ΘΕΜΑ:Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Διδάσκων:Ανδρέας Γ.Δημητρόπουλος ΘΕΜΑ:Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:ΠΑΝΤΑΖΑΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ: ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ: ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΘΗΝΩΝ ΑΘΗΝΑ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.Εισαγωγή Ιστορική Αναδρομή Η θρησκευτική ελευθερία στα ελληνικά Συντάγματα Διεθνής Κατοχύρωση Η συνταγματική προστασία της θρησκείας Η αντικειμενική συνταγματική αρχή της ελευθερίας της θρησκείας Το συνταγματικό δικαίωμα της θρησκείας Γενικό Περιεχόμενο Οι διαστάσεις του δικαιώματος Η Θρησκεία ως προστατευόμενο έννομο αγαθό Εξουσία Άσκηση Περιορισμοί της θρησκευτικής ελευθερίας

3 4.1.Κατάσταση Πολιορκίας Η ποινική σχέση Ο όρκος Κρίσιμη Νομολογία ΠρωτΑθ 17115/1988(Ασφ.Μ.) ΔεφΑθ 299/1988-Υπόθεση άθεου-αλλόθρησκου δασκάλου ΣτΕ 3533/1986(Τμ.Γ)-Υπόθεση Χιλιάστριας Φιλολόγου ΣτΕ Γ 194/1987-Υπόθεση άθεου φοιτητή 5.5.Α.Π.672/82 και Εφ Αθηνών 3796/79-Υπόθεση Δεσποτόπουλου... 6.Συμπέρασμα...24 Περίληψη(ελληνικά/αγγλικά) Λήμματα(ελληνικά/αγγλικά)...25 Νομολογία... Βιβλιογραφία

4 1.Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση της έννοιας της θρησκευτικής ελευθερίας μέσα από την κατοχύρωσή της από το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα και τη νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων.σε πρώτο στάδιο,γίνεται καταγραφή των σπουδαιότερων ιστορικών σταθμών στην πορεία από την εμφάνιση της θρησκείας μέχρι την κατοχύρωσή της ως θεμελιώδους δικαιώματος.στη συνέχεια,γίνεται μία σύντομη επισκόπηση της συνταγματικής εξέλιξης της θρησκευτικής ελευθερίας στον ελληνικό χώρο και στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην κατοχύρωσή της σε διεθνείς συμβάσεις και εν γένει διεθνή κείμενα ακόμη και χωρίς νομική δεσμευτικότητα.εκτενής αναφορά θα γίνει στη συνταγματική προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας και συγκεκριμένα η ανάλυση θα επεκταθεί ιδιαίτερα στο περιεχόμενο,την έκταση της εξουσία,την άσκηση του δικαιώματος και τους περιορισμούς στους οποίους υπόκειται.κρίσιμη ως προς την ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας είναι η νομολογία των δικαστηρίων της χώρας από την οποία προκύπτει σαφώς η σπουδαιότητα της συνταγματικής της φύσης η οποία δεν κατέχει πάντοτε την πρωτοκαθεδρία εν όψει 4

5 της υπεροχής ως προς τη συνταγματική προστασία άλλων ισοδυνάμων ως προς αυτήν εννόμων αγαθών 1.1.Ιστορική Αναδρομή Η θρησκεία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη μεταφυσική ανάγκη του ανθρώπου για πίστη σε μία καλή ανώτερη δύναμη.ήδη από την αρχαιότητα η θρησκεία έπαιζε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των κοινωνικών αντιλήψεων περί ηθικής και στη δημιουργία του λεγόμενου φυσικού δικαίου.πρόκειται για ένα σύνολο άγραφων ηθικών αρχών που προσδιορίζουν έναν απαράβατο κώδικα συμπεριφοράς.η σύγκρουση του φυσικού με το θετό δίκαιο δηλαδή το από την πολιτεία θεσπισμένο δίκαιο παρουσιάζεται ιδιαίτερα παραστατικά στην τραγωδία του Σοφοκλή Αντιγόνη. Η πρώτη ιστορικά σημαντική διεκδίκηση του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας τοποθετείται ιστορικά στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία την περίοδο των διωγμών των Χριστιανών.Με το διάταγμα των Μεδιολάνων(313μ.Χ.)αναγνωρίζεται επίσημα η θρησκευτική ανεξιθρησκεία και κατοχυρώνεται το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία. Το 16 ο αιώνα η θρησκευτική συνείδηση των υπηκόων καθορίζεται αποκλειστικά από τον Ηγεμόνα με την 5

