μυαλό, έχουν ύφάνει ένα δίχτυ γύρω οιήν ψυχή, δίνοντές της κάτι άπο τήν υφή καί από τό χρώμα τους. Έφτασες στά βουνά, στ ακρογιάλια, στά χοφάφια. θάμπος σου γεμίζει τά μάτια. Τί ήλιος, αστραφτερός, όλοκαίνουργίος. Τάχατες νδναι ό ίδιος πού (ίντικρύζεις άπο το παράθυρο τής πολυκατοικίας! Περνώντας από τά πέλματά σου ανεβαίνει καί χύνεται στο αίμα ή ηδονική αίσθηση από τό απαλό χάδι τής χλόης. Πώς νοιώθεις τον εαυτό σου; ΕΙοαι ό βάτραχος, πού γεννήθηκε στο βάλτο του, καί γνώρισε τό βάλτο του μονάχα, βασίλειό του καί σκεπή! Ξας>νικά τού ήρθε οίστρος για περιπέτεια. Έσπασε τούς πλοκάμους πού τον έδεναν καί ώρμηοε νά έξερευνήαει τόν κόσμο. Τόν βλέπεις νά ξεπηδά πιο τό βούρκο του οάν άδερφό. Τοτρα εδώ πού έφτασες έχεις νά άνπκρύοεις κατάματα τή φύση μέ τά ά- /αρίθμητα πρόσαπτα καί τή μία μοναδική ψυχή. Τίποτα δεν στέκει άνάμεσα ιτα μάτια σου καί οτήν όψη τής (ρύσης. Είστε εντόπιος ένωπίω. Χοϊράφια, βουνά, σύννεφα, δέντρα, ακροθαλασσιές, σπαρτά, κόσμος γαονός, καστανός, πράσινος, ανάλογα τήν ώρα καί τής ώρας τό πρόσταγμα. Έ - α φώς περνά μέσα στο πυαλό. Καθετί βαρύ καί λασπερό κατακάθεται. Αίσθάεοαι νά λαγαρίζεις, νά γίνεσαι κρούσταλλο, οάν τό νεράκι τής πηγής. Κάθεσαι, στήνεις κουβέντα μέ ο,τι ζεί, ανασαίνει, μοσκοβολά γύρω σου. ϋδώ οτήν άνοιχτοτσιά έχεις μάτια, για νά βλέπεις καί άτρτιά γιά ν άκοϋς. αφήνεις καί τότε τό καθετί οοϋ μιλά τή γλώσσα ίου. Σο>παίνεις καί άφουγχίζεοαι. Σκά()πια λόγια εδώ κι εκεί. Μά τό μυαλό καί ή καρδιά κ οί πέντε οθήοεις όλοξύπνητες, τά θησαυρίζουν, τά ουνιαιριάζουν καί τούς δίνουν νόια. ΠροχίορεΤς συλλαβιστά μά ολο καί προοδεύεις, ολο καί μαθαίνεις. Εδώ οοϋ μίλα τό στάρι τό χλωρό πού θράσεψε καί πάει νά καλαμώσει.

142 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε Σ Τ Ι,ν Σκύψε, βάλε τό άφτί και θά ιό ακούσεις να λέει, τού μπάτη βεργολυγιστά: Προσμένω τή βροχή! Κι ή γίδα πού πηδά στο άντικρυνό αύλάκι κάπως βαριά, μέ τεντωμένη την κοιλιά γιά κοίτα πώς κατέβασε μαστάρια και στρογγύλεψε ολάκερη! 'Άκουτην, πού ξομολογιέται: Προσμένω τον καρπό! Πιο πέρα στά χωράφια, στά χαντάκια, άνοίγουν τά παρθένα στέρνα ύγρά, σκούρα και καρτερούνε. 'Από τότε πού τό πρώτο ύνί χάραξε τά σπλάχνα τής γης μιά ανταπόκριση τά δένει μέ τον ούρανό: Θά σού χαρίσω τήν εύλογία τής βροχής μου, λέει ό ούρανός, θά σού ραντίσω τον ήλιο μου τόν ζωντανό, κγ εσύ θά τά μεταμορφώσεις σέ σάρκα πράσινη, χυμό χρυσό, μέλι τής όπώρας, ούσία τής ζωής. Γυρίζει γυρίζει τό πουλάρι μέ δεμένα μάτια στο μαγγάνι τού πηγαδιού* τρίζει τό μαγγάνι, γάργαρο κυλάει τό νερό. Κάποτε άφήνει τό γύρω στά μισά, τό ζωντανό, και σταματά. Άνασηκώνει τό κεφάλι, τεντώνει τά πλατιά ρουθούνια κι' οσμίζεται τόν αέρα. "Ενα κυματιστό ανατρίχιασμα περνάει τό κορμί του άπό τόν τράχηλο ίσαμε τήν ούρά. Δέχτηκε τό μήνυμα. ΚΓ ή φοράδα πού ζεμένη στο ζυγό σκύβει στο διπλανό χωράφι, τού δίνει τήν απόκριση: Καλώς νάρθετς. Σέ καρτερώ... Έ νας κάποιος φουσκωτός ύπερος ντύθηκε στά λαμπερόχρωμά του τά γιορτιάτικα, ύγρανε τό στύλο του, τέντωσε τά στημόνια. Τδμαθε ή χρυσόσκονη. Πήρε τού ανέμου τις φτερούγες και ταξιδεύει. Καλήν άντάμωση! Παντού συνεννόηση. Πουθενά ή αρμονία δέ σπάζει. καί υποταγή. Αύτός είναι ό μεγάλος νόμος. Πειθαρχία Έ ρθε ή ώρα. Ετοιμάστε τά μπουμπούκια σας, λέει ή φοτνή. ΚΓ ό πλάτανος, τό χαμομήλι, ή κερασιά, ή μολόχα, τό κούτσουρο στ* άμπέλι τινάζουν άπό πάνω τους τό χειμωνιάτικο αποκάρωμα. «Φουντώστε τά μπουμπούκια σας καί μή φοβάστε, έγώ στοργικά θά θαμπώσω τή δύναμη τού ήλιου μου μέ γάζες σταχτιές. Γύρω στο χνουδωτό βελουδένιο μπουμπούκι πού κλείνει της ζοιής σας τό σκοπό θά τυλίξω μαγνάδια άπό υγρασία καί χάδι. Είμαι μάνα καί ξέρω νά διαφεντέψω τό νιόλουβο φύτρο. 'Έτσι φλογερός πού δρασκελάει τά ούοάνια ό κύρ ήλιος μου, είναι ικανός νά ρουφήξει τό χυμό πού τόσους μήνες τόν δουλεύατε μέσα στούς σκοτεινούς κρυψώνες σας. Είναι άξιος νά σάς αφήσει ένα στραγγισμένο στέρφο κορμί. Είμαι ι μάνα καί πονάω έγώ». Πειθαρχία καί υποταγή. 'Άνθρωπος, δέντρο, σερπετό, πετούμενο γνωρίζει τήν ώρα του καί πε-'j ριμένει. «Τώρα θά χτίσεις τή φωλιά». 'Ακούσε τή φωνή στή μεγάλη Πυραμίδα! δπου ξεχειμώνιαζε, τό χελιδόνι κγ άνοιξε τό φτερό. 'Έσκισε δρη καί βουνά καί νάτο. «Τώρα θά καυατέψεις, τώρα θά θεοίσεις, τώρα θά ποτίσεις» άκούει ό α ν θρωπος πού καταλαβαίνει τή γλώσσα καί ννωρίζει τό νόημα. Αναβολή δέ? χωρεί, τό πρόγραμμα δέ σηκώνει άλλανή. θά υπακούσεις. Άπό τότε πού τ αόρατο χέρι της έδωσε την πρώτη σπρωξιά, άρχισε ή ρόδα νά γυρίζει γράφο τας μέ τή συρμή της τόν κύκλο τών ώοών. "Ο,τι δέν πάει μαζί της θά τιναχτ μακρυά ανώφελο κγ έξω από τή ζωή. "Ολα μέ τήν τάξη τους. Γέννηση καί θέ

143 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ νατος περνιοονιαι οτύ ίδιο δακτυλίδι. Έδώ δεν έχουν θέοη τής φαντασίας πηδήματα, ιδιοτροπία δέ χωρεϊ. Κάποτε, είναι ή άλήθεια, κάνει νά σηκώσει κεφάλι ό άνθρωπος. Και τί είσαι εσύ, ανθρώπινο μαμούδι, για νά στήσεις την έπιθυμία σου αντίκρυ στο δικό μου νόμο; Και ή ιδιοτροπία πάλι κι αυτή είναι στό χέρι τό δικό μου. Και τό χαλάζι, κι' ή πλημμύρα κι* ό σεισμός είναι δικά μου, είναι κι' αυτό φιγούρες στό σχέδιό μου πού θαρρείς πώς τάχατες άλλάζει, δμως είναι αθάνατα τό ίδιο. Πάντα τό ίδιο. Ή μυριόργανη και μυριοπρόσωπη ορχήστρα έχει τά μάτια στηλωμένα στον άρχητουσικό. Πειθήνια καρτερεί τό χέρι νά σηκωθεί. Ή παραφωνία είναι έξω άπό τό νόμο. Ή παραφωνία είναι θάνατος. 'Αρμόν ίσου άνθρωπε, σώπα και δούλευε. ΜΙΚΡΑ ΕΙΚΟΝΙΣΜΑΤΑ* Στά δολοφονημένα δάση τής Κυκκιώτισσας δεν κελαδεϊ πιά τό θεόσταλτο πουλί τό «κόκκου - κύκκου» Δέν γέρνουν τα κλαδιά να προσκυνήσουν τ' άγιο διάβα της. Στ άποκαΐδια τώρα τά σεπτά πού ή τέφρα τά σεβάστηκε σμιλεύει ό πόνος εικονίσματα. Μαυροντυμένες προσευχές. Ζωγραφιστές δεήσεις. Μέ τη Μαρία τής Άγγελόκτιστης. Μέ τον Εσταυρωμένο τής Άσσίνου. Τον "Αγιον Ιωάννη τον Έλεήμονα. Μέ τον έγκλωβισμένο Απόστολο Βαρνάβα τον Κύπριον. Καί ταξιδεύουνε στεριές καί θάλασσες πουλιά τής καταιγίδας. Νά πάνουν τά πικρά μηνύματα μέ των άγιων στόματα ιερά απ την πυρπολημένη γή τή φλογισμένη ανάσα τής «'Αγίας Νήσου». ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΖΙΤΣΑΙΑ Οί Κύπριοι πρόσφυγες, φιλοτεχνούν μικρά εικονίσματα, σέ μαυρισμένοί ξύλο, άπό τό χαμμένο δάσος τής Παναγίας τού Κύκκου. ΤΑ ΚΥΚΛΑΜΙΝΑ* Κυκλάμινα του Πέλλα Παίς. Εγκλωβισμένα αστέρια. "Ανθισαν πάλι άνύποπτα οτή σκλαβωμένη γης. Κι ήρθαν γλυκά μηνύματα

144 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» από παιδιώνε χέρια. Αγάπης χαιρετίσματα τής τπκραπαντοχής. Εύωδιασμένα άντίδωρα και δίκοπα ιιαχαίρια. Και σμίγει ή δρόσο τής αύγής μέ των ματιών τό δάκρυ στά τρυφερά τους πέταλα πανάχραντη σπονδή. Κι άπό του πόνου τά βαθειά κι άπ του καϋμοϋ τά μάκρη ελπίδα κρυφοφτέρουγη τής άνοιξης άνθεϊ μικρό κυκλάμινο Ιερό και στής καρδιάς μιάν άκρη. ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΖΙΤΣΑΙΑ * Τά εγκλωβισμένα παιδιά του Πέλλα Παίς έστειλαν, γιά τό Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, στους μαθητάς ενός Σχολείου τής Λευκιοσίας, άπό τό πανέμορφο σκλαβίομένο χωριό τους, Ινα πανέρι μέ κυκλάμινα. Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΗΣ ΒΑΒΩΣ. Μιά λαμπάδα θαμπόφεγγε σάν σύμβολο στά λευκά μαλλιά σου γιαγιά τά παράλυτα είχες ξεχαστεί στ άτέλειωτο είχες ξεχαστεί στ* ατέλειωτο των ψυχών πανηγύρι τήν πόρτα τής ψυχής σου πυρπόλησε πειρατής μέ μεγάλη κι' άνίκητη δύναμη... Τήν ύστερη τήν ώρα μώχες δώσει τής ζωής τό λουλούδι στό στερνό παραμύθι πόσο ήθελα ν ακούσω και πάλι τά προφητικά σου λόγια γιά τή ζωή μας. Σέ άφησα μέ μιά χαρά στά χείλη σου ζωγραφισμένη γιά τήν άγάπη γιαγιά τήν δική σου τώρα πού τρεμοχάνεται ή δύσκολη μέρα έρχεται ή άλλη πού μας χωρίζει γιά πάντα. Τότε τά στερνά μου τά λόγια σου χάρισα ένώ σου έ^ριχνα μιά χούφτα χώμα. «Γιαγιά τής αλήθειας ό δρόμος θά μείνης γιά μένα». ΠΑΝΟΣ ΜΕΛΙΠΠΟΤΗΣ

145 ΜΑΝΟΛΗ ΠΑΠΟΥΤΣΑΚΗ «ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΜΟΥ» ; ') * ΨΥΧΑΠΙ Α' Τό τελευταίο τέταρτο τού περασμένου αίώνα στάθηκε άπό πολλές απόψεις ση- ' βασίλειο,.ους της Εύ- καταθλι- ;τα (ταν τα προοληματα τ^ αλυτα γύρω και μέσα του, άρχιζε δειλά να ζητά μια θέση στον πολίτικο ήλιο της Ευρώπης καί μια έδρα στον Παρνασσό της. Ή πολιτική σταθερότητα τητα έΐ,ου <ιροκαλεσαν οι ουο αλλεπάλληλες πσίοθππουονίρί- τογ>»> ' I τή μεγάλη αλλαγή στήν πνευματική περιοχή. χ, νά ξεριζώσουν τον ψυχισμό τους καί νά προσπαθήσουν νά φουσκώσουν το στήθος τους μέ τήν Πλατωνική σοφία καί τήν Αλεξανδρινή μεγαλοπρέπεια, επρεπε τέλος νά ξεχάσουν τή μητρική τους γλώσσα καί νά προσπαθήσουν νά μιμηθοϋν τον Ξενοφώντα. Μόνο τότε θά ήσαν αντάξιοι των προγόνι ον και ή Εύριυπη θά τούς κοιτούσε μέ θαυμασμό. Φορέα καί στήριγμα αυτής τής αναχρονιστικής άποψης αποτελούσε ή άρχουσα τάξη, τά τζάκια των Αθηνών, οι γόνοι των υψηλών οικογενειών, στά χέρια τών όποίιυν βρισκόταν ή ίςουσία, μά καί ο στρατός, φορέας αυτός του πιο αδιάλλακτου συντηρητισμού1. Κάθε πρωτοποριακή ιδέα, κάθε δειά ή φωναχτά διατυπωμένη άποψη γιά στροφή στό λαό ιαί στήν παράδοσή του, θεωρούνταν γελοία καί ό έκφραστής της άξιος περιφρόνησης καί ίσιος «έθνικώς επικίνδυνος'-, σέ σημείο ώστε νά κινδυνεύη νά χάση κάποια Ιέση, άν είχε (π.χ. ό ΙΙαλαμάς). Ιίαρ όλα αυτά δεν είχαν λείψει τά φωτεινά σγ^μάδια. Τό κίνημα του δημοτικισμού είχε παλιές ρίζες, άλλα γιά διάφορες αιτίες, πολιτικές κυρίιος (έλλειψη έ-

146 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» '*, ί στά 1873, δτt «όπως μια γλώσσα είναι αρμόδια γιά τήν ποίηση, μέ τούτο λέμε καί συμφωνάμε δπως ή γλώσσα αύτή είναι δχι μόνο εύγενής καί αρμονική, άλλα και πλούσια άπ4 δλα τα στοιχεία πού είναι άναγκαία για νά έκφράσουν τό ώραιο καί τό υψηλό»2. Οί λαογραφικοί θησαυροί, πού φέρνει στό φως 6 Ν. Πολίτης, δείχνουν τον πλούτο τής λαϊκής ψυχής καί ζεσταίνουν τήν ατμόσφαιρα υπέρ τοϋ δημοτικισμού, ο όποιος κερδίζει έδαφος από τή διαμάχη των Ροίδη Βλάχου για τήν ποίηση, μέ τό γκρέμισμα των ειδώλων του ρομαντισμού καί μέ τις πετυχημένες ποιητικές δοκιμές τής γενιάς του 80. Ό γλωσσικός άγώνας δξύνεται μέ τήν αντιδικία των Κόντου Χατζιόάκη Βερναρδάκη, ένώ ή πέννα ένός πρωτοπόρου δημοσιογράφου, του Βλάση Γαβριηλίδη, μεταφέρει τό γλωσσικό θέμα άπό τις καθέδρες στα καφενεία καί στούς δρόμους. Τό έδαφος είναι ήδη έτοιμο, για νά δεχτή αυτόν πού θά τό γονιμοποίηση. Τό κίνημα τοΰ δημοτικισμού, πανέτοιμο πιά νά διύση τή μάχη, ζητά τόν ήγέτη του καί J συνάμα τή θρυαλίδα πού θά ξεκινήση τόν αγώνα. Μά τό πρόσωπο αύτό δέν βγήκε άπό τόν καθημερινό Αθηναϊκό στίβο* ήρθε άπ4 έξω άπ4 τήν Εύρώπη, κι ήταν άκαπνο άπ το μπαρούτι τής γλωσσικής διαμάχης, πού δμως μ4 ένα έκρηκτικό βιβλίο μπήκε μπροστάρης στόν άγώνα. Γλωσσολόγος, καθηγητής στήν έδρα των Νέων Ελληνικών στή σχολή άνιοτέρων σπουδών στό Παρίσι, ό Γιάννης Ψυχάρης, μπαίνοντας στό στίβο, έχει κιόλα συνείδηση τής άποστολής του. Αισθάνεται σάν μεσσίας, καί μέ παρρησία μιλά στό νεκρό του Ούγκό σάν ίσος: «Σέ μιλώ μιά γλώσσα πού δέν τήν έχει ό καθένας καί πού μπορείς καί σύ νά μάς τή ζουλέψης, μιά γλώσσα πού είναι παιδί καί μοναχοκόρη τής παλιάς Ελληνικής, τήν καινούρια μας τή γραικική τή γλώσσα πού πρώτος έγώ σήμερα τή γράφω»3. Τήν αίσθηση αύτή τής μοναδικότητας, πού δέν είναι καθόλου δικαιολογημένη, τήν έκφράζει καί στή δημοσιευμένη στά 1886 στόν τόμο «Essais de grammaire»; πραγματεία «Οί ιστορικές μελέτες καί ή σύγχρονη γλώσσα», δπου λέει πώς «ή Ελλάδα δέν έχει υπηρέτη πιο άφοσαομένο στά συμφέροντά της άπό μένα»4. Μέ τήν πραγματεία αύτή δ Ψυχάρης μπαίνει για πρώτη φορά στό γλο>σσικό άγώνα. Τώραί άναγνιορίζει μερικές άδυναμίες στή δημοτική, αλλά μαζί καί τήν επιτακτική άνάγκη νάρχίση κιόλας νά γράφεται, καί θεωρεί ευγένεια τή χρήση τής γλώσσας πού κα-ι θρεφτίζει τό καινούριο βλαστάρι τοΰ γέρικου δέντρου τής Παράδοσης. Μετά τή θεωρία δμως, ό Ψυχάρης χρειάζεται τήν πράξη, τήν έφαρμογή γιά τήν άπόδειξη* γράί φει λοιπόν: «'Ένα βιβλίο μέ βαθειά σκέψη καί αίσθημα, γραμμένο άπό σταθερό καί γερό χέρι, άπό αύτοκυρίαρχο πνεύμα μέ έμπιστοσύνη καί βούληση θά άξιζε πιο πολτϊ άπ4 δλα αυτά. Τό έπαθλο θάναι ωραίο γιά τόν νέο 'Έλληνα πού θά τό γράψη. θ<* δημιουργήση τό ύφος. Τί πειρασμοί άπό παντού γιά τόν πεζογράφο καί τόν ποιητή! "Ολα θάχει νά τά πή γιατί τίποτε δέν είναι ειπωμένο. Τό βιβλίο αύτό πού δλοι πεϊ ριμένουν θά γραφή χωρίς άλλο μιά μέρα, ίσο)ς νά γράφεται καί τώρα»5. I Είναι μιά «φανερή προαναγγελία τού «Ταξιδιού», πού ίσως τότε σχεδίαζε. Δέ έμενε παρά νά πραγματοποιήση τήν περιοδεία του τό 1886 στήν Ελλάδα καί Ανατολή, πού θά τού έδινε τήν ψυχολογική άτμόσφαρα τοΰ βιβλίου»6. Τό ταξί* (30 Ίουλ. 29 Όκτ.) γίνεται μέ τήν εύκαιρία τού συνεδρίου τού Φιλολογική συλλόγου τής Πόλης, μά τό συνέδριο ματαιώθηκε άπό τούς Τούρκους. Ό Ψυχάρ κατάφερε νά δημοσιεύση στό περιοδικό τού συλλόγου τήν άνακοίνωσή του, γραμμές στη δημοτική. «Έδώ ό Ψυχάρης δίδει ένα διάγραμμα φιλολογικών καί είδικότε οιαλεκτολογικών εργασιών. Συνιστά τή μεθοδική μελέτη τών μνημείων τής ζωνω νής γλώσσας, τό γράψιμο γραμματικής της καί λεξικού πού νά μπορούν ν4 άντατ! κριθούν στις ανάγκες τής επιστήμης», μάς λέει ό Κριαράς στό βιβλίο του «Ψυ) ρης»7. Στήν Πόλη μελετά Βυζαντινά χειρόγραφα στή βιβλιοθήκη τού μετοχίου *

147 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ; 449 ΙΙαναγίου Τάφου, οπού ανακαλύπτει, δτι το πέρασμα από το Μεσαίωνα είναι άπαραίτητο για τήν κατανόηση τής Νέας Έλληνικής. Στή Χίο μελετά τά 3 τοπικά ίοιώματα, ενώ στήν 'Αθήνα παρακολουθεί τήν κοινή Νεοελληνική στους δρόμους καί στά καφενεία. Έτσι γεννήθηκε «Τό Ταξίδι μου», πού είδε το φως στά 1888 μέ moto τό 'Ομηρικό άμύνεσθαι περί πάτρης» ταυτίζοντας μ αυτόν τόν τρόπο τό γλωσσικό μέ τόν εθνικό αγώνα. Ό πλούσιος στοχασμός του συγγραφέα καί ό επιστημονικός του οπλισμός διοχετεύονται σ' ένα έργο στοχαστικής πεζογραφίας δπως τό «Ταξίδι», άλλα μέ δύναμη ποιητική καί λογοτεχνική χάρη. Τά προσόντα, πού κατά τόν Τυχάρη διακρίνουν τον επιστήμονα, τό πάθος, ή ανάλυση καί ή ικανότητα νά βρίσκη κάτι καινούριο, καθρεφτίζονται σέ τούτο τό βιβλίο8. Τό «Ταξίδι» όμως δέν είναι προϊόν αυθορμητισμού, μά κάτι το προμελετημένο κι άποφασισμένο. Είναι ένα όδοιπορικό, μέ κύριο χαρακτηριστικό τήν πρωτοτυπία. Δίνει τήν αφορμή στό συγγραφέα νά μιλήση γιά χίλια πράγματα μέ αγάπη καί ζέστα, γιά γλώσσα, λογοτεχνία, πατρίδα, Ελληνισμό, νά όραματισθή καί νά παλαίψη, κινώντας έτσι τά λιμνασμένα νερά ενός τόπου πού τόν βάραιναν τά νεκρά στοιχεία τού ένδοξου παρελθόντος του. Β' Τό βιβλίο τού Τυχάρη ήρθε εντελώς αναπάντεχα, σά μετεωρίτης άπό άλλο στερέωμα, κγ έσκασε αποσπώντας αμέσως τήν προσοχή όλων. Δημιούργησε ένα πόλο ελεης, ώστε νά τραβήξη πάνω του συμπάθειες κι άντιπάθειες, ρόδα καί πέτρες. Ή ταν μιά προ>τη δικαίωση γγ αυτόν τόν τόσο περήφανο νά δεχθή αμέσως κατά πρό- 3<υπο τις γροθιές πού ζητούσε9. 'Ίσιος ό τόσο προκλητικός τόνος του, καί ή αυθάδεια /.αί τό θράσος του νά έρθη άπό μακριά, νά κουνήση θρόνους στερεωμένους καλά καί /ά θίξη ιδέες καί σύμβολα, έρέθισε τούς αντιπάλους του, πού τό αίσθημα τής αύτουντήρησης τούς έρριξε τυφλούς πάνω του. Τό «Ταξίδι» δμως ήταν καί μιά λύση γιά τούς προοδευτικούς, ήταν κάτι πού οΰς έλειπε, ήταν τό ευαγγέλιό τους. Έτσι, ό ΙΙαλαμάς στήν «Εφημερίδα» τής 20ής Ιουλίου 1888 καί ό Ροιοης στήν «Εστία» τής 16ης Οκτωβρίου τού ίδιου χρόνου ράφουν γι αυτό λόγια πολύ έπαινετικά. Αργότερα, 6 Παλαμάς θά ξαναγράψη: Ό,τι μέ κάνει νά περηφανεύουμαι είναι πώς ό Ψυχάρης μέ συγκίνησε δχι γιά ψ επιστήμη του, δχι γιά τά μαθήματά του, δχι γιά τή γλώσσα του, μά γιά τήν έχνη του. Αντίθετα μέ τή γνώμη τών πολλών πιστεύο) πώς τό σημαντικώτατο χά* ;σμα τού Ψυχάρη δέν είναι ή επιστήμη, είναι ή ποίηση. Ποιητής δχι μέ τόν στίχο *ν ΙΙήγασο, μά μέ το Λόγο τόν ΙΙριυτέα»10. Καί πιό υστέρα, στά 1906, ό ΙΙαλαμάς /.ρακτηρίζει το «Ταξίδι» έτσι: «Οργανικά συνθεμένο καί μέ δλη τήν έξωτερική ιρδαλότητα καί πολυπροσωπία πού τό δείχνει πιό πολύ καμωμένο σάν ψηφιδωτό ιρά σά ζωντανό κάτι, δέν είναι έργο γαλήνης, άκέριας, ανεξάρτητης, αγνής τέ- >ης, πού δέν έχει άμεσο σκοπό, το «Ταξίδι» είναι μούγγρισμα τρικυμίας καί δπλο λέμου καί τό ίδιο σκοπός καί μέσο, σάν κλαδί μυρτιάς πού μέσα του έκρυψε τυννοφάγο μαχαίρι κάποις Άριστογείτονας»11. Πάλι 6 Παλαμάς τλ 1920 θά τονίση λογοτεχνική σημασία τού «Ταξιδιού» καθώς έρχεται πρώτο νά πλάση τό λυρικό ζό λόγο στήν Ελλάδα: «Τά θαυμάσια λυρικά πεζογραφήματα τού Ψυχάρη στό άξίδι», τά τονισμένα άπό τή γλωσσική ιδέα» παραδέχεται πώς φάνηκαν πρίν τά δικά του. Ό ίδιος λέει, πώς «τό Ελληνικό τραγούδι στήν Αθήνα έδώ, καθώς ονειρευόμαστε μέ τή φιλοσοφική ματιά, τά σοφά λογαριασμένα μέτρα, τις καίριες φιλοδοξίες καί τούς πλατύτερους ορίζοντες, δέν πρωτοφανερώθηκε ούτε στόν μνο τής Άθηνάς», ούτε στά «μάτια τής ψυχής μου» πρωτακούστηκε σέ βρισμένα Ιλα τού «Ταξιδιού» μέ τήν Αγάπη μέ τή Δόξα μέ τούς Αρχαίους»12. Ό Ροίδης

148 (ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΧΤΙΑ» δημοτικιστής, πού όμως γράφει στην καθαρεύουσα, το 1893 ατά «Είδωλά» του, χαρακτηρίζει τδ «Ταξίδι» σαν συλλογή άπδ πεζοτράγουδα καί διατυπώνει την άποψη, πώς «είναι καλλιτέχνημα άποδεικνϋον έπαρκή μέν προς τοιαυτα την λαλουμένην, ούχί όμως και δυνατήν τήν άμεσον αυτής χρήσιν»13, κάτι άντιφατικδ καί άληθινά περίεργο. "Ας δούμε όμως πώς είδαν τδ «Ταξίδι» καί μερικοί άλλοι κριτικοί καί μελετητές, για να φανή έτσι πιδ καθαρά ή ιστορική του σημασία καί ή άπήχησή του στις διάφορες γενιές των Νεοελλήνων. Γράφει λοιπδν 6 Θρασύβουλος Σταύρου στήν είσαγυ>γή του τόμου 26 τής Βασικής Βιβλιοθήκης: «Είναι σφαιρικό Εργο ένός ζωντανού άνθρώπου, πού Εκφράζεται όλόκληρος μέ τή φλογερή συναισθηματικότατα καί τή γερή οιανοητικοτητά του. Ένός πατριώτη πού γεμάτος μίσος για τούς Εχθρούς τής φυλής, μέ μάτια ανοιχτά στις αδυναμίες τής πατρίδας καί τά Ελαττώματα του ι λαού, οραματίζεται ενα καλύτερο μέλλον καί καλεΐ σέ προγραμματισμένη δουλειά κάθε καλοπροαίρετο, πρόθυμος νά δουλέψη 6 ίδιος μέ πίστη πώς είναι δ όδηγητής. : Ένός λογοτέχνη μέ ύφος, πού για πρώτη φορά μεταχειρίζεται σέ πλατύ πεζογρά- 4 φημα, μέ άράγιστη συνέπεια τή δημοτική, άνεβασμένη συνειδητά σέ κοινή γλώσσα, μέ τήν άξίιυση νά γίνη υπόδειγμα ένός άναμορφωτή πού ξέροντας τούς δρόμους πού J πήραν σέ άλλους λαούς οί γλωσσικοί άγώνες ώσπου νά φτάσουν στή νίκη των λαϊ- ί κών γλο>σσικών μορφών, κάνει τό λυτρωτικό του κήρυγμα μέ φωνή πού πότε χαϊ* δεύει, πότε βροντά καί πού δέν άφήνει άδιάφορο κανένα. Τό «Ταξίδι» άναψε θυ-* μούς, προκάλεσε βρισιές καί πολέμους, ξύπνησε Ενθουσιασμούς, φώτισε συνειδήσεις! καί στέριθ)σε τήν πίστη πολλών»14. Αλλά ή προσφορά καί ή αξία τού Ψυχάρη δέν βρίσκεται στή λογοτεχνικότητα^ τών Εργων του, μά στό μήνυμά τους πού άπηχούσε τή φωνή Ενός μαχητή. Τδν ψυ- χισμό του είχε συλλάβει σωστά ένας άλλος πρόδρομος μιάς άλλης Ιδέας, 6 Δ. Γλη- νός: «Ό Φυ χάρης ήταν 6 άνθριυπος του πρέπει, ένός άμείλιχτου κατηγορικου κα«νόνα. Είχε όλα τά καθαρά γνο>ρίσματα του Επαναστάτη δδηγητή, μέσα στό ρόλο ποί του όρισαν οί αντικειμενικοί όροι. Είχε τή γνώμη, μιά γνώση ξεκαθαρισμένη, φωτιέ σμένη, χο>ρίς δισταγμό, χο)ρίς ταλάντεψη. Καί είχε τήν πίστη, τήν απόλυτη πίστη? Καί είχε τήν παλληκαριά τών ιδεών του καί τής πίστης του, τήν απόλυτη άδιαλλα* ξία, το φανατισμό καί τήν άπόλυτη συνέπεια». Καί παρακάτω μιλώντας ειδικά γ ι το «Ταξίδι» συμπληρώνει: «Μέσα στό «Ταξίδι» είναι όλος ό Φυχάρης, 6 Επιστήμ^ νας. ο λογοτέχνης, 6 κριτικός, ό μαχητής, ό άνθριοπος. Είναι «τό Εργο του». Μπ^ ροΰσε καί νά πεθάνη ύστερ απ αυτό χωρίς νά χάση τίποτε άπό τόν Ιστορικό τοί ρόλο... Τό «Ταξίδι» είναι τό Εργο πού δίδει τήν ιδέα άκέρια κι δλοκληρωτικά Ενσα( κωμένη. Δέν ζητάει νά πείσει τό Εθνος νά πάρει τή λαϊκή γλώσσα, του Εδωκε τί γλώσσα. Καί την Εδωσε άπαρτισμένη, κανονισμένη μέ μιάς. Τό «Ταξίδι» είναι Ε) γο κλασσικό καί θά μείνη ακόμη γιά πολύ»15. ; Παρόμοιες κρίσεις Εχει κάνει καί 6 Κ. Καρθαΐος στά 1954, στή Νέα ΈστίαΙ κι ο Ρήγας Γκόλφης παρατηρεί στον ίδιο τόμο: «Ή αξία του «Ταξιδιού» υπάρχει ^ τούτο. Άπόοειξε πώς ό,τι ώς τότε τονίζανε οί δάσκαλοι γιά τήν άναξιότητα τής γλώσσας είναι μύθος. Γιατί μέσα στό βιβλίο αυτό ό Φυχάρης μπόρεσε νά διατυπώση μέ fc*g φήνεια καί γλαφυρότητα, ζητήματα Επιστημονικά, Εννοιες άφηρημένες, νοήματα αισθήματα διάφορα, ακόμα φιλοσοφία καί είρωνία, καθετί πού χρειάζεται στήν πρ* χτική Εφαρμογή του Ενας λόγος πολιτισμένος... Είναι ενα βιβλίο γεμάτο φώς καί * σιοοοξία, πού ξανοίγει μπροστά σου καθαρές Ιδέες σάν τό γαλανό ουρανό μας. Βιβ$ πού συνταιριάζει σοφία καί λυρισμό. Βιβλίο βοή καταιγίδας πού σιμώνει καί φαρέ* μέ βέλη πνευματικά»17. Χαρακτηριστικά είναι όσα λέει κι ό Γιάννης Χατζίνης στά 1943: «"Οταν νηκε τό «Ταξίδι» είταν γιά τούς πιό διορατικούς, γιά τις πιδ προοδευμένες συνεφ* if *!** *.-,

149 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 451?ερνει πισο) του ουο περίπου κάτω: «Το «Ταξίδι» δέ φέρνει μόνο μια καινούρια γλώσσα, φέρνει πρό πάντων μια καινούρια σκέψη, μια καινούρια αντίληψη ζο>ής. Είναι ή έκρηξη μιας θαρραλέας και αυθόρμητης ειλικρίνειας πού θέλει νά βάλει το Ρωμιό στη θέση του καί να του χαράξει τό δρόμο του»19. "Ωσπου υπερθεματίζοντας χαρακτηρίζει τό «Ταξίδι» σαν τό μεγαλύτερο πνευματικό γεγονός μέσα στα 120 πρώτα χρόνια της έλευθερίας, γνώμη βέβαια πού παραεΐναι τολμηρή κι ενθουσιώδης20. Μά καί οί άλλοι σύγχρονοι κριτικοί είναι έξ ίσου ευνοϊκοί. Έτσι, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος γράφει στα 1939 στη Νέα Εστία: «Τό «Ταξίδι» έπεσε δχι σαν πέτρα, άλλα σά βράχος σ' ελαφρώς ρυτιδούμενα νερά, καί δημιουργεί τό θρίαμβο πού ήταν φυσικό νά δημιουργήση. Τό «Ταξίδι» δέν υπήρξε μετέ<χ>ρο πού φώτισε τόν πνευματικό μας ορίζοντα ανεξάρτητα από την εποχή κι αυθαίρετα. ΤΗταν καρπός, ήταν τό μέστωμα μιας ζύμωσης πού προηγήθηκε»21. Κι ό I. Μ. ΙΙαναγιωτόπουλος παρατηρεί στά «ΙΙρόσωπα καί τά κείμενα»: «Τό «Ταξίδι» είναι ή άφετηρία τής έπικυρωμένης νεοδημοτικής λογοτεχνίας. Μά δέν είναι καί τό πρότυπό της. Του χριοστούμε τόν ά νεμο πού αναρρίπισε τή μεγάλη φλόγα στις ψυχές καί στά πνεύματα, πού ξύπνησε τή δημιουργική ορμή πού προκάλεσε τή θαυμαστή άνθηση τής πρώτης έποχής του δημοτικισμού»22. Μια σεμνή καί σωστή θέση, πού μακριά από τις πρόχειρες κι ενθουσιώδεις μεγαλοστομίες, έρχεται ν' άποκαταστήση τά πράγματα. Τέλος, ό Ε. Κριαράς σημειώνει στά 1959: «Ό Ψυχάρης ήθελε νά είναι έπιστήμονας καί λογοτέχνης μαζί. Έπειτα γι αυτόν ό άνθρωπος άποτελεί ένιαΐο σύνολο του όποιου οί ικανότητες τεχνητά μόνο ξεχωρίζονται. Καλλιεργούσε λοιπόν καί τή Λογοτεχνία καί τήν επιστήμη. Μαρτυρία είναι τό ίδιο τό -Ταξίδι- πού είναι μαζί λογοτεχνικό κείμενο, Ιδεολογικό κήρυγμα καί ώς ένα βαθμό έπιστημονική πραγματεία»23. Σχετικά μ αυτό ό ίδιος ό Ψυχάρης λέει: «'Αγαπιούνται κι οι δυό τόσο βαθιά πού κατάντησε νά γίνουν ένα μέσα μου. Λέν τις ξεχωρίζω πιά* τόσο μού φαίνεται πώς ένα είναι τό θέλγητρό τους, τόσο νομίζο) πώς καί ή μιά καί ή άλλη έχουν τις ίδιες αξιώσεις από τή σκέψη μου. λέν κάνω πιά διάκριση ανάμεσα στήν έπιστήμη καί στή λογοτεχνία»24. Καθώς βλέπουμε, το «Ταξίδι», ανεξάρτητα από τή μεγάλη ή μικρή λογοτεχνική του αξία, υπήρξε πραγματικά ένας κραδασμός, κάτι σάν ηλεκτρική έκκένιοση ιού έφερε παρόμοια αποτελέσματα μέ έκείνα ενός ηλεκτροσόκ καί ράγισε θεμέλια, ϊαρένθεση θά μπορούσαμε νά χαρακτηρίσουμε τήν καθαρεύουσα, έκτροπή τής γλώσας από τόν κανονικό δρόμο, πού τόν ξαναβρίσκει σιγά - σιγά, άφ δτου φάνηκε τό Ταξίδι». Αλλά καί οί κολακευτικές κρίσεις σύγχρονων μελετητών, δέν είναι δείματα σεβασμού μόνο, στο Δάσκαλο είναι ουσιαστικές κρίσεις στο μεγαλύτερό τους ιρος, και δείχνουν τήν ιστορική διάρκεια τού έργου καί τού κατοχυρώνουν τόν τίτλο 0 ορόσημου. Γ Το «Ταξίδι» είναι ένα βιβλίο πρωτότυπο στήν ουσία, τό περιεχόμενο, τή μέθοδο, σκολο νά το κατατάξουμε ειδολογικά. Δέν είναι ούτε μυθιστόρημα, ούτε διήγημα, ε νουβέλλα, ούτε οδοιπορικό* ούτε άπομνημόνευμα, ούτε γλωσσικό άγωνιστικό έργο, αι κάτι απ' δλα αυτά μέ σφιχτή ενότητα, διατηρώντας ωστόσο τήν πολυμέρειά του. -όμη καί σήμερα πολλές σελίδες του έχουν έπικαιρότητα, άν καί σά λογοτέχνημα α δέν ικανοποιεί έντελώς.

