Αμαλία Ηλιάδη. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων Αμαλία Ηλιάδη

Transcript

1 Καινοτόμο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Το διαφορετικό στην εκπαίδευση και στην Ιστορία: «Εργαστήρι δημιουργικής ανάγνωσης και γραφής: Μελέτη και επεξεργασία νεανικού μυθιστορήματος της Μ. Κλιάφα: Μια μπαλάντα για τη Ρεβέκκα». dynamicpages/directory/360/textfiles/praktika_seminarioy.pdf Συντονίστρια: Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός ΠΕ02 Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου Τρικάλων Υπεύθυνες καθηγήτριες: Μπανάσιου Ευαγγελία ΠΕ02 Ρουσουλιώτη Χαρίκλεια ΠΕ ο Γυμνάσιο Τρικάλων

2 Ένας πρόσφορος τρόπος για να προσεγγίσουν οι µαθητές της Μέσης Εκπαίδευσης τον Β Παγκόσµιο πόλεµο και το ολοκαύτωµα, είναι η λογοτεχνία.ο συνδυασµός ιστορίας και µυθοπλασίας σε ένα λογοτεχνικό εφηβικό βιβλίο που έχει για θέµα του τις διώξεις των Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς δίνει τη δυνατότητα στο νεαρό αναγνώστη να µεταφερθεί νοερά σε εκείνη τη ζοφερή εποχή, να κατανοήσει καλύτερα τα ιστορικά γεγονότα, να συνδεθεί συναισθηµατικά µε τους ήρωες του βιβλίου και να προβληµατισθεί για το που µπορεί να οδηγήσει ο αντισηµιτισµός. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

3 «Μια µπαλάντα για τη Ρεβέκκα»: Πρόκειται για ένα µυθιστόρηµα µυθοπλασίας- η ηρωίδα µου η Ρεβέκκα είναι πρόσωπο φανταστικόόµως όλα τα ιστορικά στοιχεία που αναφέρονται στο βιβλίο είναι πραγµατικά, όπως πραγµατικά είναι και τα περισσότερα επεισόδια του βιβλίου, τα οποία στηρίζονται σε βιώµατα και µαρτυρίες φίλων εβραίων. Υπό αυτή την έννοια λοιπόν θα µπορούσε κανείς να πει πως πρόκειται για ένα βιβλίο βιωµατικό. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

4 Η ιστορία της Ρεβέκκας που είναι ταυτόχρονα και η ιστορία της εβραϊκής κοινότητας Τρικάλων αρχίζει την πρώτη µέρα του ελληνοϊταλικού πολέµου, διατρέχει όλη την κατοχή και τελειώνει την πρώτη µέρα της απελευθέρωσης. Η έφηβη Ρεβέκκα- παιδί ενός µεικτού γάµου, η µητέρα της είναι χριστιανή και ο πατέρας της εβραίος- στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου µιλάει για την οικογένειά της και την εβραϊκή κουλτούρα (γεγονός που επιτρέπει στον αναγνώστη να γνωρίσει έναν διαφορετικό πολιτισµό) στη συνέχεια περιγράφει τα δεινά του πολέµου και της κατοχής, την συµµετοχή της στην ΕΠΟΝ και την καταφυγή των Εβραίων µε παρότρυνση του ΕΑΜ, σε ορεινά 93 χωριά της περιοχής για να γλυτώσουν από τις θηριωδίες των Ναζιστών. Μια ξαφνική αρρώστια του αδελφού της υποχρεώνει την οικογένεια να κατέβει προσωρινά στην πόλη, όπου δυο µέρες αργότερα- στις 24 Μαρτίου 1944οι Γερµανοί µπλοκάρουν την εβραϊκή συνοικία, συλλαµβάνουν και εκτοπίζουν 135 εβραίους, µαζί και την µητέρα και τον αδελφό της Ρεβέκκας. Η ίδια,µε τη βοήθεια ενός χριστιανού, κρύβεται για έξι ολόκληρους µήνες στη σοφίτα ενός νερόµυλου. Εκεί, µέσα στην απόλυτη µοναξιά της αντιµετωπίζει τους φόβους της, ωριµάζει και µε την απελευθέρωση παίρνει την απόφαση, παρά το µεγάλο κενό που νιώθει για τον χαµό των δικών της, να συνεχίσει τη ζωή της. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

