ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ

Transcript

1

2

3

4 Murray Bookchin ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ Ένας διάλογος με την Janet Biehl Μετάφραση: Αχιλλέας Φωτάκης Επιμέλεια- Επίμετρο: Νίκος Σέργης ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΣΝΑΦΙ ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2010

5 Τίτλος πρωτοτύπου: «Reflections on Marx and Marxism» in: Murray Bookchin, Anarchism, Marxism, and the Future o f the Left: Interviews and Essays, , Oakland, Ca: AK Press, 1999, σσ [Αναρχισμός, Μ αρξισμός και το Μ έλλον της Α ριστερός: Συνεντεύξεις και Μελέτες, ], Μ άρεϊ Μποϋκτοιν: ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ. Έ νας διάλογος με την Janet Biehl Μετάφραση: Αχιλλε'ας Φωτάκης Επιμε'λεια- Επίμετρο: Νίκος Σε'ργης Φιλολογική Επιμε'λεια: Μιχάλης Καλαμαράς Μακε'τα εξωφύλλου: Γιάννης Ταγματάρχης, Sold out team A ' έκδοση: Φεβρουάριος 2010 ISBN: Για την ελληνική γλώσσα: Εκδόσεις ΙΣΝΑΦΙ Σουλίου 18, Ιωάννινα Τηλ/Fax:

6 Για τον Μαρξ και το Μαρξισμό Συνέντευξη που έδωσε στις 3-4 Ιανουαρίου 1998 ο Μάρεϊ Μποΰκτσιν (M urray Bookchin) στην Τζάνετ Μ πίελ (Janet Biehl) αναδημοσιευμένη με τον τίτλο «Reflections on Marx and Marxism» στο βιβλίο : M yrray Bookchin, Anarchism, Marxism, and the Future of the Left: Interviews and Essays, , [Αναρχισμός, Μαρξισμός και το Μέλλον της Αριστερός: Συνεντεύξεις και Μελέτες, ], Oakland, Ca: AK Press, 1999, σσ Janet Biehl: Ήσουν από παλιά ανοιχτά επικριτικός με το μαρξισμό, τουλάχιστον από το Ά κου Μ αρξιστή το 1969' και στη συνέχεια με διάφορα άρθρα σου τις δεκαετίες του 70 και τον 80, συμπεριλαμβανομένου του «Ο Μαρξισμός ως Αστική Ιδεολογία»". Τελευταία, όμως, τα σχόλιά σου αντανακλούν μια βαθύτερη εκτίμηση για τον Μ αρξ. Σε αυτήν τη συνέντευξη θα ήθελα να εξετάσουμε σε ποιο βαθμό αυτή η νέα στάση σου σημαίνει ότι δίνεις πια αλλού έμφαση και σε ποιο βαθμό απο- ' Σ. τ. Μ.: To Listen Marxist γράφτηκε στη Νέα Υόρκη το 1969 και μαζί με τη συζήτηση που καταγράφηκε γύρω από το βιβλίο στα 1970 εντάχθηκε στη συλλογή άρθρων του Μπούκτσιν, Post-Scarcity Anarchism (AK Press, 1970). Στα ελληνικά κυκλοφορεί αιποτελοκ στην έκδοση Άκου Μαρξιστή (Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1974). " Σ. τ. Μ.: Το «Ο Μαρξισμός σαν Αστική Κοινωνιολογία» είναι άρθρο του Μποΰκτσιν που ε'γραψε το Στα ελληνικά κυκλοφορεί, μαζί με άλλα δυο κείμενά του της ίδιας περιόδου που ασχολούνται με το μαρξισμό και την οικολογία, στην έκδοση Ο Μαρξισμός σαν Αστική Κοινωνιολογία (Ελεύθερος Τύπος, 1987), μτφ. Ν. Β. Αλεξίου και Π. Τσαχαγε'ας. 5

7 Μ ΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ τελεί μια αλλαγή στην άποψή σου για τον Μαρξ. Ενώ έγραφες για το μαρξισμό, τη δεκαετία τον 70, υπήρχαν ακόμη τα λεγάμενα «σοσιαλιστικά» κράτη και κινήματα - ιδιαιτέρως του σοβιετικού μπλοκ - αλλά είχαν πάψει προ πολλον να συμβολίζουν την ανθρώπινη ελευθερία. Την ίδια εποχή στη Δυτική Ευρώπη η σοσιαλδημοκρατία και ο ευρωκομμουνισμός έγιναν ανοιχτά συνένοχοι στην ορθυλογι κοποι η μ ένη τάξη του αστικού καπιταλισμού. Αναφερόμενος σε αυτήν την ιστορική εξέλιξη, έγραψες το 1979 ότι «το έργο του Μαρξ, ίσως το πιο αξιοθαύμαστο εγχείρημα για τον αποφενακισμά των αστικών κοινωνικών σχέσεων, έχει γίνει το ίδιο ο πιο εξευγενισμένος φενακισμός* του καπιταλισμού της εποχής μας» και «η πιο εκλεπτυσμένη ιδεολογία του κρατικού καπιταλισμού». Συμφωνείς ακόμη με αυτήν την εκτίμηση; Murray Bookchin: Πρώτα απ όλα, θα ήθελα να εξετάσουμε παραπέρα το πλαίσιο μέσα στο οποίο γράφτηκαν τα παραπάνω. Το Άκου Μαρξιστή γράφτηκε το 1969, όταν το Προοδευτικό Εργατικό Κόμμα (PL) προσπαθούσε, στο όνομα του μαρξισμού, να διεισδύσει στην οργάνωση Φοιτητές για μια Δημοκρατική Κοινωνία (SDS)"', όχι για να ανοικοδομήσει την SDS ή να της παράσχει καθοδήγηση αλλά για να την κυριεύσει, να την στραγγίσει από τα μέλη της εντάσσοντάς τα στο PL. Από * Σ.τ.Ε.: Σύμφωνα με την οπτική του «ώριμου Μαρξ» του Κεφαλαίου το καλά κρυμμε'νο "μυστικό" των αχε'σεων παραγωγής ισοδυναμεί τελικά με τον φενακισμο της ταξικής συνείδησης. Προς τούτο και με γνώμονα τα γνωστά προβλήματα των οικείων μεταφράσεων, οι όροι «mystify» και «demystify» αποδίδονται εδώ ως: "φενακίζω" και "αποφενακίζω" με τα δέοντα παράγωγά τους. " Σ. τ. Μ.: Η SDS (Students for a Democratic Society) ήταν μία από τις σημαντικότερες και μαζικότερες φοιτητικε'ς οργανώσεις στις ΗΠΑ σια με'σα της δεκαετίας του '60 και διαλύθηκε το Ήταν η οργάνωση που συγκε'ντρωνε τους περισσότερους ριζοσπάστες φοιτητές και φοιτήτριες.

8 Ένας διάλογος με την Janet Biehl τη δική μου εμπειρία ως κομμουνιστή τη δεκαετία του 30, κατάλαβα ότι το PL είχε αναλάβει να διεκπεραιώσει μια τυπική επιχείρηση σταλινικού τύπου, γνωστή ως «φραξιονιστική δουλειά». Ωστόσο, την ίδια στιγμή, οι αντίπαλοι του PL μέσα στην SDS - τόσο το RYM 1 όσο και το RYM Τ - γίνονταν οι ίδιοι μαοϊκοί του ενός ή του άλλου είδους και αυτοχαρακτηρίζονταν επίσης ως μαρξιστε'ς, αν και έμοιαζαν να γνωρίζουν πολΰ λίγα για το μαρξισμό. Αυτές οι ομάδες ασκούσαν μεγάλη επιρροή σε πολλούς από τη δίχως εμπειρίες ριζοσπαστική νεολαία που είχε μπει στην SDS τον Ιούνιο του Η ομάδα Άναρχος (Anarchos), στην οποία ανήκα, προσπαθούσε να σχηματίσει μια ανεξάρτητη ελευθεριακή επαναστατική θέση, με αποτέλεσμα όμως να βρεθούμε να πολεμάμε το χυδαίο μαρξισμό και των δύο πλευρών, ιδιαίτερα του PL αλλά και των δύο ομάδων RYM. Το Άκου Μαρξιστή γράφτηκε για να περιορίσει την επιρροή τους. Στο βιβλίο προσπάθησα να αποφενακίσω την αντίληψη της προλεταριακής ηγεμονίας, την ιδέα δηλαδή- που έμοιαζε έγκυρη πριν τριάντα χρόνια - ότι το βιομηχανικό προλεταριάτο θα αποτελούσε την ηγετική τάξη σε οποιαδήποτε κοινωνική επανάσταση ή οποιοδήποτε αγώνα για το σοσιαλισμό. Αυτή η άποψη δεν ήταν πια σωστή τη δεκαετία του Αν και στα χρόνια του Μαρξ, και της νεότητάς μου, το βιομηχανικό προ " Σ. τ. M.: Το PL ήταν το Προοδευτικό Εργατικό Κόμμα (Progressive Labor Party), ε'να διεθνές κομμουνιστικό κόμμα που είχε όμως τη βάση του στις ΗΠΑ. Ο προσανατολισμός του ήταν επίσημα μαρξιστικός-λενινιστικός και ιδρύθηκε το 1961 από απογοητευμένα με την ΕΣΣΔ πρώην μέλη του Κομουνιστικού Κόμματος το)ν ΗΠΑ. To RYM (Revolutionary Youth Movement, «Κίνημα Επαναστατικής Νεολαίας») ήταν πράγματι η ισχυρή αντιπολίτευση μέσα στην SDS εναντίον του PL. Λίγο πριν διαλυθεί η SDS, διασπάστηκε και το RYM σε δύο φράξιες, από τις οποίες η RYM 1 μετεξελίχτηκε στην οργάνωση των Weatherman και τη militant ένοπλη επαναστατική δράση ενώ το RYM 2 στράφηκε προς το μαοϊσμό. 7