150 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε Σ Τ ΙΑ. Ό ίδιος ο Ψυχάρης, λίγο μετά τδ 1888, στδ βιβλίο του «Autour de la Grece» εξηγεί: «Είναι μια διήγηση πού δέν είναι μια στην κυριολεξία γιατί οέν έχω καμία συμπάθεια για τδ ημερολόγιο οπού σημειώνει κανείς κάθε μέρα τις περιπέτειές του. Πάντα άσφαλέστερη είναι μια γενική άποψη, όταν οί λεπτομέρειες, βολικές ή όχι, πού σημειώνει κανείς επί τόπου βρίσκονται σέ κάποια άπόσταση καί μπορούν να συγχωνευτούν σ ένα γενικώτερο χαρακτηριστικό. Μού φαίνεται πώς τότε μέσα σ ένα πλαίσιο πιδ έλεύθερο καί φαινομενικά πιδ φανταστικό, κάμποσα πρόσωπα πλαστά, μερικοί τόποι καί συμβολικά γεγονότα άποδίδουν μέ μεγαλύτερη ζο)ντάνια τή φυσιογνο)μία μιας φυλής»25. Πάντα υπεροπτικός 6 Ψυχάρης καί μέ έντονο αίσθημα σιγουριάς κρίνει έτσι τδ βιβλίο του «Ό μικρός μου τόμος μέ τις 270 σελίδες είχε την ένότητα των Ιργο>ν πού συγχρόνιος καί αυθόρμητα είναι καί άποτέλεσμα στοχασμού καθώς ξεπηδούν από τδ βάθος σκέψεων συσσωρευμένο>ν. Τδ βιβλίο σχημάτιζε ένα όλοκληρωμένο σύνολο, ήταν γερό... Τδ έργο ήξερε τί γύρευε καί αύτδ φαινόταν μέ τδ πρώτο κοίταγμα»26. "Ας προσπαθήσουμε δμως νά μπούμε στο ίδιο τδ κείμενο τού έργου, γιά νά τδ βούμε καλύτερα, μά περισσότερο γιά νά γίνουμε καί μεΐς άποδέκτες τού μηνύματος πού κρύβει. Στδ σύντομο πρόλογο, δ συγγραφέας δίνει μιά πολύ γενική, μά γερή διαγραφή τού περιεχομένου, γιά νά πεταχτή στά γρήγορα καί ν άρχίση τδ «Ταξίδι» μέ τόν άγιάτρευτο πόθο τού ξενιτεμένου, τού αίώνια ξενιτεμένου Έλληνα, νά γυρίση στήν πατρίδα του, φέρνοντας μαζί του τόν αέρα τής άλλαγής27. Έτσι, σκέφτεται προφητικά την υποδοχή πού θά κάμουν στδ έργο καί στίς Ιδέες του οί τότε πνευματικοί ταγοί, καί μέ ευτράπελο πνεύμα καρτερεί τήν ώρα αύτή πού θά σημάνει τδ μπάσιμό του στον μεγάλο άγώνα: «Καβγάδες δίψασε ή ψυχή μου. Ό νούς μέγχλα γυρεύει θέλω*' δόξα καί γροθιές»28. Λόγια υπεροψίας, λές καί κρατεί κιόλας τή δάφνη, σά νάναι κιόλας οί αιώνες δικοί του, δποκ αργότερα θά πή29. Τώρα, ξεκινά μαστορικά νά δέση τδν πρωτότυπο μύθο του, ξεπερνώντας τούς δισταγμούς καί τούς φόβους πού ή συντήρηση τού βάζει μπροστά του. Ή γιαγιά αύτοσυντήρηση προσπαθεί νά τδν άποτρέψη, ποντάροντας στδ σεβασμό πού καθένας τρέ- ί φει στήν όρμήνεια της. Εδώ, υπερνικώντας τις άντιρρήσεις της, τού δίνεται ή εύκαι- ρία νά διατυπώση σύντομα τις άπόψεις του γιά τήν τωρινή φυλετική σύνθεση τής Ρο)-ί μιοσύνης, καίτ ήν έπίδραση πού είχαν οί φυλετικές αυτές ένέσεις στή γλώσσα, πόσο! δηλαδή τήν μετάλλαξαν, τήν προο'ίθησαν30. Καθορίζει τδ στόχο πού θά κατευθύνει τά βέλη του, τούς δασκάλους, μά καί τή μέθοδο τού άγώνα του. Δέν δέχεται συμβιβα- σμούς, απορρίπτει τδ μέτρο καί δλα αυτά τά καθαγιάζει μέ τή λέξη χρέος, μιά δύνα μη πάνο) άπδ κάθε ενδοιασμό καί υστεροβουλία. "Ένα χρέος, μά καί μιά τιμή, πον^ θά τδν άναδείξη αναμορφωτή τής πατρίδας. Γι αύτδ βάζει τδν έαυτό του νά μιλά μ παρρησία στόν Ούγκώ31: «Ό χι μήν τδ πιστέψης πού γίναμε βάρβαροι»32. J Παράλληλος είναι κγ ό καημός του, καθώς βλέπει πώς ή γενιά του δέν θάχει σο νέχεια. Σωστά νιώθει τίς συνέπειες τής προγονοπληξίας καί πικραμένος άγανακτε'ί «"Ολο προγόνους φωνάζουμε. Έπαινό μας θαρρούμε iota - iota κείνο πού δείχνει ι λίγη μας δύναμη. Έθνος άφτεξούσιο δέν γίναμε. Ή δόξα μας ή παλιά θά καταντ$ ση δ χαμός μας. Δέ μάς άφίνει νά μεγαλώσουμε, νά περπατούμε μέ τά δικά μας π δάρια, νά συλλογιούμαστε μέ τδ κεφάλι μας, νά βλέπουμε μέ τά μάτια μας, νά λούμε τή δική μας τή γλώσσα. Σ ένα μόνο δέν τούς μιμηθήκαμε* προγόνους έκει$ δέν είχαν! Εμείς δέ θά τάξιωθούμε πότες καί μάς μιά μέρα προγόνους άλλοι νά λέν»33. Φανερή ή άποστροφή του γιά τήν κατάσταση και φανερός ένας βαθύς πό πού δονεί τή φωνή του. Τδ πατριωτικό του αίσθημα ξεσηκώνεται, μά καί τδ αίσθτ^ τής αύτοσυντήρησης, καθώς βλέπει τήν ύπαρξή του νά ρίχνεται στή λησμονιά. παθεϊ έτσι νά.κεντρίση τή φιλαυτία των Ελλήνων, ότι τάχα ή αιωνιότητα δέν θ<5«γγ αυτούς. Κεντρίζει καί τδν πατριωτισμό τους, λέγοντάς τους πώς δέν έγιναν έθ,'***i**am m >

151 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» καί σά φάρμακο μοναδικό στα παραπάνω κακά, προτείνει τό ξέκομμα άπ τούς προγόνους. "Ολο τό Ε' κεφάλαιο είναι ένα δόλιυμα για τούς συντοπίτες του, τούς απλούς μά καί τούς δημιουργούς. 'Όποιος θέλει να γίνη μεγάλος δεν πρέπει να μοιάζη κανενός, άμεση υπόδειξη στούς δμογενεϊς κι έμμεση αναφορά στον έαυτό του. 'Ύστερα από τις κραυγές αγωνίας καί τις υποδείξεις, φτάνει στόν εξωπραγματικό χώρο, στο όραμα, όπως θά κάνη συχνά παρακάτω. 'Οραματίζεται τον πνευματικό άναμορφιυτή σά μεσσία, σάν τό φως πού ζητούσε, μεγαλόπρεπο, μέ τό λαό γιά συνοδεία του: «Σ άφτό τον αιώνα πού ζούμε βασιλεύουν οί λαοί καί ρίχνουν κάτω τούς τυράννους»34. Καθαρά πολιτική υπόμνηση, πού άπηχεΐ τούς λαϊκούς άγώνες στη Γαλλία την έποχή αύτή. Φυσικά, ήταν αδύνατο νά μην έπηρεασθή ό Ψυχάρης άπό ενα γεγονός σάν τή Κομμούνα τού 1871, καί την εκρηκτική του σπουδαιότητα γιά την πρόοδο τή βλέπει στή γλώσσα. Θέτει καθαρά, άν καί αστός ό ίδιος, τό θέμα τής πριυτοπορίας του λαού, άπό τά σπλάχνα τού οποίου θά βγή ή προκοπή, τονίζοντας τον απόλυτο χαρακτήρα τής λαϊκής ψυχής: «Μισή λεφτεριά δεν τή θέλει ό λαός μας»35. Προσευχή καί δέηση σ αύτόν τό νέο Θεό είναι τό 7/ κεφάλαιο, όπου διάχυτος είναι ό δραματικός τόνος. Αυτού τού παντοδύναμου Θεού Ιίτιυχοπρόόρομος θέλει νά λέγεται δ Ψυχάρης. ν Ιτά. 7 πρώτα κεφάλαιο διάγραψε τούς σκοπούς καί τούς στόχους του, τή μέθοδο πού θ άκολουθήση καί τά πρότυπά του36. Μέ τό Η' κεφάλαιο μπαίνει ατό καθ αύτό ταξίδι του καί στή μεθόδευση καί τήν έκθεση τών άπόψεών του. Άπό οώ καί πέρα ή αφήγησή του θά κυμαίνεται καί θά σκαμπανεβάζη άπό κεφάλαιο σέ κεφάλαιο. Θά είναι απλή, μαλακιά κι άργόσυρτη καί, ξάφνου, θά φτάνη σέ έξάρσεις ένθουσιασμου ή άπόγνο>σης, θά παίρνη ύφος σχολαστικό, δασκαλίστικο, μιλώντας γιά γλωσσικά αινόμενα, ενώ κάποτε θά ψηλώνη μεταπηδιύντας σέ θέματα έθνικά, θά γίνεται κάκου - κάπου ηθογραφική κι απλή, ενώ σέ λίγο θά μιλά παθιάρικα γιά άγάπη κι αιωνιότητα, θά πηδά άπό τήν πεζότητα καί τό συγκεκριμένο στό άφηρημένο, θά παίρνε τόνους άποκαλυπτικούς καί θά μεταλλάση τή διάφανη άτμόσφαιρα, τή λαγαρή εικόνα μέ τήν άχλύ τού δράματος. Στο Η' κεφάλαιο στο πρόσωπο τών Κωνσταντινουπολιτών βλέπουμε ολο τό γέ- /ος καί τή μοίρα του. Φαίνεται νά δέχεται δ Ψυχάρης τήν άποψη, ότι ή σκλαβιά φθείρει τόν καταχτητή, γγ αύτό έκφράζει τήν πεποίθηση, πώς κάποτε οί ραγιάδες Ράφομοιο'υσουν τούς Τούρκους. Ίσως καί νά ντρέπεται λίγο γιά τή δουλοπρέπεια, τό υμβιβασμό καί τήν ηθική πτώση τών Πολιτών. Είναι πάντως λάθος του ν άγνοή 3ύ: άπροσκύνητους τής Ρούμελης, καί νά γυρεύη τις έθνικές ρίζες κοντά σέ πρόσωπα, ν) οί καθημερινοί τεμενάδες έχουν έξαθλιο)σει καί τούς έχουν κάθει άνίκανους νά κτάξουν γύρο) τους μέ ορθάνοιχτα μάτια. Ευκαιριακά χτυπά τή μανία τών συμπα- Ίωτών του γιά σχολειά καί βιβλία, ένώ άδιαφορούν γιά τήν όργάνο)ση κράτους. Δείεται ρεαλιστής, καί μολονότι άνθριυπος γραμματοθρεμμένος, δέν χάνει τήν έπαφή του τά πράγματα. Έτσι, κοροϊδεύει τούς πνευματικούς συλλόγους τής Πόλης, πού μόνο τη γιά ύπνο π ροκαλού ν. "Ενα σκόπιμα πολύ συνηθισμένο λαϊκό όνομα, καί όχι συγκεκριμένα τό δικό του, άάννης, προσιοποποιεΐ στό I' κεφάλαιο όλο το λαό, έχει όλα του τά γνωρίσματα, νατός καί μεγαλόπρεπος σά νέος Διγενής, όξύθυμος, φιλότιμος, λεπτολόγος, άγα-, ιιέ παιδική ψυχή, είναι δ λαός μας, γιά τούτο καί τού λείπει ή πριοτοβουλία είναι ποτέ δυνατό ένας λαός άπό μόνος του νά κάμη πράξη τή φωτιά πού τόν ει. Όδηγητή θέλει ό λαός, μπροστάρη σέ κάθε του κίνημα, ή σπίθα τού λείπει καί υπόλοιπα μόνος του τά καταφέρνει. Έμ.μεσο κάλεσμα στούς προοδευτικούς τού >υ νά χειραγωγήσουν τό λαό. Βλέπει τά στραβοπατήματα τών μαζών, τις ρίζες χει μέσα τους ή συνήθεια, αίσιοδοξεϊ όμως γιατί «ή άλήθεια κάθεται στό στόμα W.o0 κι ή καλή γλώσσα στά χείλια του βασιλεύει»37. Φαίνεται έοώ δ Ψυχάρης βα- I-β

152 454 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» θύς άνατόμος τής λαϊκής ψυχής. Στ αλήθεια, είναι απαραίτητη μια τέτοια γνώση για κάποιον πού φορά τό ράσο του απόστολου καί προπαγανδίζει νέες ιδέες. Ό Ψυχάοης ξέρει τις δυο ευαίσθητες χορδές του Γραικού, τήν καυχησιά καί τον έπαινο, καί στο θίξιμό τους στηρίζεται αρκετά. Στα επόμενα κεφάλαια κυριαρχεί ό αποκαλυπτικός τόνος. Ό συγγραφέας οραματίζεται τή νίκη του λαού πάνω στους λόγιους, μαζί μέ τή νίκη τού Ελληνισμού. Παραλληλίζει τήν έθνική καί τή γλιοσσική μας ανάπλαση, καθώς σ ένα ξέσπασμα αισιοδοξίας φωνάζει: «Άεφτεριά, Λεφτεριά μέ λένε. Δέν είμαι ένας, είμαι λαός. Δέν είμαι άνθρωπος, είμαι ιδέα. Δέν είμαι Γραικός, είμαι Ευρώπη. Να το ξέρης ή Λεφτεριά σουλτάνους δέ φοβάται»38. Ή πνευματική λεφτεριά, στ αλήθεια, όέ φοβάται σουλτάνους καί πνευματικούς ταγούς καθορισμένους, πού στην πραγματικότητα δέν είναι παρά σκιές. Τό ΙΕ' κεφάλαιο είναι τό πρώτο από τα καθαρά γλωσσικά κεφάλαια, δπου ό συγγραφέας μέ επιστημονική μέθοδο θεμελιώνει τούς ισχυρισμούς του. Κάνει στούς άναγνώστες ενα γλωσσικό μάθημα, ενώ σύγχρονα ειρωνεύεται πολύ καυστικά καί πικρόχολα τό λόγιο πνεύμα. Παρακάτο) έχουμε μια μετάπτωση άπότομη άπό τό γλωσσικό στο θέμα τό έθνικό. Έτσι, μέ τις απότομες αυτές μεταπτώσεις καί τούς παραλληλισμούς, θεμελιώνει διπλά τον καημό του για τήν πατρίδα καί τή γλώσσα πού στή συνείδησή σου ταυτίζονται. Τό ταξίδι στή Χίο καί είοικά στο Πυργί είναι άναβάφτισμα, μιά έπιστροφή στήν παράδοση, στίς ρίζες. Τό Πυργί συμβολίζει τήν κοιτίδα τής γλώσσας, τήν πηγή τής άλήθειας, οί άνθρωποί του είναι αντιπροσωπευτικοί λαϊκοί τύποι. Ή μικρή αυτή κοινωνία είναι τό πιο ζωντανό κύτταρο για ένα έθνος, λέει 6 Ψυχάρης, γιατί μπορεί νά δώση στρατιώτες καί φόρους* μ αυτά τά δυο χτίζονται τά έθνη, άποψη βέβαια ποωτόγονη. Ό Ψυχάοης εδώ φαίνεται υλιστής, δίδει βάρος στούς «παράδες», στήν οικονομική συγκρότηση ενός τόπου καί στέκεται έτσι αντίποδας τού άλλου μεγάλου ξενιτεμένου, τού Κοραή, πού κέντρο Βάρους έβαζε τή μάθηση. Ό Ψυχάρης κηρύσσει έπιστροφή στις παραγιυγικές μονάδες. Σύγχρονα όμως, δείχνει τήν πιό άσφαλτη μέθοδο νά φτιάξουμε γλώσσα, πλησιάζοντας τό ναό στις κοιτίδες του, οπού ή παράδοση ζή κι ή γλώσσα άναβλύζει άπ τις καρδιές σάν δροσερό νερό, άντί νά ψάχνουμε στούς τόμους τής γραμματικής ένα κλασσικό Ορισμό τής όποιας δίνει ό Ψυχάρης: «Ό σκοπός ττς γραμματικής οέν είναι νά φτειάνη γλώσσες, μήτε νά τίςΐ κανονίζη* είναι *'ά βοή τον κουφό τους κλονισμό, τούς Φυσικούς τους νόμους, ν ά - κούση πώς τις μιλεϊ ό λαός καί νά καταλάβη πώς τις έκαμε»39. Αφού μέχοι τώοα, μεθοδικά ή αυθόρμητα, ανάπτυξε θέσεις κι άπόψεις, έρχεται^ μέ τό ΙΗ' κεφάλαιο ν άφήση τήν πεζότητα, νά έρθη στήν ποίηση καί νά δώση ένα κομ-3 μάτι γεμάτο λυρική εξαοση. ζεστασιά, ανθρωπιά. Είναι μιά έκρηξη συναισθήματα σμ.ού καί συνάμα εξονο δεϊγ» α τής ικανότητας τής δημοτικής νά έκφράζη τό ύψηλί κι ώοαΐο. Φανεοή ή αισιοδοξία τού συγνοαφέα μπροστά στή ματαιότητα, ή ελπίδα; γιά μιά Λέναη άνακύκλι^η τής ζωής, ό έξωοαϊσμός τού Χάοου. Ό Ψυχάοης δέχεται? πώς ό άνθρωπος "ά δημιουργική άξ;α μένει άθάνατος, καθώς ή αγάπη, αιώνιος συν#? κτικός κοίκος. ενώνει τίε όυνές. Πι~~εύει στή μετε««ψύχωση, καί δένεται έτσι τή^ παντοτινή στατ:κότη~α τ^ο Οι Μορφές παοαλλάσσουν, τά ίδια προβλν ματα απασχολούν πάντα τις ίδιες ψυνές. *Η * όνη λογική κι ή μόνη έρμηνεία τού θι$ νάτου είναι ή ζωή, αφού τήν αγίασε μέ το φιλί της ή αθάνατη αγάπη, ή πνοή τ κτίσης. $

153 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗΕΣΤΙΑ> ποιους είναι κι αυτός. Στο ΚΑ' κεφάλαιο ειρωνεύεται μερικά αρχαία γνωμικά πού κηρύσσουν τή μεσότητα, βασικό χαρακτηριστικό των οασκάλοιν. Σύγχρονα όμο)ς, οίοει και»ιιά έξήγηση των ακραίων θέσεων του. Είναι ανάξιο για ένα λαό πού ξανακλημα νά μην αφήνουμε τίποτε νά όλοκληριυθή από μια παράλογη άποψη, ότι «έν :ώ μέσω κεΐται ή αρετή». "Ολ αυτά είναι ευρήματα τής κάθε είδους άντίδρασης, μέ σκοπό τό πνίξιμο κάθε προοδευτικής φωνής. Ενάντια σ αύτό έπαναστατεΐ δ Ψυχάρη;: «Έτσι βγάλαμε μισή και τή γλωσσά. Καταντούμε όμως νά πιστέψουμε πού το μισό πού κατορθώνουμε νά κάμουμε είναι το μόνο σο>στό. Παρηγοριούμαστε λέγοντας πού τέτοιο ήταν των αρχαίων τό σύστημα, πού αύτό θά πή «παν μέτρον άριστον» και μηδέν άγαν». 'Ο συμβιβασμός άλλο τίποτε οέν είναι παρά ή παντοτινή μας αυτή ά- νημποριά σε κάθε πράμα καί σέ κάθε έργασία»40. Καί σάν άπολογητής των άρχαίων, τού τόσο οί ίδιοι έχουν ταλαιπωρηθή άπό τούς λόγιους, τούς βάζει στο ΚΒ' κεφάλαιο τάνο) στό θώκο τους στήν Ακρόπολη νά κατακεραυνώνουν μέ τή γλώσσα τους πρώτα :ούς λόγιους. Αυτή είναι ή αληθινή δικαίωση του άγώνα του. ΙΤαρακάτο), έπιστρέφει στή μεθοδική απόδειξη καί, χρησιμοποιώ) ντας τή διαλετική μέθοδο, χτίζει τό οικοδόμημά του. Προφητικά μιλώντας, λέει γιά τήν καταδίκη ής καθαρεύουσας στή συνείδηση του λαού καί υπερθεματίζει κηρύσσοντας τήν ταυ- $τητα τής άρχαίας μέ τή δημοτική»41. Μά κάποτε τον συνεπαίρνει ή απαισιοδοξία ά τόν άγούνα του καί, σχεδόν παρακαλεστά, απευθύνεται στούς δασκάλους: «Μή, ή, Μή. Μή χαλνάτε τή γλώσσα! Καταστρέφεται τήν άρχαία καί τή νέα μαζί»42, αταλαβαίνει όμως, πώς μάταιες είναι οί παρακλήσεις του είναι σά νά ζητά συνόρο- Iαπ αυτούς πού μάχεται. Έτσι ξαναγυρνά στή μεγάλη αγάπη του, στό λαό. Γυρεύει τώρα τήν άλλη διάχση τού λαού, καθώς τον αντάμωσε δροσερό καί παοθένο στό Πυργί. Μετά τόν ά- ότη, ζητά τόν έργάτη, τόν ψάκνει στήν κούνια του, στον ΤΙειοαιά. Ό Ψυχάρης έχει όλας καταλάβει τί μήτρες είναι αυτές οι φάμπρικες τού Πειραιά, τί έργαστήρια ιών. κι ενθουσιασμένος φωνάζει: «Έοώ β'>έπω έθνος! Έδώ βλέπο) ζωή»43. Βλέπει 1κολυμπήθρα πού θά γίνη ή άναβάφτιση, τό σχολειό τής αλήθειας, καί λέει: «Τραε παιδιά ίσια στον Πειραιά νά μάθετε τή γλώσσα»44, μακριά άπό τή σαβούρα τής ή να:, μακριά άπό τήν καθημερινή άνοια κι άνία των σαλονιών, όπου μιά σαπηη κοινωνία ψυχομαχά, όπου τά σαπρόφυτα διώχνουν μέ τίς αναθυμιάσεις τους τή ι τών προγόνων. Πιάνει σωστά τόν πρωτοποριακό ρόλο τής Ιργατιάς σέ κάθε I- ή ανανεωτική προσπάθεια, καθώς γράφει: «Σταθήτε μόνο νά βγή ένας πού νά Βη άπό τέχνη, πού νάνη φαντασία καί ποίηση* άφτός 6 ένας άκουτε με καί : άπό τον Πειραιά θά μάς βνή κααμιά μέρα»45. Καταλαβαίνει καλά, πώς τό ζήι τό γλωσσικό είναι ΪΓήτηιια πολιτικό, πώς ποέπει *'ά λυθή τό δεύτερο, γιά νά βρη χό πρώτο ικανοποίηση. Καί, πράγμα παράξενο, άναθέτει στ; στρατό τή βαρειά ευθύνη, προτιμώντας τού: άξεστους άνόρες άπό τούς γραμματολόγους. Σέ λίγο, λεκύση το ταξίδι του μέ τόν δραματισμο τής έθνικής άναγέννησης, τής λύτρωσης νησιών μας άπό τήν τούρκικη σκλαβιά, πού προοιωνίζει τή λύτρωση άπό τή., κά τήν πνευματική, όπου έχει ρίξει τό έθνος ό λογιο>τατισμός.,,. Δ'

154 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» πρέπει νά.θίξη, για νά θέλξη και να συγκίνηση. Κι όλ αυτά συστηματικά και λογι- κά, χωρίς νά παρασέρνεται καί χιορίς νά ξεφεύγει άπδ τις προδιαγραφές του. Τδ πρώτο «σύνθημα - σδκ» είναι ή Ρωμιοσύνη, μέ την δποία γυρεύει ν άντικαταστήση ί την «αιώνια κλασσική Ελλάδα» των λόγιων. Μιά Ρωμιοσύνη βγαλμένη μέσ άπ τδ;? Βυζάντιο, ουναμοηιένη άπδ αίμα Άρβανίτικο, δπο>ς δ ίδιος, καί μαθημένη νά λοξο- ορομή καί νά κάνη τσαλίμια στδν άγά, καθώς δ παππούς του, άντί νά στέκη άλύγι-*ί στη σάν κλασσικός ανδριάντας46. Αρχίζει, λοιπόν, έκχυδαίζοντας δ,τι πιδ Ιερό έχουνε οι λόγιοι, τδ άντικείμενο τής Μεγάλης Ιδέας. Παράλληλα όμως, πυργώνει τή δικήί του φιλοπατρία πάνο) στδ παρόν, στά τωρινά ζωντανά πράγματα. Αγαπά τδ λαό, τδ σκαφτιά, τδν Πειραιώτη φαμπρικάρη, τδ βοσκό, τδ μικροαστό: «Αγάπησα την πα-j τρίδα μου καί τή γλώσσα μου», φιονάζει ταυτίζοντας αυτά τά ουό, σπρώχνοντας συνά-j μα τούς άναγνώστες νά τά αναζητήσουν κοντά στδ λαό, διδάσκοντάς τους νά πάρουν* δάσκαλο τδ βαρκάρη, τδ ράφτη καί τδν ποδηματά47. Δέν ξεχνά δμως καί τήν πούλια; τής έποχής, τήν Ιδέα, καί τεχνικά τή βάζει νά υπηρέτηση τδ σκοπό του, κατεβάζοντ τάς τη στδ γλωσσικό στίβο, ρίχνοντας έτσι πάνιο στους λόγιους μέ τά δικά τους όπλα* Καθαρά λαϊκό καί τδ ύφος του. Χαρακτηρίζεται άπδ τις μικροπεοίοδες φράσεις καί τούς λίγους συνδέσμους. Τά πολλά επιφιονήματα, τά θαυμαστικά καί τά έρωτη^ί ματικά μαρτυρούν μιά οικειότητα, μιά άνεση καί μιά ζέστα. Στήν άφέλεια μοιάζε; μέ τδ λαϊκό κουβεντιαστό ύφος, πού δμως είναι ικανό νά μορφώνη ιδέες ψηλές δσ οί πλατιυνικές. Πραγματικά, τδ σπιτήσιο του ύφος είναι κάτι τδ πρωτοφανέρωτο γι! τήν έποχή. Κι δλα αυτά, δχι για νά διασκεβάση τδν αναγνώστη, μά γιά νά τδν κο; ταχτήση, νά τδν κάμη οπαδό του. Τδ «Ταξίδι» έτσι γίνεται, δπιος παρατήρησε κι Κριαράς, «μανιφέστο ενός απόστολου θρεμμένου μέ μάθηση, πίστη καί θέληση»48, κ<^ σύμφο>να μέ τή γνώμη του Άλκη Αγγέλου «συνθήματα καί σύμβολα ένός κόσμ^ πού άγωνιά είτε νά κερδίση τδ χαμένο παρελθόν, είτε νά φτιάξη τδ παρόν, είναι οί έπί μέρους τίτλοι τών κεφαλαίων του»49, τά δποία μολονότι διατηρούν τήν αύτοτι λειά τους ώς ένα σημείο, έχουν μιά σφιχτή ένότητα μεταεύ τους. Τδ «Ταξίδι» δέν ναι παρά ένας κύκλος, μιά φανταστική περιοδεία στδ Βυζάντιο, στά νησιά μέ τις f ζες τής Φράγκικης παράδοσης, στήν Αθήνα τδν τόπο τήσ κλασσικής παράδοσης κ στδν* Πειραιά, τδ πρώτο βιομηχανικό κέντρο τής χώρας, έκεϊ δπου διαμορφώνεται καινούριος γιά τήν Ελλάδα τύπος ανθρώπου, δ προλετάριος. Είναι ενα ταξίδι λοιπί άνάμεσα σέ αντιπροσωπευτικούς τόπους π^ύ καθρεφτίζουν καθένας ένα κομμάτι λαϊκής μας παράδοσης, πάνο> στήν δποία δ συγγραφέας θά γυρέψη στηρίγματα τίς θεωρίες του. ] ξάρτητα άπί δια περίσσια, ανωμαλίες, αυξήσεις, αναδιπλασιασμοί, έμφανίζονται σά μειονεκτώ τα κάθε αρχαίας γλώσσας, πού τείνουν νά διώξουν οί νεώτερες. Έτσι τδ Μεσαι* ή γλώσσα χάνοντας άχρηστους τύπους, βγήκε κερδισμένη. Δέν υπάρχει άνάγκη * πδν στά νεώτερα χρόνια νά άντικατασταθη τδ τυπικό, αλλά νά πλουτισθή τδ λε8τ γιο καί, καθώς παρατήοησε δ Ροίδης «νά ένδυθώσι τήν στολήν τών ζώντων αί f καλούμεναι ',ουμε εις τδν βίον νεκραί λέξεις αντί νά περιτυλιχθώσιν εις αττικόν σάβανά ζωνταναί»50. Ό Ψυχάρης, γράφοντας ένα τόσο πολύμορφο έργο, γκρεμίζει τδν ισχυρισμό*

155 καθαρευουσιάνων, ότι ή δημοτική δεν προσφέρειαι στόν πεζό λόγο γιατί της λείπει ή σαφήνεια καί ή όμαλότητα. Μοναδικό κι άσφαλτο κριτήριο για μια γλώσσα είναι τό άν παραμένει ζωντανή, άν μιλιέται καί γίνεται κατανοητή απ δλο τό λαό. Ή καθαρεύουσα αντίθετα είναι γλώσσα πλαστή, πού ποτέ οέ μιλήθηκε. IV αυτό ό Ροίδης σημειώνει καί πάλι: «Κατά των τύπιον των νηπιόθεν συνήθων ήμ/.ν λέξεων, ούτε διδάσκαλοι ισχύουσιν, ούτε βιβλία, ούδ υπάρχει άλλος τρόπος απαλλαγής των Ελλήνων από τού μητροδιδάκτου χυδαϊσμού, παρά νά ύποβάλη 6 κ. Κόντος τάς μητέρας εις έντρίψεις αττικισμού. Μέχρις ού όμιυς κατορθώσωσι οι άρχαϊσταί νά έξαττικίσωσι καί των νηπίων τά ψελλίσματα, πάσα έκφορά λέξεων νηπιόθεν συνήθους, κατά τύπον διάφορον τού μητροδιδάκτου, θά έξακολουθή νά ήχή ώς βάρβαρος είς την άκοήν η μών»51. Ακόμη ή γλώσσα των λογίων είναι άχρηστη καί στην κατ έξοχήν έκδήλωση τής ζωής, στην Τέχνη. Καί ξανά ό Ροίδης γράφει: «Είς γλώσσαν δμως άχρηστον, ούδέν άλλο αρμόζει όνομα πλήν τής βαρβάρου»52. Καί καταλήγει μέ την προφητεία: "Τής αισθητικής ό πόθος αδύνατον είναι νά μή θερμάνη ημέραν τινά καί τού "Ελληνος τά στήθη, καί άδύνατος έκ τούτου φαίνεται ήμίν ή οριστική έπικράτησις γλώσσης, μή δυναμένης νά ικανοποίηση τοιούτον πόθον»53. Ή δημοτική, άντίθετα, ύποστηρίζει ό Τυχάρης, έχει όλα τά χαρίσματα μιας ζωντανής γλώσσας: «Οι γλώσσες πού όέν αλλάζουν είναι οί ξεχασμένες, οί πεθαμένες, οι γλώσσες πού άνθρωπος πιά δέν τις μιλεΐ»54. Ή αέναη δμως μεταβολή τής Νεοελληνικής κάθε άλλο παρά άχρηστη καί πεθαμένη τή δείχνει. Μοναδικός δημιουργός μιας γλώσσας είναι 6 άγράμματος λαός, αυτός πού δέ βλέπει τή γλώσσα σάν ξερό τύπο καί σάν πειραματόζωο στό χειρουργικό τραπέζι των λόγιων, μά σάν ζιοντανή πραγματικότητα, πού τόν άκολουθει καθώς προχωρεί. Κανόνες λοπιόν στή γλοισσα δέ χωρούν. Ζιοντανή γλώσσα σημαίνει μιά αδιάκοπη καινοτομία, ένα αδιάκοπο σφάλμα. "Ομως κι ό Ψυχάρης μέσα στό πάθος του δέν θ ίποφύγει τις ακρότητες. Πολλοί λαϊκοί του τύποι είναι σήμερα άχρηστοι. Τϊ κατάργηση των διφθόγγων ποτέ δέν υιοθετήθηκε άπό τον ίδιο το λαό. Πολλές λέξεις τής λόγιας, μπαίνοντας στή δημοτική, φορμαρίστηκαν στο τυπικό της, άλλες όμως άντιστάθηκαν, γιατί τό ίδιο τό λαϊκό αισθητήριο δέν δέχτηκε την υποταγή τους. Ακόμη καί στο τυπικό άρκετοί τύποι καί καταλήξεις δέν μπορούν νά παραμερισθούν καί νά συμμορφωθούν μέ τούς σχηματισμούς τής δημοτικής. Σημαντική επίσης υπήρξε ή επίδραση τής εκκλησίας μέ τή συντηρητική της παράδοση, μά καί τού σχολειού, στή λαϊκή γλώσσα. Επομένως, είναι παράλογο ν αρχίσουμε ένα νέον αγώνα, αντίστροφο αυτή τή φορά, μέ σκοπό νά διορθώσουμε τή δημοτική, δημιουργώντας έτσι μιά λαϊκή καθαρεύουσα. Ή γλώσσα λοιπόν του Ψυχάρη είναι ιδανική καί, καθώς σωστά τό είπε ό Ροίοης, «ομοιάζει κατά την καθαρότητα καί τήν άμειξία πρός τάς έν τοϊς Χημείοις διαφανείς έκείνας αποκρυσταλλώσεις ούσιών, τάς οποία; ουδέποτε τις άπαντα έν φυσική καταστάσει οϋτω ασπίλους καί αμιάντους»55. "Οπως */αί νάχουν δμως τά, πράγματα, τό «Ταξίδι» θά μείνη ένα κείμενο σεβαστό στήν ιστορία της Νεολληνικής γραμματείας, ένα κομμάτι αγάπης αφιερωμένο σ ένα ζωντανό λαό. "Ενα φιλί πού κλείνει μέσα του < τήν κούνια, τήν αγάπη καί τόν τάφο». Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ 1. Ειδικά στό στρατό ή καθαρεύουσα εθοίσνε πρόσφορο έδαφος. Κάποιος μάλιστα Γοηγ. Χαντζερής (1Κ1Κ 1Κ70), άξιωιιατικός τού πυοοθολικοΰ, Ασχολήθηκε συστηματικά μέ τόν έηαρχαϊσμό τγις στρατιωτικής ορολογίας. 2. Νικολάου Κονεμένου: «Τό ζήτημα τής γλώσσας» Κέρκυρα «ΑΠΑΝΤΑ». Λνα* στύλωσε Γ. Εαλέτας, Αθήνα 1ΠΓ>Γ>, Τόμος 1ος, σελ. 47.

156 458Α Λ Λ Α Λ Α Λ Λ Λ Α Λ Λ Λ Α Λ Λ Α Λ ^ ^ ^ ^ ν ν ν ν ν ^ ^ Λ <Η Π Ε ΙΡβΤΙΚ Η ΕΣΤΙΑ» 3. Ψυχάρη «Τά Ταξίδι μου». Επιμέλεια "Αλκή Αγγελον, Αθήνα 1971, σελ Ψυχάρη «ESSA IS DE GRAMMAIRE». Πρόλογος σελ. X X II (25 Ιανουάριον 1885). 5. ''Οπου καί στή σημείωση 4, τόμος Ιος, σελ Ε. Κριαρά «Ψ»γ/ίρης>, Θεσσαλονίκη 1959, σελ "Οποί* καί στη σημείωση 6, σελ "Αρθρο του Ψυχάρη γιά τό δάσκαλό του GASTON PARIS, που τό δημοσίευσε τό «Καβγάδες δίψασε ή ψυχή μου. 'Ο νους μου μεγάλα γυρεύει. θέλω δόξα καί γροθιές». «Τό Ταξίδι μου*, εκδ. Έ ρμης, Αθήνα 1971, σελ Κ. Παλαμά «ΑΠΑΝΤΑ» επιμέλεια τον 'Ιδρύματος Κωστή Παλαμά, Α θήνα 1965, τόμος 6ος, σελ "Όπου καί στη σημείωση 10, σελ Κ. Παλαμ. «Τά χρόνια μου καί τά χαρτιά μου. Ή ποιητική μου», Αθήνα 1933, τόμος Α ', σελ Ε. Ροίδη «ΑΠΑΝΤΑ *, επιμέλεια Ε. Π. Φωτιάδου, τόμος 1ος, σελ Βασική βιβλιοθήκη «Ψιτιάρης, Έφταλιώτης, Πάλλης, Β //ιστός», επιμέλεια Θρασύβουλος Σταύρου, Αθήνα 1957, τόμος 26, εισαγωγή σελ Δημήτρη Γληνου «Εκλεκτές σελίδες», Αθήνα 1971, τόμος Α ', σε) Κ. Καρθαίον «Ό Αρχηγός», Νέα Ε σ τία, Τόμος Ν Ε ', Αθήνα 1954, σελ Ρήγα Γκολφ η «Ή ιστορική στιγμή στή Νεοελληνική πεζογραφία», Νέα Εστία, τόμος Χ Ε ', Αθήνα 1954, σελ Γιάννη Χατξίνη «Τρεις σταθμοί», εκδότης Γ. Λουκατος, Αθήνα 1943, σελ "Όπου καί στή σημείωση 18, σε) "Όπου καί στή σημείωση 18, σε) Αιμίλιου Χουρμσύξιον «Δημοτικισμός καί Πεζός Λόγος», Νέα Ε στία, τόμος Κ Σ Τ ', Αθήνα 1939, σελ I. Μ. Παναγιοίτόπουλου «Τά πρόσωπα καί τά κείμενοι», Ικδ. L Κολλάρου καί Σ ία, Αθήνα α.ε.ε., τόμος Σ Τ ', σελ "Όπου καί στή σημείωση 6, σελ Ψυχάρη «AUTOR DE LA GRECE», Παρίσι 1895, σελ. V, Πρόλογος. 25. "Οπου καί στή σημείωση 24 Πρόλογος σε)- XVT X V II. 26. Ψυχάρη «QUEI.QUES TRAVAUX», τόμο? I, Παρίσι 1930, σε) "Οπου καί στή σημείωση 3, κεφ. Α' «Πόθος κρυφός». 28. "'Όπου καί στή σημείωση Ψυχάρη «Γιά τό Ρωμαίΐκο θέατρο», Αθήνα 19Θ4, σελ. 93 «Περνούνε κι οί παράδες περνούνε κι οί Σ υλλόγοι τον Βικέλα κι ό Βικέλας μαζί κι δ Σονρης. Τούς αιώνες βμως, λογαριάζω για δικούς μου». 30. "Όπου καί στή σημείωση 3 κεφ. Β ' «Ή γιανούλα», σελ Ό Όύγκώ πέθανε στις 22 Maim* "Όπου καί στή σημείωση 3 σελ "Όπου καί στή σημείωση 3 σελ. 56, 34. "Όπου καί στή σημείωση 3 σε) "Όπου καί στή σημείωση 3 σελ 'Ό Ψ ιγά ρ η; ό πρωτοπόρος κι ό άκαμπτος 0ά ενιωθε μειονεκτικά Ιχοντας κάποιο συγκεκριμένο πρότυπο. Δάσκαλο αναγνωρίζει τό λαό καί τή γλώσσα του. «Δική μου γλώσσα δέν εχω γιατί πλάστης δεν είμαι. Γράφω τήν κοινή γλώσσα του λαού» (Σημ. 3 σελ. 38) Δέχεται πώς τό Παρίσι τόν φώτισε ιιε τήν Αχτινοβολία του. «Έσύ με γέννησες νοί* και ψυχή. "Όλα σε σένα τό χρ<»στουμε. Ά ντρα μ έκαμες έσύ» (Σημ. 3, σελ ). * τους όναμαστους σύγχρονους του δημιουργούς. Αναφέρει μέ σεβασμό τόν Ούγκώ καί του άποδίδει τήν πατρότητα τή; σύγχρονης Γαλλικής ποίησης. 37. "Οπου καί στή σημείωση 3 σελ "Οποί* καί στή σημείωση 3 σελ. 104.

157 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 39. "Οπου και στη σημείωση 3 σελ ο. "Οπου και στη σημείωση 3 σελ «Κάθε λέξη που θά σε πή ό λαός είναι αρχαία γιατί κάθε ώρα. την Ιλεγε διαφορετικά κι ωστόσο εϊταν πάντοτε η ίδια». Σημ. 3, σελ "Οπου και στη σημείωση 3 σελ "Οπου και στη σημείωση 3, σελ "Οπου και στη σημείωση 3 σελ "Οπου και στη σημείωση 3 σελ, Ό πατέρας τής γιαγιάς του Φοοσύνης, Μιχαήλ Βασιλείου κατάγονταν Απ τό Αργυρόκαστρο. Ό παππούς του Μισέ Γιάννης απ τή Χίο, ήταν σημαντικό πρόσιοπο με υψηλές γνιοριμίες καί επαφές, άκόμη καί μέσα στο Σουλτανικό παλάτι. Βλέπε τό γενεαλογικό δέντρο του Ψυχάρη στο βιβλίο τοΰ Ε. Κοιαρά «Ψυχάρης», Θεσσαλονίκη "Οπου καί στη σημείωση 3 σελ "Οπου καί στη σημεάοση 6 σελ "Αλκή Αγγέλου «Τό ταξίδι μου. Μαρτυρία μιας εποχής». Εισαγωγή στήν έκδοση τοΰ Ερμή βλέπε σημ "Οπου καί στή σημείωση 13 τόμος 2ος σελ "Οπου καί στή σημείιοση 13 τόμος 2ος σελ. 454, 52. "Οπου καί στή σημείωση 13 τόμος 2ος σελ "Οπου καί στή σημείωση 13 τόμος 2ος σελ "Οπου καί στή σημεάοση 3 σελ "Οπου καί στή σημείωση 13 τόμος 2ος σελ ΕΝΑΙ ΓΙΓΑΝΤΑΣ 'Ένας Γίγαντας πελώριος ένας δράκος φοβερός περπατούσε κάποια μέρα μές ατό δάσος μοναχός. Θέλει κάτι νά μασήσει έχει στόμα τρομερό. Βλέπει το ξανθό μελίσσι νά τό φάει; Είναι μικρό... Βλέπει ένα κατσικάκι νά τό πιάσει πολεμά του ξεφεύγει, τόν παιδεύει καί στό τέλος του τό σκά. Μά ή τύχη του ή καλή μια παρέα παρακεΐ όλοστρούμπουλα παιδάκια μές στό δάσος τριγυρνοϋν μέ φωνές καί τραγουδάκια τρέχουν, παίζουν καί γελοϋν. Τσάφ, αρπάζει ο δράκος ένα καί τό χώνει στό σακκί. «Θά σέ φάω, θά σέ φάω, ήρθ ή ώρα σου ή στερνή». «Μή μέ φας» - λέει τό παιδάκι έτσι είμαι άνοστο πολύ. Νά μέ ψήσεις μέ αλάτι μέ κρεμμύδι καί κρασί. Νά σέ ψήσο>; Καί ποο νάβρω τό αλάτι, τό κρασί τή φωτιά καί δλα τ άλλα τά καλά, πού λές έσύ; Άσε με καημένε δράκε γιά νά πάω νά ψηθώ καί νά σούρθω Αλατισμένος ροδοκόκκινα ψημένος... Καί μακριά είν άπ έδώ; Σέ μιά μέρα θάμ&ι 10ώ...