5 Α. Υποθέματα (ποιες διαστάσεις-όψεις του θέματος θα προσεγγίσουμε): 1. Η ανάγνωση ως δημιουργική και κριτική δραστηριότητα. 2. Η γραφή ως προσωπική αφήγηση, κατάθεση απόψεων. 3. Προσέγγιση της ιστορίας μέσα από τη λογοτεχνία. 4. Η λογοτεχνία ως μέσο κατανόησης και εμβάθυνσης, συνειδητοποίησης και επεξεργασίας του «διαφορετικού». 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

6 Β. Ποιους παιδαγωγικούς στόχους βάλαμε; (γράφουμε συνοπτικά τους πιο σημαντικούς). 1. Δημιουργική ανάγνωση και, κατ επέκταση, μελέτη του νεανικού μυθιστορήματος ως μέσου συνειδητοποίησης του εφήβου. 2. Γνώση της Τοπικής και Ευρύτερης Ιστορίας κατά την Κατοχή ( ). 3. Βιωματική διαπίστωση των τρόπων με τους οποίους ο άνθρωπος είναι, ταυτόχρονα θύτης και θύμα στην Ιστορία. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

7 Γ. Μεθοδολογία υλοποίησης Συνεργασίες με άλλους φορείς: 1. Ανάγνωση Επεξεργασία κειμένου Γραφή: Περιγραφή, Αφήγηση, Κατάθεση Εντυπώσεων. 2. Συλλογή εικονογραφικού Υλικού Φωτογραφιών > Προβολές για: Ναζισμό, Β Παγκόσμιο Πόλεμο, Κατοχή, Ολοκαύτωμα. 3. Συζήτηση με τη συγγραφέα του βιβλίου κ. Μαρούλα Κλιάφα. Δ. Πεδία σύνδεσης με τα προγράμματα σπουδών των αντίστοιχων γνωστικών αντικειμένων. 1. Λογοτεχνία Έκθεση Ιδεών. 2. Τοπική και Γενική Ιστορία. 3. Εικαστικά: Φωτογραφία, Ζωγραφική. 4. Πολιτική και Κοινωνική Αγωγή. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

8 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Ξημέρωμα 28ης Οκτωβρίου Η Ρεβέκκα, μια νεαρή εβραιοπούλα, χάνει την πρώτη μέρα του πολέμου, εξαιτίας μιας αμυγδαλίτιδας, και παίρνει μια σημαντική απόφαση: να είναι παρούσα σε όλες τις μεγάλες στιγμές που έρχονται. Την εφηβεία της σημαδεύουν διάφορα γεγονότα, ευχάριστα και δυσάρεστα, συνθήματα και διαδηλώσεις, φιλίες και προδοσίες, νεανικά χτυποκάρδια, όνειρα και επώδυνοι αποχωρισμοί. Τα πρόσωπα που κινούνται γύρω από την ηρωίδα, η τραγική Ελένη-Εσθήρ, ο ξεπεσμένος γαιοκτήμονας Χριστόφορος, ο ιδεαλιστής Αντρίκος, ο δωσίλογος Εμμανουήλ, ο καπετάν Κόζιακας, ο τρυφερός και ταλαντούχος Κωνσταντίνος και πολλοί άλλοι, ζωντανεύουν την πιο σκληρή και συνάμα ηρωική εποχή της νεότερης ιστορίας μας, φέρνοντας στο προσκήνιο γεγονότα άγνωστα σε πολλούς. Ένα βιβλίο μυθοπλασίας που διατρέχει την Κατοχή, περιγράφοντας ταυτόχρονα το εσωτερικό ταξίδι της ηρωίδας προς την ενηλικίωση. Ένα βιβλίο που με την πλοκή του θα συναρπάσει και με την αλήθεια του θα συγκινήσει όχι μόνο τους έφηβους αλλά και τους ενήλικους αναγνώστες. ΤΙ ΕΓΡΑΨΕ Ο ΤΥΠΟΣ Με φόντο τις αναζητήσεις της εφηβείας, η νεαρή εβραιοπούλα ζει την ταραγμένη εποχή με τη διπλή της ταυτότητα και προσπαθεί να επιβιώσει στη λαίλαπα του πολέμου. Ένα συγκινητικό μυθιστόρημα το οποίο αναφέρεται με λεπτότητα σε θέματα που για χρόνια ήταν ταμπού στην Ελλάδα. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