9 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ λεταριάτο μπορούσε εύκολα να θεωρηθεί ως η ηγεμονική τάξη στον αγώνα για το σοσιαλισμό, σήμερα το προλεταριάτο δε θεωρεί πλέον τον εαυτό του ως τάξη αντιτιθε'μενη στην αστική κοινωνία. Ενώ θα ήταν αδύνατο να γίνει οποιαδήποτε επανάσταση χωρίς την υποστήριξη των εργατών στη βιομηχανία, δεν μπορούμε πια να ξεχωρίσουμε το προλεταριάτο ως την ηγέτιδα τάξη για να ξεκινήσει και να ολοκληρώσει μια επανάσταση, όπως κάποτε υπε'θετε ο Μαρξ. Κι αυτό γιατί σε μεγάλο βαθμό έχει αφομοιωθεί οικονομικά μέσα στην αστική βιομηχανική τάξη, σε μια τέτοια έκταση που κανείς από εμάς, πριν από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, δε θα μπορούσε να έχει φανταστεί. Εντωμεταξύ, η οικολογική καταστροφή αναδύθηκε ως ένα σημαντικό πρόβλημα, που απειλεί να καταστρέψει την ίδια τη βιόσφαιρα. Ως πολιτικό ζήτημα, η οικολογία υπερέβη τους ταξικούς διαχωρισμούς, όπως συνέβη με την καταπίεση των γυναικών και των έγχρωμων, όπως συνέβη και με την ανισορροπία μεταξύ των πόλεων και της υπαίθρου. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η ιδέα ότι η πάλη ανάμεσα στη μισθωτή εργασία (το προλεταριάτο που δουλεύει στα εργοστάσια) και το κεφάλαιο (την αστική τάξη στην οποία ανήκουν αυτά τα εργοστάσια) ήταν το κεντρικό ζήτημα της εποχής δεν έμοιαζε πλέον να περικλείει τα πάντα και το ζήτημα της προλεταριακής ηγεμονίας έπρεπε να εγκαταλειφθεί. Πίστευα και ακόμη πιστεύω ότι αυτά και άλλα διαταξικά ζητήματα πρέπει να τα ερευνούμε - αυτό ακριβώς ισχυρίστηκα στο Ά κου Μαρξιστή - το οποίο κατηγορηματικά δεν σημαίνει ότι απορρίπτω και την ίδια την ταξική πάλη. Αξίζει να ειπωθεί ότι στο Άκου Μαρξιστή συχνά χρησιμοποιώ τον Μαρξ εναντίον των μαρξιστών, επικαλούμενος κάποια από τα καλύτερα στοιχεία των ιδεών του Μαρξ και παραθέ

10 Ένας διάλογος με την Janet Biehl τοντας με εκτίμηση από τη /<?' Μπρυμαίρ τον Λουδοβίκου Βοναπάρτη, μία από τις ευφυέστερες ιστορικές και αναλυτικές του μελέτες. Οπότε, το Ά κου Μ αρξιστή αποτελεί μια μπροσούρα περισσότερο εναντίον των μαρξιστών παρά εναντίον του Μαρξ. Ή ταν κομμάτι της απελπισμένης προσπάθειάς μου να εμποδίσω τον εποικισμό της SDS από τον παρασιτικό μαρξισμό, ιδιαίτερα των μαοϊκών ομάδων. Δυστυχώς, όπως φάνηκε τελικά, αυτές οι ομάδες κατέστρεψαν την SDS και οδήγησαν στο τέλος της Νέας Αριστερός. Μια δεκαετία αργότερα, σε γραπτά όπως το «Ο Μαρξισμός ως Αστική Κοινωνιολογία» το 1979, ασχολιόμουν με ένα διαφορετικό πρόβλημα. Προσπαθούσα να ενθαρρύνω την αριστερά να υιοθετήσει μια οικολογική οπτική - δηλαδή μια οικολογική φιλοσοφία και ευαισθησία - και να τη βοηθήσω να χτίσει ένα κίνημα που πρόταξε τη διατήρηση του φυσικού κόσμου ως μια ηθική δραστηριότητα από πλευράς των ανθρώπινων όντων. Η οικολογική πολιτική που προώθησα ήταν τέτοια που δεν έβλεπε το φυσικό κόσμο μόνο ως θεμέλιο για την ανθρώπινη ζωή, αλλά θεωρούσε κιόλας τα ανθρώπινα όντα ως τους οικονόμους, τους ηθικούς υπερασπιστές ενός φυσικού κόσμου, των οποίων την εξέλιξη η ανθρώπινη σκέψη θα μπορούσε δυνητικά να καταστήσει αυτοσυνείδητη. Προσπαθούσα να διαχωρίσω αυτήν την οπτική από εκείνη που θέλει να διατηρήσει τα δάση και τις λίμνες απλώς επειδή αποτελούν πηγές που είναι αναγκαίες για να πλουτίσει ο καπιταλισμός. Πιστεύω ότι μια ορθολογική κοινωνία θα ήταν επίσης και μια οικολογική κοινωνία, που θα έθετε το νου στην υπηρεσία της βιολογικής εξέλιξης και θα ικανοποιούσε επίσης τις ανθρώπινες υλικές και πολιτισμικές ανάγκες. Ή, όπως το έθετε ο νεαρός Μαρξ: θα εναρμόνιζε το φυσικό κόσμο στην κατεύθυνση της εκπλήρωσης των ίδιων των πλούσιων δυνατοτήτων της ανθρωπότητας για 9

11 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ αυτοσυνείδηση και ορθολογικότητα. Αυτή η οπτική θα πρε'πει ξεκάθαρα να διακρίνεται από την προσήλωση της βαθιάς οικολογίας στο βιοκεντρισμό, όπου η αντίληψη της «εσωτερικής αξίας» - που η ίδια αποτελεί μια κατασκευή του ανθρώπινου μυαλοΰ κάθε άλλο παρά «εσωτερική» - υποβιβάζει τα ανθρώπινα όντα στο ίδιο ηθικό επίπεδο με τις αρκούδες, τους λύκους ή ακόμα και τις κατσαρίδες. Εκείνες τις μέρες, στα τέλη του 70 και τις αρχές του 80, ανακάλυψα ότι κάποιοι μαρξιστές προσπαθούσαν να ενσωματώσουν την οικολογία στην πολιτική τους μετατρέποντας τον Μαρξ οικολόγο, αποδίδοντάς του ένα είδος ανησυχίας για τη διατήρηση του φυσικού κόσμου. Όταν εξέτασα ποια θα μπορούσε να ήταν η στάση του Μαρξ γύρω από τα οικολογικά ζητήματα, υπό το φως των γνώσεών μου για τη σκέψη του, μου έγινε πέρα για πέρα ξεκάθαρο ότι θεωρούσε το φυσικό κόσμο ως ένα σύνολο δυνάμεων που η ανθρωπότητα έπρεπε να τιθασεύσει προκειμένου να ικανοποιήσει τις παραγωγικές της ανάγκες. Πέραν των γραπτών της νεότητάς του, διακατεχόταν από μια πολύ περιορισμένη θεώρηση των περιβαλλοντικών ζητημάτων: ενδιαφερόταν μόνο για τη γονιμότητα του εδάφους και τον καθαρό αέρα για χάρη της καλύτερης σίτισης και της δημόσιας υγείας. Συμφωνούσα με αυτά τα ζητήματα. Αλλά ένιωθα επίσης ότι ο Μαρξ δεν προσέδιδε οποιαδήποτε ηθική ευθύνη στην ανθρωπότητα ως ορθολογικού διαχειριστή του φυσικού κόσμου, καθώς η εξέλιξη καθίστατο δυνητικά αυτοσυνείδητη και με ορθολογικούς σκοπούς. Έ πειτα, στο «Ο Μαρξισμός ως Αστική Κοινωνιολογία» προσπαθούσα να αντιμετωπίσω, με βάση τη δική μου περιγραφή του τι είναι οικολογική συνείδηση, τις απόπειρες των μαρξιστών να εμφανίσουν τον Μαρξ ως οικολόγο. Σε αυτό το δοκίμιο η κριτική που ασκώ - όπως το ότι αποκάλεσα το έργο του 10

12 Ένας διάλογος με την Janet Biehl Μαρξ «υπόρρητο φενακισμο του καπιταλισμού» και «την πιο εκλεπτυσμένη ιδεολογία του κρατικού καπιταλισμού» - μπορεί να μοιάζει σκληρή, αλλά ήμουν υποχρεωμένος να καταδείξω ότι στο ζήτημα της λεηλασίας της βιόσφαιρας ο μαρξισμός συμφωνούσε με τον καπιταλισμό. Ομολογουμένως ήμουν μονόπλευρος, επειδή το δοκίμιο ήταν εξαιρετικά πολεμικό. Πράγματι, αν έγραφα ξανά αυτό το δοκίμιο σήμερα, θα ασκούσα ξανά την ίδια κριτική αλλά θα την τοποθετούσα στο ιστορικό της πλαίσιο. Αν υπολογίσουμε τις ιστορικές περιστάσεις πριν από εκατόν πενήντα χρόνια, όταν έγραψε τα σημαντικότερα πολιτικά γραπτά του, θα έλεγα ότι είναι τουλάχιστον κατανοητό που ο Μαρξ δεν ήταν εμποτισμένος με μια οικολογική θεώρηση. Στα μέσα του 19 αιώνα, όταν ο Μαρξ καλούσε για τον υποβιβασμό της πρώτης φύσης* σε ένα απλό σύνολο αντικειμένων ή πρώτων υλών, η φύση έμοιαζε ακόμη να είναι ο «κυρίαρχος» της ανθρωπότητας. Οι ασθένειες αντιμετωπίζονταν συνήθως με αφαιμάξεις και η θεωρία των μικροβίων για τις ασθένειες γινόταν αποδεκτή σε λίγα μόνο έργα της ιατρικής. Οι οικογένειες έπρεπε να κάνουν ένα μεγάλο αριθμό παιδιών επειδή πολύ λίγα επιβίωναν μέχρι την ενηλικίωση. Ο ίδιος ο Μ αρξ έχασε τα περισσότερα παιδιά του πριν πεθάνει ο ίδιος, συμπεριλαμβανομένου του μοναχογιού του Edgar. Στα εξήντα του κάποιος ήταν αρκετά γέρος. Ο λιμός ήταν ακόμη πραγματικότητα: αν οι σοδειές αποτύγχαναν σε μία και μόνο εποχή, όχι μόνο θα εκτινάσσονταν οι τιμές του φαγητού αλλά ολόκληρες κοινότητες θα πέθαιναν της πείνας. Σε μεγάλο μέρος της Βόρειας Αμερικής σχεδόν δεν είχαν ακόμη εγκατασταθεί άνθρωποι. Ο ηλεκτρι- * Σ. τ. E.: Στο πρωτότυπο first nature. Έτσι ονομάζει ο Μποΰκτσιν τη φύση πριν την εμφά- 11