158 / 460'* s* >* '* s* * * s * '* * '>' s * * ^ ^ * * 's ',,* '* ^ ^ * * ^ ^ * s' s * s* ^ ''> * * + «ΗΠΕI ΡΩΤIKH ΕΣΤΙΑ» s "i? Πάει τ αγόρι νά ψηθεί νάταν κι άλλοι άπό έχει... Καρτερούσε ό δράκος μια καρτερούσε ό δράκος δυό τρεις ήμέρες καρτερεί μά ό νιός που νά φανεί... «Κοκκαλιάρικο παιδί καί νά βράσει δέν μπορεί κι άψητο νά ρθεί φοβάται» ό κουτοδράκος συλλογάται. Μά τ αγόρι τό ξυπνό τώρα έστησε χορό στου σχολείου του την αύλή σάν άηδόνι κελαηδεϊ. (Μετάφραση άπ* τα ρωσσικά - Λαϊκό παιδικό ποίημα) ΜΙΛΙΑ ΡΟΖΙΔΗ Μ. Γ. ΛΕΡΜΟΝΤΩφ Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ Ά φ δταν μοδδωσε ό Θεός τή δύναμη νά προφητεύω μέσα στά μάτια καθενός μίση διαβάζω καί μαντεύο). Τραγούδησα την άρετή τόν έρωτα καί την άλήθεια. Μά τί μ αύτό; Οί διπλανοί μέ πετροβόλησαν ήλίθια. νερριξα στάχτη στά μαλλιά ζητιάνος έφυγα άπ την πόλη καί τώρα ζώ στην Ιρημιά σκεπή μου τ ούρανοϋ οί θόλοι. Κι είναι υπάκουη έδώ δλη στά λόγια μου ή Πλάση. ΟΟ «Προφήτης» τοίί Λέρμοντιοφ είναι σάν μια Μάκούει καί τ άστρο τό χρυσό καί μου γελάει πριν νά πλαγιάσει. - Καί σάν περνώ καμμιά φορά γοργά σκυφτά μές άπ τήν πόλη οί γέροι λένε στά παιδιά: «Γιά δέστε τον, γιά δέστε δλοε». Είναι παράδειγμα γιά σάς. ΤΗταν περήφανος r τόν χάχα ποτέ δέν έτρωγε μέ μάς * κι έλπιζε νά μάς πείσει τάχα, πώς λόγια θεϊκά άκοϋν δσοι τά λόγια του άκοΰνε... Δέστε, παιδιά, τί άθλιος ποδναι πώς δλοι τόν καταφρονούν... < (Μετάφραση άπ* τό ρωσσικό πρωτότυπο* ΜΙΛΙΑ ΡΟΖΙΔΗ) Μ \] συνεχεία τοΰ «Προφήτη» του Πουσκιν) ]

159 ΑΛΚΗ Μ ΥΡΣΙΝΗ - ΜΑΝΘΟΥ ΤΑ ΛΑΪΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ - ΕΡΟΤΟΚΡίΤΟΙ Κ.Α. Τον προπερασμένο χρόνο, τό καλοκαίρι, έπανεκδόθηκε ατό Βουκουρέστι από τον «Ρουμανικό Εγκυκλοπαιδικό Οίκο», τό μοναδικό στο είδος του δίτομο έργο του φημισμένου λαογράφου, Καθηγητή Πανεπιση]μίου καί Ακαδημαϊκού Νικ. Καρτοζάν «Τα Λαϊκά Βιβλία στη ρουμανική λογοτεχνία». Ό πρώτος τόμος είχε κυκλοφόρησε πρώτη φορά τό 1929 καί άναφερόταν στη νοτιοσλαβική επίδραση, δηλαδή στά λαϊκί βιβλία πού έγιναν γνωστά στη Ρουμανία από μεταφράσεις στη βουλγαρική αρχικά καί στή σέρβική αργότερα. Γιατί, όπως γράφει ό Καρτοζάν, «ή ακτινοβολία τού Βυζαντινού πολιτισμού άσκησε μιά τόσο ισχυρή γοητεία στους λαούς τής βόρειας περιοχής τής Βαλκανικής Χερσονήσου, ώστε τό 864 ό Τσάρος Μπόρις των Βουλγάρων, μέ δλον τό λαό του, φαβτίζονται χριστιανοί, μέ άνάδοχο τον αύτοκράτορα τού Βυζαντίου». Γιά νά εξηγήσει δέ την προτίμηση προς τά λαϊκά βιβλία προσθέτει σε άλλο σημείο: «ΤΙ παιδευτική στάθμη τού βουλγαρικού λαού, στις αρχές τού έκχριστιανισμού του, δεν εΐταν τόσο υψηλή ώστε νά μπορεί νά κατανοήσει τήν ιδανική ομορφιά των αριστουργημάτων τού έ?.- ληνικού κλασσικισμού, ούτε νά εκτιμήσει τήν άνθιση τής Βυζαντινής ποίησης. Γιά τούτο οι κληρικοί καί πρώτα οί Μοναχοί πού ήγήθηκαν τής προσπάθειας γιά τή μεταφύτευση τής Βυζαντινής κουλτούρας, διάλεξαν από τή βυζαντινή λογοτεχνία, εκτός από τή Οεολογική φιλολογία, μόνο 6,τι ταίριαζε στο μυστικιστικό τους πνεύμα και στον αφελή χαρακτήρα τού λαού». Στή συνέχεια ό συγγραφέας εξιστορεί συνοπτικά τά γεγονότα πού οδήγησαν στην παρακμή τής Βουλγαρίας καί τήν ανάδειξη τής Σερβίας σάν τό ισχυρότερο κράτος τής Βαλκανικής τον XII αιώνα, καθώς καί τή μετατόπιση τού κέντρου τού βάρους τής νοτιο - σλαβικής λογοτεχνίας στή Σερβία, γεγονός πού κατέστησε τήν ίδια τή Βουλγαρία υποτελή τής σερβικής κουλτούρας. Ή παρουσία τών σλάβων Μοναχών στή Ρουμανία συνδέεται άμεσα μέ τήν πτώση τής «Βασιλίδας τών πόλεων» καί τήν διείδυση τών τούρκων στά χριστιανικά κράτη. Ή κατοχή τής Βαλκανικής Χερσονήσου από τούς τούρκους γράφει ό Καρτοζάν είχε τις πιο σημαντικές συνέπειες γιά όλη τήν παληά μας κουλτούρα. Καί εξηγεί, προσθέτοντας: Οι σλάβοι Μοναχοί τής περιοχής τού νοτίου Δούναβη, πού, φεύγοντας από τήν άστοργία τής τουρκικής Κατοχής, έρχονταν στά Μοναοτήρια μας (τά ρουμανικά) φέρανε μαζί τους, γιά νά γλυτώσουν από τήν καταστροφή τών άπίστιυν, έκτος από σκόρπια αντικείμενα σλαβικής Τέχνης, άμφια, εικόνες καί μαζί μέ τά Ευαγγέλια καί άλλα θρησκευτικά κείμενα Κανονικού περιεχομένου, καί πολλά χειρόγραφα θρησκευτικών άποκρύφιυν μύθων καί παληών λαϊκών ιστοριών, ένισχύοντας έτσι τήν παληά σλαβική κουλτούρα τού τόπου μας. Τούτοι οι μύθοι καί οί λαϊκές διηγήσεις, έχουν αντιγράφει καί από Μοναστήρι σέ Μοναστήρι, άπό μοναχό σέ μοναχό διαδόθηκαν παντού». Ό Καρτοζάν παρουσιάζει μέ όλες τις λεπτομέρειες καί μέ πλούσια βιβλιογραφία, όλα τά θρησκευτικά, τ απόκρυφα καί τά λαϊκά βιβλία πού μεταφράστηκαν στά ρουμανικά άπό τή σλαβονική, τήν ιταλική καί τήν ελληνική ακόμα γλώσσα στην πε-

160 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ρίοδο της σλαβονικής επίδρασης, καί κλείνει τον πρώτο τόμο τού έργου, γράφοντας, ανάμεσα στ άλλα στα συμπεράσματα του: «Στη θέση τής σλαβονικής επίδρασης ριζώνει στον τόπο μας από τη δεύτερη 50ετία τού XVII αιώνα ή επίδραση τής ελληνικής κουλτούρας, πού αποκορυφώνεται την εποχή τής ηγεμονίας τών Φαναριωτών, δταν ή ελληνική γλώσσα εισδύει στήν Εκκλησία, στα γραφεία τών ηγεμόνων, στα σχολεία καί στα σαλόνια». Καί σέ μια γενικώτερη θειύρηση τής σημασίας τών λαϊκών βιβλίων, δ διακεκριμένος συγγραφέας παρατηρεί μέ αντικειμενικότητα καί συγγραφική εντιμότητα δτι: «Ή γραπτή λαϊκή λογοτεχνία τής εποχής πού μελετούμε, είχε μια ξεχωριστή σημασία για τήν εξέλιξη τής παληάς μας?,ογοτεχνίας. Καθώς αναπτύχθηκε στα ( πλαίσια τών προσδοκιών τής ρουμανικής ψυχής έκείνου τού καιρού, είχε αρχικά ένα θρησκευτικό χαρακτήρα, ύστερα, στο XVlI αιώνα προσέλαβε ένα τόνο έντονα t διδακτικό. Για τούτο τά λαϊκά βιβλία διαδόθηκαν πλατειά, αποτελούσαν τή λογοτε- 1 χίνα τής προτίμησης δλθ)ν τών κοινωνικών τάξεων, ένίσχυσαν τήν όρεξη προς τό I διάβασμα, συνέβαλ.αν στον έμπλο\»τισμό τού λεξιλογίου, στήν εύκαμ\ )ία τής φράσης ι καί προετοίμασαν, κατά κάποιο τρόπο, τό αφηγηματικό ύφος, πού θά γνωρίσει τον κολοφώνα του στά έργα τών χρονικογράφων». ί Ό δεύτεοος τόμος, διπλάσιος σχεδόν σέ όγκο από τον πρώτο, άναφέρεται στήν έποχή τής ελληνικής επίδρασης καί έκυκλοφόρησε ύστερα από εννιά χρόνια, δη- I λαδή τό I Στον πρόλογό του δ συγγραφέας αναγνωρίζοντας τή βραδύτητα τή δικαιολο- I γεϊ γράφοντας: «Ό τόμος αύτός άργησε περισσότερο από δσο περιμέναμε, άλλα? καί οι δυσχέρειες πού αντιμετωπίσαμε εϊταν πολλές καί ποικίλες». Περιγράφοντας αυτές τις δυσχέρειες γράφει σέ άλλο σημείο τού προλόγου του: «Έτσι, χρειάστηκε νά ερευνήσουμε καί νά βρούμε τήν άγνωστη πηγή τού πιο σπουδαίου ποιήματος I από τό ξεκίνημα τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, τού Έρωτόκριτου, νά καθορίσουμε! τήν πορεία πού ακολούθησε καί τις παραλλαγές πού γνώρισε τό έργο τού GIOU- LIO CESARE CROSE δ Μπερντόλδος στή γαλλική και γερμανική λογο-jj τεχνία (ύσπου νά φτάσει σ εμάς κλπ.». Στον ίδιο πρόλογο προσθέτει: «ΤΙαρά τά κενά πού άντιμεποπίσαμε, πιστεύουμε πόντιος δτι τό υλικό πού συγκεντρώσαμε είναι αρκετό γιά νά ένισχύσει τήν πεποίθηση γιά τή στενή συνάφεια ανάμεσα στήν παληά λαϊκή λογοτεχνία, τή λαογραφία, τή θρησκευτική εικονογραφία καί τή λαϊκή μας Τέχνη. Ό αυθαίρετος διαχωρισμός τής γραπτής λαϊκής λογοτεχνίας από τήν προφορική καί από τή λαϊκή Τέχνη, σημαίνει τήν κοπή τών νημάτων πού συνδέουν τά ζωτικά όργανα τής αύτής ψυχικής ουσίας: τής ρουμανικής κουλτούρας». Ό πρόλογος κλείνει μέ τήν έκφραση ευχαριστιών προς δσους τον βοήθησαν! ανάμεσα στούς όποιους τον Ακαδημαϊκό κ. Γ. Μέγα, τή δεσποινίδα τότε Μ. Ί(οαν- νίδου, τού Λαϊκού 'λαχείου Νικ. Πολίτη καί τής επίσης δεσποινίδος τότε Αριάδνης! Καμαριανού, πού τό θαυμάσιο έργο της «Οί 'Ηγεμονικές Άκαδημίες τού Βουκου-: ρεστίου και τού Ιάσιου καί οι δάσκαλοί τους» βραβεύτηκε από τή Ρουμανική καί] έφέτος καί από τήν Ελληνική Ακαδημία. Στο πρώτο κεφάλαιο τού δεύτερου αυτόν τόμου δ Καρτοζάν μάς δίδει μια πλατειά εικόνα τής ελληνικής επίδρασης στις ρου-, μάνικες χώρες (ή έκφραση τούτη είναι πολύ συνηθισμένη στή Ρουμανία, γιατί \>πο- δηλώνει τις τρείς μεγάλες περιοχές πού τήν απαρτίζουν, δηλαδή τή Μουντένια (Βλαχία), τή Μολδαβία και τήν Τρανσυλβάνια) καί γράφει: «Από τήν έποχή τής οργάνωσης τών κοατών μας ακόμα, δταν δεν μπορούσε νά προβλεφθετ ή κάτοχέ τής Βαλκανικής Χερσονήσου από τούς τούρκους, οι ρουμάνοι ηγεμόνες άναζητού^ σαν πέρα από τον σλαβικό κόσμο τού Νοτίου λούναβη. απευθείας σχέσεις μέ τι Βυζάντιο. Ή φήμη γιά τή δύναμη καί ή ακτινοβολία τής Κωνσταντινούπολης, γιέ τήν όποια ένας χρονικογράφος τού Μεσαίωνα, δ VILLEHARDUIN, έλεγε «ΚΙ

161 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ> 463 ΕΝ Ι)Ε PA REIL Ν ESE ΡΕΠΤ TROUYER ΕΝ Λ Π Ο ΓΝ AN THE PATS», είχε φθάσει χαί στα μέρη μας. Ό βυζαντινός χρονικογράφος Δούκας μάς πληροφορεί οτι ένας από τους γιους του Μίρτσεα υπηρετούσε σαν αξιωματικός τής αύτοκρατορικής Φρουράς τού Ίωάννου τού Υ ΙΙΙ -ου τού Βυζαντίου καί δτι κάποιος ανεψιός τού ίδιου ρουμάνου ηγεμόνα είχε αποκτήσει τέτοια φήμη στις μάχες κατά των τούρκιυν υπό τή βυζαντινή Σημαία, ώστε ό Αύτοκράτωρ έθεσε στη διάθεσή του ένα από τά μεγαλύτερα καράβια για νά τον μεταφέρει στην πατρίδα του, στην επιστροφή». Άναφέρεται ύστερα στή νεοελληνική παιδεία καί τά ελληνικά λαϊκά βιβλία πού έγιναν γνωστά στή Ρουμανία, γιά νά παρατηρήσει δτι: «ή διείσδυση τής ελληνικής παιδείας στον τόπο μας άνοιξε γιά τή ρουμανική ψυχή πιο πλατείς δρίζοντες απ δσο μπορούσε ν ανοίξει ή σλαβονική επίδραση». Απαριθμεί στή συνέχεια τά πνευματικά κέντρα πού περιελάμβανε στά δριά της ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία καί σημειώνει δτι από τά κέντρα αυτά εκείνα πού είχαν μεγαλύτερη σημασία γιά τή ρουμανική κουλτούρα εϊταν δυό: Τό Φανάρι, μέ τό Πατριαρχείο καί τον να0<υ καί ή έλληνική παροικία τής Βενετίας. Είναι πολυτιμότατες οι πληροοφρίες τού Καρτοζάν γιά τή συμβολή τής ελληνικής παιδείας στήν ανάπτυξη των Ρουμανικών Γραμμάτων και εξαιρετικά διαφωτιστικές, από ιστορικής πλευράς γιά τή συμβίωση καί τις σχέσεις τού ελληνικού στοιχείου μέ τον αύτόχθονα πληθυσμό τής Ρουμανίας. Ό Καρτοζάν απαριθμεί μέ χρονολογική σειρά και μέ πληθιόρα λεπτομερειών δλα τά θρησκευτικά κείμενα καί τά λαϊκά βιβλία πού μεταφράστηκαν από τήν ελληνική στή γλώσσα τού τόπου κι έκυκλοφόρησαν ευρύτατα γιά ν άποτελέσουν εντρύφημα γιά τό αναγνωστικό κοινό εκείνης τής εποχής, δπως ή ίστοοία τού Μεγάλου Αλεξάνδρου, οί Αισώπιοι μύθοι, τό Πανουργίαι υψηλότατοι τού Μπερτόλδου κ.α. καί στή βιβλιογραφία πού παραθέτει στο τέλος κάθε κεφαλαίου τού έργου αναφέρει καί τά χειρόγραφα ελληνικών κειμένοη' ή ξένων μεταφρασμένοι στήν ελληνική, πού φυλάσσονται στή Βιβλιοθήκη τής Ρουμανικής Ακαδημίας. Καί είναι μεγάλος 6 αριθμός τιον, σάν επιβεβαίωση τής γνώμης τού ρουμάνου συγγραφέα γιά τήν ουσιαστική συμβολή τής ελληνικής Παιδείας στήν εξέλιξη καί τή διαμόρφο)ση τών Ρουιιανικών Γραμμάτων. Ό Καρτοζάν, ασχολούμενος μέ τά λαϊκά θεάματα, εκφράζει τή γνώμη δτι τό θέατρο Σκιών, ό πασίγνιοστος Καραγκιόζης, είναι τουρκικό, δπως τό φανερώνει καί τό όνομά του «KARAGOZ» καί δτι οί τούρκοι τό δανείστηκαν κατ ευθείαν από τούς κινέζους, δπως τό απέδειξαν οί τελευταίες εοευνες. Τό αναφέρουμε γιατί καί στον τόπο μας συζητήθηκε αρκετά τό θέμα τής εθνικότητας τού περίφημου Κ α ραγκιόζη. Είναι γνωστό δτι ανάμεσα στους πολλούς λαογράφους διαφόριον εθνικοτήτων, πού ασχολήθηκαν μέ τον «Έριυτόκριτο», ό Καρτοζάν κατέχει πριοτεύουσα θέση. Γιά τούτο είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα δσα αναφέρει στο βιβλίο του γιά τό έργο τού Κορνάρου. «Ό Έρωτόκριτος γράφει είναι τό ωραιότερο ποίημα τών αρχών τής νεοελληνικής λογοτεχνίας καί παρά τό γεγονός δτι μεταφράστηκε τις τελευταίες δεκαετίες τού ΧΥ11-ου αιώνα, είχε, δποκ θά δούμε, βαθειά απήχηση στή ρουμανική κοινωνία τής εποχής. Γράφηκε, δπως πιστεύουν οί περισσότεροι ιστορικοί τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, στήν Κρήτη καί είναι χωρίς αμφισβήτηση, δπως τό ΪΜΒΕΗΙΕ καί MARGARONA, διασκευή ενός από τά φημισμένα μυθιστορήματα O P R T O IS τής μεσακονικής Λύσης. Αυτές οί δυτικές επιδράσεις έμφανίζονται στά ελληνικά εδάφη ύστερα από ύν πτώση τού Βυζαντίου καί τήν επικράτηση τών Λατίνων πού είχαν οργανώσει ήν τέταρτη Σταυροφορία». Μάς πληροφορεί στή συνέχεια δτι ό Έρωτόκριτος δημοσιεύτηκε πρώτη φορά

162 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» στη Βενετία από τον τυπογράφο 'Αντώνιο Μπόρτολι τό 1713, αναφέρει τις απορίες του μεγάλοι) μας λαογράφου Νικ. Πολίτη και την εκδοχή του, για την πηγή ή την πατράτητα του Έρωτόκριτου, πού την υιοθέτησε καί ό Γάλλος ελληνιστής H U B E R T P E R N O T, καί προσθέτει: «Σ ένα υπόμνημα προ ςτή Ρουμανική Ακαδημία τό 193G, πού συμπληρώθηκε μ ενα άρθρο δημοσιευμένο στη REV U E DE L IT T E R A T U R E OOM PAREE ( Απρίλιος 1930) απέδειξα δτι τό λαϊκό παραμύθι, στο όποιο άναφέρεται ό Πολίτης, ό Κορνάρος τό έχρησιμοποίησε για νά πλάσει ενα από τά τελευταία επεισόδια τού ποιήματος, άλλα ή αληθινή πηγή τού έργου του είναι ενα μυθιστόρημα ίπποτικό τού τέλους τού γαλλικού Μεσαίοονα: Τό P A R IS ΕΤ V IE N N E. Τό μυθιστόρημα τούτο πολύν καιρό έκυκλοφόρησε χειρόγραφο, σέ αντίγραφα, από τά οποία τό αρχαιότερο, τού 1432, δημοσιεύτηκε σέ μια κριτική έκδοση τού Α-ρος R O B E R T KALTEM BACHER, σέ τον τίτλο: DER A LTER AN Z O SISC H E ROMAN, P A R IS ΕΤ V IE N N E, ERLANGEN, 1904». Ό Καρτοζάν παρέχει όλες τις λεπτομέρειες για τή διάδοση τού μυθιστορήματος χρονολογικά, για τις εκδόσεις του στή Γαλλία καί σέ άλλες χώρες για νά καταλήξει στο συμπέρασμα δτι ό Κορνάρος, απόγονος μιας Βενετσιάνικης οικογένειας εγκατεστημένης στήν Κρήτη, πρέπει νά γνώρισε τό μυθιστόρημα από τήν έμμετρη μετάφραση τού ANGELO ALBAN I O R V IETA N O πού κυκλοφόρησε στή Ρυόμη τό 1621 μέ τον τίτλο I Ν Ν AMOR AMEN TO D I D U E F E R E L IS SIM I ΑΜΑΝ- Τ Ι καί πού ξανατυπώθηκε στή Βενετία τό 1721 καί προσθέτει: «Ό "Ελληνας ποιητής, άνθρωπος λεπταίσθατος καί μέ ταλέντο, ακολούθησε πιστά τήν πλοκή τού έργου, τό διασκεύασε όμως σέ μιά πριοτότυπη μορφή». Ε ξηγεί στή συνέχεια τή φροντίδα τού Κορνάρου νά μεταφέρει τήν υπόθεση τού έργου στον ελληνικό χώρο, πράγμα πού τον ύποχρέιοσε νά επιφέρει καί κάποιες άλλες αλλαγές γιά νά τό προσαρμόσει στή νοοτροπία τού τόπου καί τής εποχής, χρησιμοποιώντας στο τελευταίο μέρος στοιχεία από τό ελληνικό λαϊκό παραμύθι, πού αναφέρει ό Πολίτης. Στή μορφή πού τού έδωσε ό Κορνάρος πέρασε στή λογοτεχνία μας, γράφει ό Ρουμάνος συγγραφέας, καί από τις εκδόσεις πού πραγματοποιήθηκαν στή Βενετία έφθασαν στή χώρα μας και διαδόθηκαν πρώτα στις φαναριώτικες οικογένειες πού σύχναζαν στις Αυλές τών Ήγεμόνιον τού Βουκουρεστίου καί τού Τασιού, και ύστερα καί στή ρουμανική κοινωνία. Ή πρώτη μετάφραση στά ρουμανικά έγινε τή δεύτερη πεντηκονταετία τού Χ ν ΐΙΤ -ο υ αι. και διαδόθηκε εύρχττατα. «Ή δημοτικότητα τού κρητικού ποιήματος στον τόπο μας προσθέτει ό Καρτοζάν άποδεικνύεται και από τό γεγονός δτι δλο εδώ έγινε καί μιά διασκευή στήν έλληνική γλώσσα (καθαρεύουσα) μέ τον τίτλο «Ό νέος Έριοτόκριτος». Συγ- γραφέας της ό SE R D A R 1 Διονύσης Φωτεινός, γεννημένος σήτν Παληά Πάτρα τής Πελοποννήσου, συγγραφέας και πολλών βιβλίων Εκκλησιαστικής Μουσικής καί καθηγητής τού ANTON Ρ Α Ν Ν 2, πού τον θαυμάζει γράφοντας: «έγραφε καί f άλλους π ροττ άτυπους στίχους πού τον φανερώνουν σάν καλό ιστορικό, ποιητή καίi ρήτορα». ^ "Όπως μάς πληροφορεί ό Καρτοζάν, ό Φωτεινός στήν παράφραση τού έργου τού Κορνάρου, έσυγκρινε τον Έρωτόκριτο μέ τούς αρχαίους ήρωες, τον Άχιλλέα,.^ τον Ηρακλή καί τον,οδυσσέα, χρησιμοποίησε χωρίς επιτυχία χορικά, όπως στίς αρχαίες τραγωδίες,,καί σέ διάφορα σημεία πρόσθεσε έρωτικά τραγούδια δάνειοί σμένα από τραγούδια πού διασκέδαζαν τήν ελληνική κοινωνία τού ΒουκουρεστιοιΙ τής εποχής έκείνης. Τό έργο τού Φωτεινού είχε μεγάλη απήχηση στον τόπο μας, προσθέτει δ ρου< ο Τίτλος ενγενείας. Συγγραφέας, λαογράφος, μουσικός.

163 μάνος συγγραφέας, καί συνδρομητές του είχαν προσιοπικότητες άπό (ίλη τή διοικητική ιεραρχία τή; Μουντένιας και τής Μολδόβας. Α ναφέρει μάλιστα πολλούς ονομαστικά. Ή διασκευή τού Φωτεινού μεταφράστηκε έμμετρα άπό το μαθητή του A N TON ΙΆΝΝ καί το σύντροφό του Τ Ι1DOR ACHE IL IA D καί τυπώθηκε στο Σοιπίου τό 1Η37 σέ 5 τόμους μέ τόν τίτλο: Νέος Έρωτόκριτος, στιχουργημένος από τόν Άντόν I Ιάνν, βρήκε δέ καί αυτή φανατικούς αναγνώστες ανάμεσα στη δεύτερη τάξη των άρχόντίον καί τής αστικής τάξης. /Έ ν α βιβλίο που διαβάστηκε μέ τόσο πάθος σ *όλα τά στροψατα τής ρουμανικής κοινωνίας ιού τέλους τού XVIII-ου καί στις αρχές τού ΧΙΧ-ου αιώνα γράφει ό Καρτοζάν δεν μπορούσε νά μή αφήσει ίχνη στη ρουμανική ποίηση. Οι ποιητές 'Αδελφοί Βακαρέσκου: Ίενακίτσα, Άλέκου καί Γιάνκου στα έργα τιον έμπνεύστηκαν άπό τά λυρικά αποσπάσματα τής διασκευής τού Λιονύση Φιοτεινού. (Έδώ ό Καρτοζάν αναφέρει ένα έργο τής Αριάδνης Καμαριανού, πού κυκλοφόρησε στό Βουκουρέστι τό 1035, μέ τόν τίτλο: «ΤΊ επίδραση τής νεοελληνικής λυρική; ποίησης στή ρουμανική ποίηση: Ίενακίτσα, Αλέκου καί Γιάνκου Βακαρέσκου, Άντόν Πάνν καί τά ελληνικά πρότυπα», πού δίνει τό μέτρο αυτής τής έπίδοασης. Τό βιβλίο γράφηκε βέβαια στή ρουμανική). Μερικά τραγούδια άπό τή μετάφραση τού Άντόν Πάνν μελοποιήθηκαν καί πολύν καιρό τραγουδήθηκαν άπό τους όργανοπαΐκτες των χωριών κι έιρτασαν ώς τήν έπαρχία Βίλτσεα οπού συγκενοώπηκαν to 1«S84 και περιλήφτηκαν στή συλλογή τού Γ. Δημ. Τεοντοοέσκου. Καί ό Άλεξαντρί3 στο έργο του BOIERI SI CIOCOI γράφει γιά τόν Έρωτόκριτο ότι εϊτάν βιβλίο άξίας τής γενιάς πού προηγήοηκε. Άλλα καί 6 Έμινέσκου4 φαίνεται ότι έντούφησε στήν άνμγνωσή του. ΤΙ διάδοση τής Δυτικής Κουλτούρας στον τόπο μας τό πρώτο ήμισυ τού ΧΙΧ-ου αί. καταλήγει ό σοφός ρουμάνος μελετητής παραμέρισε άπό τήν κυρ.λοφο'ηα τό κρητικό ποίημα». Τό έργο τού Καρτοζάν προλογίζει τώρα ό DAN ZAMFIRESOU γιά νά υνίσει ότι «ποόκειται γιά μιά επιστημονική δημιουργία θεμελιωμένη, πού ό χρόνος Γοό πέοασε δεν τής άφαίρεσε τό άοχαϊκό άρίομα τόσο έπιτήδεια φιλτραρισμένο μέ ή γνώση τού συγχρόνου άνορώπου». Επίσης στίιν πολυσέλιδη άνάλυσή του, πού δημοσιεύεται στό τέλος τού δεύεοου τόμου, ό ΜΙΗΛΙ M ORARD, πού εξετάζει τά λαϊκά βιβλία καί, γενικά τή ιϊκή λογοτεχνία άπό περισσότερες πλευρές, άναγνωρίζει ότι στον τομέα αυτό ό.αοτοζάν, πού πέοανε τό 1044, διαπρέπει. Στά έξώφυλλα καί τών δυο τόμο>ν άπεικονίζονται παραστάσεις άπό τόν Έρωικριτο. "Ομοιες έγχροιμες παραστάσεις υπάρχουν καί στούς δυο τόμους, έκτος κείνου, αντίγραφα άπό πίνακες πού υπάρχουν στήν Ακαδημία καί στό μουσείο Τε- 'ών τού Βουκουρεστίου. Κλείνοντας αυτό τό πενιχρό σημείωμα σκεφντήκαμε. όπως καί άλλη φορά όταν ρχμε τί ν ευκαιρία νά παρουσιάσουμε τό βραβευμένο τιυρα έργο τής κ. Ά ριάδ. ικαμριανού ( ΊΟ Κ ΑΝ, ότι είναι κρίμα πού δεν υπάρχει στον τόπο μας κάποιο /ευματικό "Ιδρυμα ή ένας Κρατικός Οργανισμός πού νά ένδιαφέρεται γιά όμοια ίλία και γιά τί) μεταερορσ των στή γλώσσα μας, άφού συνδέονται τόσο στενά μέ / παιδευτική μας παράδοση καί (ραντίζουν τήν ιστορία τών Ελληνικών Γραμμάν. Κάποτε ομο>ς πρέπει ν άπασχλήσει σοβαρότερα τούς αρμοδίους καί τούς είου: αυτό τό πρόβλημα. Ρουμάνος κλασσικός ποιητής. Εθνικός ποιητής τής Ρουμανίας.

164 MARIA LUISA BELLELI* Π οίοτομεταφράζεται στην ελληνική. DIEGO VALERI ΙΤΑΛΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Μβτάφραση: φ. Δέλφη ΘΑΜΑΣΤΕ ΜΙΑ ΜΕΡΑ; Θάμαστε μιά μέρα δ άγγελος πού ξαστερώνει δπου περνάει έμεΐς πού μέ κόπο άναπνέουμε τόν ούρανό; Πάνο) σ αυτή τή γή του κάθε πράγματος κάνουμε έν άλλο πράγμα. Δέν ξέρουμε γιατί, μόνο ξέρουμε πώς δ πιδ δικός μας πόνος κι ή πιδ δική μας μέθη είναι να βάζουμε άκόμα πάνω τό χέρι. θάμαστε μιά μέρα δ άγγελος πού ξανοίγει δπου περνάει; Έδώ είμαστε τδ σταφύλι κι δ τρύγος καί τδ κρασί. ΠΟΛΕΜΑΡΧΟΙ Α ΓΓΕΛ Ο Ι... Άγγελοι πολεμιστές, μεγάλη βουή των φτερών πετοϋσαν μπροστά στούς ιπτάμενους πολεμιστές, λάμποντας έδειχναν τούς δρόμους, κραύγαζαν δόξα στδ θεδ των στρατευμάτων. Μά μέσ στδ νεκρδν ήσκιο μιας όασης, κοντά σ ένα πηγάδι, στά πόδια μιας Ιτιάς, καθόταν ένας άγγελος βγαλμένος άπ τή σειρά, μόνος, μαζεμένος σ ήσυχασμένη θλίψη, ψιθυρίζοντας λόγια τής άνθρώπινης πονεμένηβ ευσπλαχνίας. Τ όνομά του, κάποτε, ήταν Ά ννα Φράνκ. GIUSEPPE LONGO* ΑΒΥΣΣΟΙ Οί άβυσσοι ανοίχτηκαν. Δέν περιμένουν τά κρίματά μας

165 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ 0 Πο( >τομεταφράζεται. για να μάς υποδεχτούν. Κι άν ακόμα μάς έθρεφαν οί άχραντες σκέψεις ποιός θά μάς λύτρωνε; "Ολα είναι σκοτάδι καί λήθη. Καί μόνον έσύ μνήμη θά διαρκέσεις για λίγη ώρα μέσ στ δρφανό σώμα μιας γυναίκας, όταν σταυρο>μένος σάν Εωσφόρος θά είμαι μέσ' στόν αισθησιασμό τοο τίποτα. ΓΟΟ FASOLO* ΦΤΕΡΟ ΤΟΝ ΣΥΓΝΕΦΟΝ Σήμερα τ άσπρα σύγνεφα είναι τό φτερό του άγγελιοφόρου άγγελου ή έλπίδα. Τό φτερό λάμπει, ξαναγεμίζει άπ' τόν έαυτό του τόν ούρανό διαχύνει τούς άνεμους στό γαλάζιο διάστημα, παροτρύνει την απριλιάτικη πίστη. Είναι ένας άλλος άνάμεσα στά δέντρα πού πάλλουν φύλλα παιδούλες καί διάφανα στόν ήλιο ένα ευγενικό φως τρυφεροπράσινο. ΓΪΛ ΟΛΟΓΣ ΦΩΣ.... σέ μάς ίσο>ς θ αρμόζει μόνο νά ζητάμε τή χάρη όπου ακόμα αυτή κυβερνά, πάνω στό λαμπρό δρόμο σέ μοναξιά τής άγάπης, μέσ στά διατεταγμένα διαστήματα, μέσ' στη σιωπή όπου τό πνεϋμα ή φο)νή ΐας νά ζητεί τή μέρα γιά όλους, μέσ' στήν άγνή «γλύκα πού υπερέχει του πόνου». Ιοίοτομεταίροάζεται καί πρωτοδημοσιεύεται στά έλληνικά. TELDA MICHELI* ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΑΓΑΠΗΣ ΣΤΗΝ ΕΑΑΑΔΑ "Ω, ή ούράνια χάρη τοο φωτός υψηλή κι άνάλαφρη μέσ στόν άέρα τής Ελλάδας. νω, μοναδικό διάστημα τής συμμαχίας: κι' 6 άνθρωπος δέ φοβάται τόν ούρανό καί τ' άπειρο αλλά τό τυλίγει στή γή σάν ντροπαλότητα ; νεόνυμφου at' άπ τή γή κάνει ν' άνεβαίνει ζωντανή πέτρα σέ νυμφική προσφορά ϊ; καί τό νερό καθρεφτίζει καί τραγουδάει ό ουρανός, καί τό σύγνεφο

166 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ') υλ ή πέτρα ξανακυνηγοϋνται, σκόρπια σ ένα αγνότατο κρεβάτι του φωτός. Ή ψυχή αγγίζει τούς καθαρούς τόπους όπου ή γέννηση κι δ θάνατος δέν Ιχουν σύνορο. * Καθηγήτοια καί φανατική λάτρης τής άρχαίας ελληνικής κουλτούρας. Έχει γράψει πολλά ποιήματα, εμπνευσμένα άπ* την Ελλάδα. FELICE MASTROIANNI* ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΔΑ Ζεΐ ή αρχαία ψυχή μου έκεΐ όπου δ κόλπος τής γης μου - ανοίγει σά βελούδο άπ τις έλιές μέ άρχαϊκούς άμφορεΐς, φτερά των θεών καί χορούς των όμέναιων - σέ μαγεμένα μάτια. Έκεΐ μέσ τις βαθειές άνοπνές. ί " άπδ μυθικές πλημμύρες σέ βωμούς θαμμένους άπδ τσουκνίδες *. σέ μεσοστύλια ουράνια μετέωρα στις άλλεπάλληλες κρούσεις των θαλασσινών άνεμων. ΑΜΦΟΡΕΑΣ ΤΗ Σ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Ξεθαμένε αμφορέα, φέγγος τών παρθένων, ποιές πηγές γεμίζουν την νεανική σου καρδιά! Είμαι κι έγώ ρίζα τούτης τής γης καί μέ κεντρίζει βαθιά κληρονομιά γιά την έξορία άπδ μιά μακρινή πατρίδα. <1 Καί σέ προσφέρω στδ πρωί, χαμένο πλάσμα, άδερφικό πλάσμα έξόριστος σ αύτδ τδ φώς. * Καθηγητής, τής φιλολογίας, λυρικός ποιητής, πού περηφανεύεται για τήν ελληνική γωγή του. Γεννήθηκε στήν Πλατανία τής Καλαβρίας (Μεγάλης Ελλάδας). Διαμένει Νεόκαστρο. s *.

167 MiUIKLK ΓΑΤΑ Γ DISTAL A* (Μ ετάφραση: Κ Ω Σ Τ Α Ν Ι Κ Ο Λ Α Ί Δ Η ) Η ΖΑΚΥΝΘΟΣ ΣΤΗ ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΤΗΣ «'Ωραία είναι ή Ζάκυνθος... Σ αυτήν από ψηλά στέλλει ο αθάνατο; ήλιο; τί; πιο ζωογόνες ακτίνες» «Φ Ω Σ Κ Ο Λ Ο Σ Ο Ι Χ Α Ρ ΙΤ Ε Σ» Στους Ζακυνθινούς ποιητές ή άγάπη γιά τό νησ ί τους, έκδ η λώ νετα ι μ έ π ο λ λούς τρόπους καί μορφές, ά λλοτε π ρ οκα λείτα ι άπό τή μ α γεία των φυσικώ ν κ α λ λονών του νησιού καί άλλοτε άπό τόν πόθο γιά τή λευ τερ ιά του. Κ άποτε σ υ ν ο δεύεται άπό αίσθήματα νοσταλγίας καί άλλες φορές άπό τή διαμαρτυρία γιά την πολιτικά δουλεία η γιά τις άτυχείς κοινω νικές συνθήκες του λαοϋ τοϋ ν η σιού. Ή φωνή των ποιητών της, όταν πάλλεται άπό πατριωτική άγάπη καί ήρωϊκό ενθουσιασμό, στοιχίζεται μ έκείνη τών άλλω ν Ε λ λ ή ν ω ν ποιητών, οί όποιοι έχουν ύμνήσει τή λευτεριά καί έχουν έγκωμιάσει τή δύναμη τής ψυχής καί τό θάρρος τοϋ γενναίου λαοϋ. Μά όταν έκφράζουν τήν έκστατική συγκίνηση τοϋ θαυμασμού πρός τίς φυσικές όμορφιές, ξέρουν νά βρίσκουν τούς δρόμους μιας τραγματικά λυρικής έκστασης. Τρεις είναι οί πιο φημισμένοι ποιητές πού έδωσε ή Ζάκυνθος: Ό Φώσκολος, ό Σολωμός καί ό Κάλβος, στά έργα τών οποίων συχνά υ π ερέχει ή άγάπη γιά τή γενέθλια γή. Καί είναι αύτά τά έργα τους πολύ γνωστά γιά νά τά άναφέρω* με εμείς έδώ. Στή δική μας τούτη σύντομη παρουσαση τών λυρικώ ν συνθέσεω ν των Ζακυνθινών ποιητών, όφείλουμε οπωσδήποτε νά ξεχω ρίσουμε τή σύντομη ποίηση «Ζάκυνθος» τοϋ Ιω άννη Τσακασιάνου ( ), γιατί διαφέρει ά π όλες τίς άλλες πού θά έξετάσουμε, γιά τόν πολύ σατιρικό καί Ιδιόρρυθμο τόνο μέ τούς όποίους ό ποιητής άναπαριστάνει μερικές άπόψεις τής ζωής τοϋ νησιοϋ καί μάς τίς δίνει μέ γρήγορες π ινελιές μιας μεγάλης χρωματικής ζωηρότητας. Στίς είκόνες μέ τά στενά σοκκάκια, τά περιπλανώ μενα σκυλιά, τίς καμπάνες, τίς σερενάτες, ό ποιητής μάς παρουσιάζει τούς ζητιάνους, τίς έρω τευμένες κοπέλλες τυλιγμένες μέ τίς πλούσιες μαντίλιες τους καί σταματάει τήν προσοχή του, τέλος, σ ένα συνηθισμένο γλυκό, τό άμυγδαλωτό τοϋ σουσαμιού μέ μέλι («ή κομπαίτα» έμάς τών Σικελώ ν) καί όπου φαίνεται, δτι ή πρόθεση τοϋ ποιητή είναι νά σχεδιογραφήσει μιά πραγματική είκόνα άπό μιά γωνιά αύτοϋ τοϋ δικοϋ μας κόσμου. 9 Γfvvi 0t)xf το 102Γ> στην πόλη SCIC LT τής Σ ικελία ; καί προέρχεται από οικογένεια συγγραηέων καί ποιητών. Είναι διδάκτορας τής Νομικής καί Φιλολογίας καί εργάζεται (ος τακτικός καθηγητής τής Φιλολογίας ατό Κρατικό Ε πιστημονικό Λύκειο τής ιδιαίτερης πατρίδας του. Ποιητής και σχολιαστής τών Λ ατίνον Κλασσικών, άσχολεΐται ιδιαίτερα με τή Νεοελληνική Λογοτεχνία γνωρίζοντας τή γλώσσα μας. Με μεταφράσεις.του άπ αύτή καί με κριτικές παρουσιάσεις βιβλίων, συνεργάζεται μέ τά μεγαλύτερα, η ιλολογικά περιοδικά τής /ώρας του καί θεωρείται δικαίως πολύτιμος φίλος τής λογοτεχνίας μας.

168 I «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Διαφορετικού περ ιεχομένο υ είναι τό φτερωτό τραγούδι, πού έχουν άφιερώσει ατό γ η τους, ποιητές όπως ό Στέφανος Μαρτζώκης ( ), ό Α ν τώνιος Μαρτελάιος ( ) ό Ναθαναήλ Δομενεγίνης, ό Νικόλαος Κουτούζης ( ), ό Δημήτριος Γ ο υζέλη ς ( ). Ό Μαρτζώκης καταγωγής Ιταλικής, μ ένει πολύ κοντά στήν κουλτούρα καί στήν Ιταλική φιλολογική ζωή. Ά π ό τούς Ιταλούς ποιητές, δπως είναι γνωστό, θαυμάζει προπαντός τόν Καρντούτσι, του όποίου μιμείται τις βάρβαρες ώδές ατούς στίχους του «Βάρβαροι» καί τόν Λεοπάρντι πού τόν μαγεύει ή άπαισιόδοξη δράση τής φύσης. Στό σονέττο «Στή Ζάκυνθο», ή άντίθεση μεταξύ μιας γελαστής φύσης πρός έ- κείν η τήν τερατώδη, τρομαχτική καί παγω μένη των μανιασμένων στοιχείων, κάν ε ι νά φωτίζεται καί νά άποκαλύπτεται σάν σέ μιά φωτογραφία, τό μαγευτικό νησί, άκτινοβολώντας μέσα στό φως του, κάτω άπό ένα σκοτεινό και καταθλιπτικό φόνο. 'Οπωσδήποτε ό ποιητής λέγει δτι δπως ή γή στέλλει στόν Κύριο τό πλήθος των άρωμάτων, έτσι ύψώνονται στόν Κύριο οί χ ιλιά δες των παρακλήσεων. Καθώς κοιτάζει σέ κατάσταση έκστάσεως τόν ούρανό, αισθάνεται μέ τρόμο ν ά του ά π ο κρ ίνετα ι αύτός μ έ άστραπές καί μ έ βροντές «ή Ιδια ή θάλασσα μουγκρίζει μέ φοβέρα κι έχει φριχτές άγκάλες άνοιχτές». Μιά γλυκειά καί εύγενικιά γ ε Ικ ό ν α γιά τό ν η σ ί του μάς δ ίν ε ι ό Ν τομεντζίνη στό σονέττο «Ζάκυνθος», στό > όποιο «τό γλυκό νησί μυριανθοστολισμένο» ξαπλώνεται άνάλαφρα στή θάλασ-> σά του, σάν ένα μαγευτικό όνειρο. 01 αίθριες αύγές, οί έλαφρά φωτεινές, προ-* έρχονται βέβαια άπό ένα εύλογημένο άστέρι πού έπεσε στά νερά τού νησιού.- Οί ίδ ιες οί Μούσες, έδώ στή Ζάκυνθο ό ρ ίζο υ ν συνάντηση (κα ί είνα ι γγ αύτό noc? οί αύρες άντηχούν άπό τραγούδια, ρυθμούς καί θαύματα). Στό σονέττο αύτ ; θά μπορούσε κα νείς νά άντιληφθή μιά κάποια παγανιστική ύποβολή άλλά μέ μιά προσεκτικώτερη παρατήρηση διακρίνομε, δτι ή παγανιστική εικόνα, είνο» άπλώς ένα έκφραστικό στολίδι. Γιά νά κάνει πιό ειδυλλιακό καί εύγενικό τό συν ταίριασμα τού σονέττου, έμ φ α νίζει έπειτα τό ά γγ ελο ύ δ ια: «Κι άπό ψηλά σέ νοιώσαν τ άγγελούδια καί πέταξαν καί στήσαν τή φωλιά τους στού κά μ π ου σου τ άμάραντα λουλούδια». Είναι τά λουλούδια πού γίνονται φωλιές γιά τ άγγελούδια, γιά νά προξεν σουν καί νά περιποιηθούν σ αύτό τό νησί, έκεΐνα τά άγαπητά καί μαγευτικά πλ σματα το θεού. Είναι μιά εικόνα έκστατική πού μάς δίνει μιά νέα εύχαρίσττκ μιά έσωτερική έγκάρδια τέρψη, εύεργετική καί έξαίσια, γιατί μεταφέρει τήν kc* διά μας πρός τά διαυγή οράματα τής άγνής καί καθαρής χαράς. Καί είναι μιά ^ κόνα πού δέ μπορεί ν άναθρύσει παρά μόνο άπό τήν καρδιά ένός πιστού. Ή γ * ηση αύτού τού σονέττου είναι ύποβλητικότατη: Δείχνει δτι ό ποιητής θέλει 5 μάς μεταφέρει σέ μιά άτμόσφαιρα εξωπραγματική, άπό αίθριες αύγές, άρωματά λουλούδια, φωλιές άπό άγγελούδια, χιλιάδες άρμονίες τών όρθρινών ήχων, έ μιά Ζάκυνθο Ιδεώδη, γενικά σχεδόν μεταφυσική. Στόν ύμνο στήν «ένδοξη Γαλλία» πού έγινε μέ τήν εύκαιρία τής κατάλη*ς των Ί ο ν ίω ν νησιών άπό τό στόλο τού Ναπολέοντα τό 1797, ό Μαρτελάος βρίιει τόν τρόπο νά έξυμνήσει έπίσης καί τόν έπτανήσιο λαό, ό όποιος δέχτηκε V' κατοχή, σάν νά ήταν άληθινή καί πραγματική ή άπελευθέρωση άπό τήν ένε<ό κυριαρχία. ΕΙδικώτερα ύ μ νεί τό λαό τό Ζακυνθινό, σέ μερικά άπό τά τριανταοκτώ τε>όστιχα πού σ υ νθέτουν αύτόν τό ν ύμνο. "Α ν καί μέρα νύχτα τρέχουν δάκρυα σ αύτά τά νησιά καί άν άκόμη πίλοι άναστεναγμοί σκεπάζουν τόν ούρανό, ό ποιητής παρ1 όλα αύτά, φαντάζετοούτούς τούς σ τενα γμούς νά διαλύωνται, δπως τά σύννεφα στόν ούρανό:

169 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ «...τόν ούρανόν σκοτίζουν στεναγμοί, όπου καπνίζουν κι ώσόν νέφ αλα όργοϋν». Αλλά ό ποιητής είναι βέβαιος, δτι ή Ζάκυνθος θά συνηθίσει νά άντιμετωπίζει τά γεγονότα, διότι «"Αρματα πολλά έτοιμάζουν καί σπαθία καί φωτίες μέ όρμές πολλά δριμεΐες τής Ζακύνθου οί λαοί». Στό «Θρήνο του λαού» ό Κουτούζης, κάνει μιά ρεαλιστική διαπίστωση των λυπηρών συνθηκών του έλληνικοϋ λαοϋ κατά τούς χρόνους αύτούς, περιοριζόμενος προπαντός, στήν πολιτική καί κοινω νική κατάσταση στή Ζάκυνθο στό τέλος του 18ου αίώνα. Αρχίζει μέ μιά έπίκληση στό Δία, ό όποιος βαρυμένος άπό νωθρότητα καί άμέλεια, δέν στρέφει τά μάτια του στή θλιβερή καί π ικρ α μένη Ζάκυνθο καί δέ συγκινείται άπό τά δάκρυα καί τούς στεναγμούς του φτωχού λαού «πού ώς νέφαλα καπνίζουν» καί όπου στήν έκφρασή του ό Κουτούζης μιμείται τήν ά- νάλογη τού «"Υμνου» του Μαρτελάου, άπό τόν όποτον όμως αύτός, κάνοντας χρήση τής σατυρικής του μούσας καί «έχθρός τών άρχών τής γα λλικής έπαναστάσεως, τάς όποίας έθεώρει έπικινδύνους διά τήν πατρίδα του καί ούδεμία ν τρέφω ν έλπίδα διά τήν άπελευθέρωσίν της», ειρωνεύεται τήν αισιοδοξίαν καί τά φιλελεύθερα κηρύγματα. "Οποιος διαβάζει αύτό τό «Θρήνο» δέ μπορεί νά μ είνει άσυγκίνητος άπό στίχους σάν αύτούς, δπου τά βάσανα τού Ζακυνθινού λαοϋ πλησιάζουν μ* έκείνα τών 'Εβραίων τής Αίγύπτου: «Αντιλαλούν, μουγκρίζουν στά δρη οί γογγυσμοί τών Ζ ακυνθίω ν των πτωχών τών π λέο ν πικραμένω ν καί πλιά βασανισμένων άπό τών παλαιώ ν Ε β ρ α ίω ν τής Αίγύπτου πού τόσο παίδευσέ τους ό άπονος βασιλεύς». Μέ δύο στίχους έμποτισ μένους άπό λατρευτικό θαυμασμό γιά τή γ ή του: «Άκριβεστάτη μου πατρίς, γεννήτρια, τροφός μου ώραίον μου ν η σ ίδ ιο ν Ζάκυνθος γλυ κύ φώς μου» αρχίζει ό πλατύς «"Υμνος στή Ζάκυνθο» τού Γκουζέλη, συνθεμένος τό 1809, δταν ή Ζάκυνθος ήταν ή πρωτεύουσα τών Ί ο ν ίω ν νησιώ ν' καί άκριβώς γ ι αύτή τήν είδική περίπτωση, πού ό ποιητής τήν χα ιρ ετά ει σ ά ν «βασιλεύουσα δ λη ς τής Ε πτά νήσου». Ό ποιητής ζεΐ στό έζω τερικό καί στρέφοντας τό β λέμ μ α του πρός τή θάλασσα, δέ μπορεί νά βρή ένα ν τρόπο ή μιά εύκαιρία νά έπιστρέψει στόν τόπο του καί πικραίνεται, άλλά άμέσως πα ρ ηγοριέται μ έ τή σκέψη, πώς ή Ζ ά κυνθος δ έ β ρ ίσ κ ε ται πολύ μακριά του, καί μέ τήν είκόνα της, πού φ έρνει μαζύ του, χ α ρ α γ μ ένη στήν καρδιά του Γ. Θ. ΖώφΜζ* Γίοίηαις και πεζογραφία της Έπτανήαοι», ΆΟηναι 1Π58.