6 εφαρμογή του δόγματος cuius regio,eius religio. γεγονός που οδήγησε σε μακροχρόνιους θρησκευτικούς πολέμους και στη Θρησκευτική Μεταρρύθμιση. Τον 17 ο και τον 18 ο αιώνα η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί κεντρικό θέμα διδασκαλίας σπουδαίων φιλοσόφων του Διαφωτισμού.Ιστορική υπήρξε η πανηγυρική αναγνώριση της θρησκευτικής ελευθερίας και της ανεξιθρησκείας με το Bill of rights της Virginia το 1776 και τη Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 1789 αντίστοιχα. Ακολούθως,το 19 ο και τον 20 ο αιώνα η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώθηκε από τα περισσότερα ευρωπαϊκά συντάγματα με πρώτο ιστορικά το Σύνταγμα του Βελγίου. 1.2.Η θρησκευτική ελευθερία στα ελληνικά Συντάγματα Ιστορική πορεία από την ανεξιθρησκεία στη θρησκευτική ελευθερία ακολουθούν τα ελληνικά Συντάγματα.Συκεκριμένα,τα Συντάγματα του 1844 και του 1864/1911 κατοχυρώνουν μόνο την ανεξιθρησκεία.η θρησκευτική ελευθερία καθιερώνεται με το Σύνταγμα του Στο ισχύον Σύνταγμα(1975/1986/2001/2008)η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στο άρθρο 13Σ.Η παρ.1 του άρθρου 13Σ ορίζει ότι: «Η ελευθερία 6

7 της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη.η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός».πρόκειται για μη αναθεωρητέα διάταξη κατά το άρθρο 110παρ.1Σ η οποία περιβάλλεται από απόλυτη αυστηρότητα.έμμεση αναφορά στη θρησκευτική ελευθερία γίνεται με τα άρθρα 5παρ.2Σ και 16παρ.2Σ.Σημειωτέον ότι τα άρθρα 13παρ.1Σ,5παρ.2Σ και 16παρ.2Σ δεν υπόκεινται στην αναστολή του άρθρου 48παρ.1Σ. 1.3.Διεθνής Κατοχύρωση Η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται και από διεθνείς συμβάσεις οι οποίες με την κύρωσή τους από τη Βουλή αποκτούν αυξημένη τυπική δύναμη έναντι κάθε αντίθετης διάταξης νόμου(άρθρο 28παρ.1Σ) Την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και της θρησκείας κατοχυρώνει το άρθρο 18 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τις Θεμελιώδεις Ελευθερίες(ΕΣΔΑ) 1. Άλλα σημαντικά διεθνή κείμενα είναι το Διεθνές Σύμφωνο του ΟΗΕ για τα ατομικά και τα πολιτικά δικαιώματα του 1966,η Τελική Πράξη του Ελσίνκι του 1975,η Διακήρυξη της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ του 1981 για την απάλειψη κάθε μορφής μισαλλοδοξίας και διακρίσεων βάσει θρησκευτικών πεποιθήσεων και ο 7

8 Χάρτης των Θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης(άρθρο 10). 1 Στο Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για ζητήματα θρησκευτικής ελευθερίας αναφέρεται η απόφαση ΣτΕ 239/1966. Δύο στοιχεία που διαφοροποιούν την εθνική συνταγματική ρύθμιση από τις διεθνείς συμβάσεις είναι ότι πρώτον σε εθνικό επίπεδο η κατοχύρωση της θρησκευτικής συνείδησης είναι στενότερη και δεύτερον στο άρθρο 13παρ.2εδ.γ Σ ρητά απαγορεύεται ο προσηλυτισμός.ως προς την πρώτη διαφοροποίηση να σημειωθεί ότι το ελληνικό Σύνταγμα κατοχυρώνει ένα minimum προστασίας λαμβάνοντας υπόψη ότι η εν γένει συνείδηση κατοχυρώνεται στα άρθρα 2παρ.1Σ,5παρ.1Σ,14παρ.1Σ,11Σ και 12Σ και ότι η είναι δυνατή η επέκταση της προστασίας με την εφαρμογή των διεθνών συμβάσεων. 2.Η συνταγματική προστασία της θρησκείας Το Σύνταγμα κατοχυρώνει την ελευθερία της θρησκείας(«κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη..»άρθρο 13παρ.2εδ.α Σ)ως αντικειμενικό κανόνα δικαίου(αρχή της ανεξιθρησκείας) και ως ατομικό δικαίωμα(θρησκευτική ελευθερία).πρόκειται 8

9 επομένως για διπλή συνταγματική προστασία με αντικειμενική και υποκειμενική διάσταση. 2.1.Η αντικειμενική συνταγματική αρχή της ελευθερίας της θρησκείας Η αρχή της ανεξιθρησκείας(13παρ.2εδ.α Σ)διασφαλίζει την ελευθερία των θρησκειών.η ελευθερία αυτή αφορά κάθε γνωστή θρησκεία και συνίσταται στην ελεύθερη διδασκαλία,στη διάδοση αυτής προφορικά,δια του τύπου ή με οποιοδήποτε μέσο και στην άσκηση της θρησκευτικής λατρείας. Στην αρχή της ανεξιθρησκείας υπάγεται ένα σύνολο οργανωτικών κανόνων που αφορούν τους εκκλησιαστικούς θεσμούς και ρυθμίζουν τις σχέσεις κράτους-εκκλησίας.οι κανόνες αυτοί διαμορφώνουν το λεγόμενο «θρησκευτικό σύστημα»,δηλαδή το θρησκευτικό χώρο μέσα στον οποίο ασκούνται τα υποκειμενικά δικαιώματα. Το θρησκευτικό σύστημα διακρίνεται σε δύο επιμέρους βασικά συστήματα,το σύστημα της επικρατούσας θρησκείας και το σύστημα του απόλυτου διαχωρισμού.διαφοροποιητικό στοιχείο μεταξύ των δύο συστημάτων είναι η επικρατούσα θρησκεία η οποία αναγνωρίζεται ως η επίσημη θρησκεία του κράτους και απολαμβάνει ειδικών προνομίων για 9