13 ΜΑΡΞΙΣΜ ΟΣ ΚΑΙ Α Ν ΑΡΧΙΣΜ ΟΣ σμάς ήταν ακόμη περιθω ριακό φαινόμενο: ο γαμπρός του Μαρξ, ο Πολ Λαφάργκ (Paul Lafargue), κάποτε, νομίζω, περιέγραψε μια σκηνή στην οποία οι δυο άντρες παρακολουθούσαν ένα ηλεκτρικό παιδικό τρενάκι να τρέχει στις ράγες. Ο Μαρξ ξαφνικά αναφώνησε: «Κοίταξε! Αυτή είναι η βάση του κομμουνισμού!». Έτσι, όταν ο Μαρξ συνκκούσε την πλήρη υποταγή της πρώτης φύσης από την ανθρωπότητα, έγραφε σε μια εποχή όπου αυτό το πρόταγμα είχε νόημα, πράγματι φαινόταν απαραίτητο, όχι μόνο σε αυτόν αλλά σε όλη την κοινωνία πέρα από κάποιους ρομαντικούς. Αλλά υπήρχε μία ακόμη έννοια, ίσως πιο σημαντική, με την οποία ονόμασα το έργο του Μαρξ «φενακισμό του καπιταλισμού» και «ιδεολογία του κρατικού καπιταλισμού». Ο Μαρξ είχε αναπτύξει την ιδέα ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού μέσα από την ευρωπαϊκή φεουδαρχία ήταν αναπόφευκτη και ήταν απολύτως αναγκαία προϋπόθεση για την ανάδυση του σοσιαλισμού. Συγκεκριμένα, πίστευε ότι οι βιομηχανικά υπανάπτυκτες χώρες θα έπρεπε να περάσουν από μια αστική φάση ανάπτυξης πριν να ελπίζουν ότι θα μπορέσουν να θέσουν το σοσιαλισμό στην επαναστατική τους ατζέντα - μια άποψη που, κοιτάζοντας προς τα πίσω, αποτέλεσε ένα από τα μεγαλύτερα λάθη του: προσέφερε τον τρόπο σκέψης για τον οπισθοδρομικό ρόλο που έπαιξαν οι Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες στην επανάσταση του 1918 και οι Ρώσοι μενσεβίκοι το Τα χρόνια μετά το θάνατό του, οι μαρξιστές έκαναν εντελώς άκαμπτη αυτή του την άποψη. Ο Μαρξ, στην πραγματικότητα, υπήρξε αντιφατικός κατά καιρούς. Παρότι υποστήριζε, για παράδειγμα, ότι μια αστική φάση αποτελούσε προϋπόθεση για το σοσιαλισμό, άφηνε ανοιχτή την πιθανότητα εξαιρέσεων, όπως στην περίπτωση της Ρωσίας, όπου η obschina - το σύστημα των Ρώσων χωρικών για την κοινοτική αναδιανομή της γης 12

14 Ένας διάλογος με την Janet Biehl σύμφωνα με τις οικογενειακές ανάγκες κάθε λίγα χρόνια - θα μπορούσε να είναι ε'να άμεσο μονοπάτι για το σοσιαλισμό ή ακόμη και τον κομμουνισμό χωρίς να προηγηθεί αστικό στάδιο". Οι μαρξιστές, ωστόσο, θεώρησαν τόσο απόλυτα δεδομένη τη θέση του Μαρξ υπέρ ενός «αστικού δημοκρατικού σταδίου», ώστε το πρώτο σημαντικό οικονομικό έργο του Λένιν, καθώς και κάποια από τα σημαντικότερα θεωρητικά έργα του Πλεχάνοφ, του λεγάμενου πατέρα του ρώσικου μαρξισμού, αγνόησαν οποιεσδήποτε εναλλακτικές εκτός από το να προηγείται ένα αστικό στάδιο και επέμειναν ότι η καπιταλιστική ανάπτυξη ήταν απαραίτητη πριν ο σοσιαλισμός να μπορέσει να γίνει ένα ρεαλιστικό ζήτημα στη ρωσική επαναστατική ατζέντα. Οι Γερμανοί σοσιαλδημοκράτες ήταν ακόμη χειρότεροι, από αυτήν τη σκοπιά. Το 1893, ο μαρξισμός είχε γίνει το επίσημο δόγμα του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γερμανίας (SPD), του μεγαλύτερου εργατικού κόμματος στην Ευρώπη. Στο τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ένα σημαντικό θεωρητικό ζήτημα διαχώρισε την αριστερή πτέρυγα του SPD, της οποίας ηγούνταν οι Ρόζα Λούξεμπουργκ (Rosa Luxemburg) και Καρλ Λιμπκνεχτ (Karl Liebknecht)", από το υπόλοιπο κόμμα: Θ α έπρεπε η Γερμανία να προχωρήσει σε μια σοσιαλιστική επανάσταση - να χρησιμοποιήσει δηλαδή εξεγερτικές μεθόδους ' Σ. τ. Μ.: Η obschina που σημαίνει «κοινότητα» στα ρώσικα, αποτελούσε ε'να σύστημα αγροτικών κοινοτήτων που αντιτίθεντο στην ατομική ιδιοκτησία. Το σύστημα αυτό έπαψε να υπάρχει αρχικά με τις αγροτικε'ς μεταρρυθμίσεις του και οριστικά με τις πολιτικε'ς κολεκτιβοποίησης που ακολούθησε η ΕΣΣΔ. Σ. τ. Μ.: Η Ρόζα Λούξεμπουργκ ( ) ήταν μια Πολωνοεβραία φιλόσοφος και μαρξίστρια επαναστάτρια, γνωστή για την κριτική της στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Ο Καρλ Λιμπκνεχτ ( ), σύντροφός της Λούξεμπουργκ, ήταν ε'νας από τους Γερμανούς συνιδρυτές τσυ Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας και της Λίγκας του Σπάρτακου που πρωταγωνίστησε στην εξε'γερση του Και οι δύο συνελήφθησαν κατά τα ιστορικά αυτά γεγονότα και δολοφονήθηκαν. 13

15 Μ ΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ και, το 1918, να ιδρύσει μια συμβουλιακή κυβέρνηση; Ή θα έπρεπε να αποκτήσει πρώτα ένα αστικό δημοκρατικό κοινοβούλιο - να απομακρύνει δηλαδή τον Κάιζερ και ό,τι απέμενε από τη φεουδαρχία στη Γερμανία και, αφού εγκαθιδρύσει ένα κοινοβουλευτικό σύστημα, να θέσει το ζήτημα μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας; Ο Liebknecht και η Luxemburg πίστευαν ότι η Γ ερμανία ήταν έτοιμη για τη σοσιαλιστική κοινωνία εδώ και τώρα. Κατά την περίοδο από το 1918 ως το 1923, την περίοδο των πραγματικών επαναστατικών δυνατοτήτων στη Γ ερμανία, αυτή η διαφωνία μετατράπηκε σε πόλεμο μέχρις εσχάτων. Η δεξιά και το κέντρο του SPD - που ήταν αντίθετες σε μια επανάσταση - χρησιμοποίησαν τη μαρξική θεωρία των σταδίων για την ιστορική ανάπτυξη ως απολογητική για τη διαιώνιση του καπιταλισμού. Δε μιλάω για καπιταλιστικά κόμματα εδώ. Μιλάω για σοσιαλιστικά κόμματα που επηρεάστηκαν από τον Έντουαρντ Μ πέρνσταϊν (Eduard Bernstein) και, πιο διφορούμενα, από τον Καρλ Κάουτσκι (Karl Kautsky) και τον Ρούντολφ Χίλφερντινγκ (Rudolf Hilferding), τους μεγάλους Γερμανούς μαρξιστές θεωρητικούς της εποχής του μεσοπολέμου. Υποστήριξαν ότι η Γερμανία δεν είχε αναπτύξει ακόμη τις απαραίτητες καπιταλιστικές προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό, τουλάχιστον πολιτισμικά και θεσμικά, και χρησιμοποίησαν μαρξιστικές θεωρίες για να υπερασπιστούν τον καπιταλισμό ως απολύτως απαραίτητο οικονομικό στάδιο που θα δημιουργούσε τις υλικές και πολιτικές προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό. Πολιτικά, η ιδέα τους ήταν να οδηγήσουν τη Γ ερμανία από ένα ημιφεουδαρχικό σύστημα, του οποίου ηγούνταν οι Πρώσοι αριστοκράτες και ο Kaiser, σε μια κοινοβουλευτική κυβέρνηση μέσα από μια αντιπροσωπευτική δημοκρατία και μόνο τότε, αργότερα, στο σοσιαλισμό. Μια συντακτική συνέλευση, ισχυ 14