170 Π ολλές καί γεμάτες φαντασία είνα ι έκφράσεις του (άν καί μερικές άπό αύτές, μπορούν νά μάς φανούν στερεότυπες καί γλυκερές) πού σάν κοσμητικά έ- πίθετα κλασσικής κατεργασίας ό ποιητής άπευθύνει στό μαγευτικό νησί του, τό όποιο μάς παρουσιάζεται σάν «νησίον φίλτατον καί πλούσιον γόνιμον, άγλαόκαρπον, γλυκύς παράδεισρς άληθών έρώτων, άστειοτήτων, ήδονών, εύθυμιών, γελώτων». Τό κάθε τι στό νησί, ετναι θαυμαστά στά μάτια τού ποιητή. 01 πεδιάδες, τά βο υ νά, οί λόφοι, ό ύ γ ιε ιν ό ς άέρας, τά καθάρια νε ρ ά, ή μαγευτική θέση, τό κ λ ί μα, ό ουρανός. Το νησί λάμπει στό γεω ργικό του πλούτο «Τά τρυφερά δενδρύδια καίτοι μικρά, ποικίλα άνθεα φέρουν εύοσμα καί κάλλιστα τά μήλα». Τέλος είνα ι γόνιμες οί τραχειές του πέτρες (μά είναι τραχειές οί πέτρες τής Ζακύνθου; Μ άλλον γιά τόν ποιητή δλο του είναι λεπτοκαμωμένο καί σ αύτήν τήν Ιδιότητα ύ π ερέχει των άλλω ν ν η σ ιώ ν ). Οί γυναίκες του είνα ι ύπόδειγμα τής ήθικής καί σεμνότητας, είνα ι πιστές στόν έρωτα καί μέ γενναιόφρονα ψυχή: «άκακα πρόβατα χρυσά έπουρανίου μάνδρας» καί οί νέο ι φέρνουν τόν έπαινο καί τή δόξα, πολυάριθμα γενναιοψυχίας σύμβολα των προγόνω ν. Σ αύτή, τήν τόσο άγαπητή ά π αυτόν γωνιά τής γής, δπου ζωηρά έπιθυμεί νά μπορούσε νά κλείσ ει τά μάτια του, είναι στιγμές πού ό ποιητής πετάει μέ τό νού του άπό τούς ξένους τόπους, 5που είναι άναγκασμένος νά ζή: «Πετάω τότ ως ό Βορράς, νά έλθω νά σ εύρήσω γ λυ κέω ς ν ά σ άνασταθώ, νά συμπανηγυρίσω». Τόσο είνα ι φλογερή ή επιθυμία του γιά τή γ ή του, πού ό Γκουζέλης τή χαιρετά ει; «Χαΐρε ώς πέτρα μου χρυσή, ρόδον χαριτωμένον Καί όλης τής Ανατολής τ άνθος τό μυρισμένον» σά νά έ β λεπ ε σ αύτή τή βάρκα τού μυθικού Ό ρίωνα καί τό σενάριο μιάς παρα μυθένιας περιπέτειας.

171 ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ΛΑΦΟΝΤΑΙΝ Η ΣΙΤΑΡΗΘΡΑ, ΤΑ ΜΙΚΛΡΑ ΠΟΥΛΙΑ ΚΑΙ 0 ΓΕΩΡΓΟΣ «Βασίσου μόνο στον εαυτό σου». Ή ρηση είναι παλια. Κοιτάχτε το'ιρα πώς του αρχαίου Α ί σι όπου ή γνώση γερά την έχει θεμελιώσει: Οί Σιταρήθρες χτίζουν τή φωλιά μέσα στα στόχρια, πού έχουν πια κσ.λοφυτρίοσει* δηλαδή, άπάνο) - κάτω, τον καιρό πού όλα άγαπον, κγ όλα πληοαίνουνε στην πλάση: τά τέρατα του ωκεανού μες στο νερό, πουλιά στις χωραφιες, τ άγρια στά δάση. Μά κάποια Σιταρήθρα μιά φορά, άφησε την μισήν άνοιξη νά περάση, χωρίς νά νοιώση τής γλυκείας αγάπης τή χαρά. Μά, τέλος, αναγκάστηκε κι αυτή ν άποφασίση, μάννα νά γίνη, όπιο; ορίζει και προστάζει ή φύση. Χτίζει φιυλιά, γεννάει, κλιυσσάει και, βγάζει τά μικρά στά πεταχτά και όλα τους ήταν μιά χαρά Μά. νά! τά στόχοια ωρίμασαν, πριν ή άγεράτη γέννα βγάλη φτερά θρεμμένα και, Οεριακωμένα, γιά νά ριχτή στις πλατωσιές τού αιθέρα. Καί φίδια οί έγνοιες εζοιναν τήν δόλια τήν μητέρα. Κι ένώ χτυπιέται γιά τροφή, μιλάει στο γεννοβόλι: «Τά κόπα δεκατέσσερα., κανείς μήν κουνηθή. Κι όταν τον νοικοκύρη νοιώσετε ναρθή. μέ τό γυιό του μαζί, βάλτε τ αυτί σας όλοι, καί ΟυιιηΟύτε ό,τι κι άν πουν* ύστερα έγό») θά ιδώ άν ήρθε ή έυρα νά τού δίνουμε από δώ». Τέτοια μιά διδαγύ σαν είχε κείνη κάνει, πετάει. Και νά! ό ξωμάχος μέ τον γυιό του φτάνει, καί λέει: «τό στάρι αυτό ώοιιασε. Καιοός νά θεριστή. Τοέξε. παιδί μου, πέ^ νά ροούν γειτόνοι και γνωστοί, κατά τό γάραιια, νά βάλουν λίγο πλάτη». Κι όταν ξανάροει ή ΣιταοήΟοα στό παλάτι, κακύ βουη τά, κλίόσσοπούλια είχαν σηκώσει. ί Κι ένα t0c λέει: «ΓΤαοά,γγειλε νά. οπούν. πριν ξημερώση, στον Οεσισιιό οί γειτόνοι του::, νά δώσουν ένα χέρι». Κι αυτή άποκοίοη: «"Αν είπε αυτό μονόχχα. δ γέρος, δεν είναι βιόχση, "Ac μείνουμε σέ τούτο δώ τό μέρος, κι αύριο, δώστε ποοσογή ό λόγο:: τί Οά. φέηη. Χαοήτε. ωστόσο, τό γλυκό παζ δείπνο». Ρταγαν και νοοτάτα δόθηκαν στον ύπνο. t Φέγγει η αυγή * ά., από νειτό>νους, ούτε νγό/οι. Ή υανο. πέτασε* φτόχνει τό αφεντικό, νά ιδη τό χτήμα, του. ώς τώνε τακτικό. «Θάποεπε, λέει, νά είχε κοπή τούτο τό στάρι. Λεν κάνουν καλά οί φίίοι μας κι είναι κουτό στ αλήθεια ί ί u μ.05 Τ. «ί.1 ]Ϊ Μ

172 σέ τέτοιους ανεπρόκοπους νά κρέμεται κανείς. Τρέξε, παιδί μου, ευθύς ατούς συγγενείς. Πες τους νά ρθοΰνε το προη, για μια σταλιά βοήθεια.» Τρομάρα δέρνει αβάσταχτη τά δόλια τα πουλιά. «Μάννα, θά ρθούν οι συγγενείς. Είναι ώρα για φευγάλα.» «Πουλιά μου, λέει αυτή νά μή φοβάστε στάλα. Δεν τό κουνάμε ακόμα άπ τη φωλιά.» Μίλησε ωραία. Τό πριοΐ, κανείς δεν φτάνει. Καί γιά τρίτη φορά, ό νοικοκύρης κάνει στο χωράφι τό γύρο του: «Γελάστηκα, είπε, πάλι. Βασίστηκα στον φίλο καί στον συγγενή. Άν δεν πονείς τον ϊδρω σου, κανείς δέν τον πονει. Βάλε καλά, παιδί μου, τούτο στο κεφάλι. Καί, τώρα, τέλος, γιά νά μπή σέ τούτη τη δουλειά, ενα δρεπάνι, άς πάρουμε, δλοι στη φαμελιά, αύριο κιόλα: είναι ό μόνος τρόπος τά στάρια νά μαζέψουμε όπως - δπως.» Ακούσε ή Σταρήθρα τά μαντάτα αυτά. «Έ!, τώρα πιά καιρός νά αλλάξουμε, είπε, αγέρα.» Καί τά μικρά, μονοβολιά, χωρίς λαγούτα καί βιολιά, με στριμωξιές καί τσιριτά, τραβήξανε γιά πέρα. ΛΥΚΟΣ ΚΑΙ ΣΚΥΛΟΣ Έ ν α ς Λύκος άπόμεινε κόκκαλο ζερό: τέτοιο κακό κυνήγι οι Σκύλοι τούχαν στήσει. Κάπου, λοιπόν, πέτυχε αύτός ένα Σκυλί γερό, χοντρό, παχύ, λουστρατο, ποδχε ζεδρομήσει. Νά του ριχτή και νά τό τεταρτιάση, πρόθυμα ό Λύκος μας θά τώχε δοκιμάσει* μά θαπρεπε νά δώση μάχη, κι έλαχε ό Ιππότης μας, ό Σκύλος, νδχη νεφρά γιά πόλεμο. Γιά τούτο, τον πλευρίζει Ό Λύκος ταπεινά, καί τόν καλωσορίζει. Παινάει τό μπόϊ του. την όψη τήν καλή. «Ωραίε μου, κύριε, λέει ό Σκύλος, εύκολο πολύ καλοθρεμμένος νδσαι οάν κι* έμένα. Παράτα τά ρουμάνια τά συφοριασμένα, δπου οί δικοί σου σιγοψαίνονται δλοι, αλήτες πάντα, έρμοι καί φτωχοί διαβόλοι, πούναι γραφτό τους κακή πείνα νά τούς κόψη. Σιγουριά έδώ δέ βλέπεις* φαγοπότι, γλέντι, δλα με του σπαθιού κερδίζονται τήν κόψη. Έ λ α μαζί μου* θά σέ κάμω Αφέντη.» Ό Λύκος λέει: «καί γιά δλα αυτά τί θά χρειαστή νά κάμω «Πές, τίποτα: νά κυνηγάς κάτι άρουραίους, πού μέ μαγκούρες σέρνονται, καί κάνουν τό ζητιάνο. Στοϋ σπιτικού ν άρέσης τούς νοικοκυράίους. Καί θαχης γιά μισθό καλούς καί ωραίους μεζέδες, αποφάγια μπόλικα, καί, χώρια,

173 τά κόκκαλα άπό περιστέρια και κοκόρια. Και γιά τα μύρια χάδια, λόγο δέ σου κάνω.» "Ονειρα εύθύς ό Λύκος πλέκει ευτυχισμένα, και χύνει γλυκό δάκρυ. Μά, στο δρόμο έπάνω, τά λαιμά βλέπει του φίλου μαδημένα. «Τί σούφαγε τού λέει ατό σβέρκο τό τομάρι;» «Ή λαιμαργιά, πού μ έχουνε δεμένο, μπορεί, με τον καιρό, νά μ' έχει γδάρει.» «Δεμένος! Καί δεν πας όπου στο λέει ή καρδιά σου;» «"Οχι καί πάντα. Μά τί γνοιάζεσαι γ ι αύτό;» «Γνοιάζομαι τόσο, πού, γιά τ αγαθά σου, παρα δέν δίνω τσακιστό. Ή λευτεριά ζετιμημό δέν έχει.» Μ* αύτά τά λόγια, ό Λύκος μας, τρέχει κι άκόμα τρέχει. 'Μετάφραση: ΑΡΣ. ΓΕΡΟΝΤΙΚΟΥ ΤΡΟΜ ΟΣ Ζευγμένα μ* άνοιζιάτικα τραγούδια από παραποτάμιες αηδονοφωλιές αλάφρωσαν τά πετροχελιδόνια σπαθίζοντας τό γέλιο των παιδιών στήν αγκαλιά τής άδεντρης πλατείας. Ή νύχτα στράγγιζε τόν τρόμο μ* ένα φιλί τής κόλασης στο μέλλον των όνείροιν! ΥΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑ Ή όργή σου Κύριε άποτέλειωσε στού μίσους τή φωτιά τό φως τού κόσμου. Στρατόπεδο ψυχών ή θεία Δημιουργία. Σ αυτή τή βαλτωμένη σιωπή τής λήθης ύμνολογώ τήν περηφάνεια τού άνθρώπου καθώς έλπίδα τ όνομά Σου άνασταίνει... ΜΟΙΡΟΛΟΓΙ Αυτές των προδομένων οι κραυγές σωπαίνουν τό τραγούδι τής αλήθειας. Δικαιοσύνης, τώρα, μάχαιρα ό Λόγος βαθαίνει στών συντρόφων τήν καρδιά πού γίναν τής αγάπης έφιάλτης. Σ αίμα ζαναβαφτίζεται τό μοιρολόγι σκοπός δοζαστικός γιά παλληκάρια. ΝΙΚΟΣ Α. ΤΕΝΤΑΣ

174 &ΠΟ ΜΗΝΑ ΕΕ ΜΗΝΑ ΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ Ή δημιουργία ενός Ηπειρωτικού θεάτρου απασχόλησε σαν θέμα πολλές φορές τούς πνευματικούς ανθρώπους, τούς δημοσιογραφικούς κύκλους και δλους γενικά τούς θεατρόφιλους. Καί από τις στήλες τής «Ηπειρωτικής Εστίας» καί από τις στήλες των τοπικών εφημερίδων τονίσθηκε επανειλημμένα ή ανάγκη τής?,ειτουργίας ενός ανεξάρτητου άπό τήν προοτεύουσα Ηπειρωτικού θεάτρου, πού να καλύπτη τις ανάγκες τού Ήπειριοτικού χώρου κατ αρχήν, άλλα καί άλλων επαρχιών γύρω άπό τήν Ήπειρο σέ δεύτερο πλάνο, έτσι ιδστε νά έκπληρώση μια ευρύτερη άποστολή στην περιοχή τής Βορειοδυτικής Έ?,λάδας. Στα τελειντατα χρόνια παρουσιάστηκαν καί (ορισμένοι Ήπειρώτες ηθοποιοί μέ μεγαλύτερες ή μικρότερες προοπτικές, πού φώοδοξούσαν νά καλύα[>ουν αυτό τό κενό. Ό κ. Μασαλάς καί ό κ. Ζήκος, γνωστά ονόματα, κινήθηκαν προς τήν κατεύθυνση αυτή. Μάλιστα 6 πρώτος προώριζε τον θίασό του γιά τήν προβολή Ηπειρωτικού θεάτρου. 'Όλη αυτή ή κίνηση καί τό ενδιαφέρον ώδήγησε έναν κύκλο φίλων τού θεάτρου νά ιδρύσουν τον «Οργανισμό τού Ηπειρωτικού Θεάτρου» καί πρόσωπα περισσότερο ή λιγώτερο γνίοστά, περισσότερο ή λιγώτερο σχετικά μέ τό θέατρο, κλήθηκαν νά συμβάλουν στην προσπάθεια. Οί άρχικές και ώς έκ τούτου βασικές προσπάθειες πάντοτε οφείλονται σέ λίγους πού έχουν τήν πρωτοβουλία καί τήν έμπνευση γιά τον τρόπο τής εργασίας καί γιά τήν ολην εμφάνιση. Ή άνάμειξη πολλών στή μέθοδο εργασίας δέν βοηθεΐ σέ τέτοιες περιπτοόσεις. Οι πρώτοι έμπνευστές πρέπει νά θείορηθούν σάν οί μάλλον αρμόδιοι Αυτό» παραμένουν καί οί μοναδικοί υπεύθυνοι γιά τή δάφνη ή γιά τον έλεγχο. Ά π εδώ καί πέρα δμίος μπορεί νά γίνη συζήτηση, όχι γιά νά ζητηθούν άπό πο*ν ευθύνες αλλά γιά νά έξασφαλισθή ή επιτυχία. Τό έτοιμαίόμενο Οέατοο τί στόγους θά εχη; Θ άγκαλιάση δλον τόν άξιόλονυ θεατρικό λόγο άπό τό «Τξιώτικο ραβαΐσι» πού ετοιμάζουν ώς πρώτη σκηνική έμφάνση εφέτος, έως τόν Σαίξπηο καί άπό τόν Ίψεν?ως τόν Μπρέχτ, ή τί άλλο; Ασφαλώς ^'στεύοπε ότι θά επιδιώξουν κουλτούρα καί άξια Τέχνη πού α ύ τ ο δ ύ ν α μ σ σάν Υψηλή Τέννη, θά έχη ιιέσα της τόν σπόρο τής διδαχής, δποια προβ?,ήματα κ«αν άντικ'>ύΐη. Μιά τέτοια τέχνη πεοιμένει ό κόσμος. Τά Γιάννινα (καί όλος δ χώρος τής Βοοε»οδυτικύς Ελλάδας) είναι πολύ ώριμα γιά νά δεχτούν ένα θέατρο κουλτούρας, αλλά δέν θά μπορέσουν νά κοατήσουν όποιαδήποτε άλλη άπόπειρα. Μιλώντας προς σοβαοά σκεπτοιιένους καί υπεύθυνα άντικρύζοντας τά ποάγιισ-α» άνοροιπους, θεωρούμε χρέος ν άπευθύνοκιε σ αυτούς τούς λόγους τούτους μέ συνείδηση ευθύνης. Βέβαια οί avonorroi. πού είχαν τήν ποοποβουλία, είχαν καί τήν έιιπνευση κσ εξακολουθούν νά τύν εγοω- ώς ποός τό πρόγραμμά τους. Καί θά φανή ποιό εί' ' στήν ποάξη. Έπε»δή εύνόυαστε τήν έπιτυχία, διατυπώσαμε τις παραπάνο) σκέψε«ς Γιατί δέν είναι πια καιρός γιά πειραματισμοί^. h ί & ι «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ»

175 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» "ΗΠΕΙΡΠΤΙΚΑ '7 6,. Ό Δ ή μ ο ς Ίω α ν ν ίν ω ν ά νέλ α β ε την ευθύνη, το ν μ όχθο και τη ν θ υ σ ία, π ο ύ ά ττα ιτο υ ν τα ι γ ια την δ η μ ιο υ ρ γ ία και την καθιέρω σ η ενός ευρύτερου κύκλου π ν ε υ μ α τικ ώ ν, κ α λ λ ιτεχνικ ώ ν καί π ο λ ιτ ισ τ ικ ώ ν εκδηλώ σεω ν: θ ε α τρ ικ ές π α ρ α σ τ ά σ ε ις (ά ρ χ α ίο υ και νεώ τερου θ ε ά τ ρ ο υ ), εκθέσεις ζω γ ρ α φ ικ ή ς και β ιβ λ ίο υ Ή π ε ιρ ω τ ώ ν, έκθεση Η π ε ιρ ω τ ικ ή ς Λ α ϊκ ή ς Τ έχνη ς, ο μ ι λίες, χορούς (ελλη νικώ ν καί ξένων φ ολκλορικώ ν σ υ γ κ ρ ο τ η μ ά τ ω ν ), λαϊκή καί δημώ δη μουσική, καθώς κ α ί εκδρομ ές γ ια ε π ισ κ έ ψ ε ις σέ μ νη μ εία, χ ω ρ ιά καί τ ο π ία το ύ η π ε ιρ ω τικ ο ύ χώρου. Ο ί έκ δη λ ώ σ εις α ύ τές, π ο υ θά κ α λ ύ π το υ ν ένα μ ε γ ά λ ο σ χ ε τ ικ ά χρ ο ν ικ ό δ ιά σ τ η μ α ( γ ια εφέτος, ά π ό 7 έως 2 7 Α ύ γο υ σ το υ ) καί π ο υ δίνο υν ένα λ α μ π ρ ό φ ά σ μ α κ ι ένα π ε ρ ιεχ ό μ εν ο ο ύ σ ια σ τικ ή ς π ρ ο σ φ ο ρ ά ς γ ια τον τό π ο, θά π ρ έ π ε ι νά γ ίν ο υ ν ένα γ ε γ ο ν ό ς εύ ρ ύ τερ η ς σ η μ α σ ία ς, γ ιά ολόκληρη την "Η π ειρ ο. Γ ια τ ί, έκ το ς ά π τη ν π ο ικ ιλ ία καί τη ν υψηλή σ τ ά θ μ η π ο ιό τη τα ς π ο ύ π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ίσ τ η κ ε νά έχουν, θά δώ σουν τη ν ε ύ κ α ιρ ία νά σ υ νδεθεί το κοινό μέ την ά ν τ ιπ ρ ο σ ω π ε υ τικ ή π ν ευ μ α τικ ή, κ α λ λ ιτεχνικ ή κ α ί π ο λ ιτ ισ τ ικ ή έκ φ ρ α σ η τή ς χώ ρ α ς μ α ς καί, άκόμα, τά Γ ιά ννιν α θά γ ίν ο υ ν ένα ά π τ ά λ ίγ α κ έντρ ο π ο υ θ ά π ο τ ε λ έ σ ο υ ν β α σ ικ ό π υ ρήνα τέτο ιω ν εορτώ ν. " Ε τ σ ι, θά έχο υ μ ε κ ά μ ει ένα σ ο β α ρ ό β ή μ α γ ιά τή ν ά π ο κ έν τρ ω σ η καί την π νευ μ α τικ ή α ύτονόμηση τή ς ε π α ρ χ ία ς, ένώ, π α ρ ά λ λ η λ α, θ ά ά ξ ιο π ο ιη θ ο ύ ν οί μ ο ν α δ ικ ές π ροϋποθέσ εις π ο ύ π ρ ο σ φ έρ ει ό τ ό π ο ς μ α ς γ ιά τή ν έ π ιτ υ χ ία π α ρ ό μ ο ιο υ έ γ χ ε ιρ ή μ α τ ο ς. Δέν θά επ ιχ ε ιρ ή σ ο υ μ ε, ά π ό π ρ ίν, νά έκ φ ρ ά σ ο υ μ ε α π ό ψ ε ις ή νά δ ια τ υ π ώ σ ο υ μ ε κ ά π ο ιε ς διαφ ορετικές γ ν ώ μ ες, σ χ ε τ ικ ά μέ τή ν ο ρ γά ν ω σ η κ α ί, π ρ ο π α ν τ ό ς, μέ τήν κ α λύτερη δυνα*.; α ξιοποίη σ η τή ς π α ρ ά δ ο σ η ς καί τώ ν υ φ ισ τά μ εν ω ν κ εφ α λ α ίω ν π ο υ δ ια θ έτο υ ν τ ά Γ ιά ν ν ιν α γιά ένα π α ρ ό μ ο ιο φ εσ τ ιβ ά λ. "Α λ λ ω σ τε, δέν είνα ι π ο τ έ δ υ ν α τό ν, σ τ ις π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις α ύ τ έ ς, νά υ π ά ρχει π ά ν τ α α ν α ν τίρ ρ η τ η σ υ μ φ ω ν ία ή σ ύ μ π τ ω σ η ά π ό ψ εω ν. Μ ονάχα, θά θ έλ α μ ε νά τ ο νίσουμε ιδ ια ίτ ε ρ α, π ώ ς είναι ά νά γκ η νά κ ιν η το π ο ιη θ ο ύ ν, σ τ ο ν μ ε γ α λ ύ τ ερ ο δ υ ν α τό β α θμ ό, όλες οί δ υ ν ά μ εις (σ ω μ α τ εία, π ν ε υ μ α τικ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι, ό ρ γ α ν ώ σ ε ις κ α ί ά τ ο μ α μέ π ε ίρ α ) π ο ύ συνθέτουν το δυνα μ ικ ό καί π ο ύ εκφράζουν τή ν η π ε ιρ ω τ ικ ή κ ο υ λ το ύ ρ α, γ ι ά τή ν έ π ιτ υ χ ία τώ ν «Η πειρω τικώ ν» (α ύ τή είν α ι ή ό ν ο μ α σ ία τώ ν έ ο ρ τ ώ ν ). Ι δ ια ίτ ε ρ α, θ ά π ρ έ π ε ι νά σ τ η ρ ιχ τ ο ύ ν, πρό π α ν τ ό ς, σ τ ο ύ ς Ή π ε ιρ ώ τ ε ς π ο ύ ζούν σ τ ή ν " Η π ε ιρ ο ( κ α τ ά κ ύριο λ ό γ ο ), γ ια τ ί α ύ το ί συνιστοΰν καί ά ν τ ιπ ρ ο σ ω π εύ ο υ ν το ν τ ό π ο τ ο υ ς. Τ ό είκ ο σ α ή μ ερ ο είν α ι μ ε γ ά λ η π ε ρ ίο δ ο ς καί οί εκδηλώ σεις π ο λ λ έ ς, π ρ ά γ μ α π ο ύ ε π ιβ ά λ λ ε ι νά γ ίν ο υ ν κοινή υ π ό θ εσ η, νά έν τα χθ ο ύ ν καί νά άφομοιω θούν σ τ ή ν ύ π ά ρ χ ο υ σ α ζώ σ α σ υ ν έ χ εια τ ή ς π ο λ ιτ ισ τ ικ ή ς π α ρ ά δ ο σ η ς τώ ν Ί ω α ν νίνων. ΓΓ α ύ τό, π ισ τ ε ύ ο μ ε π ώ ς ή ά ν τ α π ό κ ρ ισ η, σ τή ν π ρ ο σ π ά θ ε ια το υ Δ ή μ ο υ, θά είν α ι π ρ ό θυμη κγ ή σ υ μ μ ετο χή ά ν επ ιφ ύ λ α κ τη άπ* ό λ ες τ ις π λ ε υ ρ έ ς, ά ρκεΐ ό π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ισ μ ό ς κγ ή πρόσκληση νά π ρ ο σ φ έρ ο υ ν τήν δ υ ν α τό τ η τα γ ι ά ά νάληψ η εύθύνη ς. Τ ά «Η π ε ιρ ω τ ικ ά 7 6», π ο ύ καθιερώνουν έναν θεσμό σ τή ν σ ύ γχρονην ισ τ ο ρ ία τ ή ς π ν ε υ μ α τ ικ ή ς κ α ί κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή ς υ π ό στασης τών Ίω α ν ν ίν ω ν ( μ ιά υ π ό σ τ α σ η κ α ί μ ιά ν ά ν α ν τ ίρ ρ η τ η λ α μ π ρ ή π α ρ ο υ σ ία σ έ π α ν ε λ λήνια κ λ ίμ α κ α ), π ρ έ π ε ι νά έ π ιτύ χ ο υ ν κ α ί νά π ά ρ ο υ ν ειδικ ή φ υ σ ιο γ ν ω μ ία κ α ί π ε ρ ιεχ ό μ εν ο άντάξιο τή ς μ ε γ ά λ η ς ισ τ ο ρ ία ς κ α ί π α ρ ά δ ο σ η ς, π ο ύ έχει ή π ό λ η το ύ τη σ τ ή ν δ ιά σ τ ρ ω σ η τού νεοελληνικού π ο λ ιτ ισ μ ο ύ. Ή π ρ ω το β ο υ λ ία το ύ Δ ήμου, π ρ ά γ μ α τ ι, ά ν τ α π ο κ ρ ίν ε τ α ι σ ένα α ίτ η μ α κ α ί σ έ μ ιά ν ά νάγκη, πού σ υζη τήθη κε κγ ά π τή ν «Ή π ε ιρ. Ε σ τ ί α» κγ ά π τ ις έ φ η μ ερ ίδ ε ς τώ ν Ί ω α ν ν ίν ω ν. "Ετσι, υ π ά ρ χ ει καί τό κλίμ α καί τ α δ εδ ο μ ένα, γ ιά νά π ρ α γ μ α τ ω θ ε ί καί ν ά π ο τ ε λ έ σ ε ι σ τ α θ μ ό καί άψ ετηρία. Δ. Κ Ο Κ Κ ΙΝ Ο Σ Η ΗΠΕΙΡΠΤΙΚΗ ΣΤΕΓΗ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΝ Οί διάσπαρτες πνευματικές δυνάμεις του επαρχιακού χοίρου σέ ποικιλώνυμες μονάδες γενικών στόχων, ήταν καί εξακολουθεί νά είναι μιά αντικειμενική άδυναμία γ ιά κ α θ ο λική συσπείρίμση, μέ σκοπό τήν κοινή κι απόλυτα πνευματικά συντονισμένη δράση.

176 ΕΣΤΙΑ» Και στον δικό μας τόπο, μέ την πνευματική παράδοση των άξιων των «γραμμάτων», ή εγχώρια επώνυμη καί μή κουλτούρα χρειάζονταν νά όργανωθεΐ σ ένα ευρύτερο πανηπειρωτικό σό>μα, πού νά περιλαμβάνει δλο τό δυναμικό τής Ηπείρου. Έτσι μέ Ικανοποίηση δέχτηκε τό ευαίσθητο ήπειρωτικό κοινό την ίδρυση τής «Ηπειρωτικής Στέγης Γραμμάτοιν καί Τεχνών», ενός σωματείου, φύτρου τής κοινής θέλησης ολο>ν τών πνευματικών, καλλιτεχνικών καί πολιτιστικών άνθρο'ιπων, άπ δλες τις περιοχές τής Η πείρου. Αυτήν τήν ανάγκη ακριβώς εκφράζει καί 6 Σύλλογος, μέ έδρα τά Γιάννινα, άγκαλιάζει όλους τούς τεχνίτες τού λόγου, όλους τούς άνθρώπους τής Τέχνης καί ενώνει τούς Ήπειρώτες διανοουμένους, για άγώνες δημιουργικούς. Μέ ένα σύγχρονο καί δημοκρατικό Καταστατικό, τό Σωματείο προόρισται νά διαδραματίσει ρόλο προοδευτικό, οχι γιατί δέν ακολουθούν, οί βασικοί του κανονισμοί, μια δεδομένη πολιτική μουσειακής τών πραγμάτων συντήρηση, άλλα γιατί ή πεμπτουσία των διατάξειον συνθέτουν τήν ρεαλιστική προοπτική για τήν έπιτυχημένη άντιμετώπιση τών έπιτακτικών πνευματικών προ6λημάτο>ν τού καιρού μας. Έτσι, οί κύριες επιδιώξεις τής «Ηπειρωτικής Στέγης Γραμμάτων καί Τεχνών» είναι: Ή άνακάλυιμη ταλαντούχων, είτε μέ διαγωνισμούς, είτε μέ είδικές επιστημονικές έρευνες, σ όλη τήν Ήπειρο. Ή σπουδή τής φυσιογνωμίας τού ήπειρο>τικού χώρου, μέ άνάλογη χρηματοδότηση μελετών. Ή δημιουργία «ζώντος» πνευματικού κλίματος, μέ συχνές μορφο>τικές επικοινωνίες (Ε κ θέσεις - Διαλέξεις - Ξεναγήσεις). Ή συνεργασία μ* όλα τά Σωματεία τής Ηπείρου, πού επιδιώκουν κοινούς σκοπούς, γιά μια γρήγορη άνάταση τών κατοίκων τής περιοχής μας. Ή δημιουργία μόνιμης Έκθεσης Εικαστικών Τεχνών καί Βιβλίου, όλων τών Ήπειρωτών δημιουργών καί ή θετική, προς τούς Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, συνδρομή γιο τήν υλοποίηση τών πολιτιστικών τους προγραμμάτων. Ήδη τό Ηπειρωτικό πνευματικό αυτό κίνημα, βρήκε άμεση άνταπόκριση καί χαιρετίστηκε μέ ενθουσιασμό άπ όσους πρόσμεναν μιά άνάλογη πρωτοβουλία. Ακόμη καί ή σύνθεση τού εκλεγμένου πρώτου Διοικητικού Συμβουλίου, στο όποιο μετέχουν εκπρόσωποι απ όλη τήν Ήπειρο, Αποτελεί εγγύηση γιά ένα έλπιδοφόρο μέλλον. Είναι δέ οί εξής: Πρόεδρος: Τ. Σιωμόπουλος, Αντιπρόεδρος: Ά γ. Κα?,ογερίδης. Γενικός Γραμματέας: Ν. Τέντας, Ταμίας: Εύο. ΙΊαναγκοτίδης, Ειδικός Έφορος Λ. Δούκας, νεφορος Λογοτεχνίας: Β. Μάογαρης, Έφορος Εικαστικών Τεχνών: Ά ρ. Μανέκα, *Έφορος 'Ιστορίας καί Λαογραφίας: Σωτ. Ζούμπος, Έφορος Λαϊκής Τέχνης καί Φυσιογνωμίας Ηπειρωτικού χώρου: Δημ. Μακρής, Έφορος Μουσικής, Θεάτρου, Κινηματογράφου καί Καλλ. Φωτογραφίας: Γ. Άναλογίδης, Έφορος Δημοσίιον Σχέσεων καί Διεθνούς Πνευματικής Επικοινωνίας: Ν. Πα πακωστα. Έξ άλλου τήν Εξελεγκτική Επιτροπή άπαρτίζουν οί: Μαίρη Κίοστή, Λούλα Δογορίτη καί Νίκος Βένος. ΝΙΚΟΣ Α. ΤΕΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΥΝΤΑΞΕΙΣ Πριν άπό χρόνια καί έπΐ κοινοβουλευτισμού καί στα χρόνια τής δικτατορίας ϊίχαν γίνει μερικά βήματα γιά τήν τακτοποίηση καί τήν Ικανοποίηση τών αίτημάτων τών ιαλλιτεχνών καί τών λογίων. ΕΤναι μιά άπό τις πιο γνωστές κοινοτοπίες τό ότι κ* έδώ κι άλλου πλεϊστοι καλλι-? Γέχνες καί λόγιοι κάποτε οχι οί χειρότεροι, άλλ* άντίθετα οί καλύτεροι πέθαναν στην itobtiyw,

177 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 479 ψάθα η σ τ α γη ρ ο κ ο μ εία. Π ολλών λ ο γ ίω ν τ α έ ρ γ α δέν δ η μ ο σ ιεύ θ η κα ν, ένόσω ζο ύ σ α ν, ε λ λ ε ί ψει τω ν οικονομικώ ν μέσω ν. Ή ά νά γκ η λ ο ιπ ό ν τω ν σ υ ντά ξεω ν είνα ι φ ανερή σ ε μ ια ε π ο χ ή, π ο υ δ λ α τ α ε π α γ γ έ λ μ α τα π ρ ο σ τ α τεύ ο ν τ α ι και γ ε ν ικ ά το γ ή ρ α ς κ α ι σ τ ις π ό λ ε ις κ α ι σ τ α χ ω ρ ιά β ρ ίσ κ ε ι ά να - κούψιση. Α λλά κι άν κ α νείς έχη ά π ό κ ά π ο υ ά λλου τ ά κ α θ η μ ερ ιν ά το υ έξο δ α, μ ιά «τ ιμ ή ς έ- νεκεν» σ ύνταξη π ο ύ θά τον βοηθήση ε ίτ ε σ τη ν έκδοση τω ν έρ γ ω ν το υ ε ίτ ε σ τη ν π ιο ά νετη μελέτη τω ν δσω ν θέλει νά μ ελετή σ η, έ π ιβ ά λ λ ε τ α ι ά π ό τ ά π ρ ά γ μ α τ α. " Ε ν α Τ α μ είο Σ υ ν τ ά ξεων, π ο υ θά σ υ ν τη ρ ή τα ι ά π ό το υ ς ίδ ιο υ ς το ύ ς ένδια φ ερ ο μ ένο υ ς με τ ις μ η ν ια ίε ς ή ε τ ή σ ιε ς συνδρομές τω ν, δέν θά είναι δύσ κολο νά ιδρυθή καί νά σ υντηρηθή κ α τ ά το σ ύ σ τ η μ α π ο λ λ ώ ν άλλων έ π α γ γ ε λ μ α τ ικ ώ ν τ α μ ε ίω ν. Μ πορούν σ το Τ α μ είο α υτό νά έγγρ α φ ο ύ ν δλοι οί λ ό γ ιο ι κ α ί οί κ α λ λ ιτ έ χ ν ε ς ε ίτ ε π ο λ ύ είτε λ ίγ ο βαρύνει το έρ γ ο το υ ς, άφοο θά σ υ ν τη ρ ή τα ι ά π ό το ύ ς ίδ ιο υ ς. Κ α ί ο ί μ ε γ α λ έ μ π ο - ροι καί οί μ ικ ρ έμ π ο ρ ο ι έξ ίσ ο υ σ υ ν τ α ξ ιο δ ο το υ ν τα ι ά π ό το ίδ ιο τα μ ε ίο, έ φ δ σ ο ν έχουν κ α τ α βάλει τ ις ίδ ιε ς εισ φ ο ρ ές. Κ α ί είν α ι χρ ή μ α δ ικ ό το υ ς α υ τό π ο υ θ ά είσ π ρ ά ξ ο υ ν έ π ε ιτ α ά π ό ώ ρισμένο χρονικό δ ιά σ τ η μ α δ ια κ ο ν ία ς σ τ ά Γ ρ ά μ μ α τ α κ α ί τ ις Τ έ χ ν ε ς. Κ α τ ά ρχή ν μ ιά σ ύ σταση ά π ό εδίικούς καθώ ς καί μ ιά ειδική ό λ ιγ ο μ ε λ ή ς ε π ιτ ρ ο π ή γ ι ά νά ύ π ο β ά λ λ η τή ν εισ η γητική έκθεση, θά άρκουν γ ιά τή ν έ γ γ ρ α φ ή κάθε μ έλους. Α ύ τά γ ι ά το ύ ς σ χ ε τ ικ ά νέο υ ς. Ο ί μεγαλύτεροι σ τή ν η λ ικ ία θ ά μ π ο ρ ο ύ ν νά ε ξ α γ ο ρ ά σ ο υ ν μ ερ ικ ά χ ρ ό ν ια, δ π ω ς σ υ μ β α ίν ε ι σέ ττολλά τα μ ε ία. Σ α υ το ύ ς π ο ύ π έ ρ α σ α ν το εξη κ ο σ τό π έ μ π τ ο θ ά π ρ έ π ε ι νά χο ρ η γη θ ή σ ύ ν τα ξ η χ ω ρ ίς Ιξαγορά, γ ια τ ί δέν θά έχουν οί π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο ι τ ά μ έσ α νά τ ά έ ξ α γ ο ρ ά σ ο υ ν. Ν ο μ ίζω ά λ λ ω ς τε δτι π α ρ ό μ ο ια ά π ό φ α σ η είχ ε π α ρ θ ή κ α ί ά λ λ ο τε. Ή έ γ γ ρ α φ ή το υ ς σ το ν π ίν α κ α τώ ν σ υ ντά ξεω ν μ π ο ρ εί νά γ ίν η έ π ε ιτ α ά π ό π ρ ό τ α σ η ά ρ- ιοδίων π α ρ α γ ό ν τω ν - σ υ λ λ ό γω ν, σ ω μ α τείω ν, έ τ α ιρ ε ιώ ν σ τ ις ό π ο ιε ς άνή κει ή είν α ι ίδ ια ί- ερα γνω σ τό ς ό «υ π ο ψ ή φ ιο ς» καί τ ε λ ικ ά εισ η γ η τικ ή έκθεση ά π ό ό λ ιγ ο μ ε λ ή ε π ιτ ρ ο π ή π ο υ ό έδρεύη σ το Τ α μ είο Σ υ ν τά ξεω ν. Ε κεί θά π ρ έ π ε ι νά ά ν τ ιπ ρ ο σ ω π ε ύ ε τ α ι έ π α ρ κ ώ ς καί ή ε- αρχία. Γ ια τ ΐ είνα ι ά νά γκ η νά γ ίν η ή έ π ιλ ο γ ή μέ π ρ α γ μ α τ ικ ά κ ρ ιτ ή ρ ια καί νά μή κ α τ α - ίκχσεται σ το ύ ς λ α ο γρά φ ο υ ς π.χ. ένα ς δ ό κ ιμ ο ς λ ο γ ο τέχνη ς ή ά ν τ ίθ ε τ α σ τ ο ύ ς λ ο γ ο τ έ χ ν ε ς ας ειδικός ισ το ρ ικ ό ς. Κ α θένα ς νά ά ν α γ ν ω ρ ίζ ε τ α ι γ ιά τό είδ ο ς π ο ύ κ α λ λ ιέ ρ γ η σ ε σ τ ή ν Τ έ- 'η ή σ τά Γ ρ ά μ μ α τ α καί ά ν ά λ ο γ α νά μ π α ίν η σ τ ο χώ ρο τώ ν Γ ρ α μ μ ά τ ω ν ή νά β ρ ίσ κ ε τ α ι έξω. πάρχει καί ή π ε ρ ίπ τ ω σ η τώ ν β ρ α β είω ν κ α ί τώ ν χ ο ρ η γιώ ν. Α λ λ ά π ρ ιν ά π α υ τ ά υ π ά ρ χ ε ι π ερ ίπ τω σ η τή ς ά γ ο ρ ά ς β ιβ λ ίω ν. Τ ά Λ ύκεια, τ ά Γ υ μ ν ά σ ια, ο ί Τ ε χ ν ικ έ ς Σ χ ο λ έ ς κ α ί τ ά ΐμοτικά Σ χ ο λ ε ία χ ρ ε ιά ζο ν τ α ι π ο λ λ ά π α ρ ά π ο λ λ ά λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ά ή σ τ ο ν νά ρ θη κα τ ή ς τέης, δμω ς κ α λ ο γρ α μ μ ένα, σ ο φ ά κ α ί μέ σ υ ν είδ η σ η ευθύνης γ ρ α μ μ έ ν α β ιβ λ ία. Γ ιά νά μή φιλοχωροΰν οί τα χ υ δ α κ τ υ λ ο υ ρ γ ο ί, χ ρ ε ιά ζ ε τ α ι νά ύ π ά ρ χ η μ ιά σ ο β α ρ ή ε π ιτ ρ ο π ή σ τ ο Ύ - νργεΐο Π α ιδ ε ία ς, σ τή ν ό π ο ια δέν θ ά π α ίρ ν ο υ ν μ έρ ο ς μόνον υ π ά λ λ η λ ο ι το ύ Υ π ο υ ρ γ ε ίο υ, λλές φ ορές ά ν ίδ ε ο ι, ά λ λ ά κ α ί ά ν θ ρ ω π ο ι τή ς έ π ισ τ ή μ η ς κ α ί το ΰ λ ό γ ο υ, π ο ύ θ ά είν α ι σέ ιη νά εκλέγουν τ ά π ιο κ α τά λ λ η λ α, α υ τ ά π ο ύ π ρ ο ά γ ο υ ν τή ν κ α λ α ισ θ η σ ία το ύ ύφ ους κ α ί τνέουν τήν ά γ ά π η π ρ ο ς τό καλό κ α ί τή λ ο γ ικ ή ά ρ τ ιό τ η τ α, β ά σ ε ις γ ι ά τή ν ά ν ά δ ειξ η ίσ ορτημένης π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ α ς. "Ο σο γ ιά τ ις χ ο ρ η γ ίε ς καί τ ά β ρ α β εία δ υ σ τυ χ ώ ς ό υ π ο κ ε ιμ εν ικ ό ς π α ρ ά γ ω ν καί οί ιωνικές σ χ έ σ ε ις π α ίζ ο υ ν ά π ο φ α σ ισ τ ικ ό ρόλο. Τ ό π α ρ ά δ ε ιγ μ α το ΰ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς δέν π ρ ο - άζει δ ια φ ο ρ ετικ ές κ ρ ίσ ε ις γ ιά τό μέλλον. Α λ λ ά κγ ά ν ή έκ λογή είν α ι ή π ρ έ π ο υ σ α, «φ λύν τό τών λ ο γ ίω ν γ έν ο ς». Ο ί δ ια μ α ρ τ υ ρ ίε ς π ά ν τ ο τ ε άκολουθούν. Σ τ ή ν π ε ρ ίπ τ ω σ η α υ τή ευχηθούμε νά υ π ά ρ χουν δσ ο τό δ υ ν α τό ν ά ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ ά κ ρ ιτ ή ρ ια κ α ί ά ς κ α τ α β ά λ λ ε τ α ι π ά ν ε κάθε δυνατή π ρ ο σ π ά θ ε ια ά π ό τ ι ς δ ιά φ ο ρ ες έ π ιτ ρ ο π έ ς. Δ Η Μ. Σ ΙΩ Μ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ I

178 ΔΩΡΕΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ! Γ. ΠΡΑΤΣΙΚΑ ΣΤΗΝ "ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ,, Ή κ. Ευρυδίκη Γεωργίου Πράτσικα, σύντροφος και συνοδοιπόρος τού Αειμνήστου συζύγου της, θέλοντας να συνεχίζεται ανάμεσα στους πνευματικούς Ανθρώπους ή παρουσία τής προσφοράς, ή μνήμη καί τ όνομα τού συζύγου της, κάνει δωρεά την Βιβλιοθήκη του στην «Ηπειρωτική Εστία», έκτε λιόντας έτσι την πρόθεση καί τό πνεύμα τής θέλησής του. Ή πράξη τής κ. Εύρ. Γ. Πράτσικα, σύμφωνη μέ την διακονία καί την Ανάλωση τού συζύγου της, συνιστά για την «Η.Ε.» ένα κεφάλαιο καί μιαν άναγνοόριση πού μας συγκινεί βαθύτατα. Παράλληλα, δημιουργεί την ύποχρέιυση να Αξιοποιηθεΐ, αυτή ή πολύτιμη δωρεά, όσο γίνεται καλύτερα. Καί νομίζουμε πώς, τό πνευματικό εντευκτήριο κι ή Βιβλιοθήκη τής «Ηπειρωτικής Εστίας» στήν οποία θά πάρει έναν όλότελα δικό της χώρο προσφέρουν τις καλύτερες προϋποθέσεις για τήν διάρκεια τής συνομιλίας καί γιά την συνέχεια τού έργου τού συνεργάτου καί φίλου τού περιοδικού μας Αειμνήστου Γεωργίου Ά λ. Πράτσικα. Ευχαριστούμε καί βεβαιώνουμε τήν δωρήτρια πώς θά πράξωμε ό,τι μπορούμε γιά νά δικαιιόσουμε τήν ευγενική της χειρονομία. «Η Π Ε ΙΡ Ω Τ ΙΚ Η Ε Σ Τ ΙΑ» ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΡΑΤΣΙΚΑΣ *0 θ ά ν α τ ο ς το ο Γ ιώ ρ γ ο υ Π ρ ά τ σ ικ α, σ τ ή ν επ ο χή το ύ τη τ ή ς Α λ λ ο τρ ίω σ η ς Α π τήν κ α τ α - ; λ υ τικ ή Α ν ά π τυ ξ η το ύ τ ε χ ν ικ ο ε π ισ τ η μ ο ν ικ ο ύ έ π ο υ ς, α φ ή νει ενα μ εγά λ ο κενό. Κ α ί, π α ρ ά λ λ η λ α, δ ίν ε ι τ ό μ έ γ ε θ ο ς καί τή ν Α ξία τ ή ς π ρ ο σ φ ο ρ ά ς α υ τή ς τ ή ς π α λ ιά ς φ ρουρά ς τω ν π νευ μ α τικ ώ ν Α νθρώ πω ν, π ο ύ δ η μ ιο ύ ρ γ η σ α ν τ ις γ έφ υ ρ ες γ ιά τή ν σύνδεση τω ν νεώ τερω ν γ ρ α μ μ ά τ ω ν μ α ς μέ τή ν ευρω π α ϊκ ή κουλτούρα. * Έ τσ ι, κ ά τω Α π α υ τό τ ό π ρ ίσ μ α Α ξιο λ ό γη σ η ς, ν ο μ ίζο υ μ ε π ώ ς ή π α ρ ο υ σ ία, τό έ ρ γ ο κ ι ή σ υμβολή το ύ Γ ιώ ρ γο υ Π ρ ά τσ ικ α, σ τή ν γενικώ - τερη π ν ε υ μ α τ ικ ή ζωή σ τή ν π α τ ρ ίδ α μ α ς, Α π ο τελεί ένα ξεχ ω ρ ισ τό κ εφ ά λ α ιο, π ο ύ θ ά π ρ έ π ε ι νά Α ξιο π ο ιη θ εΐ, ό σ ο γ ίν ε τ α ι καλύτερα.- Γ ια τ ί, ή δ ια κ ο ν ία το υ σ τ ά γ ρ ά μ μ α τ α, π ο ύ κ α λ ύ π τει μ ιά π ερ ίο δ ο π ά ν ω Α πό μ ισ ό ν α ιώ ν α, διεύ ρυνε το ν χώ ρο, ά ν ο ιξε το ύ ς δρόμους Α λ λ η λ ο γ ν ω ρ ιμ ία ς μέ τ ά γ α λ λ ικ ά καί κ λ α σ σ ικ ά κείμ ενα, έφερε μ ιά κ ο ιν ό τη τ α π ο λ ιτ ισ μ ο ύ μέ ευ ρ ω π α ϊκ ά ρ εύ μ α τα καί σ υ ν ε - τέλ εσ ε σ τή ν δ η μ ιο υ ρ γ ία τώ ν Α να γκα ίω ν π ρ ο ϋ π ο θ έσ εω ν καί σ τ ή ν.ί χώ ρ α μ α ς γ ι ά το ν οικουμ ενικό π ν ε υ μ α τικ ό ν ά νθρω π ο τή ς έ π ο χ ή ς ^ μ α ς. I Ή εισ φ ο ρ ά το ύ Γ.Π., σ τή ν σ ύνδεσ η μέ τή ν π ο ίη σ η, τον στα*ί χ α σ μ ό κ α ί τ ις α ν ιχ ν ε ύ σ ε ις τ ή ς γ α λ λ ικ ή ς γ ρ α μ μ α τ ε ία ς, έχει τή ν π ρ ο σ ω π ικ ή σ υμ μ ετοχή κ α ί τή ν υ π ε υ θ υ ν ό τη τα, π ο ύ χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε ι το ν ευ α ίσ θ η τ ο καί κ α λ λ ιερ γη μ έν ο λ ό γ ο το υ. Κ α ί κρα Φ τ ε ΐ τή ν ε υ γ έ ν ε ια καί τή ν σ ο β α ρ ό τ η τ α μ ιά ς ευ ρ ω π α ϊκ ή ς κ λ ά σ η ς, Α ξίες π ο ύ θεμελίω σα» τή ν σ υ ν ε ίδ η σ η το υ Α νθρώ πινου π ο λ ιτ ισ μ ο ύ. Γ ιά το ν α ιώ ν α μ α ς, π ο ύ δ ο κ ιμ ά ζ ε τ α ι Α π τή ν έκ π λ η κ τικ ή δ υ ν α τ ό τ η τ α τώ ν τεχνικ ώ ν έ π ι τεύ ξεω ν κ Γ Α π τή ν τ ρ α γ ω δ ία τ ή ς δ ιά ψ ευ σ η ς, ή θ η τ ε ία α υ τή, δέν μ π ο ρ εί, π α ρ ά νά είνα ι μ» υ π η ρ ε σ ία π ο λ ύ μ ε γ ά λ η ς σ η μ α σ ία ς. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Ο Γιώργος Αλεξάνδρου Πράτσικας γεννήθηκε στήν Αλεξάνδρεια τής Αίγυπτου

179 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ* Iκ; 7. Σπούδασε ατό Γαλλικό Λύκειο FOUR, στην Κωνσταντινούπολη, όπου έλαβε καί τό BACCALAUREAT. Ή πρώτη εμφάνισή του στα Ελληνικά Γράμματα με έργο τοΰ FLO U B ER T (μετάφραση), έγινε τό Ακολουθούν: μια συλλογή ποιημάτων του, στα γαλλικά, μέ τον τίτλο «CHANSONS DE LA FRILEUSE», ή εκτεταμένη μελέτη: «DANIEL RO PS, HUMA XISME», τό «Εάν Σχολείο», τό βιβλίο του «Μορφές τής Γαλλίας», ή μυθιστορηματική βιογραφία «Γιόχαν Στράους», ή νουθέλλα «Σάσκια καί Ρέμπραντ», τό «Τρίπτυχο μιας εποχής - Ουγκώ - Ζολά - Συμβολισμός», τό έργο του «Από τον Πασκάλ στόν Κοκτό» (πού πήρε καί τό βραβείο Ακαδημίας Αθηνών, στά 1968, μέ είσήγηση τοΰ Γ. Νόβα για τά πενήντα χρόνια της προσφοράς του στά Ελληνικά Γράμματα). ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ I Δεκάτομον έργον τού Ρομαίν Ρολάν: «Ζάν Κριστόφ», Ζολά: «Ή Νανά», Μωρουά: «Σ α- τωβριάνδος», Ά ν. Φράνς (βραβειον Νόμπελ): «Τό έγκλημα τού Σιλβέστρ Μποννάρ», Ίβ ά ν i Μπούνιν: (βραβεΐον Νόμπελ) : «Ή ιεροτελεστία τού έρωτα» (μέ δετττερο κεφάλαιο), «ΤΙ υπόθεση τού σημαιοφόρου Έλαγκίν» Ίουλ. Μπρετόν (βραβείο Νόμπελ) Τά τρία Νόμπελ (εκδόσεις Άρσενίδη) : Μωρουά «Ντισραέλι», Εύγεν. Ντόρ: «Γκόγια», καθώς καί ξένα θεατρικά έργα, πού, μερικά άπ αυτά, άνεβάστηκαν στήν ελληνική σκηνή. 'Τιμήθηκε άπ τήν γαλλική κυβέρνηση, τό 1958, μέ τό παράσημο τού 'Ιππότου τής Λεγεώνας τής Τιμής καί μέ μετάλλιο τής γαλλικής γλώσσης. ΔΗΜΟΣΘ. ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ Α. ΓΕΡΟΝΤΙΚΟ Ό Σύλλογος «Παλαιοί μαθηταί καί φίλοι του Γαλλικού Ινστιτούτου Ίωαννίνων» είχε ν έμπνευση να οργανώσει μια θαυμάσια έκδήλωση, πού έγινε στις 28 Μαΐου στην αίθουσα ς Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών, για να τίμηση τον κ. Άρσένη Γεροντικό, για τήν γάλη συμβουλή του στήν γνωριμία καί στήν έπαφή μας μέ τά Γαλλικά Γράμματα καί ακώτερα τήν ευρωπαϊκή κουλτούρα. Ή πρωτοβουλία αύτή, πού έδωσε τήν εύκαιρία γιά τιμηθεί ζών ένας ξεχωριστός πνευματικός άνθρωπος πού τόσα έχει προσφέρει, ως κα- 'ητής, ως συγγραφέας καί ως πνευματική όντότητα στις έκατοντάδες μαθητών καί γένι ιερά στήν πνευματική ζωή τής τελευταίας πεντηκονταετίας, άνταποκρίνονταν στήν γε-? καί άναντίρρητη έκτίμηση καί άγάπη πού τρέφει ή πόλη μας γιά τον κ. Γεροντικό, αυτό καί ή έκδήλωση υπήρξε ένα σημαντικό πνευματικό γεγονός, μέ εύρύτερη άπήχηση. άμα, δίνει τήν άρχή γιά νά καθιερωθεί, αύτή ή όφειλόμενη Αναγνώριση καί δικαίωση τής αφοράς τών πνευματικών μας άνθρώπων, πριν άπ* τήν Αποχώρησή τους έκ τοΰ κόσμου του, πράγμα πού Αποτελεί μιά έπιβαλλόμενη Ικανοποίηση καί γγ αυτούς καί γιά τό ό αίσθημα. Ή έκδήλωση τούτη περιλάμβανε: εισαγωγή τού κ. Κ. Βλάχου (προέδρου τών «Παλαιιαθητών καί φίλων του Γαλλικού Ινστιτούτου Ίωαννίνων»), όμιλία τού κ. Δημοσθ. ιινου, Απαγγελίες Απ* τον κ. Μιλτ. Τσίρκα, μεταφράσεων Από ξένους ποιητές, σέ με- >αση τού τιμώμενου καί Ανάγνωση κειμένων τού κ. Γεροντικού, καθώς και Απονομή άνα τικής πλακέτας στόν ίδιον, Απ αύτούς πού είχαν τήν πρωτοβουλία. ι

180 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ΔΙΑ Λ ΕΞΗ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΣΙ9ΜΟΠΟΥΛΟΥ "Ενα άλλο πνευματικό γεγονός υπήρξε ή διάλεξη πού έδωσε ό κ. Τάκης Σιωμόπουλος στις 29 Μαίου στην Στρατιιοτική Λέσχη Αξκοματικών, την οποία οργάνωσε ή V III Μεραρχία, επί τή έπετείο) τής 'Αλώσεως, με θέμα: «Κο>νσταντινούπολις». Ή διάλεξη αύτή, πού είχε την έννοια μιας προσωπικής άναφοράς στην ιστορική προοπτική τής ^Αλωσης καί τής μοίρας τού ελληνισμού υστερ απ αυτήν ως τις ήμέρες μας, έδωσε τήν ευκαιρία καί τις προεκτάσεις για μια αποτίμηση καί για μια τολμηρή άξιολόγηση τής πορείας καί τής φυσιογνωμίας τού Έ θνους μας μέσα στον εύριηερο χώρο τής υπερεθνικής πραγματικότητας. Καί, γι αυτό, άκρι- 6ώς ξέφυγε απ τήν πεπατημένη στις παρόμοιες περιπτώσεις, προσφέροντας, συνάμα, ένα πλατύτερο καί πριοτότυπο άνοιγμα προς τήν άθέατη πλευρά τής ιστορικής μνήμης. I I η ΤΙΜ ΗΤΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΖΙΤΣΑ ΙΑ Στην ποιήτρια Χρυσάνθη Ζιτσαία, ή Έ νω σ ις 'Ελλήνων Λογοτεχνών άπένειμε μετάλλιο Α ' Τάξεως μετά διπλώματος, τιμώντας έτσι τήν μακρά θητεία τής ποιήτριας στα Ε λ ληνικά Γράμματα, δπου έχει ξεχωριστή θέση, καθώς καί τήν άνεκτίμητη συμβολή της στήν συνειδητοποίηση τής τραγικής μοίρας τής Κύπρου γιά μιά εύρύτερη διαφώτιση τής κοινής γνώμης. Ή «Ηπειρωτική Ε στία» θεωρεί καί δική της ικανοποίηση τήν τιμή πού έγινε στήν ποιήτρια Χρυσάνθη Ζιτσαία καί σημειώνει τήν πράξη αύτή τής Ένώσεως Ελλήνων Λογοτεχνών, ώς ένα γεγονός, πού άνταποκρίνεται στά αισθήματα τών πνευματικών άνθρώπων * καί πού, έν ταύτφ, συνιστά καταξίωση έθνικής φωνής. Λ. ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Χριστίνας Κίτσου-Πιτούλ η, Φιλολόγου: «ΑΛΕΞΗΣ ΝΟΥ- ΤΣΟ Σ» (Συμβολή στή μελέτη τής ζωής καί του έργου του με βάση τό Αρχείο Σταύρου καί άλλες πηγές), Αθήνα 1976 Ή μελέτη αυτή, δημοσιευμένη στήν «Ήπειρ. Ε στία», πού καλύπτει σε γλώσσα στρωτή καί με ύφος γλαφυρό, περίπου 120 σελίδες, πέτυχε «νά ρίξη περισσότερο φώς στή ζωή καί στς έργο» τού «πολυσυζητούμενου» προσώπου, δπως ήταν ό σκοπός τής συγγραφέως. Πέραν όμως άπ* αύτό, έρριξε πραγμ α τικά περισσότερο φώς σ* όλόκληρο τό φάσμα τών τελευτάίω νχρόνων τής προεπαναστατικής Ηπείρου καί τών πρώτων τού ξεσηκωμού. Η μελέτη τής κ. Κίτσου, χάρη στήν έπιμελή συγκέντρωση, άντιπαραβολή, ταξινόμηση καί σύνθεση τού σκόρπια δημοσιευμένου υλικού, άλλά καί τού άδη- μοσίευτου μέχρι τώρα μέρους τού Αρχει- - ου Σταύρου (μέρος του είχε δημοσιεύσει ; στά 1939 ό Σ. Κουγέας στά «Ήπειρ.? Χρονικά»), άλλά καί χάρη στις εύστοχες παρατηρήσεις καί κρίσεις της, άποτελεϊ Γ σημαντική συμβολή στήν έρευνα τής γένι- * κώτερης νεοελληνικής Ιστορίας. Γιά τον άλβανοτραφή βαρώνο τού Ζα- I γοριού, πού ήταν γιά μιά γενηά ό πρώτος μή Μουσουλμάνος άρχοντας στήν Ήπειρο καί μέλος τής δυναστείας τού Αλή - Πασά, καί ό όποιος άπό τήν άλλεπάλληλη ώθηση διαδοχικών γεγονότων άναγκάσθηκε νά γίνη έπαναστάτης, οί συνθετικές έργασίες είναι έλάχιστες καί ή μελέτη αύτή, άποτελεί τον Πανδέκτη δσο τούτο είναι άνθρώπινα δυνατόν τών στοιχείων ποι υπάρχουν. ΚΓ άν ληφθή ύπ* οψη δτι τέ στοιχεία αύτά δοσμένα άπό έχθρούς κα φίλους, άντιφατικά καί συγκρουόμενο, χρειάζονται καθάρια σκέψη καί άπροκε < τάληπτη πρόθεση, θά γίνη περισσότερ άντιληπτή ή δυσκολία μέσα στήν όποια κ: νήθηκε ή σ. γιά νά δώση τή σκιαγραφί τού άνθρώπου καί τό άληθινό περίγραι

181 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» μα του τόπου, τού χρόνου και των γεγονότων μέσα στα όποια κινήθηκε ό π ρ ίγκιπας του Ζαγοριου. Ή σ. μέ σαφήνεια χαράζει και τά κοινωνικά πλαίσια μέσα στα όποια έπρεπε να κινηθούν οι άπόστολοι των φιλικών στα Γιάννινα μέ τό μεγάλο άρχοντολόι, μέ τους δασκάλους του Γένους και την άνεπτυγμένη κουλτούρα. Και έπρεπε νά π ε ριμένουν πολλά οί φιλικοί άπό την πόλη πού ήταν πρώτη σ άρματα, στά γρόσια καί στά γράμματα. ΟΙ φιλικοί όμως έπεσαν έξω. Παρέβλεψαν δτι τά Γ ιάννινα ή ταν «μιά πόλη έμπορική, καί ή έπιζήτηση τής ηρεμίας που έξασφάλιζε την άνετη διεξαγωγή του έμπορίου καί κάθε άλλης έργασίας, έκαναν πολλούς... περισσότερο «φιλήσυχους» άπό δ,τι ίσως ήταν άναγκαίο γιά νά πραγματοποιηθή ή Ανάσταση τού Γένους», δπως πολύ όρθά παρατηρεί ή σ. Αυτός ό άρνητικός παράγοντας, πέραν άπό την άστυνόμευση του τρομερού Άλή, ήταν ό χειρότερος, γιατί ήταν έσωτερικός, καί έπισημαίνεται μέ ρεαλισμό άπό τή συγγραφέα. Στο σημείο αυτό παίρνει έθνική σημασία τό πολύτιμο άρχεΐο Σταύρου. Ό Άλέξης Νούτσος, γέννημα καί θρέμμσ τού ραγιαδισμού, μέσα στο παραπάνω περιβάλλον, πού καί ό 'ίδιος τό συντηρούσε, προβάλλει άνάγλυφος, άπό τις σελίδες τής μελέτης: Ματαιοδοξία, έκλυση του ήθους, έπίδειξη καλοσύνης καί «άρχοντιάς», δολιότητα καί πρώτα άπ δλα επιπολαιότητα καί δουλοφροσύνη, ήταν τά μεγάλα όπλα μέ τά όποια ό «πρίντζιπας» προσαρμόσθηκε εύκολα στις συνθήκες τής άδιατάρακτης ειρήνης, καί προσπάθησε νά προσαρμοσθή δταν οί καταστάσεις άρχισαν νά μεταβάλλονται ραγδαία, έχοντας μοναδική ιδεολογία καί στόχο, τή διατήρηση τού περιουσιακού καί κοινωνικού του «status» μέχρις δτου αυτό έπαψε νά ύπάρχη Τουλάχιστον έτσι έμεΐς βλέπουμε τό Νούτσο μέσα άπό τά στοιχεία πού παραθέτει μέ πιστότητα ή σ., ή όποια μερικά σημεία τού πορτραίτου τά βλέπει άλλοιώς. Τό κενό πού υπήρχε άν ό Νούτσος μυήθηκε στή Φιλική Ε τα ιρ ία, έξακολουθεΐ, δ πως πιστεύομε, νά ύπάρχη, παρά τό γεγονός δτι ή σ. δέχεται έστω καί μέ έπιφύλαξη τή «μύηση» τού Νούτσου, έστω καί σέ έπίπεδο δολώματος γιά τον Άλή. Ή σ. άξιολογεΐ όρθά καί τον πρώτο ά- πόστολο τών φιλικών στήν "Ηπειρο, τον άποτυχημένο Άσημάκη Κροκίδα, πού δ ταν άναψε τό καρυοφίλι βρέθηκε άσφαλής στήν Κέρκυρα, φυγαδεύοντας καί τό γιό του, άκόμα μακρύτερα, στή Γαλλία... Επίσης τά νέα στοιχεία τής μελέτης γιά τούς δύο Σπύρους Κολοβούς, βάζουν τέρμα στή σύγχυση πού έπικρατούσε μεταξύ τών έρευνητών, άπό τό γεγονός δτι οί πηγές σέ μιά άπλή συνωνυμία συγγενών, παρείχαν τήν είκόνα ταυτοπροσωπίας. Η κ. Κίτσου, παραμερίζοντας τις προκαταλήψεις άλλων, έπισημαίνει τό σκοτεινό καί ένδεχόμενα έθνικά ύποπτο ρόλο τού Νούτσου στήν προετοιμασία τής άντίστασης τού Άλή κατά τοΰ Σουλτάνου, «άναλώμασι» τών Ελλήνων. Μέ τήν εισβολή τνώ σουλτανικών στο Ζαγόρι ό «πρίντζιπάς» του, πού ετχε μεταβληθή σέ όπλαρχηγό γιά τήν άμυνά του, προτίμησε νά ύποταχθή, ίσως χωρίς ντουφεκιά, προδίδοντας τον ευεργέτη καί φ ί λο του, δπως έπραξαν δλοι οί κεφαλάδες toc Άλή, παραμένοντας «προεστώς» καί έξακολουθώντας νά είσπράττη τό άντίτιμο τής προδοσίας του. *0 άποστάτης τού Ά λή, δμως, δέν άργησε νά γίνη καί άποστάτης τών έχθρών του, καί νά ξανακλεισθή μαζί του στο πολιορκημένο Κάστρο. Εκεί, σκέφθηκε δτι καλύτερα ήταν νά βρίσκεται ά π έξω, παρά άπό μέσα, καί πήγε μέ τούς Σουλιώτες, πού είχαν άρχίσει έπιχειρήσεις στά νώτα τών πολιορκητών γιά. λογαριασμό τού Ά λή. Οί μεταμορφώσεις αυτές τού Νούτσου, που όψείλονταν περισσότερο στις άνάγκες πού διεμόρφωναν κάθε φορά τά γεγονότα, παρά στο χαρακτήρα του, περιγράφονται μέ γλαφυρότητα καί πειστικότητα, άλλά καί σεβασμό στις πηγές. Τή σύντομη άπό έδώ καί πέρα, ζωή τού Νούτσου, ή σ. τήν τοποθετεί στά όριστικά της πλαίσια, άν μπορεί νά θεωρηθή κάτι όριστικό στήν ιστορική έρευνα. Εμείς πιστεύομε, πώς δέν ήρθε άκόμα γιά τό Νούτσο έκείνη ή ώρα. Πάντως έκεΐ, στο Σούλι, κατεστραμμένος, άπογυμνωμένος άπό τήν περιουσία του καί τά ψυχικά καί

182 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ηθικά βάθρα που στήριζαν τον μέχρι τότε έαυτό του, ό Νούτσος βρέθηκε στην κατάλληλη ψυχολογική στιγμή νά νοιώση μέσα του τήν Ελλάδα. Στο δύσκολο έργο τής σύμπηξης και διατήρησης τής έλληνο - αλβανικής συμμαχίας, ή σ. δέχεται πώς ό ΝοΟτσος έπαιξε «σημαντικότατο» ρόλο. Τούτο ισχύει μόνον για τις άρχές της, τότε που ό ΝοΟτσος βρίσκονταν στα έπιδέξια χέρια του Περραιβου/Απόδειξη αυτού είναι δτι δταν ή συμμαχία αυτή έπαψε νά διαφεντεύεται ά π τον Περραιβό, μέ τύν άποστολή τού Ταχήρ Ά μπάζη στο Μεσολόγγι, στά χέρια τού φίλου του Νούτσου, που είχε κι* 6- λας γίνει έκεΐ σύμβουλος τού Μαυροκορδάτου, που είχε άγνοια προσώπων και πρα γμάτων, ή συμμαχία αυτή τινάχθηκε οττόν αέρα. Και είναι γνωστό πόσο άκριβά έ- πλήρωσε ή Επανάσταση τήν έχθρότητα των Αλβανών. Ο μεγάλος υπεύθυνος γιαύτό δεν είναι ό Μαυροκαρδάτος, που έχει μέχρι σήμερα τό άνάθεμα, άλλα ό άδέξιος φίλος καί ξεναγός τού Ταχήρ, ό ΝοΟτσος, γιατί τον άφησε καί «είδε δλα όσα θά έπρεπε (ο! "Ελληνες) νά τού κρύψουν» (Γ. Φίνλευ: Ισ το ρ ία Έλλ. Έ παναστ. τόμ. I, σελ. 123, Έκδ. «Κόσμος», Αθήνα χωρίς χρονολογία). Στο Μεσολόγγι ό ΝοΟτσος μυεϊται άπό τό μεγάλο μαέστρο στά «κόλπα» τής πολιτικής, τά όποια έξ αιτίας τής άνωριμότητάς του, τον όδηγοΰν σύντομα στο θάνατο. Ή σ. παρακολουθεί βήμα σέ βήμα άκολουθώντας τις σύγχρονες προς τά γεγονότα πηγές, μέ έπιτυχημένη ανάλυση, σύνθεση καί κρίση, τά τελευταία μεγάλα βήματα τού Νούτσου προς τό θάνατο. Δεν θά παρακολουθήσουμε τή σ. στήν τεκμηριωμένη πορεία τού Νούτσου, πού τήν κινούσε ό Μαυροκαρδάτος, στο στόμα τού θηρίου τής Δρακοσπηλιάς, ό που έκτυλίχθηκε, ά π δ,τι ξέρομε, ή πρώτη ματωμένη πράξη τής Διχόνοιας στο Νεοελληνικό Έθνος. Επισημαίνουμε μόνον (ορισμένες πληροφορίες άπό τά δημοσευμένα πρακτικά τού Βουλευτικού κι* άπό τήν Ιστορία τού Σ. Τρικούπη, άπό τις όποιες προκύπτει ότι ό Νούτσος ήταν υπεύθυνος γιά σοβαρές ένέργειες καί έξ ίσου σοβαρές παραλείψεις, μέ τις όποιες ώθησε τήν κατάσταση, πού άλλοι έδημιούργησαν, νά έκτονωθή μέ τό δικό του θάνατο, στοΰ ο ποίου τήν περιγραφή δέν προχωρεί ή σ., μέ τήν όρθή ίσως σκέψη τής άποφυγής έ- νός μακάβριου σκηνικού, πού δέν θά βοηθούσε σέ τίποτα τήν Ιστορική έρευνα. Ή ώραία καί σοβαρή αύτή μελέτη κλείνει μέ τήν ένδεικτική περιγραφή μικρού μέρους τού κινητού πλούτου τού παληού άρχοντα, καί μέ καινούργια στοιχεία γιά τήν τύχη τής μεγάλης περιουσίας του. Καί τά δυο αύτά τμήματα τού τελευταίου κεφαλαίου τής μελέτης, είναι έπίσης πολύτιμα, γιατί έκτος άπό τό ιστορικό ένδιαφέρον, παρέχουν μοναδικά στοιχεία πολιτιστικά, λαογραφικά, οίκονομικά κ.λ. π. πού μπορούν, καί πρέπει, νά άξιοποιηθούν άπό τή μελλοντική έπιστημονική έ ρευνα. Δέν υπάρχει άμφιβολία ότι ξεπεράστηκαν οι μετριόφρονες προθέσεις τής συγγραφέως, νά «συμβάλη» στή μελέτη τής ζωής καί τού θανάτου τού *Αλέξη Νούτσου, γιατί ή συνθετική αύτή έργασία ά- ποτελεϊ ουσιαστική προσφορά προς τήν Ηπειρωτική καί γενικότερα, τήν Ελληνική Ιστορία. ΣΤΥΛ. ΣΙΩΜΟΠΟΥΑΟΣ Margaret Alexiou: «THE RITUAL LAMENT IN GREEK TRA- DION» (Ό τελετουργικός θρήνος στήν έλληνική παράδοση) Καίμπριτζ, 1974 Ή δόκτωρ Μάργκαρετ Αλεξίου, κόρη του γνωστού "Αγγλου έλληνιστή George Thomson, καθηγήτρια των Μεσαιωνικών καί Νεοελληνικών στο Πανειπστήμιο του Μπέρμιγχαμ, συνεχίζοντας τό έργο πού τής κληροδότησε ό πατέρας της, έγραψε μια εκτενή καί εμπεριστατωμένη μελέτη - διατριβή πού κυκλοφόρησε τελευταία άπό τις εκδόσεις τού Πανεπιστημίου Καίμτριτξ. Τό βιβλίο, καθαρή έπιστημονική έρευνα, ακολουθεί τά ίχνη τής ιστορίας των θρήνων άπό τούς 'Ομηρικούς χρόνους, περνά στήν κλασσική καί τήν Βυζαντινή περίοδο καί φτάνει στά μοιρολόγια, άποδεικνυοντας τή\ άδιάσπαστη συνοχή τής λαϊκής παρά-

183 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» δόσης. Ή κ. Αλεξίου διακρίνει τούς ελληνικούς θρήνους σέ τρία είδη: σε θρήνους γιό τούς Ανθρώπους, για τούς θεούς καί ή- ρωες, καί σέ θρήνους για την καταστροφή μιας πόλεως ή ενός λαού. Μεθοδεύοντας έ- τσ; την εργασία της ή συγγραφεύς, με πηγές παρμένες άπό την φιλολογία, την Αρχαιολογία καί την Ανθρωπολογία, Αποδεικνύει επιστημονικά την συνέχεια τής ελληνικής λαογραφικής κουλτούρας. Στό πρώτο μέρος τού βιβλίου, πού Αποτελεΐται Από 274 πυκνοτυπωμενες σελίδες, Αφού ή συγγραφεύς εκθέτει τά προβλήματα καί την μέθοδο τής έργασίας της, Ασχοληται μέ την τελετουργία τής ταφής των νι κριόν κατά την Αρχαιότητα, κατά την Χριστιανική εποχή καί κατά τήν σημερινή. Στό δεύτερο μέρος γίνεται λόγος γιά τούς θρήνους γιά τούς θεούς, τις πόλεις καί τούς ανθρώπους, γιά τον θρήνο, τον γόο καί τόν κομμό των Αρχαίων καί γιά τά μ ό ι ρ ο λ ό γ ι α των συγχρόνων 'Ελλήνων. Στό τρίτο μέρος έρευνώνται καί περί γράφονται οί δμοιότητες μεταξύ των αρχαίων, μεσαιωνικών καί συγχρόνων θρή- \ων. Τά παραδείγματα άπό Αρχαίους ποιητί<: ί'όμηρος, Πίνδαρος, Σιμωνίδης, Βίων), Από Βυζαντινούς (Τροπάρια Ρωμανού, Θρήνος Θεοτόκου, Άνακάλημα), καί άπό μοιρολόγια είναι άφθονα καί πειστικά γιό τά κοινά στοιχεία των θρήνων πού υ πάρχουν καί στις τρεις παραπάνω περιόδου: τής ελληνικής Ιστορίας. Τό βιβλίο τής δρος Αλεξίου, καρπός εύοείας μελέτης καί Αγάπης γιά τήν Έλλά- W συμβάλ?.ει Αποφασιστικά όχι μόνο στήν,αογραφίκή Αλλά καί στήν συγκριτική φι-.ολογική έρευνα, καί θά ήταν ευχής έργο ά μεταφραστή καί στήν γλοόσσα μας. ΠΑΝΟΣ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΟΣ όσου Ζ ά π π a : «ΨΑΡΑΔΕΣ», Αθήνα 1975 Η θάλασσα είναι το έτερο ήμισυ, καί τι παραπάνω Υσως, τής χώρας μας. "Ε- «ο,ύι γράφεται γι* αότή, δεν μπορεί πανά μάς θέλγη. Καί μάς θέλγει πιότερο, δταν γράψη γι* αυτή άνθρωπος πού βλάστησε άπό θαλασσινή φύτρα, πού μεγάλωσε βυζαίνοντας μέ τό μητρικό γάλα κι" αρμύρα θαλασσινή, πού μια ζωή ολάκερη μένει Αθεράπευτα δικός της. Μέ «βιώματα καί θύμησες» συνθέτει τό βιβλίο του «Ψαράδες», διαλεχτός καί π α ραγωγικός θαλασσογράφος, ό κ. Τάσος Ζάππας. Η θάλασσα, άσίγαστη κι Ανεξάντλητη, ζωγραφίζεται, Απ' άξιο χέρι, σ' όλες τις όψεις, σ' όλες τις ώρες της. Κ ι Απάνω της Αρμάδες άπό φελούκες, τρεχαντήρια κι Ανεμότρατες, οδηγημένες Απ τα ροζιασμένα χέρια των ψαράδων. Ζυμωμένος μέ τό θαλασσινό μας κόσμο ό σ. δίνει μια σειρά Από λαμπρές προσωπογραφίες των ψαράδων μας. Καλωσυνάτοι, ντόμπροι, Απλοϊκοί καί θυμόσοφοι, μά καί Αγωνιστές, σκληροί κι Ανθεκτικοί στις κακουχίες, τολμηροί πατριώτες σ τις δύσκολες εθνικές ώρες. Άσημοι, άγνωστοι καί ταπεινοί, γράφουν τό τραγούδι τους «στήν Αφρισμένη καμπύλη του κύματος μέ τό κουπί, μέ τό δοιάκι, μέ τό παραγάδι». Αύτό Ακριβώς τό γνήσιο, τό απλοϊκό κι Ανεπιτήδευτο τραγούδι του «μεταποιεί», μέ λογισμό καί νοσταλγία, ό κ. Τάσος Ζάππας. Καί μέ τήν εξαιρετική Αφηγηματική χάρη καί τή γλαφυρότητα πού τόν διακρίνει, πετυχαίνει να τό κάνη διπλά ποίημα. Διάβασα, μέ καθυστέρηση Υσως, τούς «Ψαράδες» τού κ. Τ.Ζ. Τούς διάβασα ό μως έπίκαιρα, τώρα πού ή προσοχή μας καί ή προσοχή τού κόσμου είναι στραμμένη ςττήν προαιώνια έλληνική θάλασσα, στό Λίγαίο μας. Παίρνω τό μήνυμα άπό τή «Δυναστεία τών κουπιών»: Μέ τα κουπ ιά καί σήμερα, δν χρειαστή, θά ριχτούμε στούς νέους βαρβάρους... ΚΩΣΤΑΣ Π. ΒΛΑΧΟΣ Ε μ μ. X. Κάσδαγλη: «ΕΜ ΒΟΛΙΜΑ» (ποιήματα), Αθήνα 1975 Ερημική Αναχώρηση, διαθλασμένη Απονα <ΐύσμα υπαρξιακής Αγωνίας καί πικρή γεύση Από μια αίσθηση τέφρας πού κάθεται στήν δύση ενός καταχωνιασμένου όρίξοντα.

184 διαχέονται στην ποίηση του Ε. Κάσδαγλη. Καί, μέ την άσκητική δράση, σ εναν λιτό λυρικό λόγο, δίνουν εναν πυρετό μέ ήρεμο ρίγος κα'ι όνειρα πού γιομίζουν τον άνθρυιπινο πόνο. Έτσι, φορτωμένος, δ ποιητής, μέ την γύρη, μέ τον καρπό άπό μια ερμητική άνθοφορία καί μέ τραυματισμένη ευαισθησία, πορεύεται ώς συνείδηση κι* ώς αίσθημα, άνάμεσα στους συνανθρώπους του, πάσχοντας νά κρατήσει αυτόν τον σπινθήρα πού δίνει την πνοή στον πηλό. Γι αυτό, ot στίχοι του Ε.Κ. έχουν πάντα τον πυρήνα μιας άφωνης δραματικότητας και θά μπορούσαν νά συνθέσουν χορικά γιά μιά τραγωδία μέ μονόλογο. Έ τσ ι, διαρρέει μιά ποίηση πού γίνεται μαζί μέ την σκιά τής καθημερινότητας, δχι έξω άπ* τον χώρο τής κοινωνικής καταδυνάστευσης. Τά ίχνη αυτής τής πάσχουσας συνείδησης είναι και στίς άδιόρατες έκείνες μουσικές άποχρώσεις πού κάνουν όρατή την πορεία άκόμα κα'ι στην ρέμβη. Καί, μέ τά χρώματα καί την θέρμη άπ τά βιώματα τής πατρώας γής, τά «Εμβόλιμα» διατηρούν μιάν έντοπότητα μέ οίκουμενικήν ευρύτητα πού άνταποκρίνεται στην σύγχρονη έκφραση. δίχως την άλλοτρίωση καί την σκληρότητα πού έχουν ot λέξεις στην εποχή μας. Κατάμονος μέσα στον έρμο κάμπο...νά θυμάται, νά καταγράψει καί νά (...περιμένει Δυο άλογα, τρία άλογα, πέντε καί δέκα σηκώνουν το κεφάλι τους δσο έπιτρέ- (πει ή άλυσίδα Τώρα πού άρχινισαν νά πέφτουν οί (σκιές καί βάραινε στους ώμους τ ουρανού ή (έσπέρα χαμήλωσε τή μνήμη σάν τό φως τής (λάμπας καί γράφε... Νίνας Ναχμία: «Η ΑΛΛΗ ΚΟΙ ΝΩΝΙΑ» (διηγήματα), Θεσσαλονίκη 1975 Τά βιβλία τής Νίνας Ναχμία δίνουν κλίμα προσωπικής δράσης καί μιά δυνατή αίσθηση ζωής, πού ξεχωρίζει στην σύγχρονη πεζογραφία μας. Έ τσι, υστερ* άπ* τό προπέρσινο μυθιστόρημά της: «Τηλεφωνικό κέντρο», τά διηγήματα τής νέας συλλογής της φέρνουν ξανά την έντονη συγκίνηση, τό λιτό ύφος, την άποκαθαρμένη έκφραση καί την έλλειπτική σκηνογραφία. Καί, μέ τον βαθύ άνθρώπινο νόστο καί την συμμετοχή της στην ποίηση πού έχει ή αθέατη καθημερινότητα, κατορθώνει νά κρατεί μιά σπάνια σύζευξη γνησιότητας άπ την λαϊκή ψυχή καί άτομικής ευθύνης στήν δημιουργία νέας έκφραστικής μορφής. Πρόκειται γιά κατάκτηση καί γιά προσφορά, γενικώτερα, στις ψαύσεις καί στον προβληματισμό τής έποχής μας, πού προσφέρει, μαζί μέ τήν ευαισθησία καί τον πυκνό λόγο, ποίηση καί φιλοσοφία, σ ένα βαθύτατα λυρικό υπόστρωμα καί άνοιχτούς όρίζοντες γιά τήν θεώρηση τής ανθρώπινης ζωής. Ρίτας Μπούμη Παππά: «ΟΤΑΝ ΠΕΙΝΟΥΣΑΜΕ ΚΑΙ ΠΟΛΕ ΜΟΥΣΑΜΕ» (διηγήματα), Αθήνα, 1975 Ή λυρική ποιήτρια, πού άρδευσε μέ τρυ- aj φερότητα, μέ βαθύν άνθρώπινο πόνο και πού εδίοσε μιάν άνθηση στήν ποίηση τής κοινωνικής αίχμηρότητας, πρόσφερε μιά αϊ* * σθηση κι* ένα άγγιγμα πυρετού στήν σύγ- { χρονη λογοτεχνία μας. Ή ευαισθησία κι* ή όραση, μπροστά στήν άνατολή καί κάτω r απ τις στάχτες τής μεγάλης πορείας πού δόθηκαν άπ* τήν Ιστορία στήν μοίρα τής αδικαίωτης γενεάς μας, κρυσταλλώθηκε κι* εμεινεν, ώς άνανθη άνοιξη, στά «χίλια σκοτωμένα κορίτσια» καί στον πικρόν ίδρώτο^ τής «Βωδάμαξας». Καί, τώρα, μέ τά παρα, πάνω διηγήματα, ή Ρίτα Μπούμη ΓΤαππ: συμπληρώνει (καί στον χώρο τής πεζογρσ/ φίας) αυτήν τήν προσφορά της, πού άπεη τελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στήν παροι,ς αία τής γυναικείας κατάθεσης στήν γραρ*1 ματολογία τής έποχής μας. Γιατί, όπως κι : οτήν ποίηση, έτσι κι* εδώ, κυριαρχεί ή κ'.ί θαρή συγκίνηση πού δένει τήν ξο>ή μέ ι i S' & %

185 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» παρατημένα όνειρα, την πικρή γεύση άπ τήν άδικαίωτη θυσία κα'ι την ελπίδα στο φτωχό προσκέαφλο τής λαϊκής ψυχής. Έ τσι, τά διηγήματα τούτα, πού είναι καμωμένα με τήν μαρτυρία κα'ι τήν άμεσότητα τής προσωπικής συμμετοχής στήν εθνική αντίσταση τής κατοχής, κρατούν μια σιωπηλή ποίηση, ένα φως άπό έκλειψη, δπον υ πάρχουν οί νεκροί κι* οί άνώνυμοι άπονα έπος πού έμεινε χωρίς ένα στεφάνι γιά τους ήριοές του. Κάτω άπ αυτό τό φως, τά διηγήματα τής Ρίτας Μπούμη - Παππά, παίρνουν ένα πρόσθετό βάρος. Καί, καθώς είναι συγκροτημένα μ έναν ισορροπημένο ζεστό λόγο δίχως παρεκκλίσεις καί διανοητικό φόρτο, δίνουν μια ευρύτερη σκηνική σύνθεση γιομάτη λιτό λυρισμό, άνθρώπινη συγκίνηση και απλότητα άφήγησης. Γιάννη Σφακιανάκη: «ΟΛΟΣ ΜΑΡΤΥΡΩΝ» (διηγήματα) «ΤΑΞΙ ΔΙΩΤΙΚΑ», 'Αθήνα, Μέ τήν εύρύτερη όραση και με τήν έντονη ψυχική παρουσία τής λυρικής λιτής έκείνης ποίησης, που κυριαρχεί στήν πεζογραφία τού Γιάννη Σψακιαννάκη, τά δυο τούτα τελευταία βιβλία δίνουν μιά νέο θεώρηση και μιά ένδοθεν αίσθηση τής ζωής στήν έποχή μας. Στο «Οδός μαρτύρων», ή τραυματισμένη ευαισθησία, που γίνεται ώριμη περιδιάβαση όνάμεσα στήν άνθρώπινη σκηνογραφία, δίνεται ή κρυφή πλευρά του ώμου τής κοινωνικής άποξένωσης. Καί, ιέ τήν δραματική άντίφαση, πού έ- (ουν τά καθημερινά περιστατικά, ό πόος καί ή πάλη γιά τά παρατημένα όνεια, κρατουν τήν πικρή γεύση άπό μιά έσωερική μόνωση, πού συνθέτουν τις διασπάει ς τής άλήθειας στον ψυχικό χώρο. Στα «Ταξιδιωτικά», ό Γ.Σ. συνθέτει έ- χν φασματικο πίνακα μέ το χρώμα, μέ }ν ζώσα λαϊκή φυσιογνωμία καί μέ τήν οίηση τής ζωής στον χώρο ένός τοπίου ομάτου υποβολή και ρευστότητα ίστοριΐς άκτινοβολίας (κυρίως άπ' τήν Ίσπαα). "Ετσι, μέ τήν γοητευτική άχλύ άπ τήν άτμόσφαιρα καί μέ τήν μουσική έλξη ένός λόγιου πού ένανθρωπίζει τό τοπίο, ή περιήγηση παίρνει άλλην ύπόσταση, χνωτίζεται άπ τήν αίσθηση καί τό άγγιγμα του συγγραφέα, γιά νά γίνει έ να όδοιπορικό, χωρίς τό βάρος τής περιγραφής τών έξωτερικών έντυπώσεων, άλλά μέ τήν άφετηρία άπ τήν δική του ευαισθησία. Θεοδ. Γ. Μακρή (μετάφραση): «ΙΤΑΛΙΚΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΙΩ ΝΑ ΜΑΣ», Αθήνα, 1975 Ό Θ. Μακρής, μέ τήν εργασία τούτη, προσμέρει ένα μεγάλο άντιπροσωπευτικό μέρος άπ τήν ιταλική πεζογραφία, πού δίνει, στήν σύγχρονη κουλτούρα και στήν βιβλιογραφία μας, μια διεύρυνση επαφής καί γνωριμίας μέ τά ιταλικά γράμματα. Είναι τόσο οικεία καί τόσο συγγενική, ή όλη α τμόσφαιρα, καθώς καί τά αισθήματα καί γενικώτερα ή καταβολή τής φυσιογνιυμίας τής ζο>ής στον Ιταλικό καί στον δικό μας χώρο, πού ή άνθολογία τούτη έχει τά στοιχεία μιας ουσιαστικής κοινότητας. Έτσι, τά όνειρα, ή ποίηση τής καθημερινότητας καί τά σκηνικά, καθώς είναι μεταφερμένα στήν γλώσσα μας μέ τήν συμμετοχή τής προσωπικής αίσθησης τού Θ. Μακρή, άφομοιώνονται πνευματικά στήν ελληνική ευαισθησία καί παίρνουν τό βάρος άπ τήν υ ποβολή στά μέτρα τής δικής μας άνθριοπινης άντίληψης. Τστερα, δ μεταφραστής, μέ τήν εισαγωγή, τήν παρουσίαση καί τά κριτήρια επιλογής, κατορθοόνει νά κρατήσει, μαζί μέ τήν ποίηση τού κοινωνικού περίγυρον, εκείνη τήν συγκίνηση κι εκείνη τήν μουσική άπόχρωση πού κυριαρχεί στήν λαϊκή ψυχή τής ιταλικής πεζογραφίας. Κι αυτό, γίνεται καί μέ κάποια έσωτερική ένότητα. πού προσφέρουν τά χρονικά πεοιθιόοια καί τό κλίμα τής εποχής τών συγγραφέων πού άνθολογονται. Μεταφράζονται 21 διηγήματα άπό 13 Ιταλούς πεζογράφους (Κορ. Άλβάρο, Έ λ. Βιττορίνι, Εύρ. Έμμανουέλλ, Ντ. Καλκάνιο, Κ. Κοσό?.α, Ά λ. Μοράβια, Τσ. Παβέζε, Λ. Πιραντέλλο, Β. Πρατολίνι, Ί γ ν. Σιλ,όνε, Μάριο Σολντάτι,