10 ιστορικούς λόγους χωρίς να προσκρούει στην αρχή της ίσης μεταχείρισης όλων των θρησκειών.το Σύνταγμα αναγνωρίζει ως επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα τη θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού(άρθρο 3παρ.1εδ.α Σ). 2.2.Το συνταγματικό δικαίωμα της θρησκείας Η υποκειμενική διάσταση της «ελευθερίας της θρησκείας» κατοχυρώνεται στο άρθρο 13παρ.1Σ.Είναι πανανθρώπινο δικαίωμα το οποίο περικλείει «ανθρώπινη» και όχι «περιουσιακή» αξία από το οποίο δεν χωρεί παραίτηση.το επιτρεπτό της παραίτησης θα ερχόταν σε αντίθεση με τη ρητή συνταγματική υποχρέωση του κράτους για προστασία της ανθρώπινης αξίας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων(2παρ.1σ και 25παρ.1Σ). Φορείς του δικαιώματος είναι φυσικά πρόσωπαημεδαποί,αλλοδαποί και ανιθαγενείς με εξαιρέσεις προβλεπόμενες από το διεθνές δίκαιο.ιδιαίτερη πρακτική σημασία αποκτά η συνταγματική προστασία για τους αλλοδαπούς σε συστήματα επικρατούσας θρησκείας. Φορείς του δικαιώματος είναι και τα νομικά πρόσωπα(νπδδ και ΝΠΙΔ).Τα νομικά πρόσωπα μπορούν να είναι φορείς μόνο της εξωτερικής 10

11 διάστασης της θρησκευτικής ελευθερίας η οποία συνίσταται στην έκφραση και εκδήλωση των θρησκευτικών πεποιθήσεων.τέτοιοι φορείς είναι οι εκκλησίες υπό την οργανωτική μορφή ΝΠΔΔ,οι θρησκευτικές ενώσεις και τα σωματεία. 3.Γενικό Περιεχόμενο 3.1.Η θρησκεία ως προστατευόμενο έννομο αγαθό Θρησκεία είναι η (γνωστή)πίστη και λατρεία του θείου.η θρησκεία ως έννομο αγαθό αποτελείται από την υλική και την πνευματική υπόσταση,το corpus(λατρεία)και το animus(δόγμα) αντίστοιχα και υπάγεται στο προστατευτικό περιεχόμενο της θρησκευτικής ελευθερίας.με άλλα λόγια,πρόκειται για την άσκηση της θρησκευτικής λατρείας(13παρ.2σ) και την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης(13παρ.1εδ.α Σ). Το corpus αναφέρεται στη θρησκευτική υλική δράση και συγκεκριμένα στις πράξεις λατρείας,στην τελετουργική διαδικασία και στη χρήση θρησκευτικών συμβόλων για την εξωτερίκευση του θρησκευτικού πιστεύω(animus).το πνευματικό στοιχείο(animus)υπερισχύει σημαντικά από το υλικό και αναφέρεται στο ουσιαστικό πνευματικό περιεχόμενο της θρησκείας. 11

12 Η έννοια της θρησκείας περιλαμβάνει και δύο εννοιολογικούς προσδιορισμούς,την αναφορά στο θείο(πραγματικός προσδιορισμός) και το «γνωστό» χαρακτήρα(νομικός προσδιορισμός). Η αναφορά στο θείο προκύπτει από τη φύση του πράγματος,δηλαδή από το περιεχόμενο των θρησκευτικών αντιλήψεων.αναφέρεται στην καλύτερη ανώτερη δύναμη,στο Θεό.Επομένως,η θρησκεία διακρίνεται από άλλες θεωρίες που δεν αναφέρονται άμεσα στο Θεό(π.χ.:πολιτικές) και από θεωρίες που συνδέονται με «κακές ανώτερες δυνάμεις»(π.χ.:σατανισμός).πρόκειται για την πραγματική έννοια της θρησκείας. Ο «γνωστός» χαρακτήρας της θρησκείας προσδιορίζει το περιεχόμενό της ως ένα σύνολο δοξασιών χωρίς κρυφά δόγματα και λατρείες.η νομική έννοια της θρησκείας είναι στενότερη από την «πραγματική» δεδομένου ότι το Σύνταγμα κατοχυρώνει την ελευθερία κάθε «γνωστής» θρησκείας.γνωστή είναι η θρησκεία που είναι αντικειμενικά προσιτή σε όποιον θέλει να τη γνωρίσει με την έννοια ότι έχει φανερά δόγματα,σκοπούς, οργάνωση και τρόπους λατρείας.πρόκειται για αόριστη νομική έννοια που διαμορφώθηκε από τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας(ΣτΕ).Το ΣτΕ έχει κρίνει ως γνωστές θρησκείες το δόγμα των μαρτύρων του Ιεχωβά ή 12