9 Κατανοούµε το κείµενο και απαντάµε Ο εκπαιδευτικός συζητάει αναλυτικά µε τους µαθητές του τα διάφορα επεισόδια του βιβλίου. Τους ζητάει να τα σχολιάσουν, να εκφράσουν τις απορίες τους ή τις ενστάσεις τους, να περιγράψουν τα συναισθήµατά τους και να εξάγουν τα συµπεράσµατα τους. Τα πρόσωπα του έργου Ο εκπαιδευτικός στη συνέχεια ζητάει από τους µαθητές του να σκιαγραφίσουν µε λίγα λόγια τα κυριότερα πρόσωπα του µυθιστορήµατος. Για να τους διευκολύνει τους δίνει µερικές λέξεις κλειδιά, οι οποίες περιγράφουν την προσωπικότητά τους ή χαρακτηρίζουν τις πράξεις τους. Με αφορµή το κείµενο προβληµατιζόµαστε και συζητάµε Το συγκεκριµένο λογοτεχνικό βιβλίο δίνει την ευκαιρία να συζητηθούν µέσα στην τάξη διάφορα κοινωνικά θέµατα. Στην εποχή µας λόγω και των πολλών µεταναστών έχουµε πολλού µεικτούς γάµους. Ζητούµε από τους µαθητές να πουν τη γνώµη τους για τους µεικτούς γάµους. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

10 Οι Εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας: μια μελέτη του «διαφορετικού» γύρω μας και μέσα μας. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

11 Στρατόπεδα συγκέντρωσης: όροι επιβίωσης και συνθήκες διαβίωσης σ αυτά των Ελλήνων Εβραίων Το εκπαιδευτικό βιβλίο «Τα ξυλοπάπουτσα διηγούνται», ένα αληθινό παραμύθι, που εκδόθηκε από το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος βασίζεται στα γεγονότα της αληθινής ιστορίας ενός αγοριού δέκα ετών με ισπανική υπηκοότητα από τη Θεσσαλονίκη, το οποίο πήγε μαζί με την οικογένειά του στο στρατόπεδο εξόντωσης ΜπέργκενΜπέλσεν στις 2 Απριλίου Εκεί έζησε ως όμηρος μέχρι την 1η Μαΐου Οι Εβραίοι με ισπανική υπηκοότητα παρέμειναν σε ξεχωριστό τμήμα του στρατοπέδου του Μπέργκεν-Μπέλσεν και είχαν ειδική μεταχείριση. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

12 Πολύτιμα ενθυμήματα του ολοκαυτώματος στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

13 Έρωτας και γάμος στην Εβραϊκή κοινότητα της Μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

14 Ιστορική αναδρομή στην καθημερινή ζωή της Ισραηλιτικής κοινότητας Τρικάλων, πριν το ολοκαύτωμα. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

15 Εβραϊκή οικογένεια στα προπολεμικά Τρίκαλα Στο τοπικό επίπεδο δρουν οι έμποροι, που έχουν μόνιμα καταστήματα στο τσαρσί και στο μπεζεστένι καθώς και οι πλανόδοι πραγματευτάδες και μικρέ μποροι, που περιορίζουν τη δράση τους μεταξύ της πόλης και της περιφέρειάς της. Ανάμεσα στα άλλα προϊόντα, που εμπορεύονται οι Εβραίοι μικρέμπο ροι είναι το κρασί, το οποίο μάλιστα μονοπωλούν για ένα τουλάχιστον χρονικό διάστημα. Δίπλα στους βιοτέχνες και τους εμπόρους δρουν και άλλα μέλη της κοινότητας, πιθανότατα ως με ταλλουργοί, αχθοφόροι, κηροποιοί, σαπουνοποι οί, σαράφηδες, τις συνήθεις δηλαδή ασχολίες, στις οποίες επιδίδονται οι Εβραίοι σε όλες τις οθωμανικές αστικές συναθροίσεις, των οποίων αποτελούν ανα πόσπαστο κομμάτι. Επιπλέον, οι εβραϊκές διατρο φικές συνήθειες, που υπαγορεύονται από θρησκευ τικούς κανόνες και ακολουθούν ένα συγκεκριμένο τυπικό, μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι κάποιοι άλλοι είναι κρεοπώλες, τυροκόμοι, αρτοποιοί, οινο ποιοί και ίσως ιδιοκτήτες καπηλειών. Με την ενεργή παρουσία τους στην πόλη των Τρικάλων και στις παραγωγικές της δραστηριότη τες οι Εβραίοι άποικοι μετατρέπουν το οικονομικό και κοινωνικό σκηνικό της πόλης και αποκτούν μια ξεχωριστή βαρύτητα στο φυλετικό μωσαϊκό της. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