186 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Ναταλία Τζίντζμπουργκ καί Άρτ. Τοφανέλλι). Λόγος καλλιεργημένος πληρότητα καί καθαρότητα, κάνουν τις μεταφράσεις αυτές σχεδόν άναπόσπαστες Απ την δική μας Εκφραση. ΑΗΜΟΣΘ. ΚΟΚΚΙΝΟΣ Λύντιας Αύλωνίτου: «ΣΤΗΝ ΑΙΧΜΗ ΤΗΣ ΒΡΟΝΤΗΣ» & «ΠΑΡΑ ΜΥΘΙ», ποιήματα, Μόντρεαλ Καναδά, 1975 Καλαίσθητες, Εξαιρετικά φροντισμένες, οί δυο νέες ποιητικές συλλογές που μάς στέλνει άπό την 'Αμερική ή Έλληνίδα ποιήτρια κ. Λύντια Αύλωνίτου. *Η μιά «Στην α(χμή τής βροντής», περιέχει τρία μακρόστιχα ποιήματα, δπου σ Ελεύθερο στίχο, δοκιμάζει ή ποιήτρια νά έκφράσει δλη τήν άγωνία του σημερινού άνθρώπου, τό σπαραγμό τής ψυχής του άπό τό θέαμα τού κσμου, τή συσσωρευμένη πείρα Ε νός σκεπτόμενου καί εύαίσθητου άνθρώπου. Καί καλύτερα, θά λέγαμε, ότι τούτοι οί πικροί καί οτπαραχτικοί στίχοι, 6έν προέρχονται άπλώς άπό τό θέαμα τού σημερινού κόσμου, άλλά ετναι Εναγώνιος καρπός καί πυρακτωμένη ποιητική ουσία μιάς άγρυπνης συνείδησης, πού ζεΐ τήν κάθε στιγμή τής ζωής σέ δλη της τήν συναισθηματική Ενταση: «Στην άβυσσο πέφτει των χεριών μου (ή ζέστα στήν άβυσσο πέφτει τής φωνής μου τό (αίμα στήν άβυσσο χάνεται των Αθιίκον τό ηι (μα». Η κυρία Αύλωνίτου γράφει ποίηση ά πό πολλά χρόνια, άπό τά χρόνια τής νεότητάς της. Τώρα, Ερχεται ό καιρός τής συγκομιδής τού καρπού πού άσώτευσε μιά υπερευαίσθητη ψυχή καί μιά σκεπτόμενη συνείδηση καί δπως συμβαίνει συνήθως ό Απολογισμός δέ μπορεί παρά νά καταλήγει λίγο - πολύ στή διάψευση των νεανικών Ελπίδων, στά «μεγάλα όνειρα πού δι- πλώνουν τά φτερά». Καί τότε Ακολουθούν στίχοι όργισμένοι, στίχοι πικροί που γ ί νονται κραυγές καθώς περιγράφουν τον Α γώνα, τις χαμένες έλπίδες καί τά διαψευσμένα όνειρα τοΰ άνθρώπου; «Τό Ακρογιάλι μου τό Εκαψε ή δίψα τούς χειμώνες μου Αφάνισε ό λίβας τα πουλιά μου δέν βρίσκουν πατρίδα. Ή προσευχή μου ούτε ενα ταξίδι...». Ή ποιήτρια Λύντια Αύλωνίτου, στή συλλογή της «Στήν αιχμή τής Βροντής» μάς παρουσιάζει μιά Εναγώνια ψυχή μέσα σ ενα κόσμο άξενο, σκληρό καί Αδιάφορο. Μιά γυμνή, χωρίς Ελπίδα Απαισιοδοξία, φτιάχνει στίχους τραχείς, πού γυαλίζουν σά λεπίδα μαχαιριού, πού τινάζουν κραυγές βίαιες άσθμαίνουσες, σπαραχτικές. Καί μέσα άπό τις τραχειές λέξεις μιά φωνή γεμάτη πάθος καί όργή βιάζεται νά είπή δλους τούς καημούς της καί τις θλίψεις, όλες τις δοκιμασίες καί τις Αδικίες. πού συσσώρευσε 6 χρόνος καί ή πείρα τής ζωής καί πού δέν περιμένουν μήτε τή δικαίωση νάρθη, μήτε τή λύτρωση νά φέρουν. Ή δεύτερη ποιητική συλλογή «Τό παραμύθι» Εχει νά κάνει, καθώς καί ό τίτλος του ό ίδιος μάς πληροφορεί, μέ τή στιχούργηση Ενός παραμυθιού. Εδώ ή κυρία Αύλωνίτου βάζει δλη της τήν τέχνη καί δλο τον πλούτο τής ψυχής j της, νά μάς χαρίσει ώραίους στίχους πα- ί ραδοσιακούς, λέξεις γλυκειές στήν Ακοή ύ* μας καί ζεστές γιά τήν ψυχή μας καί 4 ρυθμούς κυματιστούς, χορευτικούς, γεμά-& τους γαλήνη καί χαρά συντροφευμένους μέ τις εύρηματικές της ριμες. Μιά ψυχικής ευφορία δοκιμάζει ό Αναγνώστης καί κυ-ν ριεύεται άπό τή μαγεία τής τέχνης, άκο^ λουθεί τις περιπέτειες τού παραμυθιού^ ΐ'σθώς ό ποιητικός λόγος, μέ Ελαφρό κυ^ μάτισμα ξετυλίζει μία - μία τις χαριτωμέ] νες εικόνες τού μύθου. «Μοσχοκάρφι καί κανέλλα ράντισαν τον ποταμό τόδεσαν μαβιά κορδέλλα στο Ασπρου κύκνου τό λαιμό». r;<vt

187 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Τούτο το «Παραμύθι» τής κ. Αύντιας Αύλωνίτου τό δέχεται ή ψυχή μας σά μια δροσερή αύρα, σε πεΐσψα των καιρών μας που νομίζουν δτι ή παραδοσιακή ποίηση ξώψλησε όριστικά: «Καληνύχτα στο πλατάνι στήν πηγή στο συντριβάνι οτο φεγγάρι καί στο άστέρι στο άνοιξιάτικο άγέρι». Ή κυρία Αύλωνίτου άπό πολλά χρόνια, άπό τά πρώτα νεανικά της χρόνια θητεύει στην ποίηση. Και μέ τήν ευκαιρία τούτη ας θυμηθούμε τούς ωραίους στίχους τής άκρας ευαισθησίας και όμορφιάς μέ τις δυο πρώτες της συλλογές «Σκιρτήματα» τού 1940 καί «Γαλάζια Καμπύλη» τού Μια φωνή πολύ συμπαθητική μάς γυρίζει πάλι πίσω έδώ καί τριάντα ίσως καί περισσότερα χρόνια, για νά χαροΰμε τά άνεπιτήδευτα, τά ωραία καί χαρούμενα αισθήματα τής νεότητας, συγκερασμένα συχνά μέ κάποια πικρία, μέ μιάν άνάλαφρη μελαγχολία τής όμορφης ηλικίας, που έχει το προσόν, τό κάθε τί νά τό περνάει άπό τή μαγεία του όνείρου καί τή ρέμβη τής νοσταλγίας: «ΙΙάμε ν άγαπήσουμε τή γαλάζια ήμερα πέρα άπό τ άνθρώπινα, πέρα άπό τή (φθορά». Είναι τά πρώτα ποιήματα, που ή συγκίνηση δέν έχει Υσως πάρει τήν πιο καλλιτεχνική έκφραση, άλλά υπάρχει όμως ίιάθεση λυρική, γνήσια, άνθρώπινη συγίνηση άληθινή. Είναι ή άνεπιτήδευτη έκ- ραση τής χαράς που πλημμυρίζει ώρες ώρες τις νεανικές ψυχές καί τις κάνει νά ονουν γιά τό κάθε τι καί γιά ολα, πού εριβάλλουν τή ζωή τους. Καί στη δεύτερη συλλογή της «Γαλάζια αμπύλη» τού 1955 διακρίνουμε τήν Υδια ιρική ποιότητα άλλά οΐ Ιδέες καί τά αίϊήματα φέρνουν κάτι τραχύ άπό τήν έμ- : ρία τού χρόνου. Σέ τούτους τους μειδικούς, άργόσυρτους παραδοσιακούς ίχους, άκούγεται ένα σπαρακτικό παράπονο μιάς ευσυγκίνητης ψυχής καί αίσθανόμαστε μιά τρυφερότητα άνθρώπινη, που μετουσιώνεται σέ πραγματική λυρική ουσία, σέ φαινόμενο πραγματικά ποιητικό. Οί νεανικές συλλογές τής κ. Αυλών '- του, είναι ποτισμένες άπό τό αίσθημα τού περαστικού, τής μοιραίας φθοράς, τής π ι κρής ματαιότητας, πού πράγματι μάς συγκινεί. Είναι στίχοι ευγενικοί, ποτισμένο άπό ένα λυρισμό σεμνό, συγκρατημένο, τρυφερό καί άπό τον όποιο, μπορεί καvt ίς νά μαντεύσει μιά ψυχή ταραγμένη συναισθηματικά καί πού κατορθώνει παρ όλα αυτά νά βγάζει μιά μελωδία άπό τον πόνο της κι ένα δικό της προσωπικό ήχο. Σ αυτή τή συλλογή έχουμε ωραίους σ τίχους τής άγάπης: «'Έδωσα τή μνήμη σου τ άνεμου πριν, ουράνιο τόξο νά φανείς. Κι έμειναν τά χέρια μου, άκριβέ μου, ά- (κριθέ μου σά νά μή τ αγάπησε κανείς». ΚΩΣΤΑΣ Ν. ΝΙΚΟΑΑ Ι ΔΗΣ Μαίρης Παπαγιαννοπο ό λου: «ΑΝ ΜΠΟΡΟΥΣΑΜΕ», π ο ι ήματα, Αθήνα, 1975 Mr/.οή ή συλλογή άλλά έκλεκτή σέ ποιότητα κι ενδιαφέρουσα σέ ουσία. Μιά προότη παρουσία τής ποιήτριας, που γίνεται μέ σοβαρότητα, μέσα στο χώρο τής αναζήτησης και τής άνθρο>πιάς. ΛπηχεΤ τόν πόθο όλης τής σημερινής βασανισμένης άνθρωπότητας, μί τό όραμα μιάς επιθυμίας. Ρώτημα κι* ά- πάντηση μαζί. «"Λν μπορούσαμε...» Ναί, άν τ ι μπορούσαμε, καλοί μου άνθρωποι» νά προστατέψουμε τά παιδιά / άπ τή λαίλαπα του πολέμου / άπό τής πείνας τή φρίκη / ά π τής ορφάνιας / τήν ίρήμωση... ΤΩ α δέρφια μου άν μπορούσαμε / νά ένωθοΰμε πέ μιά. σταυοοφ;ορία / παγκόσμιας κάθαρσης / ν απαλλάξουμε τί γή / απ τήν Κόπρο τοΰ Λύγείου...» Γιατί «Οί έμποροι των εθνών / σκορπάνε τή συμφορά, καί τ»ν ό λεθρό...». IIάνω σ αυτούς τούς στοχασμούς «πάνω

188 t t «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» στής σκέψης μου τό τεντωμένο νήμα...» πλέκονται οΐ στίχοι, μέ απλότητα άλλα καί δύναμη, συναίσθημα, πηγαία συγκίνηση. Τή συλλογή προλογίζει ό Πρόεδρος τής Ένώσεως Ελλήνων Λογοτεχνών Νϊκος Στασινόπουλος, ό δποϊος επισημαίνει σωστά «...πόσο πεντακάθαρα βλέπει ή ποιήτρια καί πόσο κοντά στην άλήθεια βρίσκεται...». Γιώργου Πετούση: «SOS ΕΛΛΗΝΕΣ», ποίηση, Λεμεσός - Κύπρος, Μάρτης 1976 "Ενα συγκλονιστικά Σήμα Κινδύνου, έκπέμπει ό Κύπριος ποιητής Γ. Πετούσης, μέ το πολύστιχο πολυγραφημένο ποίημα «SOS». *0 ίδιος το χαρακτηρίζει σωστά «Ποιητικά μανιφέστο συναγερμού για τή σπαρασσόμενη Κύπρο καί τά "Εθνος». Αφορμή γι' αυτά τά μανιφέστο πολλές καί μεγάλες οί άφορμές μά έδώ εΐδικά, στάθηκε ή πληροφορία, πώς οί βάρβαροι κατακτητές, ίβαψαν «κατακόκκινους τούς ολόλευκους Πεντελικούς Κίονες, τής αρχαίας Σαλαμίνας». Καί γι' αυτά τά άνοσιούργημα, δείγμα τής βάρβαρης καταγωγής τους, «οί 'Αττίλες δέν χρειάστηκαν κλεμμένη κόκκινη μπογιά.. Στά μισοπηγμένο αίμα μας βούτηξαν τά πινέλο καί στήν άνοιχτή μεγάλη πληγή μας...». Μέ πυρακτωμένο λόγο, άγων ία, φωνή δραματική, προειδοποιεί, καταγγέλλει, άποκαλύπτει. *0 στίχος, γίνεται φλόγα καί σήμα κινδύνου, πού πρέπει όλοι ν' άκούσουν καί νά τά κάνουν συνείδηση. «Τά κρύο λεπίδι προχωρεί ως τήν καρδιά». «...Τά φωνάζω όσο άκόμα είναι καιράς και τά άντέχω άκόμα... οί έφέντηδες τροχίζουν πάλι τή βουλιμία καί τά μαχαίρια τους...». Ή σημερινή ποίηση στήν Κύπρο είναι ο λοκληρωτικά δοσμένη στήν υπηρεσία τού άγώνα "Αλλο θέμα δέ χωρεί, τις κρίσιμες αυτές στιγμές, πού δσο πάει γίνονται χρόνοι, γίνονται θηλειά καί μάς πνίγουν. «Σάς έξορκίζω ΟΜΟΝΟΙΑ καί Α ΓΩΝΑ...» λέει ά ποιητής. Ναί, άγώνα ώς τή δικαίωση. Τί νά πούμε έμείς γγ αυτούς τούς στίχους, πού άνάβλυσαν άπά τά βάθη τού πόνου καί τής άδικίας τήν άγανάκτηση; Ενώνουμε μνο καί τή δική μας φωνή μέ τά σπαραχτικό του «SOS». Γιώργη Χαλατσά: «ΕΠΙΤΥΜ ΒΙΟ ΣΤΟ ΧΘΕΣ», διηγήματα, Άθή να, 1976 Γνωστός ό πεζογράφος Γιώργης Χαλα- $ τοάς, άπό τό 1956, πού πρωτοεμφανίστηκε μέ τό βιβλίο «ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ». "Ως τώρα έξέδωσε όκτώ βιβλία. Έ ξη μέ διηγήματα καί δύο δοκίμια. "Ολα άντλημένα άπό τήν ; Ελληνική, σύγχρονη πραγματικότητα, τήν άγάπη στον άνθρωπο, καί τήν πάλη του μέ f τή ζωή καί τή μοίρα. Τό πρόσφατο, περιέ- $ χει δώδεκα σύντομα, αυτοτελή κι όλοκλη- % ρω μένα διηγήματα, μέ λόγο λιτό, ζεστό κι άδρό, πού πάει σέ ψυχογραφικό βάθος. Σκίτσα ζωής, χαραγμένα άπό σταθερό χέ- ρι, πού ξέρει τί θά πιάση καί πού θά στα- θή. Αφήγηση συναρπαστική, πλοκή γοργή, * άνετη, γερή δομή, άμεση συγκίνηση. Είναι ψ τοποθετημένα σέ άγροτικό συνήθως περί- * βάλλον, άλλά δέν άπλώνεται σέ θεματογρα- φία, ούτε σέ ηθογραφικό περίγυρο. Τό κέν- τρο καί τό βάρος, είναι στον άνθρωπο, μέ tic πίκρες, τις χαρές, τά καθημερινά προ- g βλήματα, τον άγώνα τής ζοιής. To ίστορι- 0 κο, διαγράφεται μέσα στον μικρό χώρο του, παίρνει όμως πανανθρώπινη διάσταση, καί ποοέκταση. Έ νας κόσμος απλός, άληθινός, ερχεται κοντά μας, χωρίς τίποτε τό ψεύτι-$ κο. τό επίπλαστο. Παρακολουθούμε τήν πε-χ οιπέτειά του, μ άπειρη συμπάθεια. Ίδιαί-^ τέρα συγκινητικά είναι εκείνα πού ήρωες είναι παιδιά. Μικρά Ελληνόπουλα, πού όρ- (j άνεψαν γρήγορα, πόνεσαν, αγωνίστηκαν και ωρίμασαν πριν άπό τήν ώρα τους. "Οπως στο διήγημα «Σύρριζα στο άπόκοσμο>,- στο οποίο ό μικρός Δροσάκης, πηγαίνοντας. νύχτα τό άλεσμα στο μύλο, παλεύει μέ τι f σκιές, τά φαντάσματα τής παιδικής φαντό αίας, καί τέλος βγαίνει στο ξέφωτο, νικών τικ; τούς ίσκιους καί τή δειλία τής ήλικία του. Παρουσιάζεται έτσι, ξέχιορα άπό τ ϊ θέμα, καί κάτι σάν σύμβολο τού άγιονα, j 'άντια στά τόσα έμπόδια τής ζωής, μέ κέί δος τή νίκη. Νίκη τού έσιοτερικού, καί τι ι ξωτερικού κόσμου. Κι δπως στο δ ιή γ η ^

189 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» 491 «Κατάματα μέ τή μοίρα» πού ό δεκάχρονος Κυριάκος, άνδρώνεται άπό τοιρα, άποκτάει εμπειρίες κι άντιμετωπίζει κατάματα τή ζιοή καί τή μοίρα. «Τ άλλα παιδιά παίζουν, ό Κυριάκος ρίχνεται στους λογαριασμούς. Τεντιόνει τις δυνάμεις του νά φτάσουν δσο παίρνει...». Σέ άλλα τό λυρικό μέ τό δραματικό στοιχείο, βαδίζουν χέρι, χέρι. Αναφέρουμε τό «Μια δέσμη Λεϊμονάνθια» όπου περιγράφ'εται ό πνιγμός στον άφρισμένο ποταμό, μιας ό'μορφης, τή στιγμή πού πήγαινε ατό παζάρι ν* άγοράση»... στολίδια τής ο μορφιάς καί τής νιότης... «Γεμάτο τρυφερή νοσταλγία, πυκνό σέ νόημα είναι «Στο μαγαζί τού Πατέρα». Προφανώς βίιομα τού συγγραφέα. Ή μακέτα στο έξώφυλλο, έγινε άπό τον Μάκη Πανώριο. ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΖΙΤΣΑΙΑ Αθανασίου Ε. Καραθανάσ η : «Η ΦΛΑΓΓΙΝΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ», διδακτορική διατριβή '"Οπως κι άλλη ψροά μου δόθηκε ή εύαιρία νά τονίσω άπ* αυτή τή στήλη, ή στορική μας γνώση για τον νεώτερο Έληνισμό, άρχίζει συνήθως κι αύτή δχι τόντα σωστά άπό τήν έπανάσταση ot 21 καί προχωρεί πέρα άπ* αύτή. Η ερίοδο του τουρκοκρατούμενου Ελληνιμου καί τής συνακόλουθης δράσης του ιούς, έξω άπο τά γεωγραφικά δρια, τόους, πάντοτε άποτελούσε τήν παρονυχ ί- > του θέματος. "Ομως δεν μπορούμε νά ;ουμε σαφή γνώση των προβλημάτων τής νίκης μας πορείας, στά μετά τήν πτώ- \ τού Βυζαντίου χρόνια, χωρίς νά έξεισουμε σέ βάθος καί πλάτος τήν περίοαύτή. Τά περισσότερα μαρτυρικά στοιϊα είναι βέβαιο πώς χάθηκαν, κι αύτό ro τήν άδιαφορία των παλαιοτέρων μειητών, πού, θαμπωμένοι άπο τό θαύμα ξεσηκωμού τού 21, δεν μπόρεσαν ή ί πολλοί δεν θέλησαν νά δούν τήν άφεϊία καί τις πηγές του. Οί τέσσερες αίες τής σκλαβιάς, άποτελοΰν τή φωτειερη περίοδο τής νεώτερης ιστορίας μας, για τί μέσα σ αυτούς το ρωμέικο Γένος, συνειδητοποίησε τήν ύπσστασή του κι όργάνωσε τήν καινούργια του ζωή. Α π τό σκοτάδι των πρώτων χρνων, ξεπήδησε στά ύστερώτερα χρνια τό φως κι αυτή ή αύτόπλαστη διεργασία είναι έκείνη άκριβώς που καταξιώνει Ιστορικά καί κοινωνικά τήν πορεία τής έθνότητας. Είναι ευτύχημα, τό γεγονός πώς στά τελευταία χρόνια καινούριοι ερευνητές, σκύβουν μέ πάθος άληθινό πάνω σ τις πηγές καί μελετούν συστηματικά τήν περίοδο αύτή τής Ιστορίας μας. Ά πό τά κιτρινισμένα χαρτιά των Αρχείων πού βρίσκονται μέσα καί έξω άπό τή χώρα μας, άποκαλύπτεται μιά νέα διάσταση τού εθνικού μας βίου, Ικανή νά άνατρέψει πολλές φορές άπό τό βάθος τους γνωστές πιά καί καθιερωμένες άπόψεις. "Ενας άπ* αύτούς τούς νέους ερευνητές είναι καί ό Βολιώτης φιλόλογος Αθανάσιος Καραθανάσης, πού τό πάθος του γ ια τήν άρχειακή έρευνα. τον όδήγησε, μέ υποτροφία, στο Ε λ ληνικό Ινστιτούτο τής Βενετίας, όπου ύ στερα άπό έξονυχιστικές έρευνες, σύνθεσε τήν έργασία του αύτή, γιά τήν όποια δίκαια άνακηρύχθηκε πρόσφατα διδάκτωρ φιλολογίας τού Πανεπιστημίου τής Θεσσαλονίκης. Μέχρι σήμερα δεν υπήρχε στήν έλληνική βιβλιογραφία μιά ολοκληρωμένη παρουσίαση τής Φλαγγινείου Σχολής τής Βενετίας, έκτος άπό περιστασιακές άναφορές, σέ μελέτες μέ άλλο κυρίαρχο θέμα. Γιαυτό καί ή έργασία αύτή έρχεται νά καλύψη ένα κενό στο χώρο αύτό καί νά προσθέσει νέα στοιχεία καί άπόψεις γιά τά έλληνικά σχολειά τής Ιτα λ ία ς άπό τον 15ο αιώνα κι ύστερα. Ή Φλαγγίνειος Σχολή υπήρξε μιά άπό τις σημαντικώτερες τού καιρού της καί στο διάστημα των δύο αιώνων τής λειτουργίας της μέ τήν έπωνυιία «Φλαγγινειανόν Φροντιστήριον», πρόσψερε πολλές καί σοβαρές υπηρεσίες στήν παιδεία τοΰ Ελληνισμού. Ιδρυτής της ό Κερκυραίος άπό πατέρα καί Κύπριος άπό μητέρα, Θωμάς Φλαγγίνης, πού μέ τις δραστήριες ένέργειές του, χρονολογούμενες άπό τό 1624, καί τήν τεράστια περιουσία πού άφησε, στέριωσε τό ελληνικό χύτό σχολειό, μέσα στήν καρδιά τής Έ- ι I

190 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» * ν ε τικ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς. *Η έττίσημη ένα ρ ξη τ ή ς λ ε ιτ ο υ ρ γ ία ς τ η ς ά ρ χ ισ ε τ ό κ α ι σ κ ο π ό ς τ η ς, ό π ω ς γ ρ ά ψ ε ι ό σ υ γ γ ρ α φ έ α ς, ή τ α ν ή δ η μ ιο υ ρ γ ία κ α ί ά π ο σ το λ ή σ τη ν Ε λ λ ά δ α ίκανώ ν π ν ε υ μ α τ ικ ώ ν σ τ ε λ ε χώ ν γ ι α τη ν κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια τώ ν έλλη νικώ ν γ ρ α μ μ ά τ ω ν, ή σ τ ελ έχ ω σ η το υ ά νώ τερου ο ρ θ ό δο ξου κλήρου κ α ί ή ά ν τ ιμ ε τ ώ π ισ η τ ή ς Κ α θ ο λ ικ ή ς π ρ ο π α γ ά ν δ α ς, π ο υ κείνη τη ν π ε ρ ίο δ ο β ρ ίσ κ ο ν τα ν σ ε έξα ρ σ η. *Α κ ό μ α, μ έ σ α σ τ ις π ρ ο θ έ σ ε ις το υ Ιδ ρ υ τή τ η ς ή τα ν κ α ί ή, δ ιά μ έσ ο υ α υ τ ή ς, δ υ νά μ ω σ η το υ έλ - ληνικου ε μ π ο ρ ίο υ τ ή ς Α ν α το λ ή ς. Η έξελ ιχ τ ικ ή π ο ρ ε ία τ ή ς Σ χ ο λ ή ς, δ ικ α ίω σ ε σε μ ε γ ά λ ο β α θ μ ό τ ι ς π ρ ο σ δ ο κ ίε ς το υ Φ λ α γ- γ ίν η, μ ια κ α ί έ γ ιν ε κ έντρ ο σ η μ α ν τ ικ ό τ ή ς έλ λ η ν ικ ή ς π α ιδ ε ία ς, σ τ ο ό π ο ιο δ ίδ α ξ α ν κι Α π τ ό ό π ο ιο ά π ο φ ο ίτ η σ α ν ξ ε χ ω ρ ισ τ έ ς μ ο ρ φ ές τώ ν γ ρ α μ μ ά τ ω ν, π ρ ό δ ρ ο μ ο ι π ο λ λοί κ α ί β α σ ικ ο ί σ υ ν τ ε λ εσ τές ο ί υ π ό λ ο ιπ ο ι το υ μ ε γ ά λ ο υ κ ιν ή μ α τ ο ς το υ νεοελληνικού Δ ια φ ω τ ισ μ ο ύ. *0 Α θ α ν ά σ ιο ς Κ α ρ α θ α ν ά σ η ς, μ ελετώ ν τ α ς σ υ σ τ η μ α τ ικ ά κ α ί μέ έν σ υ ν είδ η το π ρ ο β λ η μ α τ ισ μ ό τ ι ς ά ρ χ ε ια κ έ ς π η γ έ ς καί τ ά β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ά δ εδ ο μ έν α, μ ά ς δ ίν ε ι μ ιά σ φ α ιρ ικ ή κι ολοκληρω μένη θεώ ρηση τή ς Φ λ α γ γ ιν ε ίο υ Σ χ ο λ ή ς τ ή ς Β ε ν ε τ ία ς. Σ τ ο π ρ ώ τ ο μ έρ ο ς μ ελ ετά β ιο γ ρ α φ ικ ά κ α ί ού- σ ια σ τ ικ ά τη ν π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ α το υ Θ ω μ ά Φ λ α γ γ ίν η κ α ί τ ά κ α θ έ κ α σ τ α τ ή ς ίδ ρ υ σ η ς τ ή ς Σ χ ο λ ή ς, σε σ υ σ χ ε τ ισ μ ό μέ τη δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α τώ ν ά λ λ ω ν έλ λ η νικ ώ ν σ χ ο λ ε ί ων π ο υ λ ε ιτ ο υ ρ γ ο ύ σ α ν σ τ η ν Ιτ α λ ία, δ π ω ς τ ή ς Π ά δ ο β α ς, τ ή ς Ρ ώ μ η ς, τ ή ς Έ λ λ η ν ικ ή ς Σ χ ο λ ή ς τ ή ς Β ε ν ε τ ία ς κ.ά. Π ροχω ρεί κατ ό π ιν κ α ί έ ξ ε τ ά ζ ε ι τή ν ό ρ γ ά ν ω σ η κ α ί λ ε ι τ ο υ ρ γ ία τ η ς, π α ρ α θ έ τ ο ν τ α ς το ν Κ α νο νισ μ ό τ η ς, τη ν δ ιο ικ η τ ικ ή κ α ί οίκονομ ική τ η ς ό ρ γ ά ν ω σ η, τ ά ό ν ό μ α τ α τώ ν δ α σ κ ά λ ω ν καί τώ ν μ α θη τώ ν. Α κ ό μ α έ π ιχ ε ιρ ε ΐ μ ιά σ υ ν ο π τ ικ ή ά νά λ υ σ η τώ ν μ α θ η μ ά τω ν π ο υ δ ιδ ά σ κ ο ν τ α ν σ α υ τή κ α ί έ π ισ η μ α ίν ε ι π α ρ ά λ λ η λ α τ ις δ υ σ κ ο λ ίες π ο υ Α ν τ ιμ ε τ ώ π ιζε ο ιή ν εξέλ ιξή τ η ς. Σ τ ο δεύ τερ ο μ έρος τ ή ς έ ρ γ α σ ία ς ά ν α φ έρ ε τα ι σ τ ή ν ά κμή, τή ν π α ρακμή κ α ί τή γ εν ικ ώ τερ η ά κ τ ιν ο β ο λ ία τή ς Σ χ ο λ ή ς, κ α θ ώ ς έ π ίσ η ς κ α ί σ τη ν κ ρ ιτικ ή δ ιερ ευ νη σ η τώ ν π λ ε ο ν ε κ τ η μ ά τ ω ν καί μ ειο ν εκ τη μ ά τω ν τ η ς. Σ τ ο τ ρ ίτ ο μ έρος ό σ υ γ γ ρ α φ έ α ς π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι, μ* δ σ α γ ν ω σ τ ά σ τ ο ιχ ε ία υ π ά ρ χ ο υ ν γ ια ύ τ ο ύ ς σ ή μ ερ α, τους ά π ό φ ο ιτ ο υ ς το υ Φ λ α γ γιν ε ια ν ο ύ Φ ρ ο ντισ τη ρ ίο υ κ α ί τη γεν ικ ώ τερ η π ρ ο σ φ ο ρ ά το υ ς σ τ ο ά να γεννώ μ ενο Γ ένος, καθώ ς ά κόμα καί τή φ ιλ ο λ ο γ ικ ή κίνηση τ ή ς Σ χ ο λ ή ς, μ α ζί μέ τ ις δυο π ο ιη τ ικ έ ς σ υ λ λ ο γές π ο υ ξεπή- δ η σ α ν ά π α ύ τή, τή G ra e c ia e O b seq u ia καί τ ά «Ά ν θ η Ε υ λ α β ε ία ς», ένώ σ τ ο Ε π ί μ ε τρ ο τ ή ς μ ελ έτη ς το υ σ κ ια γ ρ α φ ε ί α δρ ά τή ν π ρ ό σ κ α ιρ η ά ν α β ίω σ η τ ή ς Σ χ ο λ ή ς ά π ό τ ό ώ ς τό καί τή ν τύ χη του κληρ ο δ ο τ ή μ α τ ο ς το υ Φ λ α γ γ ίν η. Π έρα ά π ό τή ν π ιο π ά ν ω σ υνθετική δουλειά του Ά θ α ν. Κ σ ρ α θ α νά σ η, τή ν π λ η ρ ό τ η τ α τή ς σ έ λ ι- δ η ς μ ελ έτη ς το υ, έξα σ φ α λ ίζο υ ν ή π α ρ ά θ ε ση τώ ν ά ρ χ εια κ ώ ν έγγρ ά φ ω ν, π ο υ π ά ν ω το υ ς σ τ η ρ ίζ ο ν τ α ι ο ί β α σ ικ έ ς π τ υ χ έ ς τή ς ισ τ ο ρ ία ς τ ή ς Σ χ ο λ ή ς, ό π λ ο ύ σ ιο ς καί π ο λ λές φ ορές έξα ν τλ η τικ ό ς β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό ς κ α ί ευ ρ ετη ρ ια κ ό ς ύ π ο μ ν η μ α τισ μ ό ς κ α ί ή χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ή είκονογρά φ η σ η. Ή π ρ ο σ φ ο ρ ά το υ Ά θ α ν. Κ α ραθα νάσ η σ τή διερευνη σ η τώ ν π ρ ο β λ η μ ά τω ν του τουρκοκρατο ύ μ ενο υ κ α ί βενετοκρατούμενου Ε λ λ η ν ισ μ ο ύ, υ π ή ρ ξε ά ξ ιό λ ο γ η ά π ό ο ύ σ ια - σ τικ ή κ α ί ά ρ τ ια ά π ό έπ ισ τη μ ο ν ικ ή ά π ο ψη, κ α ί κ α τ α χ ω ρ ε ΐτ α ι σ τ ο ένερ γη τικ ό τή ς ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή ς το υ δ ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α ς. Ν ί κ ο υ Τ Ε ΙΑ» Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ Γ. Μ Ο Υ Γ Ο Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ Γαλάζη «Η Π Ε Ρ ΙΠ Ε. Μον ήταν γνωστό τό ρωμαλέο κύτταρο του συγγραφέα κι άπ* τά προηγούμενα Ιργο} του. Τό ξανασυναντάμε εδώ σ δλο του τϊ& σφριγώδες καί τό ουσιαστικό. Κυρίαρχο τό; ρεαλιστικό στοιχείο κι* ακολουθούν οί άναξ γλυφές εικόνες, ό λυρισμός κι* ή άφηγηι ματική παραστατικότητα. Ή μεγάλη άρε! τή, ή σύνοψη, ή κοφτή φράση καί τό θόρμητο τής άφήγησης, καί μάλιστα, σ δύσκολα σημεία, δπου ιστορούνται κι Μ * " Ι λατούνται οι ψυχικές καταστάσεις, Μοϋ φα** νπαι πώς τό βάρος τών Αφηγημάτων πιί ητει στήν «Περιπέτεια», τή θαυμάσια αύτ] νουβέλλα μέ τιήν έντονη διαγραφή καί ψ χολογία τών χαρακτήρων. Καλύτερα δέ fj

191 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ Ε Σ ΤΙΑ* μπορούσε νΰ δοθεί ή κίνηση στο εργοτάξιο, τών ανθρώπων με τή δομή τής άστά- Οειας καί δολιότητας. Πίσω Απ' δλα αύτά.ιού ξετυλίγονται μέ τρόπο καταπληκτικής δεξιοτεχνίας ένός εμπείρου πια συγγραφέα πού είναι σέ θέση νά στήνει όλοζώντανους τούς τύπους, υπάρχει, έτσι τουλάχιστον μοϋ μαίνεται, ό ίδιος ό συγγραφέας μέ τά τραγικά του βιώματα, τις Αντιδράσεις του ή κι* άπ/.ώς την Αγανάκτησή του γι αυτή τήν όολια κατάσταση. Κι* υπάρχει κι* Ας μή μαίνεται σαν έπαναστατημένη συνείδηση. Κι* Ακολουθούν τά μικρά Αφηγήματα σκιr πορισμένα μέ χάρη καί ζιοηρές πινελιές :αι μέ τήν ίδια πάντα δύναμη, χωρίς νά αλαριόνει ούτε στιγμή τούς αρμούς του οσενικού λόγου. Έχουν ένα εύδιάοετο τόο καί σαρκασμό. Ό Λαφονταίν είχε πεϊ: «Τό ύφος είναι άνθρωπος». Κι* αυτό Ισχύει γιά τό Νίκο Λ.άζη περισσότερο Από κάθε άλλον. Λό- >ς Ατόφιος, λιτός κι* επιβλητικός. Τόν ραμε σά μυθιστοριογράφο κι* Ισάξιο κριιό, τώρα τον γνωρίσαμε καί σάν διηγητογράφο. Πολύμορφο ταλέντο. Ξέχασα I σαν ζωγράφο. Ό λόγος του πέφτει 6α- : σάν τή σφύρα πάνω στ* Αμόνι, Αποινωμένος Από κάθε περιττό, παίρνει τό ιιαστικό του νόημα. Στιβαρό χέρι όδητήν πέννα του. Ό πυρετός τού δημιουρκαίει μέσ* στίς φλέβες του. Τό έργο είναι ό καθρέφτης τής κοινωνίας, δπως ι μέσ στή σατανική της υπόσταση καί ί. Στό πρώτο δυνατό του μεγάλο διήπ τά παράξενα όνόματα δέν είναι τυι, τό καθένα Αντιπροσωπεύει καί μια κή ή τραγική ύπαρξη ή όπως ό Λογάος εκφράζει τήν τεχνολογική εποχή μας ία τά θλιβερά έπακόλουθα. Τον άνθρωίριθμό καί μηχανή. 'Τπάρχει είλικρί ποίηση καί σαφήνεια. Εδώ στό Έρξιο οί άνθρωποι σκέπτονται κι* ένερσάν στρατηγοί, στρατηγικά, Αφού δ- ιοικούνται άπόνα στρατηγό. Τέτοια έ'ρίναι ούσιαόδη, μας ξεσκεπάζουν τήν νική σαπίλα, τούς άνθρο'ιπους μέ τις ; επινοήσεις τους καί μάς κάνουν νά Οήσουμε τά μαρτύρια τής χαμοζωής. )εστώς τών Λνώμαλιον. Καθεστώς ς. νεώτεροι συγγραφείς άνέτρεψαν τήν καθιερωμένη κλίμακα. Εκείνοι πού ήταν τά είδωλα δε διαβάζονται πιά. Βλέπουμε λοιπόν πόις ή διαφήμιση δέν σώζει τό συγγραφέα. Κι* είχε γίνει τόση διαφήμιση γύρο) Από πολλούς γνωστούς: ραδιόφωνα, τύπος, ομιλίες, ρεκλάμες, κομπασμοί, τίποτα δέν τούς διέσωσαν. Σκέπτομαι τή ματαιότητα, τό πρόσκαιρο καί τή ματαιοδοξία μας. Σκεφθεΐτε τώρα τί θ Απομείνει Απ ό λους τούς ποιητές καί πεζογράφους νεοέλληνες. Δέκα μονάχα όνόματα, κι αυτά άν κατορθώσουν ιός τό τέλος νά επιβιώσουν. Είναι βέβαιο πώς τά τσόφλια επιπλέουν, ώσπου τό κύμα νά τά πετάξει μιά μέρα γιά πάντα στήν ξέρα. *0 Νίκος Γαλάζης επιβάλλεται μέ τό ρωμαλέο έργο του σάν έ νας πεζογράφος όλκής, πού ξέρει νά δίνει tic Ανθρώπινες διαστάσεις καί νά προεκτείνει τον Αρσενικό λόγο του καί πέρ* Απ τά προδιαγεγραμμένα δρια ή τήν ταγμένη κοσμική τάξη. Μέ στόχο του πάντα τόν άνθρωπο καί μόνον τόν άνθρωπο καί τή βελτίωση τής άθλιας ζωής του. Φ Ο ΙΒ Ο Σ Δ Ε Λ Φ Η Σ Κώστα Π. Λαζαρίδη: «Μ ΠΑ- Γ ΙΑ Κ Η Π Ο Ι», λ α ο γ ρ α φ ικ ή μ ελ έτη, Γ ιά ν ν ιν α Δόξα στον Ελευθέριο Βενιζέλο, σαλπίζοντας τό θούριο: ελευθερία θέλω Αντήλλαξε τό φέσι μας μ ελληνικό κα- (πέλλο Τ ο χ ω ρ ιό το ύ Ζ α γο ριο Ο Μ π ό γ ι α (σ ή μ ε ρ α Κ ή π ο ι) γ ιο ρ τ ά ζ ε ι τή λ ευ τερ ιά. Α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η. Κ α ι ό κ α θ η γ η τ ή ς Ά λ. Τ σ έ ρ η ς, Α π α γ γ έ λ λ ε ι όλόκληρο π ο ίη μ ά το υ. Π ρ ο φ η τικ ό. Γ ια τ ί ό Ε. Β ε ν ιζέλος, δέν έ φ ερ ε μ ο ν ά χ α τή ν τ ιμ ή σ τή ν κ ουρσεμ ένη γ η μ α ς. Α λ λ ά τή ν β α θ ύ τ α τ η, κ υ ρ ίω ς, άλ- λ α γ ή. Τ όν έκ δ η μ ο κ ρ α τ ισ μ ό τ ή ς σ κ έψ η ς καί τ ή ς σ υ μ π ε ρ ιφ ο ρ ά ς, π ε τ ώ ν τ α ς τ ό φ έσ ι τ ή ς υ π ο τ α γ ή ς σ τ ο ν ο π ο ίο τύ ρ α ν ν ο. Κ α ί γ ι ά νά δ ια τ η ρ ή σ ο υ μ ε τή ν ά ξ ιο π ρ έ π ε ια τ ή ς φ υλή ς ό ίδ ιο ς ό π ο λ ιτ ικ ό ς δ ια κ η ρ ύ τ τ ε ι: «Π ρ έπ ει νά γ ν ω ρ ίσ ω μ ε ν κ α ί ν ά μ ελ ετή σ ω μ εν τό ν τ ό π ο ν μ α ς, δ ιά νά τό ν έ κ τιμ ή σ ω μ εν κ α ί νά ι»

192 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» το ν ά γ α π ή σ ω μ ε ν π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο ν». Α λ ή θ εια, ό τ ό π ο ς π ο υ δέν γ ν ω ρ ίζ ε ι τή σ τ ο ρ γ ή τω ν β λ α σ τώ ν το υ έρ η μ ώ νει. Χ ρ ε ιά ζ ε τ α ι θ ά ρ ρ ο ς σ ή μ ερ α κ α ί υ π ε ρ η φ ά ν ε ια να δ εθ είς σ τ η ν π ρ ο γ ο ν ικ ή έ σ τ ία. Μ ά π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο ά π ό κ ο υ ρ ά γ ιο, ό ίσ τ ο ρ ι κός κ α ί λ α ο γ ρ ά ψ ο ς κ. Κ ώ σ τ α ς Π. Λ α ζ α ρ ί- δ η ς, τρ έ φ ε ι ξ εχ ω ρ ισ τ ή ά γ ά π η γ ι α τ ό ξ α κ ο υ σ τό Ζ α γ ό ρ ι. Γ ια δ λ α τ ά χ ω ρ ιά το υ, μ ια κ α ί γ Γ α υ τό ν, ε ίν α ι α υ το ν ό η το, ό τ ι «κ ά θ ε έλ λ η ν ικ ό χω ρ ιό δέν ε ίν α ι τ ίπ ο τ ε ά λ λο π α ρ ά ένα κ ύ ττα ρ ο τ ή ς κ ο ινω νικ ή ς καί εθνικ ή ς ζω ή ς τ ή ς χ ώ ρ α ς μ α ς». " Ε τ σ ι, μ* α ύ τ ό τ ό β λ έ μ μ α, ά γ κ α λ ιά ζ ε ι ρ σκέψ η το υ σ υ γ γ ρ α φ έ α τη ν Μ π ό γ ια, π ρ ω τ ε ύ ο υ σ α τ ο υ Ζ α γο ριο Ο, γ ι α τ ί έ κ τς π ο ύ είν α ι ό ό φ α λ ό ς τ ή ς π ε ρ ιο χ ή ς, είν α ι καί έ δ ρ α τ ο π ικ ώ ν ά ρ χώ ν. Μ ια λ ε π τ ο μ ε ρ εια κ ή γ ν ω ρ ιμ ία με το ν φυσ ικ ό π ε ρ ίγ υ ρ ο (β ρ ύ σ ε ς - γ ε φ ύ ρ ια - σ π ή λ α ια ), μ ια σ υ ν ο μ ιλ ία μέ τ ά δ ά σ η τ ή ς βελ α ν ιδ ιά ς π ο ύ ψ ιθ υ ρ ίζο υ ν τή ν χ ιλ ιό χ ρ ο ν η ισ τ ο ρ ία το υ ο ικ ισ μ ο ύ κ α ί ά κόμη μ ιά έγκ ά ρ δ ια σ υ ν ά ν τη σ η μέ το ν ή ρω α, το ν ευεργ έ τ η, το ν ρ ω μ ιό τ ή ς δ ια σ π ο ρ ά ς, σ υνθέτουν τή ν εικ ό να τ ή ς Μ π ό γ ια ς ά ν ά γ λ υ φ η, ά π ό το ν τ ε χ ν ίτ η τ ή ς γ ρ α φ ή ς. Κ ά θε σ υ ν θ ετικ ό τ ή ς κ ο ιν ό τ η τ ο ς σ τ ο ιχ ε ίο, ά ν α λ ύ ε τα ι μεθοδ ικ ά, μέ ισ το ρ ικ ή υ π ευ θ υ ν ό τη τα, ω ς ή ά- ν ά σ α τ ή ς λ α ϊκ ή ς π α ρ ά δ ο σ η ς γεφ υ ρ ώ νει τό ξ εχ α σ μ έν ο σ ύμφ ω νο μέ τή ν ά π α ίτ η σ η τ ή ς έρ ευ ν α ς κ α ί τή ν ά λ ή θ ε ια, π ο ύ μέ π ά θ ο ς υ π η ρ ε τ ε ί, χ ρ ό ν ια τ ώ ρ α, ό λ α ο γ ρ ά φ ο ς. Λ η μ ο γ ρ α φ ικ ή δ ια κ ύ μ α ν σ η, χ ω ρ ο γ ρ α φ ικ ή π ε ρ ιγ ρ α φ ή, έ θ ν ο λ ο γ ικ ές κ α ί θ ρ η σ κ ευ τικ ές μ α ρ τ υ ρ ίε ς, ο ικ ο ν ο μ ικ ό ς β ίο ς κ α ί σ ύ γ χ ρ ο νες κ α τ α σ τ ά σ ε ις, ε ίν α ι τ ά κ ύ ρ ια τ ή ς μελ έ τ η ς κ ε φ ά λ α ια, π ο λ ύ τ ιμ ο κ εφ ά λ α ιο σ τη ν ύπεύθυνη λ α ο γ ρ α φ ικ ή σ π ο υ δ ή. Κ α ί δ έ ν ε τ α ι 6 ά ν α γ ν ώ σ τ η ς μέ τή ν ψυχή το υ τ ό π ο υ κ α ί γ ιγ α ν τ ώ ν ε τ α ι άπ* το ν π α λ μ ό τ ή ς γ ή ς ώ ς κ λ ώ θ ετα ι μέ το ν ρυθμό το ύ ά π λ ο ύ λ γ ο υ γ ι ά ν ά ά σ τ ρ ά ψ ει ά λ ή θ εια, δ ύ να μ η π ύ ρ ιν η, ή π ρ ο φ η τ ε ία το ύ Π ά τερ - Κ ο σ μ ά «ό λ ο ς α υ τ ό ς ό τ ό π ο ς θ ά ζω θεΐ μέ σ ύ ρ μ α», γνώ σ η ν ά γ ίν ε ι τό μ υ σ τ ή ρ ιο τ ή ς τη λ εφ ω ν ικ ή ς έ π α φ ή ς, μέ τ ό σ τ ίβ α γ μ α τ ή ς λ έξη ς σ τ ο ν π υ ρ ή ν α το ύ έ ν α έρ ιο υ σ ύ ρ μ α τ ο ς. Ή ά π λ ό τ η τ α το ύ κ ειμ ένο υ ύ φ α σ μ ένη μέ δ η μ ο τικ ή λ α γ α ρ ό τ η τ α ά π λ ώ ν ε τ α ι κ ε ν τ ίδ ι λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ό καθώ ς π ρ ο σ π ε ρ ν ά τ ό γ ε γ ο ν ό ς γ ι ά νά ά π ο κ α λ ύ ψ ει τή φύση φ ιλ ί σ τή ν ψυ* χή το ύ π α ν τ ό ς. Μ ιά λ α ο γ ρ α φ ικ ή, ά λ ή θ εια, μελέτη, μέ ευρύτερη π ρ ο σ φ ο ρ ά σ τ ά γ ρ ά μ α μ τ ά μ α ς. Ν ΙΚ Ο Σ Α. Τ Ε Ν Τ Α Σ Πέτρου Χάρη: «ΑΘΩ Α Κ Α Ι Ο Ρ Γ ΙΣ Μ Ε Ν Α Ν ΙΑ Τ Α» Τά νιάτα, κάθε έποχής καί τής δικής μας, είναι ζέον κι* ένδιαφέρον θέμα μέ άξεπέραστη έπικαιρότητα. Τά θέματά τους εξετάζονται μέ σοβαρότητα καί αίσθημα ευθύνης ώρισμένες φορές καί τις περισσότερες ανεύθυνα, έπιφανειακά καί ίσως μέ προχειρότητα. Τί είναι αυτό πού κινεί τούς πολλούς σέ μυωπική δρασι του δλου θέματος καί σέ αντικειμενική τούς όλίγους; Ένδεχομένιος δ εσωτερικός δυναμισμός τής άρετής, πού διαθέτει ό καθένας. Στο βάθος, στήν ούσα ' τό ζήτημα είναι ύπόθεσις εσωτερικής υ γείας. Ή όποιαδήποτε θέσις στο πρόβλημα μαρτυρεί ή διαψεύδει τήν άκεραιότητα κα\ τό πνευματικό ήθος των άνθρώπων πού» ασχολούνται μ* δ,τι οί όντως ειδήμονες θά έπρεπε νά έχουν άποφασιστική γνώμην. fo Π. Χάρης μέ τό βιβλίο του: «ΑΘΩΑ ΚΑΙ ΟΡΓΙΣΜΕΝΑ ΝΙΑΤΑ», μπρος στο μεγάλο θέμα τώ νέων λαμβάνει τήν θέσιν τού πνευματικού ταγού, τού έπαίοντος. Μί το πρώτο του δοκίμιο, Απ τό όποιο παίρνε τό\ τίτλο ή δλη προσφορά, οί νέοι μας κ δλοι μας βρισκόμαστε μπρος σέ κάτοπτρο πού μάς Αποκαλύπτει τίς πραγματικές βασι κές διαστάσεις τού δλου προβλήματος «νιάτα». Μεταφέρουμε λίγες γραμμές Απ τό 6 βλίο: «Ή μαθαίνουν γράμματα τά παιδί ή δέν μαθαίνουν. *Ολα τ αλλα έπΐε κεια, συγκατάβαση, σκοπιμότητα είν ολέθρια γιά τό παιδί, πού θά βγει αοπ) άπό τό σχολείο, γιά τήν οίκογένειά του, π γρήγορα θά δει διαψευδόμενες τίς προσδ κίες της, γιά τήν πολιτεία, πού δέν Θ&5 άξια δργανα γιά τίς Ανάγκες της» (σι 12, 13). Ή σωστή δρασι καί ή Αρετή λες τήν Αλήθεια δέν έχουν Ανάγκη άπό σ* Χιασμό.

193 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Γενικά Απ την δλη θεό>ρησι, πού μα; γνωρίζει έη επαφής την Αλήθεια, Απαλλάσσομε θα Από ολέθριες ψευδαισθήσεις σε ευαίσθητη περιοχή του Έθνους μας, δπου στηρίζεται ή Ιστορική μας συνέχεια και απαιτεί μεγίστην προσοχήν. Οί επόμενες «σελίδες θέλουν νά έχουν αναγνώστες προπάντων τού ςνέους μας πού είναι άνάγκη να σταθον Απάνι» άπό τά βασικά προβλήματα τής κοινωνικής καί τής πνευματικής μας ζωής νά τά μελετήσουν / έτσι νά γίνουν συνειδητοί άνθριοποι καί "Ελληνες». Αυτά μάς γνωρίζει ό κ. Π.Χ. στό λιτό κι ουσιαστικά ενημερωτικό του πρόλογο. Καταγράφω λίγα του θέματα: «Εθνική καί διεθνική λογοτεχνία», «Θρησκευτικό συναίσθημα καί λογοτεχνία», «"Ενας Αγώνας» (ομορφιά καί Ιδέες). *Όλα μαρτυρούν ϋτι ή πνευματική ήγεσία του τόπου μας φρον τίζει τό Σήμερα. Αξιολογικά ξεμοναχιάζει τά καίρια καί μάς ζωντανεύει τις πραγματικές τους διαστάσεις. "Ολα αυτά μέ επιστημονική άκριβολογία καί μέ έντεχνη έκρρασι. Τά «Αθώα καί όργισμένα νιάτα» μαρτυ- >υΰν σαφώς εναργή ευθύνη γιά τά σύγχροο προβλήματα τού καιρού μας καί τού τό ον μας. Είναι βιβλίο πού καλεί τούς συνέληνες νά δούν άπό κοντά τήν έλληνική πρα ματικότητα, ιδιαίτατα σέ περιοχές πολύ ίαίσθητες καί θεμελιακές. Καλλιεργημένη πνευματική ματιά, Ακονιιένη στό πεδίο τής ψυχοσυνθέσειος τού Ανκόπου καί, υπεύθυνη δουλειά, γιά τήν >οκοπή τής χώρας μας είναι οί γόνιμες νισταμένες τής προφοράς: «Αθώα καί γισμένα νιάτα». Εύκρινώς ή κοινιυνία μας ι άνάγκν άπό σωστούς Ανθρώπους. Αύ- > στηρίζεται ή προκοπή. ΙΩ Α Ν Ν Η Σ Γ. Θ Ε Ο Χ Α Ρ Η Σ αίρης 'Αγγελίδου: «Τ Ο Υ Ξ Ε ΡΡΙΖ Ω Μ Ο Υ», ττο ιή μ α τα, Λ ευ κ ω σ ία 1976 Του ξερριζω μού», ή π ο ιη τ ικ ή σ υ λ λ ο γή Κ ύπριας π ο ιή τ ρ ια ς Κ λ α ίρ η ς Ά γ γ ε λ ί - δου, π ο ύ κυκλοφ όρησε το ν π. Μ άη, είνα ι ένα δ ια μ ά ν τ ι π ο υ κ ρ υ σ τα λ λ ώ θη κε σ τό ν ω κεανό τ ή ς θ λ ίψ η ς, ό π ω ς χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε ι Γ ά λ λ ο ς π ο ιη τ ή ς R ic h e p in, τή ν π ο ίη σ η π ο υ π ή γ α σ ε ά π ό μ εγά λ η κ α τά θ λ ιψ η. Ή π ο ιή τ ρ ια μέ έκ ψ ρ α σ τικ ή δύναμη καί έ π ιγ ρ α μ μ α τ ικ ό τ η τ α μ ετο υ σ ιώ ν ει σ τ ο υ ς σ τ ίχ ο υ ς τ η ς τ ά σ υ γ κ λ ο ν ισ τ ικ ά γ ε γ ο ν ό τ α τ ή ς μ εγά λ υ η ς σ υ μ φ ο ρ ά ς π ο ύ έ π λ η ξ ε τή ν Κ ύ π ρ ο (έν α κ ο μ μ ά τ ι ά π ό τή γ η κ α ί τή ν ψυχή μ α ς ). Π ρ ό κ ειτα ι γ ι ά χ ρ ο ν ικ ό σ έ σ τ ί χο π ο ύ θ ά μ είν ει σ ά ν ένα σ υ γ κ λ ο ν ισ τ ικ ό «ντο κ ο υμ έντο» ά π ό τ ρ α γ ικ ά γ ε γ ο ν ό τ α π ο ύ β ιω σ ε ή π ο ιή τ ρ ια. Θ ά δ ια ιω ν ιζ ε ι τό δ ρ ά μ α π ο ύ έξα κ ο λουθεί νά ζεί, τ ο ύ τ ε ς τ ι ς τ ρ α γ ικ ά μ ε γ ά λ ε ς ώ ρ ες, ό κ υ π ρ ια κ ό ς έλλη - ν ισ μ ό ς, κ α ί π ο ύ π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ ε μέ κ ομμένη ά ν ά σ α. Μέ τή γ υ ν α ικ ε ία τ η ς ε ύ α ισ θ η σ ία ή Κ λ. Ά γ γ ε λ ίδ ο υ, τ ό σ τ ο χ α σ τ ικ ό τ η ς ύ νού κ α ί τή λυρική τ η ς δ ιά θ εσ η, ά ν τ ίκ ρ υ σ ε τή ν τ ρ α γ ω δ ία το ύ κ υ π ρ ια κ ο ύ λα ο ύ, π ο υ ε ίν α ι κ α ί δική τ η ς, φ υ σ ικ ά... κ α ί τή μ ε το υ σ ίω σ ε σ έ έντεχνο λ ό γ ο, μνημείο α ίώ ν ιο γ ιά ένα ά γω ν ισ τή λα ό π ο ύ π ά λ ε υ ε κ α ί π α λ ε ύ ε ι γ ι ά τή λ ε υ τερ ιά κ α ί τή ν ά ξ ιο π ρ έ π ε ιά τ ο υ... Στ* Αρχαίο τής Σαλαμίνας θέατρο δέ θά διδάξουμε πια Αρχαία τραγιοδία. Τήν τραγωδία τή δική μας θ Ανεβά- (ζουμε, μήνες πολλούς καί χρόνια. τό θρήνο των μανάδων, καί τις θυσίες κοριτσιών. Τ ό κ ά θε τ ρ α γ ο ύ δ ι τ ή ς σ υ λ λ ο γ ή ς α υ τ ή ς, σ έ σ τ ίχ ο λ ιτ ό, έ π ιγ ρ α μ μ α τ ικ ό, π υ κ ν ό σ έ ν ο ή μ α τα, μ ά ς δ ίν ε ι κ α ί μ ιά τ ρ α γ ικ ή σ τ ι γ μ ή, μ ιά φ ά σ η τ ή ς τ ρ α γ ω δ ία ς. Χ α ρ α κ τη ρ ισ τ ικ ό ε ίν α ι ό τ ι κ ά τω ά π ό κ ά θε ένα ά π ό τ ά τ ρ α γ ο ύ δ ια «Τ ού ξερ ρ ιζω μ ο ύ», είν α ι γ ρ α μ μ έ ν ο ς ό τ ό π ο ς κ α ί ή μ έρ α π ο ύ έχει γ ρ ά φ ε ι. Δ ια β ά ζ ο ν τ ά ς τ α, είν α ι ά δ ύ ν α το νά μή δ α κ ρ ύ σ η ς, νά μή δονη θ εϊς, καθώ ς τ ά τ ρ α γ ικ ά γ ε γ ο ν ό τ α π ρ ο β ά λ λ ο υ ν σ τ ά μ ά τ ια τ ή ς ψ υχή ς σ ο υ, μέ τή δ ιά σ τ α σ η τ ή ς τ έ χνη ς. Θ ά π ρ ε π ε όλόκληρο τ ό β ιβ λ ίο νά με- τ α φ ρ α σ θ ε ί, σ έ δ λ ες το ύ κ ό σ μ ο υ τ ι ς γ λ ώ σ σ ε ς. "Έ ν α ά π ό τ ά τ ρ α γ ο ύ δ ια τ η ς, «Η ΓΗ Ε ΙΝ Α Ι Δ ΙΚ Η Μ Α Σ», π ο ύ π λ η μ μ υ ρ ίζ ε ι ά- ι I

194 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» ττό σ υ γ κ ιν η τ ικ ή ά γ ά π η γ ι α τή γ ε ν έ θ λ ια γ ή, π ρ ο β ά λ λ ε ι κ α ι τη ν ά μ ε τ ά θ ε τ η π ίσ τ η, έ μ μ εσ α, γ ι α έ π ισ τ ρ ο φ ή, σ τ η γ ή π ο υ κούρσεψ αν ο ί β ά ρ β α ρ ο ι, γ ι α νά ξ α ν α ρ χ ίσ η ή ζω ή. Μ ετα φ ρ ά σ θ η κ ε ά π ό τ ό γ ν ω σ τ ό φ ιλ έλ λ η ν α Γ ά λ λ ο π ο ιτ ή Γ κ α σ τό ν - Χ ένρυ Ά ο υ ψ ρ έρ, π ο ύ το ύ χ ρ ω σ τ ά μ ε εό γνω μ ο σ ύ νη γ ι α τή μ ε τά φ ρ α σ η π ο λ λ ώ ν νεο ελ ληνικ ώ ν π ο ιη τ ι κών κ ειμ έν ω ν. Π α ρ α θ έτο υ μ ε τ ο ύ ς π ρ ώ τ ο υ ς χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ο ύ ς σ τ ίχ ο υ ς το ύ τ ρ α γ ο υ δ ιο ύ : fh γή είναι δική μας, διψασμένη για νερό καί άγάπη. Οι σβώλοι καρτερούν του άγρότη το (χέρι κι οΐ έληές την ειρήνη. Ή γή είναι δική μας, φορτωμένη μέ όνειρα καί Ιδρώτα... Π ολύ έ π ιτ υ χ η μ έ ν ο σ τ ή ν ά π λ ό τ η τ ά το υ, ε ίν α ι κ α ί τ ό σ χ έ δ ιο τ ο υ έξώ φ υλλου, έ ρ γ ο τ ή ς Ι ο υ λ ί α ς Τ ο υ μ ά ζη π ο ύ σ τ ο ά ν τ ίκ ρ υ - σ μ ά το υ, ν ο ιώ θ ε ις τ ό ρ ίγ ο ς π ο ύ ά ν α δ ίδ ε - τ α ι ά π * τή ν κ ο υρσεμ ένη γ ή. Τ ό β ιβ λ ίο π α ρ ο υ σ ιά ζ ε τ α ι μέ ά κ ρ ιβ ο λ ο - γ η μ έ ν ο κ α ί τ α ιρ ια σ τ ό π ρ ό λ ο γ ο τ ή ς κορυφ α ία ς μ α ς π ο ιή τ ρ ια ς Χ ρ. Ζ ιτ σ α ία ς, π ο υ σ τ ά θ η κ ε κ α ί σ τ έ κ ε ι μέ σ υ γ κ ιν η τ ικ ή ά γ ά π η σ τ ο π λ ε υ ρ ό το ύ κ υ π ρ ια κ ο ύ λαού κγ έχε» π α ρ ο υ σ ιά σ ε ι σ τ ή ν π ρ ω τ ό τ υ π η μ ελέτη τ η ς : «Κ ύ π ρ ιε ς λ ο γ ο τ έ χ ν ιδ ε ς», ό λ ες τ ι ς Κ ύ π ρ ι ες έ ρ γ ά τ ιδ ε ς το ύ έντεχνου λ ό γο υ. Τ ό β ιβ λ ίο «Τ ού ξ ερ ρ ιζω μ ο ύ» βρα βεύ θη- κε σ τ ο ν Μ ο μ φ ερ ά τειο π ο ιη τ ικ ό δ ια γ ω ν ι σ μ ό το ύ Λ υ κ είο υ τ ώ ν Έ λ λ η ν ίδ ω ν Α θηνώ ν, κ α ί ό π ω ς γ ρ ά φ ε ι ή π ο ιή τ ρ ια, έχει έκ- δοθεί μέ τή ν ηθική κ α ί υλική ά ρ ω γ ή τ ή ς Π ροέδρου κ α ί τώ ν μ ελώ ν το ύ Δ.Σ. το υ. Π ρ ό κ ε ιτα ι ά σ φ α λ ώ ς, γ ι α μ ια ά ξ ιέ π α ιν η σ υ μ π α ρ ά σ τ α σ η... Α Α. Π Α Ρ Α Φ Ε Ν Τ ΙΔ Ο Υ Λάμπρου Μ ά λ α μ α: «Μ ΙΚ Ρ Ο Ι Η Ρ Ω Ε Σ», π α ιδ ικ ά δ ιη γ ή μ α τ α, Α θ ή ν α, 1974 «Μ π ρ ά β ο π α ιδ ά κ ια μ ο υ! Π α ίξ τε, γ ε λ ά σ τ ε ά γ α π η μ έ ν α, σ α ν τ ά π ο υ λ ιά σ τή χλόη, σ α ν τ ά μ ε λ ίσ σ ια σ τ ο ύ ς ά νθούς! Α υτή ναι ή ζ ω ή!... Μ ονολογούσε ό π α π ο ύ ς κι ό π ω ς ρουφ ούσε τή μοσκόβολη ά λ μ ύ ρ α τού γ ι α λού, έ π α ιρ ν ε δύναμη κ* υ γ ε ία καί μ ά κ ρ α ι νε τ ά χ ρ ό ν ια το υ μέ ξ ε ν ια σ ιά καί γα λήνη». Εικόνα είρηνοφόρα δοσμένη μέ πλαστική έλλογη ικανότητα, πού άγγίζει αύθόρμητα τό συγκινησιακό στοιχείο, για νά φέρει μικρούς καί μεγάλους σιμά στο απλό καί βαθύ νόημα τής ζωής. Καί γιά τό παιδί, ή χαρά τού παιχνιδιού, είναι ή σωστή άφετηρία γιά τον πηγαίο ένθουσιασμό, μέ άπώτερο σκοπό τήν ήθικοψυχική του έσωτερική διάπλαση, σύμφο^να μέ τής άρετής τό κάλεσμα στον άγώνα τής άνθρώπινης πορείας. Γιατί ό ά- ληθινός στόχος τής παιδικής λογοτεχνίας δέν είναι ό «μπεμπεκισμός» τής ξανθόμαλης κούκλας, ούτε ή τρομερή τής βίας εμφάνιση μέ του δράκοντα τήν άκαταμάχητη ισχύ ή τής κακομούτσουνης μάγισσας τήν πανουργία. Είναι, κυρίως, ή διδαχή τών ήθικών καί κοινωνικών άξιων, πού θωρακίζουν τήν παιδική ψυχή, γιά νά μπορέσει νά άντιπαλαίψει στο άβέβαιο αύριο, μέ σιγουριά, τήν βεβαιότητα τών άνθρώπινων παγίδων, μια καί ή ίδια ή ζωή φαλκιδεύεται σ ένα σύμπλεγμα χαρακτήρων. Καί όλοκληοωμένος άνθρωπος διαμορφώνεται τό παιδί, όταν προσεταιριστεί τήν κατανόηση, τήν άξιοποέπεια, τήν δικαιοσύνη καί απεμπολήσει τον εγωισμό, βασική αίτια του κοινωνικοί* διχασμού. Νά, γιατί ό Λάμ. Μάλ., κατακτά επάξια καί πριοτοποριακά τον χώρο τής παιδικής άφηγηματογραφίας, μέ τήν ειλικρίνεια τής μαχητικής λογοτεχνίας. Ή άλήθεια καί ή σαφήνεια ξεπηδούν άπ* τούς χαρακτήρες] τών παιδιών του λαού, άπ* τήν πραγματικό-] τητα καί τήν τραγική έμπειρία. Ή δράση ταυτίζεται μέ τήν ένεργό σνμ- μετοχή στά κοινά, τά καθημερινά, καί όχι μέ τήν παράσταση πλασματικής κατάστα σης σ ένα χώρο όνειρικής φαντασίας. Μέ μοναδική μαστοριά ό συγγραφέας ρί χνει τον σπόρο τού προβληματισμού, γιά vr Ξεφυτρώσουν λύτρωση τής άγωνίας οί ί δέες. Γϊαρήγορο, άλήθεια, σημάδι, στήν τόσ γύροι μας υποκρισία. Ή τηλεόραση μέ τί συσσωρευμένες εικόνες τής ευημερίας κ

195 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» τά πολύχρωμα Comics, κατάντησαν μόνιμη αρρώστια της παιδικής ψυχής. Αποτέλεσμα ή νωχέλεια τής σκέψης, μια και σ ό λες τις λύσεις ένυπάρχει ή ευκολία του μαγικού. Τδ αύριο, δμως, ανήκει στο παιδί. Καί για να τό κατακτήσει πρέπει σωστά νά προετοιμασοεί. Νά γίνει δ άξιος τής τύχης καί όχι τδ άβουλο όργανό μιας μαζοχιστικής νοοτροπίας στην έκφυλισμένη τυραννία τοΰ δποιο κατεστημένου Αφθονίας. Τδ παιδί στα διηγήματα τοΰ Λάμπρου Μάλαμα, κατακτά την εσωτερική του ελευθερία καί οπλίζεται με πολλή άγάπη, για νά δεχτεί χαρούμενα την Ανόθευτη προσφορά τής φύσης καί νά δεί τον συνάνθριοπο, δχι ανταγωνιστή, μά Αδερφό. Καί τδ πετυχαίνει μέ τδ παράδειγμα των ηρώων του. Έδώ κρίνεται ή δεξιοσύνη του, δχι μόνο στη σύλληψη το μύθου, μά καί στην διδακτική του ακτινοβολία. Μέ μέσα άπλά καί λόγο στον ρυθμό τής παιδικής καρδιάς, δεν ξεστρατίζει σέ ανιχνεύσεις, ούτε ισορροπεί στδ κέντρο τής παραδοξολογίας. Είκονίζει την πραγματικότητα μέ την Αμεσότητα των έντυπιυοεων που πηγάζουν Απ την Αλήθεια. Δημιουργεί, δηλαδή, γνήσιους λαϊκούς ήρωες π»ί θά μπορέσουν, Αργότερα, νά στήσουν μέ την παιδική «προσωποποιημένη» μαρτυρία τρόπαιο τήν Αναγνώριση τής Αγάπης, οτίς πράξεις των πολιτών. Οι εικόνες τής ζωγράφου κ. Νίτσας ΓΙατακιόστα, είναι τέλεια προσαρμοσμένες πους στόχους των διηγημάτων, ίόστε δλο :ό βιβλίο ν Αποκτά μια όργανική είκονολε-,τική διδακτική ενότητα. ώστα Κατσούκη: «Η ΓΛΥ- Κ ΙΑ Σ ΙΩ Π Η Τ Η Σ Α Γ Α Π Η Σ», π ο ιή μ ατα, Γ ιά ν ν ιν α Ψηλότερα μέ πας μέ τά περιστέρια των ματιών σου κι ας είμαι τριών στιγμών σιωπή στον ίσκιο τής Ακροποταμιάς. Ή ά γ ά π η μέ τήν γ ν ή σ ια έμ π νευ σ η, ξε- ρνά τήν ά νειρική σ τ ιγ μ ή κ α ί φ τά ν ει \ν όροψή τοο Ανέμου, δ π ο υ ά κ ο υ μ π ά ν ε οΐ π ρ ο σ ε υ χ έ ς. Ε ίν α ι τ ό κ α ίρ ιο χρ ο νικ ό σ η μείο π ο υ ό ρυθμ ό ς το υ π ο ιη τ ή, γ ίν ε τ α ι λόγ ο ς Θ εού κ α ί μ ουσ ική τ ή ς δ η μ ιο υ ρ γ ία ς. Φ υσικά ή ε υ α ισ θ η σ ία το υ Κ.Κ., έχει τό Ανάερο μ ια ς ν ό τα ς Χ ερ ο υ β είμ, γ Γ α ύ τό μέ ευ κ ο λ ία καί π λ η ρ ό τ η τ α Α π ο σ π ά Α π τ ό δ ί φυλλο τ ε τ ρ ά δ ιο μ ια ς π ε τ α λ ο ύ δ α ς, το ν σ ε ι σ μ ό ένός π α ιδ ικ ο ύ Α ν α σ τενα γ μ ο ύ, μ ε τά Α π ένα ε υ τυ χ ισ μ έ ν ο θ ή λ α σ μ α το ΰ ουρανού. " Ε τ σ ι έ ν θ ο υ σ ια σ τ ικ ό ς κ α λ π ά ζ ε ι ό έρω - τ ικ ό ς σ τ ίχ ο ς, δ π ω ς ό π ρ ω ιν ό ς ο υ ρ α νό ς σ τ ά τ σ α κ ίρ ικ α μ ά τ ια τω ν κ ο ρ ιτ σ ιώ ν, καί σ ά ν τό μ εθυσμένο ά π ό γ υ ν α ικ ε ία Α νόματα κύμα τ ή ς μ εσ η μ β ρ ιν ή ς Α κ ρ ο γ ια λ ιά ς : Κορδέλλα για νά βάλλω σημαία στήν πλώρη ένός Αγριοπερίστερου που θά κοιμηθή τό βράδι στον Όλυμπο. Τ ό τε φ ιλ ί σ Α π ο σ τ α μ έ ν α μ ά τ ια ά κουμ - π ά τό Α σ τέρ ι τ ή ς σ ιω π ή ς. Μ ιλά ει ό π ο ιη τ ή ς γ ιά ένα λευκό ξω κ κ λ ή σ ι, σ τή ν άκρη μ ια ς π ρ ο σ ε υ χ ή ς, καθώ ς σ υ ν τρ ο φ εύ ει τ ι ς λ ιγ ο σ τ έ ς έ λ π ίδ ε ς π λ ά ι σ τ ή ν ώ ρ ιμ η ή λ ικ ία τω ν σ τ α χ υ ώ ν. Κ α ί π ρ ο σ μ έ ν ε ι σ τ Α λ ώ ν το ύ Α π ο σ π ε ρ ίτ η, μ ένα π ρ ά σ ιν ο φ ύλλο, τή ν π τ ώ σ η τ ή ς π ε τ α λ ο ύ δ α ς σ τ ο ν κ ρ ίν ο, γ ι ά νά λ ά μ ψ ει ή ά γ ά π η σ τ ά μ ά τ ια το ύ έ- σ π ε ρ ιν ο ύ, π ε ρ ιο υ σ ία τ ω ν π ο υ λ ιώ ν. Σ έ μ ιά φ ω το π λ η μ μ ύ ρ α λ ε π το ϋ φ α σ μ έ ν ω ν εικόνω ν σ τ ο ν έ σ ω τερ ικ ό Α ρ γ α λ ειό τ ο ύ α ισ θ ή μ α τ ο ς, τό σ υ ν α ίσ θ η μ α δ ια κ ιν ε ί θ α υ μ α σ τ ά τή ν μ ουσική το ΰ λ ό γο υ, γ ι ά νά Α να σ τη θεϊ μέ τή ν δύναμη τ ή ς δ η μ ιο υ ρ γ ία ς, σ ω σ τή έκφ ρα σ η ζω ή ς. Ή λέξη π α ιχ ν ιδ ίζ ε ι μέ τ ό κ α ίρ ιο κ α ί γ ί ν ετα ι ή τέχνη κ ο ιν ω ν ία το ΰ τ ε λ ε ίο υ. Χ ω ρ ίς νά π α ρ α μ ε ρ ίζ ε τ α ι ή ώ ρ α ιο π ο ίη σ η, Α ντίθ ε τ α μ ά λ ισ τ α κ α λ λ ιε ρ γ ε ίτ α ι μ α σ τ ο ρ ικ ά μέ μ ιά π υ κ ν ό τ η τ α εικόνω ν π ο υ κ α τ α π λ ή σ σ ε ι, έ ξ ο β ε λ ίζ ο ν τ α ι ο ί ψ ε υ δ α ισ θ ή σ ε ις καί ή ψυχή Α γ γ ιζ ε ' τή ν ά γ ά π η. Γ ν ή σ ια λυρική π ο ίη σ η, π ο λ ύ χ υ μ η σ ά ν τ ά π ρ ώ τ α β λ έ μ μ α τ α τω ν ρόδω ν, ένα π ο θ έ- τει σ τ ά ό ν ειρ α τω ν κ ο ρ ιτ σ ιώ ν, τελ ειω μ ένη τή ν Δ η μ ιο υ ρ γ ία. Λ ό γ ο ς ό δ η γ η μ έν ο ς ά π ό μ ιά μ ουσική έ- σ ω τερ ικ ή π α ν δ α ισ ία π ρ ο β ά λ λ ε ι σ τ ο ν χ ά ρ τη το ΰ μ έλ λ ο ν το ς σ τ α θ μ ό ς τ ή ς εικ ό να ς, μόνης δ υ ν α τή ς σ υ ν ο μ ιλ ία ς, σ τ ά έ ρ ε ίπ ια τή ς Α π ό σ τα σ η ς έν ό ς Α π ο μ ο ν ω τικ ο ΰ π ο λ ι- ι I I

196 49 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» τ ισ μ ο ύ. Κ α ι γ ο η τ ε ύ ε ι, κ α ι έ ξ α ν θ ρ ω π ίζ ε ι. 'Ο Κ ώ σ τ α ς Κ α τσ ο ύ κ η ς, φ έρ νει τό μ ήνυμ α το υ μ έ λ λ ο ν το ς, μέ τη ν κ α τά ν υ ξ η τ ή ς π ρ ο σ ευ χή ς τω ν ά γ γ έ λ ω ν. Κ α ι ό μ ο ρ φ α ιν ε ι τ ο π α ρ ό ν μ α ς μέ το υ λ ό γ ο υ τη ν άλκή ώ ς βαπ τ ίζ ε τ α ι σ τ ίχ ο ς σ τ ή ς κ α ρ δ ιά ς το υ τη ν Α- σ τ ε ίρ ε υ τ η εϊκ ο ν ο π η γ ή. Ν Ι Κ Ο Σ Α. Τ Ε Ν Τ Α Σ Σ τ έ ρ γ ι ο υ Βαλιούλη: «Π Ο Λ ΙΤ Η Σ Β ' Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ ΙΑ Σ» «Ο Δ Ε Ξ Ι Ο Σ Π Ν Ε Υ Μ Ο Ν Α Σ», Θ εσ σ α λ ο νίκ η, Ή π ε ζ ο γ ρ α φ ία το υ Σ.Β., δ ια π ο τ ισ μ έ ν η μέ τη ν π ο ίη σ η κ α ι τη ν θέρ μ η Α π τ ο ν Ανθ ρ ώ π ιν ο π ό ν ο κ α ι κ ρ α τη μ έν η, σ έ μ ια έλλ ε ιπ τ ικ ή σ κ η ν ο γ ρ α φ ία, σ τ ο ν χώ ρο τ ή ς Α δικ α ίω τ η ς γ ε ν ε ά ς μέ τ ι ς Α ν α τά σ ε ις κ α ι τη ν τέ φ ρ α, δ ίν ε ι μ ια έντο νη π α ρ ο υ σ ία σ τ α σ ύ γ χ ρ ο ν α γ ρ ά μ μ α τ ά μ α ς. Τ ά δ ιη γ ή μ α τ ά το υ ( μ ια εκ τετα μ έ ν η ν ο υ β έλ λ α κ α ί 4 5 σ ύ ν τ ο μ α σ κ ίτ σ α ) μέ ε υ ρ ύ τ η τ α ό ρ α σ η ς καί μέ τ ό β ά ρ ο ς τ ή ς π ρ ο σ ω π ικ ή ς μ α ρ τ υ ρ ία ς, έ χουν τη ν π ο ρ ε ία Α π ο να π ρ ο σ χ έ δ ιο β ιο γ ρ ά - φ η σ η ς τ ή ς σ υ ν τ α ρ α κ τ ικ ή ς π ο ρ ε ία ς π ο ύ Α π ο θ η σ α ύ ρ ισ ε ή ε υ α ισ θ η σ ία κ α ί ή π ο ιη τ ικ ή κ ρ ά σ η το υ σ υ γ γ ρ α φ έ α. * Έ τ σ ι, χ ω ρ ίς π ε ρ ισ σ ε ύ μ α τ α, λ ιτ ά κ α ί μέ τη ν έσ ω τερ ικ ή σ υ νο χή τω ν εικόνω ν, ό λ ό γ ο ς, π ά ν τ α ζω ν τ α ν ό ς, Α φήνει π ε ρ ιθ ώ ρ ια γ ι α π ρ ο ε κ τ ά σ ε ις κ α ί μ π ο ρ ε ί ν Α ν α π τ ύ σ σ ε τ α ι σ τ ο ν χώ ρ ο τ ή ς σ κ έψ η ς μέ δλο τ ό φ ο ρ τ ίο τ ή ς π ρ ο σ ω π ικ ή ς έ μ π ε ιρ ία ς. Α κ ό μ α, σ τ α π ρ ο σ ό ν τ α π ο ύ ξ ε χω ρ ίζο υ ν τή ν π ε ζ ο γ ρ α φ ία το υ Σ τ. Β α λ ιο ύ λη, π ρ έ π ε ι νά π ρ ο σ θ έ σ ο υ μ ε τή ν λυρική π ν ο ή, τή ν ω ρ ιμ ό τ η τ α κ α ί τή ν κ α λ λ ιτεχνικ ή ν ο ικ ο ν ο μ ία τ ή ς σ ύ ν θ εσ η ς το ύ λ ό γ ο υ το υ, π ρ ά γ μ α π ο ύ δ η μ ιο υ ρ γ ε ί μ ια δική το υ έκφ ρ α σ τ ικ ή α ξ ία. Σ τ ο ά λ λ ο β ιβ λ ίο : «Π ο λ ίτ η ς δεύ τερ η ς κ α τ η γ ο ρ ία ς», ό σ υ γ γ ρ α φ έ α ς Α π ο θ η σ α υ ρ ί- ζει τή ν μ ε γ ά λ η π ο ρ ε ία τ ή ς έθνικ ή ς Α ντίσ τ α σ η ς σ τ ή ν κ α τ ο χ ή, τ ι ς π ρ ο σ δ ο κ ίε ς καί τή ν μέθη π ο ύ έ ζη σ ε ή γ ε ν ε ά μέ τ ις όδυνηρές δ ά φ ν ες, γ ι α ν ά κ α τ α λ ή ξ ει σ τ ο δ ρ ά μ α τ ή ς δ ιά ψ ευ σ η ς κ α ί τ ή ς κ α μ ένη ς σ κ η νο γρ α - γ ρ α ψ ία ς μέ τη ν τ έ φ ρ α. Ε ίν α ι μ ιά υπεύθυνη π ρ ο σ ω π ικ ή μ α ρ τ υ ρ ία, χνω τισ μ ένη άπ* το ν π υ ρ ε τ ό κ α ί τή ν π ο ίη σ η, π ο ύ γ ίν ε τ α ι ι σ τ ο ρ ία μέ ύ π α ρ κ τ ά π ρ ό σ ω π α καί σ υ γκ λον ισ τ ικ ά π ε ρ ισ τ α τ ικ ά, π ο ύ κρατούν τ ά ό ν ειρ α Α πό μ ιά ν ά ναυθη ά νο ιξη, π ο ύ έδωκεν εν έ π ο ς κ α ι μ ιά τ ρ α γ ω δ ία, ή ό π ο ια οροθέτ η σ ε τή ν έπ ο χή μ α ς. Κ ι αυτή ή μ α ρ τυ ρ ία γ ρ α μ μ ένη Α π τ ό χώ ρο τή ς π ρ ο σ ω π ι κής Ιδ εο λ ο γικ ή ς το π ο θ έ τη σ η ς τού σ υ γ γ ρ α φ έα, σ υ ν ισ τ ά ένα δ ιά γ ρ α μ μ α χρονικού, π ο ύ δ ίν ε τ α ι μέ τή ν δική το υ ευθύνη. Ν ί κ ο υ Κ α ραβασ ίλη: «Χ Α Θ Η Κ Α Ν Α Μ Ν Η Μ Ο Ν Ε Υ Τ Ο I», "Α ρ τα, Άπ* τήν παράδοση, άπ* τον τόπο, απ τήν ποίηση τής όρεινής πατρίδας κι απ τις μαρτυρίες τής τοπικής ιστορίας, ό Ν. Καραβασίλης δίνει στά σύγχρονα γράμματά μας ένα εθνικό συναξάρι τής αρρενωπής] περιοχής των Τζουμέρκων. Μιά συλλογή ά-j πό άφορμήσεις και χρονικά, διαποτισμένηι μέ τήν άχλύ τού θρύλου καί ντυμένη μέ τήν ηθογραφία καί τήν λαογραφική γοητεία τού τόπου, στον αίχμηρόν τούτο αιώνα, αποτελεί πράγματι ένα μέρος Απ τήν εθνική μας φυσιογνωμία. Καί δ συγγραφέας εδώ κάνε» αυτήν Ακριβώς τήν προσφορά: Κρατάει τή\ ατμόσφαιρα, τό ήθος καί τήν υποβολή άπ$ τήν λαϊκή ψυχή, δίνοντας ό ίδιος τήν δικΐι του συμμετοχή μ* εναν λόγο καλλιεργημένη] καί αδρό, πού φέρει τήν άξια μιας άβίαστη < καί καλοζυγισμένης Αφήγησης. Κι έτσι, ιιε τουσιώνονται, δλ* αυτά τά πολύτιμα στοι χεια σ εναν χώρο υπαρκτής ςωης, αςιοπο ώντας τό βαθύτερο υπόστρωμα τής πάρε, δόσης καί τής μνήμης ένός λαού, πού κρι τησε Αναμμένη τήν έστία τής συνείδησή τού Γένους στά χρόνια τής δουλείας. < Έξ άλλου, τό βιβλίο τούτο, είναι καί ναφορά καί καταξίωση των Ανώνυμων ήρ» ων τής Ιστορίας μας, πού σώζονται μέ τ*ν μορφή καί μέ τήν συγκίνηση καί παίρνοί τήν ύπόσταση καί τήν λάμψη πού δίκαιοί# ται, δίνοντας τήν ζώσα νλη στον Ν. Καρ^ βασίλη, πού τόσο πασχίζει νά τούς ζωνψ νέψει μέ τήν ψυχή καί τήν Αγάπη του. Δ. Κ Ο Κ Κ ΙΝ Ο Σ ^

197 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» Τ εχνοκριτικά Η ΕΚΘΕΣΗ ΚΕΡΑΜΕ ΙΚΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΙ Α Σ ΠΑΠΑΖΗΣΗ Είναι συγκινητική ή συμβολή τής νέας γενιάς στήν παρά πέρα πολιτιστική Ανάπτυξη τοΰ χιόρου μας, μέ τήν δίκαια Αναγνωρισμένη θητεία στήν υπηρεσία του πνεύματος. Ή γρήγορη συνείδηση καί ή ευαισθησία μέ πηγή τις καταβολές καί φωτοεστία πύρινη τήν δοκιμασία τής εποχής μας, Απαλαίνει τό άγχος τής επιβίωσης καί μέ τής τέχνης τήν ομορφιά, έλπιδοστολίζει τις μοναχικές στιγμές μας. "Ετσι δεσμός μας, στον περίγυρο τής όρφάνιας, γίνεται ή καλλιτεχνική συγκέντρωση, άφοΰ σκοπός της είναι ή μυστική κοινωνία μέ τήν αιωνιότητα. Γιατί ή Τέχνη, στον καιρό τοΰ τρομαλέου ιδεολογικού συμβιβασμού, είναι τό ιιόνο άνοιχτό παράθυρο τού κόσμου, άπ οπού περνά ή ανάσα τού δημιουργού, βάλσαμο ψυχών. Καί είναι παρήγορο τό φαινόμενο, πού ή πόλη μας παρέχει, τόσο πυκνά στέγη, σέ καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Καταδείχνει περίτρανα τήν κάλυψη ζιυτικής τού κοινού Ανάγκης καί ταυτόχρονα γίνεται σημαδιακός δείχτης τής πνευματικής μας στάθμης. Θά ήταν παρακινδυνευμένη ή έμμονή μας σέ γενικούς άφορισμούς, άν στόχος δέν ήταν ακριβώς ή ουσία τοΰ φαινομένου, πού μέ τήν Έκθεση Κεραμεικής τής συμπολίτιδας καλλιτέχνιδας Κάτιας ΙΙαπαζήση, φέρνει ξανέχ στο προσκήνιο τή σο^στική διαπίστιυση ότι νέοι άν- Ορωποι δέν συνεχίζουν απλώς τήν κάποια επαγγελματική παράδοση μέ θητεία γοητείας, άλλα μεταλαμπαδεύουν τις αξίες τοΰ λαϊκού μας πολιτισμού, μέ κάθε μορφή τέχνης, στή σύγχρονη πραγματικότητα. Έ τσι καί ό πηλός στά χέρια εμπνευσμένου τεχνίτη, ξεπερνά τά δρια τής Ατομικής γραμμής καί αποκτά εκείνη τήν οικουμενικότητα όπου ή θαλποιρή ταυτίζεται μέ τήν προσωπική δημιουργία. Λυτή ή αυτοτέλεια δείχνει τή γνησιότητα τής έμπνευσης τής Κάτιας ΙΙαπαζήση άλλα καί τό μέτρο διανοητικότητας τοΰ Γιαννιαότικου κοινού, πού μέ τόση Αγάπη περιέβαλε τήν πρυότη της κιόλας δουλειά. Καί είναι σημαντική κατάχτηση τής καλλιτέχνιδας ή επιτυχία τής έκθέσεως, γιατί ή τεχνική της κατάρτιση δέν έμεινε στήν παραγωγή ειδών πολυτελείας γιά πλούσιους νεοαστούς. ΙΙαράμεινε πιστή σέ υψηλό ιδεώδες, γιά νά κερδίση τήν ψυχή τού Λαού. Καί, τήν κέρδισε, μέ τήν σίγουρη έμπνευση καί τήν παρθενικότητα τού όνείρου της, ώς Αγκαλιάζει μέ τό χάδι τής μαστοριάς τού παρελθόντος τό δρασκέλισμά μας στο μέλλον τής Εύριόπης. "Ολα τιχ έργα φέρνουν τή σφραγίδα τοΰ καλλιτέχνη. Αλλά ή Αποστασιοποίηση Απ τή καθαυτό γραμμή τοΰ Αντικειμένου, μέ τήν περιχαράκωση μιας τεθλασμένης κίνησης στήν επιφάνεια των οικιακής χρήσεως ειδών, κρύβη μιά παλμική δυναμικότητα, Ικανή νά μετάγγιση συγκίνηση καί γοητεία. Είναι ή μεγάλη προσφορά τού πνεύματος μέ τήν Ανίχνευση τής Απλότητας μέσω τής λιτότητας. Ή οικονομία, Ακριβώς ενός έιπλόχερου κυματισμού, συγκρατεί τήν έμπνευση έ'κφ>ραση τελειότητας στήν επιλογή τών χρωμάτων καί στή διακόσμιση γενικώτερα.,επισημαίνουμε ιδιαίτερα τά ένάριθμα οπού δ λευκός καί κόκκινος πηλός εξευγενίζουν τόν προορισμό τού σκεύους μέ τήν κάποια πρακτική χρησιμότητα, γιά νά γίνη Από παιχνίδι χαράς κεντίδι μαστοριάς στά 79, 81, 3, 16, 22, 34, 35, 42, 43 καί 45. Ή δειγματοληπτική αυτή Αναφορά, καταξιοόνει τήν συνολικά, Από 103 εκθέματα, προσηορά, άν καί ή σύγκριση φέρει πάντα έναν Ανεξέλεγκτο υποκειμενισμό. Μένει όμως ή γενική δαιπίστοιση οτι ή Κάτια Παπαζήση είναι μιά γνήσια καλλιτέχνιδα, όπ/.ισμένη μέ τήν παιδεία τής τεχνικής τού είδους, τήν λαϊκή παράδοση καί πάνο> Απ δλα μ* ένα προσωπικό αισθητήριο θεώρησης, πού τήν ξεχιυρίζει καί τήν διακρίνει. Ν ΙΚ Ο Σ Α. Τ Ε Ν Τ Α Σ

198 50<V ΕΣΤΙΑ» Ε κ θ έσ εις Ζωγραφικής Μ ΑΡΙΑΣ ΣΤΟΥΠΗ Ή έκθεσ η τ ή ς Μ α ρ ία ς Σ τ ο ύ π η, π ο υ έ γ ιν ε το ν Α π ρ ίλ η σ τη ν α ίθ ο υ σ α τή ς Ε τ α ιρ ε ία ς Η π ε ιρ ω τ ικ ώ ν Μ ελετώ ν, ετταν ένα ά ξ ιό λ ο γ ο κ α λ λ ιτεχνικ ό γ ε γ ο ν ό ς π ο ύ, με την ε υ κ α ιρ ία τών έο ρ τώ ν, έ δ ω σ ε σ τ ο κοινό τ ή ς π ό λ η ς μ α ς τη ν δ υ ν α τ ό τ η τ α νά έρθει κ α λ ύ τερ α σ* έπαφ ή μέ μ ια λ υρικ ή κ α ι ευ α ίσ θ η τ η ζ ω γ ρ α φ ικ ή. Κ α ί ό σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς, κ ο υρασμένος ά π τ ις άναζ η τ ή σ ε ις κ α ί τη ν δ ιεύ ρυνσ η τώ ν ά ν α γ κ ώ ν, έ χ ει ά ν ά γ κ η, π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο ά π ό κάθε άλλη έποχή, α υ τή ν τή ν σ υ ν ο μ ιλ ία κ α ί τή ν σ υ ν ά ν τη σ η μέ το ν κ α λ λ ιτέχνη. Ε ίδ ικ ώ τερ α, ή ζωή σ τ α Γ ιά ν ν ιν α, μέ τή ν κ α θ ο λ ικώ τερ η ά ν ά π τ υ ξ η καί τή ν π ν ε υ μ α τικ ή κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια, π ρ έ π ε ι νά δώ σει π ρ ό σ φ ο ρ ο έ δ α φ ο ς γ ια π α ρ ό μ ο ια γ ε γ ο ν ό τ α. "Α λ λ ω σ τε, ένα ς π ίν α κ α ς π ο υ π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι άπ* τό φ ώ ς κ α ί τ ό τ ο π ίο τού δικού μ α ς χώ ρου, είν α ι π ά ν τ α ά ν α γ κ α ίο ς κγ έχει νά δ ώ σ ει, σ τή ν καθ η μ ερ ινή μ α ς ζω ή, α υ τή ν τή ν σ ύ νδεσ η τ ή ς π α τ ρ ίδ α ς κγ α ύ τή ν τή ν ζεσ τή ό μ ο ρ φ ιά π ο ύ φέρουμ ε σ τή ν ψυχή μ α ς. Γι* α υ τό, ή έκθεση το ύ τη, ξ εχ ω ρ ίζει κ α ί γ ίν ε τ α ι π ιο δική μ α ς. Ο Ι π ίν α κ ε ς τ ή ς Μ α ρ ία ς Σ τ ο ύ π η, κ α μ ω μ ένο ι μέ τή ν π ρ ο σ ω π ικ ή σ υ μ μ ετο χή τ ή ς καλλιτ έ χ ν ιδ α ς, κ ρ α το υ ν τήν π ο ίη σ η ά π το ν χα μ η λόφ ω νο λ υ ρ ισ μ ό το ύ δικού μ α ς τό π ο υ, δέν έχουν τή ν κ ρ α υ γή κ α ί τ ι ς ά π ό π ε ιρ ε ς γ ι ά ένα ν άνεύθυνο έ ν τυ π ω σ ια κ ό τό ν ο. " Ε τ σ ι, μέ τήν ευαισ θησ ία ά π ό κ ά π ο ια μουσ ική α π α λ ό τ η τ α, π ο υ χ ν ω τ ίζ ε ι μέ π ο ίη σ η κ α ί ό νειρ ο τή ν ά τμ ό σ φ α ιρ α, κ ρ α το ύ ν τή ν ά ξ ια ά π ό μ ιά γ ν ή σ ια σ υ γ κ ίν η σ η, π ο υ ά π λ ώ ν ε τ α ι κ α ί σ τ ά χ ρ ώ μ α τα καί σ το ή ρεμ ο φ ώ ς τ ο υ ς. Γ Γ α υ τ ό, ή α ίσ θ η σ η κ α ί ή δ ρ ά σ η, π ο υ κ υ ρ ια ρ χο ύ ν σ τή ν ζω γρ α φ ικ ή σύνθεση τ ή ς κ α λ λ ιτ έ χ ν ιδ α ς, έχο υ ν π ά ν τ α τή ν κράσ η ά π ό ν α ν π ό ν ο μ ο υ σ ικ ή ς υ π ο β ο λ ή ς καί δέν π α ρ α σ ύ ρ ο υ ν έξω ά π τ ά μ έ τ ρ α κ α ί τ ι ς δ ια σ τ ά σ ε ις τ ή ς ά νθ ρ ώ π ιν η ς ά ν τίλ η ψ η ς. Μ άλιστα, σ τ ή ν π ρ ο κ ε ιμ έ ν η π ε ρ ίπ τ ω σ η, έ π ειδ ή τ ά θ έ μ α τ α ε ίν α ι δ λ α άπ* το ν τ ό π ο τή ς Ιδ ια ίτερ η ς π α τ ρ ίδ α ς τ η ς (" Η π ε ιρ ο ς κ α ί Κ έρ κ υ ρ α ), ή ά ξ ια τ ή ς έ ρ γ α σ ία ς α υ τή ς είν α ι π ρ ο σ ιτ ή γ ιά δλους. δ ίν ε ι τή ν ά ν α π ν ο ή άπ* τ ό κ λ ίμ α κγ άπ* τή ν ό π τ ικ ή φ υ σ ιο γ ν ω μ ία το ΰ δικού μ α ς χώ ρου. Κ α ί, ά κ ό μ α, χά ρ η σ τ ή ν ρ έμ β η κ α ί σ τή ν έσ ω τερ ικ ή ζω ή π ο ύ κ υ ρ ια ρ χ εί σ τή ν π νο ή μ ια ς άθόρυβης δ ιά θ ε σ η ς γ ι ά π ο ιη τ ικ ή π ε ρ ιή γ η σ η, δ α μ ά ζ ε τ α ι ή χ ρ ω μ α τικ ή ύλη μ* ένα π ν εύ μ α ήμερης συνομ ιλ ία ς. " Ε τ σ ι, ή π ο ίη σ η τ ή ς κ α θ η μ ερ ιν ό τ η τα ς, π ο ύ μ ά ς δ ια φ ε ύ γ ει ά ν ά μ εσ α ά π τ ις έκδηλ ώ σ ε ις κι* άπ* τή ν ό μ ο ρ φ ιά το ύ λα ϊκού β ίο υ, έδώ γ ίν ε τ α ι ό ρ α τή έ π ιφ ά ν ε ια, νο τισ μ ένη π ά ν τ α μ* έκ είνη τή ν χρ ω μ α τικ ή ε υ α ισ θ η σ ία π ο ύ γα λ η ν εύ ει τό τ ο π ίο. Κ α ί ή τεχνικ ή εκ τέλ εσ η, π ο ύ είν α ι ά δ ιά σ π α σ τ η ά π τή ν ά να ζή τη σ η κ α ί τήν φυσική κράση το ύ κ α λ λ ιτέχνη, σ τή ν έ ρ γ α σ ία τ ή ς Μ α ρ ία ς Σ τ ο ύ π η, β ρ ίσ κ ε τ α ι σ έ ά ν ά λ ο γο έ π ίπ ε δ ο. Δέν π ρ ο σ π α θ ε ί νά δώ σ ει τή ν έγκ εφ α λ ικ ή έκ πληξη κι* άν τό έ π ιχ ε ιρ ή σ ε ι, θά β γ ει έξω άπ* τό κ λ ίμ α κ α ί το ν π ρ ο σ ω π ικ ό τ η ς χώ ρο κ α ί, γι* α ύ τό, μ π ο ρ εί καί κ ρ α τεί μ ιά κ λ ίμ α κ α άπα* λ ή ς ά ν τ α ύ γ ε ια ς, π ρ ά γ μ α π ο ύ κάνει σ τ ις κ α λ ύ τερ ες π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις (δ π ω ς σ τ ο ύ ς π ίν α κ ε ς No 2, 13, 15, 16, 2 6 ), δ ίν ε τ α ι ένα ά π ο τ έ λ ε σ μ α κ α λ λ ιτεχνικ ή ς ά ξ ία ς. Κ α ί, μέ αυτή τήν γ ν η σ ιό τ η τ α, π ε τ υ χ α ίν ε ι νά δ ώ σ ει, ζ ω γ ρ α φ ικ έ ς ά ξ ιε ς ά π α λ λ α γ μ έ ν ε ς άπ* τή ν σ τ ίλ β η μ ια ς ξερής λ ο γ ικ ή ς κ α ί νά έ λ έ γ χ ε ι, σ τ ά δ ικ ά τ η ς π ά ν τ α μ έ τρ α, τή ν π ο ρ ε ία κ α ί τ ις δ υ ν α τό τη τές τη ς. Γ ε ν ικ ά, ή έκθεση ζ ω γ ρ α φ ικ ή ς τ ή ς Μ α ρ ία ς Σ τ ο ύ π η, έφ ερε σ τ ή ν π ό λ η μ α ς μ ιά λυρική ό μ ο ρ φ ιά κ α ί μ ιά π ν ε υ μ α τ ικ ή δ ρ ά σ η, π ο ύ έχο υ ν τή ν γεύ σ η τ ή ς π α τ ρ ίδ α ς. ΘΕΟΔ. ΜΑΛΔΟΓΙΑΝΝΗ Στο δίμηνο τούτο έγιναν δύο ενδιαφέρουσες εκθέσεις ζωγραφικής στήν πόλη μας. *Hj μία στήν αίθουσα τής Νομαρχίας και ή άλλη στήν Λέσχη τοΰ ΟΤΕ. Στήν πρώτη, ό κ. Θεόδιυρος Μαλδογιάννης εξέθεσε ένα έκτεταμένο καί πρωτότυπο καλ-ι λιτεχνικό καί πνευματικό έργο, που δέν είναι καθαρή ζωγραφική, άλλα μια προσπάθεια γ πλατύτερη επιστημονική, πνευματική καί καλλιτεχνική έκφραση μέ κύριο στόχο τήν ένημέ-ι

199 «ΗΠΕΙΡηΤΙΚΗ ρωση, την έκλαίκευση μέ εικόνες και μέ κείμενα. IV αυτό, χρησιμοποιεί, δ'χι μόνο χριόματα, Αλλά καί όλόκληρα κείμενα ή έγχρωμα Αποσπάσματα Από φοντογραφίες, καθώς καί σύμβολα μέ γραμμές καί παραστάσεις ελεύθερης διάθεσης. Έτσι, άναφέρεται σε πολλούς τομείς, αλλού μέ την επιστημονική ένδειξη καί άλλου μέ δεδομένες εντυπώσεις από έντυπα, βάζοντας μέσα σ αυτήν τήν ελεύθερη κάπως σύνθεση τήν προσιοπική του ιμυχική καί πνευματική συμμετοχή. Καί ή εργασία αυτή, όσο καί νά βρίσκεται έξω απ τό κλίμα τής αυστηρής ή τής καθιερωμένης μορςρής στήν καλλιτεχνική έκφραση, δίνει ένα πολύ ενδιαφέρον Αποτέλεσμα. Κυριαρχείται από σπάνια ευαισθησία μπροστά στον Ανθρώπινο πόνο, έχει μια ειλικρίνεια καί καθαρότητα στή σκέψη καί επιχειρεί, μέ όλ* αυτά, νά δώσει κάποιον ευρύτερο χώρο για προεκτάσεις. Πρόκειται δηλαδή για μια συνθετική καλλιτεχνική, πνευματική καί επιστημονική μαζί σύνθεση, πού φέρει, όχι μονάχα τήν Ανησυχία καί τήν Αναζήτηση για τήν όρατή όψη τής ζωής, Αλλά καί μια κατανοητή αισθηματική έκφραση. Γι αυτό, πιστεύουμε πώς ό Θ. Μαλδογιάννης, ώς ζωγράφος καί ώς διανοούμενος μαζί, μάς δίνει ένα έργο πράγματι πρωτότυπο καί ελεύθερο, μέ προσωπικές θεωρήσεις καί πνεύμα, πού προσφέρει μιά όραση καί μιά γνώση καί μαζί μια ποιητική πνοή, γιά τό κοινό τής πόλης μας. ΓΕΡ. ΖΕΡΒΟΥ Ή άλλη έκθεση, τού Γεράσιμου Ζερβού, παρουσιάζει μιά ώριμη λυρική ζιυγραφική, μέ πυκνότητα καί ποίηση στο χρώμα, μέ ευαισθησία Απέναντι στο τοπίο καί μέ μιά διαχυμένη μουσική στούς τόνους, πού φανερώνει μιά πολύ μεγάλη Απόσταση Απ τήν περσινή εργασία τού ζωγράφου, πού έγινε πάλι στον ίδιο χώρο. 'Ο καλλιτέχνης, χρησιμοποιώντας τήν καθαρή Αξία πού έχουν τά χρα')μ«τα, μέ τήν δύσκολη τεχνική τής σπάτουλας (Αντί γιά πινέλλο), καί τήν ρέμβη μέ τήν φύση καί τό όνειρο, πετυχαίνει νά δώσει πίνακες πού έχουν ποιητική διάθεση καί Ατμόσφαιρα. Μάλιστα, τά πολύτιμα αυτά στοιχεία, έτσι όπως εκφράζονται μέ τήν πλαστικότητα τής πηχτής μάζας πού Αφήνει ή σπάτουλα, Αξιοποιούνται θαυμάσια καί Απ τήν ψυχοπνευματική ιδιοσυστασία τής κράσης τού ίδιου τού καλλιτέχνη. ΓΓ αυτό, ή έκθεση τού Γ.Ζ. είταν πράγματι ένα γεγονός καί μιά ευκαιρία, πού έδιοσε, όχι μονάχα τά επιτεύγματα μιας καλλιτεχνικής αίσθησης. Αλλά καί Ασκημένες πιά δυνατότητες γιά τήν ομορφιά καί τήν γοητεία πού ενυπάρχει, ό)ς ενδιάθετη δύναμη καί ώς προέκταση, στήν ψυχή τού ζωγράφου. Πρόκειται γιά μιά έκθεση πού, στο μεγαλύτερο μέρος της, προσέφερεν ένα έργο μέ καλλιτεχνική Αξία καί μέ ζυγισμένη έκτέλεση. Δ Η Μ Ο Σ Θ. Κ Ο Κ Κ ΙΝ Ο Σ t!

200 ΕΣΤΙΑ» ΔΗΜΟΣ IOANNINffN "ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ 7 6 (Π ολιτισ τικές εκδηλώ σεις 7 25 Α ύγούστου) Σ Α Β Β Α Τ Ο 7 ) 8 ) 7 6 : Εγκαίνια έκθέσεων Ζιογραφικής - Γλυπτικής - Χαρακτικής - Βιβλίου - Φωτογραφίας - Λαϊκής Τέχνης, στίς αίθουσες τής Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας Icoawivcov Μουσική Συναυλία Φιλαρμονικής καί Χορωδίας Δήμου στο υπαίθριο θέατρο τής Ε.Η.Μ. Κ Υ Ρ ΙΑ Κ Η 8 ) 8 ) 7 6 : Θεατρική παράσταση τής Αρχαίας Τραγωδίας «ΑΝΤΙΓΟΝΗ» του Σοφοκλή, μέ τήν Ασπασία Παπαθανασίου, στο υπαίθριο θέατρο τής Ε.Η.Μ. Τ Ε Τ Α Ρ Τ Η 1 1 ) 8 ) 7 6 : καί Μουσική συναυλία του Γιάννη Μαρκόπουλου στο υπαίθριο θέατρο τής Ε.Η.Μ. Π Α Ρ Α Σ Κ Ε Υ Η 1 3 ) 8 ) 7 6 : Θεατρική παράσταση του Οργανισμού Ηπειρωτικού Θεάτρου με το έργο τοϋ Τί μου Δεπάστα «ΤΖΙΩΤΙΚΟ Ρ Α Β Α Τ Σ Ι» στο υπαίθριο θέατρο τής Ε.Η.Μ. Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Α 1 6 ) 8 ) 7 6 : καί Μουσική συναυλία του Νίκου Ξυλούρη μέ διεύθυνση του μουσικοσυνθέτη Χριστόδουλου Χάλαρη στο υπαίθριο θέατρο τής Ε.Η.Μ. Τ Ε Τ Α Ρ Τ Η 1 8 ) 8 ) 7 6 : Θεατρική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κούν, μέ τό έργο του Μήτσου Εύθυμιάδη «ΠΡΟΣΤΑΤΕΣ» στο υπαίθριο θέατρο τής Ε.Η.Μ. Π Ε Μ Π Τ Η 1 9 ) 8 ) 7 6 : Ελεύθερη συζήτηση μέ θέμα «Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΙ ΕΜΕΙΣ» στο υπαίθριο θέα τρο τής Ε.Η.Μ. Θά πάρουν μέρος άνθρωποι των γραμμάτων καί των τεχνών. Σ Α Β Β Α Τ Ο 2 1 ) 8 ) 7 6 : 8 π.μ. Πανελλήνιοι κωπηλατικοί αγώνες (προκρίσεις) στήν παραλία «ΚΤΡΑ ΦΡΟ ΣΤΝΗ» Παρέλαση των Ελληνικών καί Ξένων χορευτικών συγκροτημάτων στο κέντρο τής Πόλης Λαϊκοί χοροί καί τραγούδια μέ Ελληνικά καί ξένα συγκροτήματα στο υπαίθριο θέατρο τής Ε.Η.Μ. Κ Υ Ρ ΙΑ Κ Η 2 2 ) 8 ) 7 6 : 9 π.μ. Πανελλήνιοι κωπηλατικοί άγώνες (τελικοί) στήν παραλία «ΚΤΡΑ ΦΡΟΣΤΝΗ» Λαϊκοί χοροί καί τραγούδια μέ Ελληνικά καί Ξένα συγκροτήματα στο υπαίθριο θέατρο τής Ε.Η.Μ. Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Α 2 3 ) 8 ) 7 6 : Λαϊκοί χοροί καί τραγούδια μέ Ελληνικά καί Ξένα συγκροτήματα στο υπαίθριο θέατρο τής Ε.Η.Μ. Τ Ε Τ Α Ρ Τ Η 2 5 ) 8 ) 7 6 : Δημοτικοί χοροί καί τραγούδια μέ συμμετοχή αυθεντικών λαϊκών συγκροτημάτων από δλες τις περιοχές του Νομού Ίωαννίνων στο Πάρκο τής'κεντρικής Πλατείας.

201 Η ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ Δ)ΤΟΥ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Το 1976 Οά ρίναι για την 'Ελληνική Οικονομία μια καλή χρονιά. Πολύ καλύτερη από το Παραγιογή, έπενόύσεις, εισοδήματα, ισοζύγιο πληρωμών και γενικά όλα τά μεγέθη τής οικονομίας Οά παρουσιάσουν σημαντική βελτίωση. Τ ις ενθαρρυντικ ές α υ τές π ρ ο ο π τ ικ έ ς δ ι έγραψ ε ό Δ ιο ικ η τή ς τή ς Τ ρ α π έ ζ η ς Ε λ λ ά δος κ α θ η γη τή ς κ. Ξεν. Ζ ο λ ώ τα ς μ ιλ ώ ν τα ς στην γενικ ή συνέλευση τώ ν μ ετό χω ν τή ς Τ ρ α π έζη ς. Ό κ. Ξ. Ζ ο λ ώ τα ς, ό μ ω ς, έξήρτησε τήν β ελ τίω σ η τ ή ς οίκονομ ία ς ά π ό την σ υ γκ ρ ά τη σ η του π λ η θ ω ρ ισ μ ο ύ. Η κ α τα πολέμ η σ η το υ π λ η θ ω ρ ισ μ ο ύ, έτό ν ισ ε, ά- ποκτά π ρ ο τ ε ρ α ιό τ η τ α κ α ι ά π ο τ ε λ ε ϊ π ρ ο ϋ πόθεση γ ια τή ν έ π ίτ ε υ ξ η τώ ν λ ο ιπ ώ ν σ τ ό χων τή ς ο ικονομική ς π ο λ ιτ ικ ή ς όρθώ ς ω ς στόχο γ ια τ ό , τή ν σ υ γ κ ρ ά τη σ η το υ πληθω ρισ μού σε έ π ίπ ε δ ο κ ά τω το υ 10%. Ή έ π ίτευ ξ η το υ σ τ ό χ ο υ α ύ το υ θ ά έξα ο- τηθή ά π ό τρ ε ις β α σ ικ ο ύ ς χ ε ιρ ισ μ ο ύ ς : Π ΡΩ Τ Ο Ν ά π ό τή ν έφ α ρ μ ο γή σ υ νετή ς νο μ ισ μ α τικ ή ς κ α ι π ισ τ ω τ ικ ή ς π ο λ ιτ ικ ή ς. Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Ν ά π ό τή ν ά σ κ η σ η ύ γ ιο ϋ ς δημοσιονομικής π ο λ ιτ ικ ή ς. T P JT O N ά π ό τή ν δ ια τή ρ η σ η τ ή ς αύξήσεως τώ ν χ ρ η μ α τικ ώ ν εισ ο δ η μ ά τω ν έν τό ς τών ορίω ν ά ν τ ο χ ή ς τή ς ο ίκ ο ν ο μ ία ς. Α ν α λ υ τικ ό τερ α ό κ. Ζ ο λ ώ τα ς κ α τ ά τ ο μείς έπ εσ ή μ α νε τ ά έ ξ ή ς: Π ΙΣ Τ Ω Τ ΙΚ Η Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Για τό οί ν ο μ ισ μ α τ ικ έ ς ά ρ χ ές έ χουν θέσει σ τ ό χ ο α ύ ξή σ εω ς τ ή ς ν ο μ ισ μ α τικής κυκλοφ ορία ς γύ ρ ω σ τ ο 12%. Σ τ ά πλα ίσ ια τή ς π ο λ ιτ ικ ή ς α ύ τή ς, ή Ν ο μ ισ μ α τική Ε π ιτ ρ ο π ή κ α ι ή Τ ρ ά π ε ζ α 'Ε λ λ ά δ ο ς θά εξακολουθήσουν νά ύποβοηθούν τήν σ υ νέχιση τή ς ο ίκονομική ς ά να κ ά μ ψ εω ς μέ τήν έξασψάλιση έπαρκοο ς π ρ ο σ φ ο ρ ά ς π ισ τ ώ σεων. Δεν είνα ι ό μ ω ς δ ια τ ε θ ε ιμ έ ν ε ς ν ά ε πιτρέψουν υ π έρ μ ετρ η ν ο μ ισ μ α τ ικ ή έπ έ- κταση ή ό π ο ια θ ά μ π ο ρ ο ύ σ ε νά έχη σ ο β α - ρέσ π λ η θ ω ρ ισ τικ ές έ π ιδ ρ ά σ ε ις. Προς τον σ κ ο π ό ν α ό τό ν, ό έ λ ε γ χ ο ς τ ή ς ρευστότητος τού τ ρ α π ε ζ ικ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς καί τής π ισ τ ω τ ικ ή ς έ π εκ τ ά σ εω ς έχει ήδη καταστή α υ σ τη ρ ό τερ ο ς. Σ υ γ χ ρ ό ν ω ς λ α μ - βόνονται μ έτρ α, μέ τ ά ό π ο ια έ π ιδ ιώ κ ε τ α ι ορθολογικότερη κ α τα νο μ ή τώ ν δ ια θ ε σ ίμ ω ν χρηματοδοτικών π ό ρ ω ν. Σ τ ά π λ α ίσ ια τ ή ς π ο λ ιτ ικ ή ς α ύ τή ς π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι ή έ γ κ α ι- ν ια σ θ ε ισ α κ α τ ά τ ο ύ ς τ ε λ ε υ τ α ίο υ ς μήνες π ώ λ η σ η τ ρ α π ε ζ ικ ώ ν ο μ ο λ ό γω ν ά π ό ο ρ γ α ν ισ μ ο ύ ς μ α κ ρ ο π ρ ο θ έσ μ ο υ χ ρ η μ α το δ ο τή σ ε - ωε ά π ευ θ εία ς σε ιδ ιώ τ ε ς. Ε ΙΣ Ο Δ Η Μ Α Τ ΙΚ Η Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Σ τ ή ν σ φ α ίρ α τ ή ς π ο λ ιτ ικ ή ς τώ ν τ ιμ ώ ν κ α ι εισ ο δ η μ ά τω ν, ά π ό τ ό κ α λ ο κ α ίρ ι το ύ , έπ εδ ιώ χ θ η ή ά π ο κ α τ ά σ τ α σ η τ ή ς ά- π ω λ ε ία ς τ ή ς ά γ ο ρ α σ τ ικ ή ς δ υ ν ά μ εω ς τώ ν μ ισ θ ώ ν κ α ί ή μ ε ρ ο μ ισ θ ίω ν, λ ό γ ω το ύ π λ η θ ω ρ ισ μ ο ύ κ α τ ά τή ν π ρ ο η γ η θ ε ισ α π ε ρ ίο δ ο. Ή π ο λ ιτ ικ ή μ ισ θ ώ ν κ α ί η μ ε ρ ο μ ισ θ ίω ν π ο ύ ήσκήθη, σ υ ν έβ α λ ε σ τ ή ν τό νω σ η τ ή ς κ α τ α ν α λ ω τικ ή ς ζ η τή σ εω ς κ α ί δ Γ α ύ τ ή ς σ τ ή ν ο ι κονομική ά νά κ α μ ψ η. Η α ύ ξη σ η ό μ ω ς τώ ν χ ρ η μ α τικ ώ ν μ ισ θ ώ ν δέν π ρ έ π ε ι νά ύ π ερ β ή τ ά ό ρ ια ά σ φ α λ ε ία ς κ α ί νά δ η μ ιο υ ρ γ ή σ η σ ο β α ρ ο ύ ς κινδύνο υ ς γ ι ά τή ν μ ελ λ ο νιτκ ή π ο ρ ε ία τ ή ς ο ίκ ο ν ο μ ία ς μ ετα ξ ύ τώ ν ο π ο ί ων είν α ι καί ή ά ν ε ρ γ ία. Π α ρ ά λ λ η λ α είν α ι σ κ ό π ιμ ο νά ληφθούν ειδ ικ ά μ έ τρ α γ ι ά τή ν μ είω σ η το ύ υψηλού κ ό σ το υ ς τ ή ς έ μ π ο ρ ικ ή ς δ ια κ ιν ή σ ε ω ς καί τώ ν ά δ ικ α ιο λ ο γ ή τ ω ς υψηλώ ν κερδώ ν, ά π ό τή ν ε μ π ο ρ ία ν ιδ ίω ς φ θ α ρ τώ ν ά γ ρ ο τ ικ ώ ν π ρ ο ϊό ν τω ν. Τ έλ ο ς, π ρ έ π ε ι νά τεθούν σ έ κ ί νηση κ α τά λ λ η λ ο ι μ η χ α ν ισ μ ο ί, ώ σ τ ε νά ά- π ο φ ευ χθή υ π έ ρ μ ε τ ρ η α ύ ξη σ η τώ ν κερδώ ν. Το κ έρδος π ο ύ π ρ ο έ ρ χ ε τ α ι ά π ό το ν υ γ ιή ά ν τ α γ ω ν ισ μ ό είν α ι δ ικ α ιο λ ο γ η μ έ ν ο καί ά- π ο τ ε λ ε ΐ π ρ ο ϋ π ό θ εσ η τ ή ς α ύ ξή σ εω ς τ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς κ α ί τώ ν έπ εν δ ύ σ εω ν. Α ν τ ίθ ε τ α π ρ έ π ε ι νά π ε ρ ιο ρ ισ θ ο ύ ν τ ά κέρδη π ο ύ ε π ι τ υ γ χ ά ν ο ν τ α ι ά π ό υ π έ ρ μ ε τ ρ η π ρ ο σ τ α σ ία ή έκ μ ετά λ λ ευ σ η μ ο ν ο π ω λ ια κ ή ς δ υ ν ά μ εω ς. Τ ά ά π ο τ ε λ έ σ μ α τ α τ ή ς ά σ κ η θ ε ίσ η ς ο ί κ ο νομ ική ς π ο λ ιτ ικ ή ς, ε ίπ ε ό κ. Ζ ο λ ώ τ α ς, άφ" ό το υ ά ν έλ α β ε τή ν δ ια κ υ β έρ ν η σ η τ ή ς χώ ρ α ς ή δ η μ ο κ ρ α τικ ή κυβέρνηση, υ π ή ρ ξ α ν θ ε τικ ά, ιδ ίω ς ά ν ληψθή ύ π όψη ή χ α ώ δ η ς π ο λ ιτ ικ ή κ α ί οικ ο νο μ ική κ α τ ά σ τ α σ η π ο ύ μ ά ς κ λ η ρ ο δ τη σ ε ή δ ικ τ α τ ο ρ ία. Δ έν ή τα ν ό μ ω ς δ υ ν α τό σ τ ο σ ύ ν το μ ο α ύ τό χρονικ ό

202 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» διάστημα νά άντιμετωπισθοΰν δλα τα προβλήματα. Γιά την υπερνίκηση των οικονομικών δυσχερείων που συνεχίζονται Ακόμη, άπαιτεΐται ή έφαρμογή συνετής οικονομικής πολιτικής. Πρέπει νά έχουμε ύπ δψη δτι έσψαλμένοι χειρισμοί καί άστοχες ενέργειες τόσο Από το κράτος, δσο καί Από τους έπιχειρηματιές καί τούς ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ο υ ς, υπάρχει κίνδυνος νά άνακόψουν την πρόοδο τής οικονομίας καί νά άνατρέψουν το έργο πού έχει έπιτελεσθή μέχρι τώρα. Οί ευθύνες δλων μας είναι μεγάλες, ιδίως κατά την παρούσα κρίσιμη περίοδο πού διέρχεται το έθνος. Περισσότερο άπο όποτεδήποτε άλλοτε έπιβάλλεται νά πρυτανεύση σύνεση καί πνεύμα συνεργασίας μεταξύ τού κράτους καί δλων των κοινωνικών όμάδων. ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 'Ο κ. Ζολώτας συνέστησε άναθεώρηση τού κρατικού προγράμματος έπενδύσεων, τό όποιο φαίνεται νά περιλαμβάνη καί έργα χαμηλής παραγωγικότητος. Έτόνισε έπίσης δτι είναι άναγκαίες σημαντικές διαρρυθμίσεις στο φορολογικό σύστημα μέ βασικά κριτήρια την ένίσχυση τής προοδευτικόττηας τής φορολογίας, την δικαιότερη κατανομή των φορολογικών βαρών και την περιστολή τής φοροδιαφυγής. Μερικές περικοπές τής έκθέσεως: 1. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΕΩΣ 1975 Συμφώνως προς τήν άνάλυσιν τών άποτελεσμάτων χρήσεως τού έτους 1975, τά άκαθάριστα έσοδα τής Τραπέζης έκ τών έν γένει έργασιών της άνήλθον εις δραχμάς, τό δέ σύνολον τών δαπανών λειτουργίας της, περιλαμβανομένων τών άποσβέσεων καί προβλέψεων εις δραχμάς. Κατά συνέπειαν τά καθαρά κέρδη τής χρήσεως άνήλθον εις δραχμάς. Κατ εφαρμογήν τού άρθρου 71 τού Καταστατικού τής Τραπέζης έκ τών καθαρών κερδών τής χρήσεως διατίθεται ποσόν δραχμών διά τήν καταβολήν πρώτου μερίσματος ίσου προς τό 12% τού καταβεβλημένου μετοχικού κεφαλαίου αυτής. Αοθέντος δτι τό τακτικόν άποθεματικόν έχει ήδη έξισωθή προς τό μετοχικόν κεφάλαιον τής Τραπέζης, προτείνομεν εις τήν Γενικήν Συνέλευσιν έξ όνματος τού Γενικού Συμβουλίου καί μετά σχετικήν άπόφασιν αυτού, δπως διατεθή συμφώνως προς τό αυτό άρθρον έκ τού υπολοίπου τών κερδών έπί πλέον ποσόν δραχμών διά τήν καταβολήν προσθέτου μερίσματος. Κατόπιν τούτου, τό συνολικώς προτεινόμενον προς διανομήν ποσόν έκ τών κερδών άνέρχεται εις 150 έκ. δραχμάς, Αντιστοιχεί δέ είς καταβολήν δραχμών κατά μετοχήν. Τά άκαθάριστα έσοδα τής Τραπέζης προήλθον έπίσης έκ τής Αναπροσαρμογής τών συναλλαγματικών Ισοτιμιών, ένώ ή συμβολή τών έσόδων έξ έργασιών έπί συναλλάγματος ήτο μικροτέρα κατά τήν λήξασαν χρήσιν έν συγκρίσει προς τήν χρήσιν τού Οι έξερχόμενοι Σύμβουλοι είναι έπανεκλέξιμοι. Αί οικονομικά! έξελίξεις κατά τό παρελθόν έτος, έν τφ συνόλω έξεταζόμεναι, δύνανται νά θεωρηθούν ί κανοπο ιητι καί. Ούτω, κατά τό 1975 έσημειώθη βραδεία μέν Αλλά σταθερά Ανάκαμψις τής οικονομικής δραστηριότητος. Ή οικονομική Α- νάκαμψις συνεχίζεται καί κατά τό τρέχον έτος, διά τό όποιον προβλέπεται αβξησις του Ακαθαρίστου έγχωρίου προϊόντος κατά 4 5%. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ: ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΜΕΣΑ t Ό ρυθμός αύξήσεως τής νομισματικής ξ κυκλοφορίας ήρχισε νά έπιβραδύνεται Από ^ τού δευτέρου έξαμήνου τού παρελθόντος έτους. Παρά τό γεγονός δτι αί Ανάγκαι δανεισμού, τόσον τού ιδιωτικού, δσον καί τού δημοσίου τομέως, ήσαν καί έξακολονθούν νά είναι μεγάλαι, ό ρυθμός αύξήσεως & τής νομισματικής κυκλοφορίας ήτο χαμη- $ λός κατά τό πρώτον τρίμηνον τού τρέχοντος έτους. Τό μέσον έπίπεδον τής κύκλο- Φορίας τραπεζογραμματίων κατά τό τρίμηνον τούτο ήτο κατά 5% Ανώτερον, έν * συγκρίσει προς τό Αντίστοιχον έπίπεδον $ τού πρώτου τριμήνου τού

203 «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ* 505 ΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Από του φθινοπώρου του 1974, επιδίωξη τής πιστωτικής πολιτικής είναι ή έξασφάλισις έλαστικής προσφοράς τραπεζικών πιστώσεων διά την ύποβοήθησιν των εξαγωγών. Προς τον σκοπόν αυτόν, ό μακροπρόθεσμος τραπεζικός δανεισμός των βιομηχανικών έπενδύσεων καί ή τραπεζική χρηματοδότησις των έξαγωγών υπό των 'Εμπορικών Τραπεζών, έτέθησαν άπό τοο Αύγουστου του 1974 έκτος του γενικού ο ρίου αυξήσεως των πιστώσεων. Συγχρόνως έξησφαλίσθησαν έπαρκή κεφάλαια εις τους έξειδικευμένους πιστωτικούς και ί- 5ιωτικούς, διά την ικανοποίησιν τής ζητήτεως μακροπροθέσμων κεφαλαίων διά πα ρογωγικάς έπενδύσεις. Διά τό τρέχον έτος, έπιδίωξις των νομισματικών άρχών έξακολουθεϊ νά είναι ή πραγματοποίησις οίκονομικώς θεμελιωμένων νέων επενδύσεων, κυρίως εις την μετατοποίησιν, την γεωργίαν τον τουρισμόν, νο μή πρόσκρουση είς άνεπαρκή προσφοράν μακροπροθέσμου τραπεζικής χρηματοδοτήσεως. Προς ένθάρρυνσιν τών βιομηχανικών έπενδύσεων τά έπιτόκια τοΰ μακροπροθέσμου τραπεζικού δανεισμού διατηρούνται χαμηλότερα τών έπιτοκίων τού βραχυπροθέσμου δανεισμού τών Εμπορικών Τραπεζών. Τούτο έπιτυγχάνεται διά τής συνεχίσεως τού διαφορισμού τών ποσοστών υποχρεωτικών καταθέσεων και άντιστοίχων άναλήψεων άπό την Τράπεζαν τής Ελλάδος, άναλόγως τής κατηγορίας χορηγήσεως τών Εμπορικών Τραπεζών. 3ιζάρειος Εκκλησιαστική Σ χολή ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Δ ΙΑ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Ή Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή προκηρύσσει διαγωνισμόν είσαγωγής κατά τό [ολικόν έτος είς τήν πρώτην τάξιν τής έπταταξίου Ιερατικής Σχολής, είκοσι 0) έσωτερικών μαθητών ως υποτρόφων τής Ριζαρείου περιουσίας. Οί ένδιαφερόμενοι δέον δπως έχουν Απολυτήριον Δημοτικού Σχολείου, ηλικίαν ούχΐ ωτέραν τών 15 έτών κλπ. νόμιμα προσόντα. Αι είσιτήριοι έξετάσεις διενεργοΰνται έν τή Σχολή άπό 20ής 25ης Ιουνίου καί άπό ης 25ης Σεπτεμβρίου. Τά άπαιτούμενα δικαιολογητικά υποβάλλονται μέχρι τής 18ης Ιουνίου καί τής 15ης ιττεμβρίου διά τους προσερχομένους άντιστοίχως είς τήν κατά Ιούνιον καί Σεπτέμβριον τασιν. Ή Σχολή παρέχει δωρεάν είς τούς υποτρόφους έκπαίδευσιν, τροφήν, οίκησιν, ένδυriav, ύπόδησιν κλπ. Πληροφορίαι παρέχονται κατ έκάστην είς τά γραφεία Διοικήσεως τής Σχολής, Βασ. >ίας 24 Άθήναι, Τ. 140, τηλ ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ

204 πιστεύοντας εις τό μέλλον,, Η ΠΕΙΡΑ-Ι'ΚΗ Π ΑΤΡΑ ΙΚΗ ξεκίνησε την δημιουργική πορεία me μέοα οτόν παραγωγικό έλληνικό χώρο, «πιστεύοντας είς τό μέλλον». Σήμερα, μετά άπό 50 καί περισσότερα χρόνια, εξακολουθεί να εχπ τούς ίδιους στόχους. Πρωτοπορεί στούς τομείς me καί διατηρείται πάντοτε απολύτως εκσυγχρονισμένη. Ανανεούται συνεχώς, μέ τήν έννοια, ότι ενστερνίζεται τίς σύγχρονες μεθόδους διοικήσεως. παραγωγής καί εμπορίας καί έπεκτείνεται σέ μέγεθος, σέ εγκαταστάσεις, σέ παραγωγή νέων προϊόντων. Εξάγει τα προϊόντα της καί προσφέρει στήν οικονομία μας πολύτιμο συνάλλαγμα. Συμβάλει ατπ δημιουργία νέας είκόνας τής χώρας μας. τής ανεπτυγμένης. εκβιομηχανισμένπς χώρας.

205 Η Ε Θ Ν Ι Κ Η,, ' Ή πρώτη καί μεγαλύτερη Ελληνική Ασφαλιστική Εταιρία, ίδρυθεϊσα τό 1891, μέ καταβεβλημένον κεφάλαιον Δρχ μέ άποδεματικά Δρχ μέ έπενδύσεις σέ ακίνητα καί χρεώγραφα Δρχ μέ πελάτες σέ όλους τούς Κλάδους Άσφαλίσεως, μέ πλήρες δίκτυον 269 Υποκαταστημάτων καί Πρακτορείων ο όλες τις πόλεις τής Ελλάδος, ασφαλίζει κάθε κίνδυνον καί προσφέρει παήρη icdruyi Η ΕΘΝΙΚΗ,, ό η μ α ί ν ε ι ό ι γ ο ν ρ ι ά Διεύθυνσις : Κορογεώργη Σερβίας θ, Αθήναι (Τ.Τ. 125)

206 f 1 1 >A f V I * I

207 Ι Ο 1/» % Πωλοϋνται στό \ ϊ υποκατάστημα τής ΕΤΒΑ j Ίωαννίνων, οδός Άβέρωφ3, Πλατεία Εθνικής Άμύνης, '. καί στά καταστήματα ; τών τραπεζών Ε θνικής, j Εμπορικής, Πίστεως, ] Ίονικής - Λαϊκής καί Γενικής. \ j ι ι

208 *Ελάτε νά πετάξετε μαζύ μας στην Αμερική. Θά δήτε τί σημαίνει Ολυμπιακή φιλοξενία i σε μια υπερατλαντική πτησι. Θά χαρήτε τό ταξίδι στήν Αμερική μέ τά γιγαντιατα μας καί πολυτελέστατα BOEING Β καί θά διαπιστώσετε δτι I σάς φροντίζει ένα έμπειρο καί ευγενικό πλήρμα. θ ά σάς προσφέρουμε θαυμάσια γεύματα, άδιάκοπη περιποίησι καί ψυχαγωγία μέ στερεοφωνική μουσική* καί κινηματογράφο. Θά άπολαύσετε τήν ευρυχωρία καί τήν άνεσι^ πού θά σάς κάνουν νά νοιώσετε σάν στο annoac Καί μην ξεχνάτε δτι παντού δπου βρισκόμασ*: μιλάμε τήν ίδια γλώσσα. Κανονισμοί τής IATA : Έπιβάρυνσις 2 50 Δολλάρια 'Αμερικής γιά τή χρήσι τών άτομικών άκουστικών

209 I l I I

210 :g ;» Για σπέσιαλ παστίτσιο Μακαρόνια No 1 Μακαρόνια No 2 Πεννάκι MISKO Φ τιά ξτε το