16 Ένας διάλογος με την Janet Biehl ρίζονταν, θα έπρεπε λοιπόν να συγκληθεί για να δημιουργήσει μια αστική δημοκρατία, η οποία με τη σειρά της ήλπιζαν να καλλιεργήσει την ειρηνική εξέλιξη προς το σοσιαλισμό. Αυτή η αναγκαία πολιτική φάση θα δημιουργούσε μια δημοκρατία που θα έκανε εφικτή την ανάπτυξη της εργατικής τάξης και την εισαγωγή σοσιαλιστικών θεσμών στη Γερμανία. Το πόσο λάθος έκαναν τελικά φάνηκε ξεκάθαρα όταν αργότερα η γερμανική αστική τάξη κατέφυγε στο φασισμό - ένα μάθημα του οποίου οι επιπτώσεις δεν έχουν κατανοηθεί ακόμα και σήμερα από τους μαρξιστές. Πίστευα ότι είχα κάθε λόγο να θεωρώ αυτές τις ιδέες, που αποδίδονταν στον Μαρξ, ως απολογητική του καπιταλισμού. Και αυτές οι ιδέες δεν ήταν ζητήματα καθαρά θεωρητικά - είχαν τεθεί σε εφαρμογή και οδήγησαν σε λουτρά αίματος κατά τη διάρκεια δύο εξεγέρσεων. Στη λεγάμενη «εξέγερση του Σπάρτακου», τον Ιανουάριο του 1919, οι ηγέτες του νεο'ίδρυθέντος Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος (KPDV", του οποίου αρχικά ηγούνταν οι Καρλ Λιμπκνεχτ και Βίλχελμ Πικ [Wilhelm Pieck]) προσπάθησαν να ανατρέψουν τη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση, της οποίας ηγούνταν οι Έμ περτ (Ebert), Σάιντμαν (Scheidemann) και Νόσκε (Noske). Ανάμεσα σε αυτήν την εξέγερση και αυτή που την ακολούθησε το Μάρτιο του 1919, σχεδόν ολόκληρη η υπό τη Λούξεμπουργκ ηγεσία του KPD,εξοντώθηκε, ιδιαίτερα με το θάνατο του Λέο Γιόγκισες (Leo Jogiches) - και δολοφονήθηκαν μάλιστα με τις ευλογίες των σοσιαλιστών, διακήρυσσαν ότι αναζητούσαν τη σοσιαλιστική κοινωνία μέσω μιας καπιταλιστικής διαδρομής και που επικα- ' Σ. τ. M.: Kommunistische Partei Deutschlands, δηλαδή το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας το οποίο δημιουργή&ηκε το 1918, ως διάσπαση από το Σοσιαλιστικό Δημοκρατικό Κόμμα (SPD). 15

17 Μ ΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ λούνταν σα δικαιολογία τα γραπτά του Μαρξ. Είναι για αυτούς τους λόγους, πρώτα και κύρια, που αντιμετώπισα το μαρξισμό - και τις ιδε'ες του ίδιου του Μαρξ σε ένα μεγάλο βαθμό - ως ακούσια απολογητική για τον καπιταλισμό και θεώρησα ότι έπαιζαν, στην περίπτωση των σοσιαλδημοκρατών, ακόμα και αντεπαναστατικό ρόλο. Εξακολουθώ να πιστεύω ότι όταν λέω πως ο Μ αρξ δεν ήταν οικολόγος, ούτε καν με την έννοια ενός πραγματικού επιστάτη της πρώτης (ρύσης, είμαι πολύ περισσότερο ακριβής από τις απόψεις των οικομαρξιστών, οι οποίοι, ακόμη και σήμερα, διαβάζουν όλα τα έργα του Μαρξ και προσπαθούν να απομονώσουν χωρία, εδώ και εκεί, για να τα συρράψουν ώστε να προσομοιάζουν με μια οικολογική θεώρηση. Αλλά αν προσπαθήσουμε να υπερβούμε εμφατικές τοποθετήσεις που οφείλονται στην πολεμική και να πάμε πέρα από τις πικρές ή ακόμη και αιματηρές διαμάχες γύρω από τις διαφορετικές ερμηνείες των ιδεών του Μαρξ, θα έλεγα ότι ο Μ αρξ ήταν πολύ πιο ευέλικτος απ ό,τι η θεωρία που περιέγραψα στο «Ο Μαρξισμός ως Αστική Κοινωνιολογία». Θα έπρεπε να είχα παρουσιάσει την κριτική μου μέσα στο ιστορικό της πλαίσιο. Υπάρχουν πολλά να μάθουμε από τον Μ αρξ και τον ίδιο δεν μπορούμε να τον απορρίψουμε ως αστό κοινωνιολόγο. Δυστυχώς, οι ιδέες του Μαρξ χρησιμοποιήθηκαν λανθασμένα όταν έπεσαν στα χέρια των μαρξιστών και θεωρήθηκε υπεύθυνος για απόψεις τις οποίες αναμφισβήτητα θα τροποποιούσε σημαντικά ή θα απέρριπτε αν ζούσε σήμερα. J. Β.: Έ χεις ασκήσει αρκετές φορές κριτική στο μαρξισμό για τον οικονομισμό τον. Σημείωσες μάλιστα ότι, στον πρόλογο τον Κεφαλαίου, ο Μαρξ συρρικνώνει τονς ανθρώπους σε «προσωποποιήσεις οικονομικών κατηγοριών, φορείς ανγκεκριμέ- 16

18 Ένας διάλογος με την Janet Biehl νων ταξικών συμφερόντων». Αλλού γράφεις ότι ο Μαρξ «αντικειμενοποιεί το προλεταριάτο και το απαλείφει ως αληθινό υποκείμενο», έτσι ώστε «η εξέγερση του προλεταριάτου... να καταντά μια λειτουργία άτεγκτων οικονομικών νόμων και "επιτακτικών αναγκών"». Θα τροποποιούσες με οποιονόήποτε τρόπο αυτήν την κριτική σήμερα; Μ. Β.: Θα έλεγα και ναι και όχι. Στην Α γία Οικογένεια, ένα από τα πιο πρώιμα έργα των Μαρξ-Ένγκελς, γραμμένο χρόνια πριν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, το προλεταριάτο αντιμετωπίζεται με βεβαιότητα ως ένα απλό όργανο της ιστορίας και οι εργάτες ως κοινωνικές δυνάμεις μάλλον παρά ως ανθρώπινα όντα. Στα υστέρα έργα του Μαρξ οι εργάτες περιγράφονται ως αληθινά ζώσες υπάρξεις που τους εκμεταλλεύονται κατάφωρα. Στον πρώτο αλλά και στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου, ο Μαρξ αντιλαμβάνεται το προλεταριάτο ως ανθρώπινα όντα που είναι φορτωμένα με συντριπτικά υλικά προβλήματα. Υποφέρουν απίστευτα και είναι υποχρεωμένα, ως ανθρώπινα όντα, να εξεγερθούν ενάντια στο σύστημα που τους καταπιέζει και τους εκμεταλλεύεται απάνθρωπα. Κάποια στιγμή, οι μαρξιστές - πιο πρόσφατα οι παλιοί σταλινικοί που μεταλλάχτηκαν σε μαοϊκούς και καστρικούς - άρχισαν να αντιμετωπίζουν το προλεταριάτο όχι ως ανθρώπους που τυχαίνει να είναι εργάτες αλλά ως μια μη-ανθρώπινη κοινωνική δύναμη, από την οποία λείπει η βούληση και η κατανόηση της κατάστασής της. Επικαλούνταν εκείνα τα έργα του Μ αρξ και του Ένγκελς όπου το προλεταριάτο φαίνεται να παρουσιάζεται απλώς ως εργαλείο της ιστορίας. Στην πραγματικότητα, μια ευμεγέθης μαρξιστική βιβλιογραφία εμφανίστηκε εδώ και πολλές γενιές όπου υποστηριζόταν πως ο Μαρξ ήταν στην πράξη μηχανιστικός στον τρόπο που αντιμετώπισε την κοινωνική ανάπτυξη - ανα 17

19 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ φέρομαι στο έργο του Αλτουσέρ, για παράδειγμα, με την άκαμπτη και σχηματική και φαινομενικά δομική οπτική του. Από την άλλη πλευρά, όμως, μια άλλη ερμηνεία του Μαρξ, βασισμένη στα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα τον 1844, δίνει έμφαση στην ουμανιστική του πλευρά. Ο Χέρμπερτ Μαρκούζε (Herbert Marcuse)", με επαρκή τεκμηρίωση, διέκρινε ότι, στα πρώιμα χειρόγραφά του, ο Μαρξ ήταν πολύ ουμανισιής και νοιαζόταν ιδιαίτερα και μάλιστα συνέπασχε με τα βάσανα του προλεταριάτου. Οπότε, μπορεί να βρει κανείς πολλούς διαφορετικούς Μαρξ. Ο ύστερος Μαρξ, κοντά στο θάνατό του το 1883, ήταν στην πραγματικότητα εντυπωσιακά ευέλικτος. Στις εθνολογικές του σημειώσεις (που περιέχουν λέξεις και φράσεις από ένα πλήθος γλωσσών), συνέπασχε βαθύτατα με τους προεγγράμματους ανθρώπους και σεβόταν τη φαινομενική αθωότητα τους, όντας συγκεκριμένα επηρεασμένος από τον Λιούις Μόργκαν (Lewis Morgan)* και την εξελικτική σχολή της ανθρωπολογίας. Μετα- Σ. τ. Μ.: Ο Γάλλοαλγερινός μαρξιστής φιλόσοφος Λαυί Αλτουσε'ρ (Louis Althusser, ) θεωρείται ο ιδρυτής του μαρξιστικού στρουκτουραλισμού. Για τον Αλτουσε'ρ, πρόβλημα του μαρξισμού ήταν οι ντετερμινιστικές, οι οικονομίστικες και οι ιδεαλισιικε'ς του αναγνώσεις, ενώ εκείνος, σε μια ανάλυση που ξεπερνούσε, υποτίθεται, τις προηγούμενες αναγνώσεις, ε'δινε ε'μφαση στο χωρισμό των κείμενων του Μαρξ σε περιόδους και δη στην επιστημονική δομή του ιστορικού υλισμού του τελευταίου. Σ. τ. Μ.: Ο Γερμανοεβραίος μαρξιστής φιλόσοφος Χέρμπερτ Μαρκσύζε ( ) υπήρξε το μόνο μέλος της Σχολής της Φρανκφούρτης πσυ και μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο παρέμεινε στην αριστερά, αυτοπροσδιοριζόμενος ως ενελιανός, μαρξιστής και σοσιαλιστής. Κατά τις δεκαετίες 60 και 70 συνδέθηκε με τα αμερικανικό κοινωνικά κινήματα. Καποια από τα σημαντικότερα έργα του, όπως το Έρως και Πολιτισμός, Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, Αρνήσεις και Λόγος και Επανάσταση, έχουν μεταφραστεί και στα ελληνικά. 1Σ. τ. Μ.: Ο Αμερικανός Λισύις Μόργκαν ( ) είναι ένας από τσυς πρώιμους ανθρωπολόγους που ασχολήθηκαν με τις θεωρίες της εξέλιξης και τους ιθαγενείς Αμερικάνους. Στο magnum opus του, η Αρχαία Κοινωνία (1877), στο οποίο οφείλει πολλά ο κλάδος της Ανθρωπολογίας για την περαιτέρω εξέλιξή του, ανέπτυξε τις ιδέες του για τα στάδια της