16 Η συμμετοχή των Τρικαλινών Εβραίων στις εμποροπανηγύρεις. Οι νεόφερτοι εβραίοι εμπορευόμενοι στην περιοχή των Τρικάλων δεν θα μπορούσαν να λείψουν φυσικά και από τα ετήσια εμπορικά πανηγύρια των Βαλκανίων, ένα παραδοσιακό πεδίο δράσης των Εβραίων εμπόρων, οι οποίοι δε διστάζουν κάποιες φορές να απειλήσουν την επιτυχία τους με μποϋκοτάζ, ενώ η εντυπωσιακή συμμετοχή τους υπαγορεύει ακόμη και την πώληση εβραϊκού φαγητού (kosher). Στη Θεσσαλία και σε κοντινή απόσταση από τα Τρίκαλα πραγματοποιούνταν τρεις μεγάλες εμποροπανηγύρεις, στο Μοσχολούρι (κοντά στους Σοφάδες), την Ελασσόνα και τα Φάρσαλα, στα οποία οι Εβραίοι έμποροι διοχετεύουν ό,τι παράγουν οι αγρότες και οι τεχνίτες της πόλης. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

17 Μ.Γ. ΠΙΤΣΑΚΟΣ Αφιερώνεται στη μνήμη του Σ. Λεβή. Δεν αναφέρεται φωτογράφος. (Η Έρευνα, καθημερινή εφημερίδα των Τρικάλων). Τρίκαλα: Μια νεανική παρέα Πρωτομαγιά του 1943, κατοχική περίοδος. Οι Ιταλοί να ελέγχουν την πόλη - οι αντάρτες την ύπαιθρο. Οι απόφοιτοι 1942 του Γυμνασίου Τρικάλων, και φίλοι, Τριαντάφυλλος Γαλάνης (από αριστερά), Νίκος Τσιγγαρίδας, Νίκος Τεγόπουλος, Παναγιώτης Σαρρής και (καθήμενοι) Τάκης Πιτσιάκος - Σολομάκης Λεβή, αποφάσισαν να τη γιορτάσουν στο πευκόφυτο του Αϊ - Λιά, αφού η έξοδος από τα αστικά τείχη υπέκρυπτε κινδύνους. To πρόβλημα όμως ήταν πως ο λόφος ούτε άνθη είχε ούτε λουλούδια! Τη λύση έδωσε ο ευφυής Νίκος Τσιγγαρίδας, όταν σκέφτηκε να καλέσει στη συντροφιά τη μικρούλα εξαδέλφη του Έλλη Κιοσέ......Το μαθητικό πηλήκιο του Σολομάκη Λεβή υποδηλώνει απώλεια μιας σχολικής χρονιάς για λόγους ανεξακρίβωτους. Καμιά σχέση βεβαίως με τα δεινά της Ισραηλιτικής Κοινότητας που ακολούθησαν, όταν έχασε στο γερμανικό πογκρόμ του Μαρτίου 1944, το ένα τρίτο των μελών της. Μετά την απελευθέρωση, κυρίως μεταξύ , πολλοί Εβραίοι συμπολίτες μας μετανάστευσαν στην Παλαιστίνη. Μεταξύ αυτών και ο νεαρός Λεβή που, φτάνοντας εκεί, εντάχθηκε στη Χαγκάνα, μια στρατιωτική οργάνωση που προστάτευε τους οικισμούς των εποίκων από επιθέσεις Αράβων και Βρετανών εντολέων. Σε μια συμπλοκή με Άγγλους, ο Σολομάκης χτυπήθηκε θανάσιμα. Ο ενταφιασμός έγινε, όπως ήταν τυχερό του, στην πολυπόθητη Γη της επαγγελίας, παρουσία πλήθους ομοθρήσκων... 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

18 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

20 Άποψη του εσωτερικού της Εβραϊκής συναγωγής Τρικάλων 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

21 Στη δίνη της Κατοχικής Ελλάδας : Ο διωγμός και το Ολοκαύτωμα των Εβραίων ο Γυμνάσιο Τρικάλων

24 Διώξεις Γερμανών Εβραίων στη Ναζιστική Γερμανία 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

25 Οι εκτοπίσεις, οι συλλήψεις, οι «ευφάνταστοι» και συστηματικοί τρόποι εξόντωσης «διαφορετικών» ανθρώπων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

26 Κτίρια και άνθρωποι υπέφεραν κατά το μεγάλο πόλεμο: Τοπία ανθρωπογενή και τοπία ψυχής... 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

27 Βάσανα και μαρτύρια για να παύσει ο άνθρωπος να νιώθει άνθρωπος... 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