13 Χιλιαστών,το δόγμα των Μεθοδιστών,το δόγμα των Ευαγγελιστών και το δόγμα της Εκκλησίας των Χριστιανών Αδελφών 2. 2 ΣτΕ 2105/1975,2106/1976(Ολομ.),ΣτΕ 756/1952,2274/1962,ΣτΕ 851/1961,ΣτΕ 2058/ Εξουσία Η θρησκευτική ελευθερία ως ατομικό δικαίωμα έχει θετικό και αρνητικό περιεχόμενο.το θετικό περιεχόμενο αναφέρεται στη stricto sensu ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και της θρησκευτικής λατρείας.συνίσταται δηλαδή στη νομική δυνατότητα του ατόμου να πιστεύει σε οποιοδήποτε δόγμα,να το διαδίδει και να ασκεί θρησκευτική λατρεία.το αρνητικό περιεχόμενο είναι ακριβώς το αντίθετο.πρόκειται δηλαδή είτε για την ελευθερία του ατόμου να μην πιστεύει σε κάποιο δόγμα επομένως γίνεται λόγος για αθεϊα είτε για την ελευθερία του ατόμου να μην αποκαλύπτει τα πιστεύω του ή να απέχει από οποιαδήποτε θρησκευτική λατρεία. Άλλη σημαντική διάκριση της θρησκευτικής ελευθερίας είναι σε εσωτερική(ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης) και εξωτερική(ελευθερία της θρησκευτικής έκφρασης-λατρείας). 13

14 Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης κατοχυρώνεται στην παρ.1 του άρθρου 13Σ «απαραβίαστο θρησκευτικής συνείδησης» και καταλαμβάνει στο προστατευτικό της πεδίο όλες τις εκφάνσεις εξωτερίκευσης της θρησκευτικής πίστης.η διασταλτική ερμηνεία του πεδίου εφαρμογής του άρθρου αυτού είναι ιδιαίτερα σημαντική δεδομένου ότι μόνο η λατρεία ως εξωτερίκευση της θρησκευτικής συνείδησης προστατεύεται ρητά από το Σύνταγμα(13παρ.2Σ). Σημειωτέον ότι οι δύο αυτές ελευθερίες συναποτελούν τη λεγόμενη ενιαία υποκειμενική θρησκευτική ελευθερία. Διαστάσεις του δικαιώματος Ο συντακτικός νομοθέτης αναγνωρίζει στο δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας αμυντικό,προστατευτικό όχι όμως και διασφαλιστικό περιεχόμενο. Η αμυντική διάσταση του δικαιώματος προκύπτει από την κατοχύρωση της θρησκευτικής ισότητας στο άρθρο 13παρ.1εδ.β Σ με την απαγόρευση των θρησκευτικών διακρίσεων.το αμυντικό δικαίωμα είναι απόλυτο και στρέφεται κατά παντός(erga omnes),δηλαδή κατά του κράτους και οποιουδήποτε τρίτου-κρατική και ιδιωτική εξουσία- προβαίνει σε ενέργειες που προσβάλλουν τη 14

15 θρησκευτική ελευθερία.η απόλυτη ενέργεια του δικαιώματος έχει γενική(άρθρο 25παρ.1εδ.γ Σ) και ειδική νομική θεμελίωση που συνάγεται από τη λεκτική διατύπωση «απαραβίαστη» και «απόλυτη»(άρθρα 13παρ.1εδ.α Σ και 5παρ.2εδ.β Σ). Η αμυντική διάσταση αφορά και τη θρησκευτική λατρεία.ο απόλυτος χαρακτήρας της θεμελιώνεται νομικά στα άρθρα 25παρ.1εδ.γ Σ και 13παρ.2εδ.α Σ(λεκτική διατύπωση «ανεμπόδιστα»). Η προστατευτική διάσταση του δικαιώματος αφορά,όπως και η αμυντική,τη θρησκευτική ελευθερία και τα σχετικά με τη λατρεία της.φορέας της θρησκευτικής αξίωσης η οποία στρέφεται κατά της κρατικής εξουσίας και συνίσταται στην ενεργοποίηση του κράτους για τη λήψη των αναγκαίων νομοθετικών μέτρων- είναι κάθε άνθρωπος χωρίς διακρίσεις.αντίστοιχη προς την προστατευτική αξίωση είναι η προστατευτική υποχρέωση του κράτους η οποία θεμελιώνεται στη γενική διάταξη 25παρ.1Σ και στη διάταξη 5παρ.2Σ. Εξασφαλιστικό περιεχόμενο δεν αναγνωρίζεται στο δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας.πάρα ταύτα αναγνωρίζεται συνταγματικά η η διεκδίκηση του εξασφαλιστικού περιεχομένου η ικανοποίηση της οποίας δεν συντελείται δικαστηριακά,αλλά μέσω 15

16 συνταγματικής διαδικασίας(π.χ.εκλογές,τοπική αυτοδιοίκηση,συνδικαλισμός). 3.3.Άσκηση Στο πλαίσιο της γενικής(κυριαρχικής και κοινωνικής)σχέσης εφαρμόζονται οι γενικές ρήτρες των άρθρων 5παρ.1Σ και 25Σ. Πρώτον η ρήτρα της συνταγματικής νομιμότητας με την έννοια της υποχρέωσης συμμόρφωσης προς τους νόμους.στην παρ.4 του άρθρου 13Σ ορίζεται ρητά ότι οι φορείς της θρησκευτικής ελευθερίας δεν απαλλάσσονται από τις υποχρεώσεις τους προς το κράτος και συμμόρφωση προς την ισχύουσα νομοθεσία λόγω των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων.επίσης,στο άρθρο 13παρ.2εδ.β Σ προβλέπεται ότι «η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη» Δεύτερον,η ρήτρα της κοινωνικότητας αναφέρεται στην υποχρέωση σεβασμού προς τα δικαιώματα των άλλων τα οποία δεν θα πρέπει να προσβάλλονται κατά την άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας. Τέλος,η ρήτρα της χρηστότητας ή γενική ρήτρα των χρηστών ηθών επαναλαμβάνεται στην παρ.2 του άρθρου 13Σ expressis verbis και αποτελεί οριοθέτηση της άσκησης της θρησκευτικής λατρείας. 16

17 4.Περιορισμοί της θρησκευτικής ελευθερίας Οι περιορισμοί του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας ορίζονται ρητά στο Σύνταγμα ή συνάγονται από τις συνταγματικές διατάξεις με συστηματική ερμηνεία.οι τελευταίοι οφείλουν να υπακούουν στην αρχή του αιτιώδους των περιορισμών. 4.1.Κατάσταση πολιορκίας Με την κήρυξη της κατάστασης πολιορκίας(άρθρο 48παρ.1Σ)ενεργοποιείται ειδική κυριαρχική σχέση στο πλαίσιο της οποίας είναι δυνατή η αναστολή της ισχύος ορισμένων συνταγματικών δικαιωμάτων.η Θρησκευτική ελευθερία δεν υπόκειται σε αυτό τον περιορισμό. 4.2.Η ποινική σχέση Απαραίτητη είναι η διάκριση της θρησκευτικής ελευθερίας σε εσωτερική -η οποία αντιστοιχεί στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και δεν υπόκειται σε περιορισμούς στο πλαίσιο της ποινικής σχέσης-και σε εξωτερική που αντιστοιχεί στη θρησκευτική λατρεία και είναι περιορίζεται προσαρμοζόμενη θεσμικά. 4.3.Ο όρκος Όρκος είναι η με την επίκληση ορισμένου παράγοντα πραγματοποιούμενη διαβεβαίωση 2. Συνταγματική 17

18 αναφορά στον όρκο γίνεται με τις διατάξεις 13παρ.5Σ,59Σ και 33παρ.2Σ.Τέθηκε ζήτημα συνταγματικότητας διατάξεων της κοινής νομοθεσίας που επιβάλλουν την ορκοδοσία,δηλαδή την υποχρέωση δόσης όρκου λόγω της άρνησης ορισμένων να ορκιστούν με την επίκληση της θρησκευτικής τους συνείδησης. 2 βλ.ορισμό Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος «Συνταγματικά Δικαιώματα» Τόμος Γ Τεύχη Ι-ΙΙΙ Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2008,σελ.658 Μία πρώτη επισήμανση είναι ότι ο όρκος διακρίνεται σε δύο μέρη το επικλητικό και το βεβαιωτικό και εμφανίζεται με τις εξής μορφές:δικαστικός, όρκος πίστης, θρησκευτικός και πολιτικός.με το δικαστικό όρκο το πρόσωπο που καταθέτει βεβαιώνει την αλήθεια ή αναλήθεια γεγονότων ή πράξεων ενώπιον των δικαστικών αρχών.ο όρκος πίστης δίνεται από τους Βουλευτές και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κατά την ανάληψη του αξιώματός τους.ο θρησκευτικός όρκος συνίσταται στην με την επίκληση του θείου διαβεβαίωση για την αλήθεια ή μη ορισμένων πράξεων,γεγονότων ή την τήρηση ορισμένης συμπεριφοράς,ενώ στον πολιτικό όρκο η διαβεβαίωση πραγματοποιείται με την επίκληση της τιμής και της συνείδησης. Σημαντική παρατήρηση σχετικά με το θρησκευτικό όρκο είναι ότι ο εξαναγκασμός σε ορκοδοσία είναι 18

19 συνταγματικά ανεκτός μόνον εφόσον αφίεται στον ορκιζόμενο να επιλέξει αν θα ακολουθήσει τον τύπο του θρησκευτικού όρκου.η χωρίς προϋποθέσεις επιβολή του θρησκευτικού όρκου δεν είναι σύμφωνη προς το Σύνταγμα. 3 3 Α.Π. 672/82 Ποιν.Χρον.32,308/ Εφ Αθ 3796/79 Ποιν Χρον 1979,508 Υπόθεση Δεσποτόπουλου(άρνηση ορκοδοσίας με θρησκευτικό τύπο) Σχετικά με τον πολιτικό όρκο να παρατηρηθεί ότι διαπλάσσεται από τον κοινό νομοθέτη ως υποκατάστατο του θρησκευτικού.κατά τη σύμφωνη προς το Σύνταγμα ερμηνεία ορθότερο είναι να γίνει δεκτό ότι η δόση του πολιτικού όρκου είναι επιτρεπτή ακόμη και αν ο ορκιζόμενος δεν έχει προβεί σε δήλωση αθεϊας ή δήλωση θρησκευτικής απαγόρευσης του όρκου.σημειωτέον ότι η άρνηση ορκοδοσίας αφορά μόνο το θρησκευτικό όρκο όχι τον πολιτικό. 5.Κρίσιμη Νομολογία 5.1.ΠρωτΑθ 17115/1988(Ασφ.Μ.) Πραγματικά Περιστατικά:Στην κινηματογραφική ταινία με τον τίτλο «Ο τελευταίος Πειρασμός» ο Χριστός παρουσιάζεται με ανθρώπινες ιδιότητες και συγκεκριμένα με ερωτικές επιθυμίες.το γεγονός αυτό προκαλεί ισχυρές αντιδράσεις από τους πιστούς και το γενικότερα από τώρο της Εκκλησίας οι οποίοι 19

20 διατείνονται ότι προσβάλλονται οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις ως μερικότερη έκφανση της προσωπικότητάς τους και προβαίνουν σε αίτηση ασφαλιστικών μέτρων με αίτημα την απαγόρευση της ταινίας.ως αντίκρουση των εν λόγω επιχειρημάτων προβάλλεται από καλλιτέχνες και υποστηρικτές της ταινίας η ελευθερία της τέχνης. Απόφανση του Πρωτοδικείου Αθηνών επί της υποθέσεως υπό το πρίσμα της θρησκευτικής ελευθερίας: Η θρησκευτική ελευθερία η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 13Σ είναι ευρύτερο δικαίωμα το οποίο απαρτίζεται από επιμέρους δικαιώματα και συγκεκριμένα από το δικαίωμα καθενός να ασπάζεται κατά βούληση οποιαδήποτε θρησκεία η οποία ικανοποιεί καλύτερα το θρησκευτικό του αίσθημα και αντίστοιχα το δικαίωμα καθενός να απέχει από οποιαδήποτε σχέση με τη θρησκεία και το Θεό δηλαδή να είναι άθρησκος ή άθεος.επίσης,στη θρησκευτική ελευθερία υπάγεται το δικαίωμα διατήρησης μυστικών των θρησκευτικών πεποιθήσεων ή αντίθετα το δικαίωμα διακήρυξης των θρησκευτικών πιστεύω. Η θρησκευτική ελευθερία υπόκειται σε περιορισμούς οι οποίοι απαριθμούνται στο άρθρο 13Σ.Ο πρώτος περιορισμός είναι η δημόσια τάξη και τα υπαγόμενα στη γενική αυτή έννοια χρηστά ήθη δηλαδή το σύνολο 20

21 των θεμελιωδώνηθικών και κοινωνικών αντιλήψεων που διαπνέουν τον ελληνικό χώρο,ρυθμίζουν τη συμβίωση μεταξύ των κοινωνών του δικαίου και αντιπροσωπεύουν την περί του πρέποντος λαϊκή συνείδηση.ο δεύτερος περιορισμός είναι οι υποχρεώσεις απέναντι στο κράτος οι αφ ενός αφορούν συμφέροντα της Πολιτείας ζωτικής σημασίας και αφ ετέρου οι νόμοι που ρυθμίζουν ζητήματα ιδιαίτερα σημαντικά για το κοινωνικό σύνολο,όπως η παιδεία και η δημόσια υγεία. Το Πρωτοδικείο Αθηνών αποφαίνεται ότι στοιχειοθετείται προσβολή του θρησκευτικού αισθήματος των πιστών ως ειδικότερης έκφρασης του δικαιώματος της προσωπικότητας και ότι η ελευθερία της τέχνης παρά τη συνταγματική της κατοχύρωση δεν μπορεί να αντιταχθεί ως κατ αρχήν ισοδύναμο συνταγματικό δικαίωμα έναντι της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία κατάφωρα προσβάλλει εν προκειμένω. 5.2.ΔεφΑθ 299/1988-Υπόθεση άθεου-αλλόθρησκου δασκάλου Πραγματικά Περιστατικά:Ο Υπουργός Εθνικής Παιδείας αρνείται το διορισμό Καθολικού δασκάλου σε σχολείο όπου η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι.Ο δάσκαλος αντιτείνει ότι η 21

22 άρνηση διορισμού του λόγω των θρησκευτικών του πεποιθήσεων συνιστά προσβολή του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας κατά το άρθρο 13Σ. Απόφανση του Διοικητικού Εφετείου Αθηνών επί της υποθέσεως:η νομική θεμελίωση της κρίσης του Διοικητικού Εφετείου στηρίχθηκε στις συνταγματικές διατάξεις 3παρ.1Σ,13παρ.1Σ και 16παρ.2Σ.Από το άρθρο 3παρ.1Σ συνάγεται ότι επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία του Χριστού με την έννοια ότι την πρεσβεύει η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων πολιτών.επιπλέον,κατά το άρθρο 13παρ.1Σ η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη.η έννοια της θρησκευτικής συνείδησης αναφέρεται και στο άρθρο 16παρ.2Σ ως ένας από τους σκοπούς της παιδείας και διαμορφώνεται σύμφωνα με την πατροπαράδοτη ορθόδοξη χριστιανική πίστη. Η υιοθέτηση του συστήματος της επικρατούσας θρησκείας από το νομοθέτη και η διαμόρφωση θρησκευτικής συνείδησης στους μαθητές υπό το φως των αρχών του ανατολικού ορθόδουξου δόγματος δικαιολογεί την κατ εξαίρεση μη εφαρμογή του άρθρου 13παρ.1Σ το οποίο διασφαλίζει την απόλαυση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων. 22

23 Επομένως,κατά συνταγματική επιταγή αποκλείεται ο διορισμός του Καθολικού δασκάλου και συνεπώς η αίτησή του θα απορριφθεί. 5.3.ΣτΕ 3533/1986(Τμ.Γ)-Υπόθεση χιλιάστριας φιλολόγου Πραγματικά Περιστατικά:Ο Υπουργός Εθνικής Παιδείας εκδίδει αρνητική διοικητική πράξη διορισμού φιλολόγου σε ελληνικό σχολείο με την αιτιολογία ότι είναι χιλιάστρια.η φιλόλογος ασκεί αίτηση ακυρώσεως κατά της πράξης του Υπουργού ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας. Απόφανση του Συμβουλίου τη Επικρατείας επί της υποθέσεως:το ΣτΕ διαμόρφωσε δικανική κρίση στηριζόμενο σε ειδικές διατάξεις της κοινής νομοθεσίας και στις γενικές συνταγματικές διατάξεις 4Σ,13παρ.1Σ και 16παρ.2Σ.Από τη συστηματική ερμηνεία των τριών συνταγματικών διατάξεων και της ειδικής περί των εκπαιδευτικών μέσης εκπαίδευσης νομοθεσίας προκύπτει ότι δεν υπάρχει αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της θρησκευτικής πίστης της φιλολόγου και του παρεχόμενου από αυτήν έργου.η άρνηση διορισμού αντίκειται στη συνταγματικής αρχή της ανεξιθρησκείας(13παρ.1σ)ως ειδικότερης έκφανσης της αρχής της ισότητας(4σ).αποστολή της παιδείας εν γένει είναι και η διαμόρφωση της θρησκευτικής συνείδησης 23

24 των Ελλήνων μαθητών οι οποίοι στη συντριπτική πλειοψηφία τους είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι,ωστόσο το καθήκον αυτό προφανώς δεν ανήκει στις αρμοδιότητες των καθηγητών των φιλολογικών μαθημάτων.επομένως,η αίτηση ακυρώσεως της φιλολόγου θα γίνει δεκτή. 5.4.ΣτΕ Γ 194/1987-Υπόθεση άθεου φοιτητή Πραγματικά περιστατικά:θεολογική Σχολή προέβη στη διαγραφή φοιτητή ο οποίος κατά την εγγραφή του δήλωσε ότι είναι άθεος. Απόφανση ΣτΕ επί της υποθέσεως:το ΣτΕ έκρινε ότι οι θρησκευτικές σπουδές συγκεκριμένης κατεύθυνσης δεν προϋποθέτουν την υιοθέτηση συγκεκριμένων θρησκευτικών πεποιθήσεων Α.Π.672/82 και Εφ Αθηνών 3796/79-Υπόθεση Δεσποτόπουλου Πραγματικά Περιστατικά:Ο καθηγητής Φιλοσοφίας του Παντείου Πανεπιστημίου Δεσποτόπουλος όταν κλήθηκε να καταθέσει ως μάρτυρας το 1978 ενώπιον του 2 ου ανακριτή Αθηνών δήλωσε ότι είναι Χριστιανός Ορθόδοξος,αλλά αρνήθηκε να δώσει το θρησκευτικό όρκο.προσφέρθηκε όμως να δώσει τον πολιτικό όρκο 24

25 του άρθρου 220παρ.2ΚΠοινΔ.Η στάση του αυτή βρίσκει έρεισμα στις ηθικές του πεποιθήσεις κατά τις οποίες η ορκοδοσία συνιστά προσβολή της αξιοπρέπειας των μαρτύρων και παραβίαση ρητής εντολής του Ευαγγελίου. Απόφανση Εφετείου Αθηνών επί της υποθέσεως:το Εφετείο Αθηνών απεφάνθη ότι ο κατηγορούμενος είχε περιέλθει σε κατάσταση σύγκρουσης καθηκόντων,το νόμιμο καθήκον -κατάθεση ενώπιον ανακριτικής αρχήςκαι το κοινωνικοηθικό καθήκον,την ενσυνείδητη τήρηση των επιστημονικών και ηθικών του πεποιθήσεων.η σύγκρουση αυτή συνιστά λόγο που αποκλείει τον καταλογισμό της πράξης του κατηγορουμένου. 6.Συμπέρασμα Η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου το οποίο παρά την αδιαμφισβήτητα συνταγματική του κατοχύρωση στη δικαστηριακή πρακτική συναντάται η κατά ρητώς τεκμηριωμένη δικανική κρίση υποχώρηση αυτής για τη διασφάλιση της αξίας άλλων συνταγματικών εννόμων αγαθών.πάρα ταύτα,η νομολογία των δικαστηρίων ουκ ολίγες φορές έχει αποφανθεί υπέρ της υπεροχής της θρησκευτικής ελευθερίας ως σπουδαιότερου συνταγματικού αγαθού κατά του οποίου δεν μπορούν να αντιταχθούν άλλα δικαιώματα εξίσου συνταγματικής 25

26 περιωπής τα οποία η άσκηση των οποίων όμως έχει ως αποτέλεσμα την κατάφωρη προσβολή της θρξσκευτικής ελευθερίας.επομένως,η η συμβολή της νομολογίας είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ανάδειξη της συνταγματικής αξίας του θεμελιώδους αυτού δικαιώματος καθώς και καθοριστική στη διαμόρφωση εννοιλογικών στοιχείων αυτού,όπως είναι ο «γνωστός χαρακτήρας» της θρησκείας ο προσδιορισμός του οποίου συντελέστηκε με νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας.Τέλος,συνηθισμένη δικαστηριακή πρακτική αποτελεί η ιδιαίτερη μεταχείριση της επικρατούσας θρησκείας του ορθόδοξου ανατολικού δόγματος. Περίληψη Η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται ρητά στο άρθρο 13Σ και αναλύεται σε δύο επιμέρους μορφές την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης(13παρ.1σ) και την ελευθερία της λατρείας(13παρ.2σ). Η συμβολή της νομολογίας των ελληνικών δικαστηρίων στη διαμόρφωση του περιεχομένου της θρησκευτικής ελευθερίας είναι καθοριστική. Summary 26

27 Religious freedom is mentioned explicitly in article 13 of the Constitution and analyzed in two aspects: the freedom of religious conscience (article 13 even 1 T) and freedom of worship (article 13 even 2 T). The contribution of Greek Courts in shaping the content of religious freedom is crucial. Λήμματα Θρησκευτική ελευθερία,θρησκευτική συνείδηση,λατρεία,ανεξιθρησκεία Entries Religious freedom, religious conscience, worship, freedom of religion Νομολογία ΠρωτΑθ 17115/1988(Ασφ.Μ.),ΔεφΑθ 299/1988ΣτΕ Υπόθεση άθεου-αλλόθρησκου δασκάλου,3533/1986(τμ.γ)-υπόθεση χιλιάστριας φιλολόγου, ΣτΕ Γ 194/1987-Υπόθεση άθεου φοιτητή,α.π.672/82 και Εφ Αθηνών 3796/79-Υπόθεση Δεσποτόπουλου,ΣτΕ 2105/1975,2106/1975(Ολομ.)- μάρτυρες Ιεχωβά-γνωστή θρησκεία,στε 756/1952,2274/1962-δόγμα Μεθοδιστών-γνωστή θρησκεία,στε 851/1961 δόγμα Ευαγγελιστών-γνωστή 27

28 θρησκεία,στε 2058/1957 δόγμα της Εκκλησίας των Χρισταιανών Αδελφών-γνωστή θρησκεία Βιβλιογραφία Ανδρέας Γ.Δημητρόπουλος Συνταγματικά Δικαιώματα- Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου-Τόμος Γ -Τεύχος Ι-ΙΙ Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2008,2 η Έκδοση Ανδρέας Γ.Δημητρόπουλος Εφαρμογές Συνταγματικού Δικαίου ΙΙ-Συνταγματικά Δικαιώματα Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη η Έκδοση Ανδρέας Γ.Δημητρόπουλος Το Σύνταγμα της Ελλάδας και άλλα βασικά ευρωπαϊκά και διεθνή κείμενα Επιμέλεια Γιώργος Α.Δημητρόπουλος Δικηγόρος,LL.M.(Heidelberg)-Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη

29 29