20 Ένας διάλογος με την Janet Biehl ξυ 1878 και 1883 θα έλεγα ότι ήταν πιο ευέλικτος από οποιονδήποτε από τους Μαρξιστές που μίλησαν στο όνομά του μετά το θάνατό του. J. Β.: Οι δικές σου έννοιες της ιεραρχίας και της κυριαρχίας έχουν συγκεκριμένες αντιστοιχίες με τις μαρξικές ιδέες για την τάξη και την εκμετάλλευση. Η ιεραρχία και η τάξη αποτελούν και οι δύο άνισες κοινωνικές διευθετήσεις: η ιεραρχική κατάταξη βασίζεται στο στάτους, την εξουσία και τη φυσική δύναμη, ενώ η κατάταξη με βάση την τάξη βασίζεται στον πλούτο. Η κυριαρχία και η εκμετάλλευση, από την πλευρά τους, αποτελούν πράξεις καταπίεσης που συνιστούν τα θεμέλια της ιεραρχίας και της τάξης, με την κυριαρχία να είναι μια πράξη επικράτησης ή ηγεμονίας και την εκμετάλλευση να αποτελεί μια πράξη οικειοποίησης της οικονομικής υπεραξίας που παράγεται από την ανθρώπινη εργασία. Σκόπευες ή σκοπεύεις οι δικές σου έννοιες της ιεραρχίας και της κυριαρχίας να αντικαταστήσουν αυτές της τάξης και της εκμετάλλευσης στο πεδίο της κοινωνικής ανάλυσης ή να τις συμπεριλάβσυν και να τις διευρύνουν; Θα μ π ο ρούσες να υποστηριχτεί ότι αλληλοεπικαλύπτονται σε μεγάλο βαθμό, καθώς η κυριαρχία επ ί των γυναικών, για παράδειγμα, αφορά επίσης (με μια πολύ ευρεία, μη -μαρξιστική έννοια) και την εκμετάλλευση της εργασίας και των σωμάτων τους. Μ. Β.: Αυτό είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα. Πρέπει να πω απόλυτα και κατηγορηματικά, όπως έκανα και στο παρελθόν, ότι δεν έχω και δεν είχα ποτέ την πρόθεση η έννοια της ιεραρχίας να αντικαταστήσει την έννοια της τάξης στην κοινωνική ανάλυση και θεωρία. Η ταξική κοινωνία είναι πολΰ πραγματική και έχει υπάρξει για χιλιάδες χρόνια σε διαφορετικές μορφές. Η «ασιατική» ταξική κοινωνία (με την ορολογία του Μαρξ) και η κοινωνία των σκλάβων, η φεουδαρχική κοι 19

21 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ νωνία και η καπιταλιστική κοινωνία, όλες ήταν ή είναι ταξικές κοινωνίες, πέρα από κάθε ίχνος αμφιβολίας. Η ταξική πάλη, επίσης, πάντοτε υφίσταται με τη μία ή την άλλη μορφή, άλλοτε συνειδητά και άλλοτε ασυνείδητα, κάποιες φορές σε μυστικοποιημένη μορφή και κάποιες φορές σε καθαρή και εκκοσμικευμένη μορφή. Δεν υπάρχει επίσης καμιά αμφιβολία στο μυαλό μου για το ότι η οικονομική εκμετάλλευση - η οικειοποίηση της εργασίας, η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και η πώλησή της ως εμπορεύματος στον καπιταλισμό - είναι πολύ πραγματικές και έχουν προκαλέσει μεγάλες κοινωνικές κρίσεις, εξεγέρσεις, εμφυλίους πολέμους και τρέχουσες συγκρούσεις στην ιστορία. Ποτέ δεν εγκατέλειψα την ιδέα ότι οι τάξεις και οι ταξικοί αγώνες υπάρχουν ή ότι η ιεραρχία παραγκωνίζει αυτές τις διαιρέσεις και τις συγκρούσεις. Σε τι σκόπευα, λοιπόν, να δώσω έμφαση με την έννοια της ιεραρχίας; Στην Οικολογία της Ελευθερίας και σε άλλα έργα μου προσπάθησα να μεγεθύνω και να διευρύνω υπάρχουσες έννοιες για την κοινωνική καταπίεση. Προσπάθησα να δείξω ότι οι ιεραρχίες προηγήθηκαν της ανάδυσης των τάξεων, ότι στην πραγματικότητα η ιεραρχία αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες πηγές προέλευσης της ταξικής κοινωνίας. Οι κοινωνικές τάξεις αναδύθηκαν από τις ιεραρχίες, όπως και από τον καταμερισμό της εργασίας, όπως ισχυρίστηκε ο Μαρξ. Το καθεστώς της αρχηγίας στην απλή φυλετική κοινωνία, για παράδειγμα, αποτέλεσε μια δυνητική ιεραρχία, συνήθως μια αναδυόμενη ιεραρχία. Ο αρχηγός, ο οποίος ήταν σχεδόν πάντα αρσενικός, στην αρχή εμφανιζόταν ως το ικανότερο και/ ή το σοφότερο άτομο στη φυλή, ως ένας σύμβουλος μάλλον παρά ένας ηγέτης, ο οποίος σταδιακά έγινε μια κυρίαρχη φιγούρα. Οι κοινωνικές συνθήκες που τροφοδότησαν αυτήν την αλλαγή 20

22 Ένας διάλογος με την Janet Biehl συνεπάγονταν την αυξανόμενη πολυπλοκότητα της κοινωνίας - στην τεχνολογία, την εδαφική επέκταση και τους κατακτητικούς πολέμους. Προσπάθησα επίσης να δείξω ότι οι ιεραρχίες διατηρήθηκαν σε όλες τις ταξικές κοινωνίες. Η γεροντοκρατία, για παράδειγμα - η κυριαρχία των γηραιότερων επί των νέω ν- υπήρξε μία από τις παλαιότερες μορφές ιεραρχίας και οι γεροντοκρατίες διατηρήθηκαν σε όλη την πορεία του πολιτισμού. Ο αρχαίος κόσμος, συγκεκριμένα η κλασική Ελλάδα και η Ρώμη, εναπόθετε μια απίστευτα υψηλή εκτίμηση στους γηραιότερους, όπως έκανε και η Κίνα. Στους γηραιότερους δινόταν τεράστια εξουσία και δύναμη - όχι απλώς εξουσίες εκμετάλλευσης αλλά εξουσίες κυριαρχίας - που διατηρούνταν για χιλιάδες χρόνια ακόμη κι όταν οι ταξικές κοινωνίες αναπτύσσονταν στη Δύση και την Ανατολή και υφίσταντο μετασχηματισμούς. Όμως, σε καμία περίπτωση δεν υπήρξε συσσώρευση πλούτου σε όλες τις ομάδες με καθεστώς κυρίαρχου - ομάδες οργανωμένες ιεραρχικά - όπως συνέβη στις ομάδες εκμετάλλευσης. Στην πραγματικότητα, αν θα μπορούσα να δώσω ένα παράδειγμα από τη βιβλιογραφία, στην ιδανική κοινωνία του Πλάτωνα, στην Πολιτεία - το σύστημα όπου οι φιλόσοφοι-βασιλιάδες κυβερνούν - όσοι βρίσκονται υψηλότερα στην ιεραρχία αποτελούν το πιο στερημένο υλικά από όλα τα κοινωνικά στρώματα. Τους παίρνουν τα παιδιά τους, υφίστανται εξαντλητική εκπαίδευση, πείνα, βάσανα - δοκιμασίες που καθορίζουν αν προορίζονται για πολεμιστές ή άρχοντες. Η ζωή τους περιορίζεται στα στοιχειωδώς αναγκαία υλικά αγαθά. Ακόμη κι όταν αποδεικνύεται τελικά πως ήταν κατάλληλος να παίξει ρόλο άρχοντα, το μόνο όφελος που αποκομίζει είναι ο σεβασμός της κοινότητας - ενώ άλλα στρώματα του πληθυσμού επιτρέπεται να απολαμβάνουν όποιο πλούτο κατέχουν και να ζουν συβα- 21

23 Μ ΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ ριτικές ζωές, αν έχουν την οικονομική δυνατότητα. Η κυριαρχία, λοιπόν, δε συνδεόταν απαραίτητα με την καλή ζωή με την υλική έννοια του όρου. Δεν πιστεύω ότι πολλοί άνθρωποι θα ήθελαν να ανήκουν στο κυρίαρχο στρώμα που ο Πλάτωνας περιέγραψε στην Πολιτεία του. Στην Οικολογία της Ελευθερίας θέλησα, επίσης, να δείξω ότι ακόμη κι αν οι τάξεις καταργούνταν, η καταπίεση θα μπορούσε πολύ πιθανόν να συνεχιστεί με τη μορφή της ιεραρχικής κυριαρχίας. Αυτή η ιδέα προέκυψε στην προσπάθειά μου να κατανοήσω κοινωνίες όπως η «σοβιετική» Ρωσία, όπου οι τάξεις είχαν φαινομενικά καταργηθεί, η ιεραρχία όμως ακόμα διατηρούνταν. (Θεωρούσα τη «Σοβιετική Ένωση» ως κρατικοκαπιταλιστική κοινωνία, στην οποία τα σημαντικότερα στρώματα της ιεραρχίας ήταν οι τάξεις). Ο Ένγκελς είχε υπερασπιστεί ζωηρά την ιεραρχία, διακηρύσσοντας ρητά πως θα ήταν απαραίτητη για να λειτουργήσει ακόμη κι ένα μόνο εργοστάσιο. Σε άλλες «σοσιαλιστικές» κοινωνίες - την Κούβα, τη Νικαράγουα, το Βιετνάμ - που δεν ήταν τόσο κτηνώδεις όσο αυτή του Στάλιν, η τάξη είχε, επίσης, κατ επίφαση καταργηθεί, ωστόσο οι ιεραρχίες υπήρχαν ακόμα και αναγνωρίζονταν μάλιστα ως τέτοιες. Έ ν α ς δεύτερος λόγος που ασχολήθηκα με το ζήτημα της ιεραρχίας ήταν η ανάδυση νέων διαταξικών ζητημάτων που δεν μπορούσαν να αποδοθούν με αυστηρούς όρους στην ταξική κυριαρχία και την οικονομική εκμετάλλευση. Τα οικολογικά προβλήματα, ενώ ξεκάθαρα παράγονται από την καπιταλιστική ανάπτυξη, υπήρχαν εδώ και πολύ καιρό και δεν μπορούν απλώς να αποδίδονται σε μια συγκεκριμένη ταξική κοινωνία. Η καταπίεση των γυναικών επίσης υπερβαίνει τα συγκεκριμένα ταξικά όρια. Οι πλούσιες γυναίκες έχουν καταπιεστεί και εξευτελιστεί σκανδαλωδώς στις πατριαρχικές κοινωνίες, είτε 22

24 Ένας διάλογος με την Janet Biehl αρχαίες, είτε φεουδαρχικές, είτε καπιταλιστικές. Και έχουν καταπιεστεί ακόμη και όταν υποτίθεται ότι καταργήθηκαν οι τάξεις. Στη λεγάμενη «Σοβιετική Ένωση», τη στιγμή που οι γυναίκες έγιναν πλειοψηφία στους γιατρούς, το ίδιο το κύρος του ιατρικού επαγγέλματος άρχισε να παρακμάζει, συχνά στο επίπεδο της μισθωτής εργασίας. Οι άντρες γιατροί απολάμβαναν τις πιο προνομιακές θέσεις στα νοσοκομεία - επικεφαλής τμημάτων και αρχιχειρούργοι - ενώ οι γυναίκες γιατροί ήταν απλώς κάτι παραπάνω από νοσοκόμες αρρώστων, παρόλο που είχαν ιατρικά διπλώματα. Επομένως, η ιεραρχία έγινε ένα μέσο με το οποίο θα μπορούσα να θέσω τέτοια διαταξικά ζητήματα - τις ανθρώπινες καταπιέσεις που έπρεπε να εξαφανιστούν ακόμη κι όταν καταργούνταν οι τάξεις. Αυτή η προσπάθεια έγινε πολύ σημαντική μέσα στα ουτοπικά οράματα των δεκαετιών του 60 και του 70, όταν οι άνθρωποι συζητούσαν για νέους τρόπους ζωής, νέες ευαισθησίες και νέους τύπους κοινωνικών σχέσεων. Για να εξετάσω τα διαταξικά ζητήματα στα οποία βασίστηκαν τα «νέα κοινωνικά κινήματα» που είχαν εμφανιστεί τη δεκαετία του 60, κατάλαβα ότι οι έννοιες της ιεραρχίας και της κυριαρχίας ήταν απολύτως απαραίτητες. Με μια ευρύτερη έννοια προσπαθούσα να επεκτείνω το νόημα της ελευθερίας, την ευρύτητα που έπρεπε να αποκτήσει μια επανάσταση για να απελευθερώ σει τελικά πλήρως τα ανθρώπινα όντα. Οι αστοί δημοκράτες τον καιρό τους είχαν καθιερώσει αρχές πολιτικής ελευθερίας και απελευθέρωσαν τους σκλάβους και τους δούλους. Ο Μ αρξ είχε προσπαθήσει να επεκτείνει το νόημα της ελευθερίας (freedom) πέρα από την πολιτική ελευθερία (liberty) για να συμπεριλάβει και την οικονομική ελευθερία. Υπάρχει μια μακρά ιστορία ενός συνεχώς επεκτεινόμενου ορίζοντα της ελευθερίας και προσπάθησα να 23

25 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ συμβάλω σε αυτήν τη δεκαετία του 1960 προωθώντας την αντίληψη μιας μη ιεραρχικής κοινωνίας. Αυτή η αντίληψη έχει πλέον γίνει αποδεκτή ως συμβατική σοφία, ακόμη και από την πλευρά όσων μου ασκούν κριτική. J. Β.: Στα 1892 (στο Σοσιαλισμός: Ουτοπικός και Επιστημονικός) ο Ένγκελς όριζε τον ιστορικό υλισμό ως: αυτήν την οπτική του ρου της ιστορίας που αναζητεί την έσχατη αιτία και ττ] μεγαλύτερη δύναμη κίνησης όλων των σημαντικών ιστορικών γεγονότων στην οικονομική ανάπτυξη της κοινωνίας, στην αλλαγή των τρόπων παραγωγής και ανταλλαγής, στον παρεπόμενο διαχωρισμό της κοινωνίας σε διακριτές τάξεις και στην πάλη αυτών των τάξεων μεταξύ τους. Μοιράζεσαι με τον Μαρξ την αντίληψη ότι η ιστορία είναι εξελικτική και ότι οι διαδικασίες της κινούνται διαλεκτικά μέσα στο χρόνο. Αλλά στο Ιστορία, Πολιτισμός, Πρόοδος οι όροι σου δεν είναι καθόλου οικονομικοί: Η ιστορία... είναι το ορθολογικό περιεχόμενο και η ορθολογική συνέχεια των γεγονότων (αναλόγως και των ποιοτικών της «αλμάτων») που θεμελιώνονται στις δυνατότητες της ανθρωπότητας για ελευθερία, αυτοσυνείδηση και συνεργασία, στην αυτοσχηματιζόμενη ανάπτυξη ολοένα και πιο ελευθεριακών μορφών συμβίωσης. Αποτελεί την, τρόπος τον λέγειν, ορθολογική «υποδομή» που συνέχει τις ανθρώπινες πράξεις και τους ανθρώπινους θεσμούς, του παρελθόντος και του παρόντος, στην κατεύθυνση μιας χειραφετητικής κοινωνίας και ατόμων χειραφετημένων. Δηλαδή, η Ιστορία είναι ακριβώς αυτό που είναι ορθολογικό στην ανθρώπινη ανάπτυξη*. Σημείωση της αμερικάνικης έκδοσης: Murray Bookchin, «History, Civilization, Progress» στο: The Philosophy of Social Ecology. [Σ. τ. M.: Στα ελληνικά, βλ. Ιστορία, Πρόοδος, Πολιτισμός, (Ισνάφι, 2005), σελ. 45-6, μτφ. Θ. Βελισσάρης.] 24

26 Ένας διάλογος με την Janet Biehl Η αντίληψή σου για την Ιστορία φαίνεται να είναι από πολλές πλευρές πολύ πιο ιδεαλιστική και από τον ίδιο τον ιστορικό υλισμό. Σε ποιο βαθμό εκφράζει μια επιστροφή στην εγελιανή ιδεαλιστική αντίληψη της οποίας ο Μ αρξ ζητούσε το ξεπέρασμα; Μ. Β.: Στο Ιστορία, Πολιτισμός, Πρόοδος δε με ενδιέφεραν οι συγκεκριμένες δυνάμεις που γεννουν μια ιστορική εξέλιξη. Ενδιαφερόμουν κυρίως για τη μετα-ιστορία, για το τι είναι μια ιστορική εξέλιξη ως τέτοια, ως κάτι ξεχωριστό από τις απλώς χρονικές καταγραφές. Ενδιαφερόμουν για την πραγμάτωση των ιστορικών δυνατοτήτων και με τους στόχους που θα έπρεπε να πραγματώσει η ιστορική εξέλιξη όταν εξορθολογικοποιηθεί. Ό πω ς και οι Χέγκελ και Μαρξ, πιστεύω ότι η καθολική πραγμάτωση των δυνατοτήτων της ανθρωπότητας βρίσκεται στην επίτευξη μιας ορθολογικής κοινωνίας και μιας ορθολογικής ζωής - δηλαδή, στην ελευθερία και την αυτοσυνείδηση - όχι απλά σε ένα γεμάτο στομάχι και μια απουσία μόχθου. Οι αρχαίοι Αθηναίοι, παρόλο που δεν ήταν τόσο προσανατολισμένοι στην ιστορία όσο εμείς σήμερα,* πίστευαν επίσης πως η πραγμάτωση των ανθρωπίνων δυνατοτήτων, ή τουλάχιστον αυτών των Ελλήνων αντρών πολιτών, βρίσκεται στην π ό λ ιν, δηλαδή σε μια ελεύθερη, αυτοσυνείδητη κοινότητα. Οπότε, αν παρέλειψα τα οικονομικά από τη συζήτηση στο Ιστορία, Πολιτισμός, Πρόοδος, αυτό συνέβη απλώς και μόνο γιατί δεν προσπαθούσα εκεί να αναλύσω ή να αποτιμήσω κάποια από τις δυνάμεις που συμβάλλουν την ιστορική ανάπτυξη. Υπερα * Σ. τ. E.: Για την ακρίβεια, ο Μπούκτσιν λεει στο συγκεκριμε'νο σημείο: «they weren t historically oriented as we are today». Στην πραγματικότητα, η απουσία της Ιστορίας ως ορίζοντα αξιολόγησης του παρόντος χαρακτήριζε την αρχαία αθηναϊκή κοσμοθεωρία, αν και υπάρχουν λιγοστές ενδείξεις «προσανατολισμού» στην Ιστορία. Με γνώμονα τις παρακάτω επισημάνσεις επιλε'χτηκε αυτή η κάπως ελεύθερη μετάφραση της πρότασης. 25

27 ΜΑΡΞΙΣΜ ΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ σπιζόμουν τα ιδανικά του Διαφωτισμού ενάντια στη μεταμοντέρνα αποσύνθεση της ιστορίας σε απλά γεγονότα - ή καστοριαδικά «φαντασιακά» επίσης. Ας έρθουμε τώρα στη φράση του Έ νγκελς, η οποία πράγματι αφορά τις συγκεκριμένες δυνάμεις που κινητοποιούν την ιστορική εξέλιξη. Ο Έ νγκελς πρόβαλε έντονα μία από τις σημαντικές διεισδυτικές αναλύσεις στο έργου του Μαρξ, παρόλο που αυτό ήταν επίσης και μία από τις αποτυχίες του. Ο Μαρξ κατάλαβε σωστά ότι οι προϋποθέσεις για την ελευθερία και την αυτοσυνείδηση είναι υλικές: ότι τα ανθρώπινα όντα πρέπει να απολαύσουν την ελευθερία από το μόχθο αν θέλουν να είναι ικανά να σκέφτονται, να δημιουργούν και να γίνουν αυτοσυνείδητα καθώς και να διευθύνουν την κοινωνία τους. Γνωρίζω πως, όταν ήμουν νέος και γυρνούσα σπίτι μετά τη δουλειά όλη μέρα σε ένα χυτήριο, ήμουν ανίκανος να κάνω οτιδήποτε άλλο πέρα από το να φάω, να ακούσω ραδιόφωνο και να καταρρεύσω. Πολλοί συνάδελφοί μου εργάτες αστειεύονταν λέγοντας πως ήταν πολύ εξαντλημένοι για να κοιμηθούν με τις γυναίκες τους - κι αυτό είναι όντως που συμβαίνει όταν δουλεύεις υπό τόσο επαχθείς συνθήκες. Ο Έ νγκελς, όπως και ο Μαρξ, ασχολούνταν με τις προϋποθέσεις για την ελευθερία ή αυτό που θα λέγαμε «απαραίτητες» συνθήκες για την ελευθερία. Τώρα, κατά καιρούς αυτές οι προϋποθέσεις για την ελευθερία, που αποτελούν τις αναγκαίες συνθήκες για την ελευθερία, συγχέονται με τις επαρκείς συνθήκες για την ελευθερία. Χωρίς πρόοδο στις υλικές συνθήκες της ζωής και τη μείωση της εργάσιμης εβδομάδας, τα ανθρώπινα όντα δεν μπορούν να είναι ελεύθερα - παρά μόνο σε σπάνιες περιστάσεις, όπως είναι κατά τη διάρκεια των επαναστάσεων και για περιορισμένες χρονικές περιόδους. Ακόμη και τότε, πρέπει πάλι να αφήσουν τα οδοφράγματα και να γυρίσουν στη δουλειά για να 26

28 Ένας διάλογος με την Janet Biehl ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους καθώς και αυτές των οικογενειών τους. Πρέπει να φάνε, αν θέλετε. Το Μάη του 1937 στη Βαρκελώνη οι εργάτες έπρεπε να καταστείλουν τη σταλινική αντεπανάσταση εδώ και τώρα. Αλλά καθυστέρησαν και μετά από τέσσερις μέρες έπρεπε να αφήσουν τους δρόμους για να βρουν φαγητό - κι έτσι απεμπόλησαν όσα πλεονεκτήματα είχαν κερδίσει. Έπειτα, η αντεπανάσταση τους τσάκισε και ουσιαστικά έθεσε ένα τέρμα στην αναρχική εμπειρία στην Καταλονία και άλλα μέρη της Δημοκρατικής Ισπανίας. Παρόμοιες ιστορίες μπορούν να βρεθούν μέσα σε όλη την ιστορία. Αν αυτές οι υλικές προϋποθέσεις είναι αναγκαίες, ωστόσο, συχνά δεν αποτελούν και τις επαρκείς συνθήκες για την επανάσταση και την κοινωνική ανάπτυξη. Μια τεράστια ποικιλία πολιτισμικών παραγόντων μπαίνουν επίσης στο παιχνίδι, είτε αναβαθμίζοντας είτε παρακωλύοντας την κοινωνική ανάπτυξη. Εννοώ δηλαδή ότι οι επαρκείς συνθήκες για την κοινωνική αλλαγή είναι κάτι παραπάνω από αυστηρά οικονομικές και αφορούν θέματα όπως αυτό της οργάνωσης, της πολιτικής, των δημοκρατικών θεσμών, της ηθικής και, ναι, της παράδοσης, της διανοητικής έκφρασης, της ελπίδας και της έμπνευσης για μια καλύτερη ζωή. Αφορούν στην ικανότητα μας να βάλουμε κατά μέρος τη θρησκεία και τις εθνικιστικές και εθνοτικές προκαταλήψεις. Ό λ α αυτά τα ζητήματα πρέπει επίσης να τεθούν πριν οι υλικές προσταγές να οδηγήσουν τον κόσμο σε επανάσταση και να εμπεδώσουν τα οφέλη που θα έχει. Τώρα, στο μαρξισμό υπάρχει μια μεγάλη σύγχυση ανάμεσα στις αναγκαίες και τις επαρκείς συνθήκες για την κοινωνική ανάπτυξη. Ο Μαρξ έγραψε ότι οι σχέσεις παραγωγής πρέπει να μετασχηματιστούν για να μετασχηματιστεί και μια κοινωνία. Το θεωρώ αυτό αρκετά σωστό. Π έρα από αυτή τη βασική δομή, έγραψε και για το εποικοδόμημα - το νομικό, το 27

29 ΜΑΡΞΙΣΜ ΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ θρησκευτικό, το ιδεολογικό κοκ. Δυστυχώς αντιμετώπισε το εποικοδόμημα πολύ περιφρονητικά. Στην πραγματικότητα όμως, αν δε θέσουμε το ζήτημα του εποικοδομήματος, ας πούμε, στην αρχαία Ρώμη, θα ήταν αδύνατον για εμάς να εξηγήσουμε γιατί η ρωμαϊκή δουλοκτητική κοινωνία δε μετατράπηκε σε καπιταλιστική κατά τη διάρκεια της Αυτοκρατορίας. Εξάλλου, μέχρι τον καιρό του Δομιτιανού και άλλων μετέπειτα αυτοκρατόρων, όπως ο Κωνσταντίνος, τεράστιοι υλικοί πόροι είχαν συσσωρευτεί στον αρχαίο κόσμο - και κάποιοι άνθρωποι είχαν πλούτο που θα μπορούσαν να τον είχαν επενδύσει σε καπιταλιστική παραγωγή. Αλλά η Ρώμη δεν ανέπτυξε καπιταλισμό, για λόγους που εν πολλοίς είχαν να κάνουν με την παράδοση ή το εποικοδόμημα: οι Ρωμαίοι έβλεπαν το εμπόριο ως κοινωνικά υποβαθμισμένη δραστηριότητα και η Ρωμαϊκή μπουρζουαζία κυριαρχούνταν από τις αξίες των ευγενών γαιοκτημόνων. Δηλαδή, οι αξίες που γεννήθηκαν από την ιδιοκτησία γης και το κύρος του να είσαι ιδιοκτήτης γης απέτρεψαν την ανάπτυξη μιας καπιταλιστικής αστικής τάξης, αφού σι εκκολαπτόμενοι καπιταλιστές ήθελαν να γίνουν μεγιστάνες γαιοκτήμονες. Συχνά δεν επανεπένδυαν τα κέρδη τους στις διάφορες παραγωγικές επιχειρήσεις. Δεν επέστρεφαν τα χρήματα πίσω στις επιχειρήσεις ή δεν εισήγαγαν με προθυμία μηχανές - αντίθετα, αγόραζαν ακίνητη περιουσία και τίτλους ευγενείας και προσπαθούσαν να αλληλοπαντρεύονται με την αριστοκρατία. Το κεφάλαιο, λοιπόν, στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη και στο Μ εσαίωνα, σπαταλιόταν στην απόκτηση ιδιοκτησιών γης, που συχνά ήταν πολύ λιγότερο κερδοφόρες αλλά με πολύ μεγαλύτερο κύρος. Η επιθυμία για αυτό το κύρος ήταν ένας πολιτισμικός παράγοντας - ένας παράγοντας του εποικοδομήματος - που σε μεγάλο βαθμό εμπόδιζε την οικονομική ανάπτυξη 28

30 Ένας διάλογος με την Janet Biehl των κοινωνιών αυτών. Ή ταν κυρίως στην Αγγλία αλλά επίσης σε ε'να βαθμό και στην Ιταλία και τις Κάτω Χώρες, όπου μια βιομηχανική αστική τάξη άρχισε τελικά να σκέφτεται λιγότερο με όρους απόκτησης ακίνητης περιουσίας και περισσότερο με όρους επέκτασης των παραγωγικών της επιχειρήσεων. Αυτή ήταν μια τομή ιστορικών διαστάσεων. Και θα μπορούσε κάλλιστα να μην είχε συμβεί, καθώς θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν προκύψει εναλλακτικές λύσεις αντί της εκρηκτικής βιομηχανικής ανάπτυξης της Α γγλίας περίπου μετά τα Οι τεχνίτες και οι μικροκτηματίες θα μπορούσαν να είναι πιο πεφωτισμένοι και στη γεωργία πιο παραγωγικοί. Οι μικρές επιχειρήσεις, καπιταλιστικές κι αυτές σίγουρα, θα μπορούσαν να είχαν αποφασίσει να ενασχοληθούν με την ποιοτική παρά με τη μαζική παραγωγή. Αλλά όταν οι βιομήχανοι της υφαντουργίας εισήγαγαν τις νέες μηχανές γνεσίματος και ύφανσης, έριξαν στην παγκόσμια αγορά εμπορεύματα τόσο ολιγοδάπανα που τα προϊόντα των τεχνιτών δεν μπορούσαν να αντέξουν τον ανταγωνισμό των φτηνών εμπορευμάτων που κατασκευάζονταν στα εργοστάσια. Σήμερα, τώρα που ο καπιταλισμός έχει διεισδύσει σε τόσους τομείς, η οικονομία πράγματι έχει γίνει ακόμη σημαντικότερη απ ό,τι στην εποχή του Έ νγκελς. Η εμπορευματοποίηση του κόσμου σήμερα βαδίζει με ιλιγγιώδη ρυθμό, παράλληλα με τις τεράστιες τεχνολογικές προόδους - όλα αυτά έχουν φ έρει την οικονομία στο προσκήνιο περισσότερο α π ό,τι στο παρελθόν. Ο καπιταλισμός, που κάποτε ήταν οικονομία, σήμερα έχει γίνει ένα κοινωνία, με την έννοια ότι η οικογένεια εξελίσσεται σε κάτι λίγο παραπάνω από καταναλωτική μονάδα, οι πόλεις ή τουλάχιστον τα προάστια γίνονται εμπορικά κέντρα και όλα λέγονται με την επιχειρηματική γλώσσα, από την «bottom line» ως 29

31 ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ το «balance sheet» 1. Χρησιμοποιούμε γλώσσα και έννοιες που δανειζόμαστε από την οικονομία, όχι από την ηθική ή τους κανόνες συμπεριφοράς. Η ειρωνεία είναι ότι η παρατήρηση του Έ νγκελς, που στην καλύτερη περίπτωση εξηγεί τις αναγκαίες προϋποθέσεις παρά τις επαρκείς συνθήκες για την ιστορική εξέλιξη, μπορεί να είναι πιο ταιριαστή σήμερα απ ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη στιγμή στο παρελθόν. Αλλά οι Μαρξ και Ένγκελς είχαν δίκιο να επισημαίνουν ότι η πλήρης πραγμάτωση των ανθρώπινων δυνατοτήτων για αυτοσυνείδηση και ελευθερία απαιτεί μια επαρκή ανάπτυξη των υλικών συνθηκών της ζωής. Ο ανθρωπολόγος Μάρσαλ Σάλινς (Marshall Shallins) και οι μαθητές του θα μας έκαναν να πιστέψουμε ότι στις τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες - κοινωνίες που, με τα σημερινά κριτήρια, βίωναν συνθήκες ακραίας σπάνης- οι άνθρωποι ζούσαν ξεκούραστες ζωές επειδή η πρώτη φύση παρέχει φαγητό σε αφθονία και, πάνω από όλα, επειδή οι κοινωνικά ορισμένες ανάγκες των μελών της κοινωνίας είναι πολύ περισσότερο περιορισμένες. Αλλά βρίσκω αυτήν την άποψη μη πειστική και αφελή. Ό ση συνεργασία και έγνοια και να έδειχνε μια προεγγράματη κοινότητα, τουλάχιστον μέσα στα δική της ομάδα συγγενών, και όσο «ελεύθερο χρόνο» και να είχε, θα πραγμάτωνε όντως την ανθρώπινη δυνατότητα για γνώση και δραστηριότητα στον κόσμο; Για τις περισσότερες φυλετικε'ς κοινωνίες ήταν στην Σ. τ. μ.: Η έκφραση at bottoms ή at the bottom line στα αμερικάνικα σημαίνει «στην πραγματικότητα». ενώ παράλληλα σημαίνει και «την τελευταία γραμμή της οικονομικής έκθεσης (μιας επιχείρησης)». Αντίστοιχα, το ρήμα balance σημαίνει «ζυγίζω, αντισταθμίζω, αμφιταλαντεύομαι» αλλά η έκφραση balance sheet σημαίνει «το φύλλο του ισολογισμού». "" Σ. τ. μ.: Ο Μάρσαλ Σάλινς είναι γνωστός προοδευτικός Αμερικανός ανθρωπολόγος που έδωσε έμφαση στην έρευνα και την ανάλυσή του στους πολιτισμικούς παρά στους βιολογικούς παράγοντες της εξέλιξης. Περίφημο έργο του είναι το Χρήσεις και Καταχρήσεις της Βιολογίας (1976), που πρόσφατα εκδόθηκε και στα ελληνικά. 30

32 Ένας διάλογος με την Janet Biehl πραγματικότητα αρκετά αβέβαιο το πώς θα εξασφάλιζαν τα μέσα της επιβίωσής τους και η συνείδηση τους περιβαλλόταν από το μύθο και τη μαγεία. Τα «ιστορικά αρχεία» τους περιλάμβαναν κυρίως γενεαλογίες που απομνημονεύονταν από τους γηραιότερους, επίσης μύθους και ένα σύνολο μυστικιστικών αντιλήψεων, καθώς και σχήματα αιτίου και αιτιατού που συχνότατα ήταν λανθασμένα. Ακόμα κι αν οι προεγγράματοι άνθρωποι είχαν πολύ ελεύθερο χρόνο, το οποίο είναι αμφίβολο, τι τον έκαναν; Βασισμένοι στο τι γνωρίζουμε σήμερα για τις ανθρώπινες δυνατότητες, ήταν αρκετά υπανάπτυκτοι. Ό ταν κάποιος κοιτάξει τις δυνατότητες που σήμερα γνωρίζουμε ότι έχουν τα ανθρώπινα όντα, η θαυμαστή ζωή που αποδιδόταν, ας πούμε, στους Βουσμάνους του San* πολύ απείχε από το να είναι ελκυστική. Δε θα ήθελα να ζω σε μια κοινωνία όπως αυτή και ούτε ξέρω κανέναν αναρχοπρωτογονιστή που να ήθελε να το κάνει αυτό, εκτός ίσως από τον Τεντ Καζίνσκι (Ted Kaczynski), του οποίου η συμπεριφορά αγγίζει τα όρια του παθολογικού (και για του οποίου την πολιτική δεν τρέφω σεβασμό) ''. Ακόμη και οι ίδιοι οι Βουσμάνοι του San δε φαίνεται να θέλουν να ακολουθήσουν του παλιούς τους τρόπους ζωής - που ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 70 έχουν εγκαταλείψει ραγδαία. Θα ήθελα να προσθέσω κάτι τελευταίο για το ζήτημα της ιστορίας. Έχω κατηγορηθεί ότι πιστεύω πως δεν υπάρχει τίποτε άλλο παρά πρόοδος σε όλες τις περιόδους της ιστορίας. * Σ. τ. E.: Η αρχαιότερη φυλή της Νότιας Αφρικής που ζει στην έρημο Καλαχάρι. Σ. τ. Μ.: Ο Τεντ Καζίνκσι, γεννημε'νος το 1942, είναι ε'νας Αμερικανός μαθηματικός-διάνοια, που χαρακτηρίστηκε ως νεολουδίτης και που, πριν συλληφθεί από τις αμερικάνικες αρχές, συνήθιζε να τοποθετεί βόμβες τις οποίες απε'στειλε με γράμματα για να τιμωρεί, τραυματίζοντας ή σκοτώνοντάς τους, ανθρώπους που θεωρούσε υπεύθυνους για ζητήματα οικολογικής καταστροφής [μεταξύ των οποίων και ιδιοκτήτες καταστημάτων με υπολογιστές (!)]. Ήταν γνωστός και ως «Unabomber». 31

33 Μ ΑΡΞΙΣΜ ΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜ ΟΣ Αυτά είναι αχαρακτήριστη καρικατούρα της άποψής μου. Υποστήριξα, όχι μόνο στο Ιστορία, Πολιτισμός, Πρόοδος αλλά και στην Οικολογία της Ελευθερίας, ότι υπάρχουν δύο πλευρές στην ιστορία της ανθρωπότητας, στη συνολική της ανάπτυξη, τόσο η ορθολογική όσο και η ανορθολογική: μια κληρονομιά κυριαρχίας και μια κληρονομιά ελευθερίας. Την κληρονομιά της ελευθερίας αποτελούν οι διαρκώς επεκτεινόμενοι αγώνες για χειραφε'τηση, ενώ την κληρονομιά της κυριαρχίας αποτελεί το χρονικό της κυριαρχίας και όλων των βαναυσοτήτων της. Οι δύο ε'χουν αλληλεπιδράσει, έχουν ανταγωνιστεί και σε κάποιο βαθμό έχει παρακινήσει η μία την άλλη για το καλύτερο ή το χειρότερο, μέσω μιας αυθεντικής διαλεκτικής. Στην Οικολογία της Ελευθερίας προσπάθησα να δείξω λεπτομερειακά πώς αυτές οι δύο αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Παρά τα λάθη που βρίσκω σήμερα σε αυτό το βιβλίο, κάποια από τα οποία υπέδειξα στην εισαγωγή της αναθεωρημένης έκδοσης το 1992, είμαι αρκετά περήφανος για την έμφαση που δίνει το βιβλίο στις αλληλεπιδρούσες δυνάμεις της ελευθερίας και της κυριαρχίας. Θα ήθελα επίσης να ανακαλέσω μια πολύ σημαντική έννοια του Χέγκελ γύρω από το κακό (evil): Αυτό που συχνά αντιμετωπίζουμε ως καλό μια συγκεκριμένη εποχή θεωρείται κακό για μια άλλη, κάτω από νέες συνθήκες. Για παράδειγμα, ο Μπακούνιν περιέγραψ ε το κράτος ως ένα «ιστορικά αναγκαίο κακό», το οποίο καταλαβαίνω ότι σημαίνει πως η ανθρωπότητα ήταν αναγκασμένη να χρησιμοποιήσει το κράτος για να φτάσει σε ένα επίπεδο αυτοσυνείδητης πραγμάτωσης. Εδώ, ένα κακό έγινε για την ανθρωπότητα το μέσο για να απαγκιστρωθεί η ίδια από τη ζωικότητα - και φαίνεται ότι ήταν αναπόφευκτο. Αυτό δεν σημαίνει - όπως θα πίστευαν οι μαρξιστές - ότι το κράτος ήταν «αναπόφευκτο». Θα αναδιατύπωνα τα λόγια του Μ πακούνιν -κ α ι του Μαρξ εξάλλου - και θα έλεγα 32