28 Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων: Μνήμη και οφειλή. Η παρουσία των εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα είναι άμεσα συνυφασμένη με την ιστορία της χώρας μας. Η εγκατάστασή τους, η οποία χρονολογείται αρκετούς αιώνες πριν, συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη της εκάστοτε τοπικής κοινωνίας και απετέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι της. Η παρούσα εργασία απονέμει φόρο τιμής στους χιλιάδες αυτούς Έλληνες Εβραίους και Ελληνίδες Εβραίες που οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως, σε καταναγκαστικά έργα και στο θάνατο εξ αιτίας της καταγωγής τους. Και βρίσκεται στη διάθεση όλων για να μας θυμίζει το μέγεθος της θηριωδίας του ανθρώπου. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

29 Απελευθέρωση και δικαίωση της ιώβειας υπομονής και αντοχής τους... 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

30 1945: ο ενθουσιασμός της απελευθέρωσης από τη φρίκη των στρατοπέδων. 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων

31 Ενδεικτική Βιβλιογραφία Ελληνικοί τίτλοι 1)Αμαρίλιο-Κούνιο, Έρικα: Αναμνήσεις μιας Σαλονικιώτισσας Εβραίας, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη ) Αμαρίλιο-Κούνιο, Έρικα και Ναρ, Αλμπέτος: Προφορικές Μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη ) Ασέρ-Πάρδο, Ροζίνα: 548 ημέρες, με άλλο όνομα, Γαβριηλίδη, Αθήνα ) Γιακοέλ, Γιομτώβ: Απομνημονεύματα , Ίδρυμα ΕΤΣ-ΑΧΑΪΜ, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη ) Ενεπεκίδης, Πολυχρόνης: Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων εν Ελλάδι επί τη βάση των μυστικών αρχείων των SS, Παπαζήσης, Αθήνα, ) Ιωαννίδης, Ιωάννης: Οι Εβραίοι εις την Αντίστασιν, Χ.Ε.Ο., Ιωάννινα, ) Κούνιο, Χάϊντς: Εζησα τον Θάνατο, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη ) Κωνσταντοπούλου, Φωτεινή (επ.): Οι Έλληνες Εβραίοι, Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος, Καστανιώτης, Αθήνα ) Μαζάουερ Μαρκ: Η Ελλάδα του Χίτλερ, Η εμπειρία της Κατοχής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα ) Μπενρουμπή-Αμπαστάδο, Λίλιαν: Τα τετράδια της Λίνας, Καπάνι, Θεσσαλονίκη, ) Νάχμαν Ευτυχία: Γιάννενα: Ταξίδι στο Παρελθόν, Τάλως, Αθήνα ) Ναχμία Μπέρυ: Κραυγή για το αύριο, Κάκτος, Αθήνα ) Ναχμία Νίνα: Ρέϊνα Ζιλμπέρτα, Ένα παιδί στο γκέτο της Θεσσαλονίκης, Ωκεανίδα, Αθήνα, ) Νατζαρής Μαρσέλ: Χρονικό 41-45, Ίδρυμα ΕΤΣ-ΑΧΑΪΜ, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, ) Ναχόν Μ., Μπιρκενάου-Το στρατόπεδο του Θανάτου, Ίδρυμα ΕΤΣ-ΑΧΑΪΜ, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, ) Νεχάμα Ιωσήφ: Ιστορία των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης, Ι.Κ.Θ., Θεσσαλονίκη, ο Γυμνάσιο Τρικάλων

32 Ενδεικτική Βιβλιογραφία Ελληνόφωνη 17) Πιερρόν Μπερτράν: Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα, Πόλις, Αθήνα, ) Σεβίλια Ερρίκος: Αθήνα-Άουσβιτς, Εστία, Αθήνα, ) Σιμχά Παύλος: Οικογένεια Δημητρίου, Σίμχα, Χ.Τ., ) Στρούμσα Ιάκωβος: Διάλεξα την ζωή, ίδρυμα ΕΤΣ-ΑΧΑΙΜ, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, ) Φλάισερ Χάγκεν: Στέμμα και Σβάστικα: Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, , τομ. Β Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα ) Φρέζης Ραφαήλ: Η Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου, Ώρες, Βόλος, ) Χανταλί Ιάκωβος: Από το Λευκό Πύργο στις πύλες του Άουσβιτς, Ίδρυμα ΕΤΣ-ΑΧΑΪΜ, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, ) Λιλή Ζωγράφου, Οι Εβραίοι κάποτε, εκδόσεις Εστία. Διαδικτυακές τοποθεσίες (Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος) (Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης) (United States Holocaust Memorial Museum) educators (Yad Vashem) (Survivors of the Shoah Visual History Foundation) (Μνημείο Βερολίνου) 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων