Οικονομική κρίση, περιφερειακές ανισότητες και περιφερειακή ανάπτυξη

Transcript

1 Οικονομική κρίση, περιφερειακές ανισότητες και περιφερειακή ανάπτυξη Ιωάννης Ψυχάρης Τμήμα Οικονομικής & Περιφερειακής Ανάπτυξης Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών

2 Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.

3 2 Στόχοι Η γεωγραφική διάσταση της οικονομικής δραστηριότητας Θεωρητικές προσεγγίσεις της σχέσης κρίση και χώρος Παρουσίαση και ανάλυση της περιφερειακής διάστασης του ΑΕΠ, Ακαθάριστης Αξίας Παραγωγής, της ανεργίας και του εισοδήματος στην Ανάλυση των τάσεων πριν και μετά την οικονομική κρίση Παρουσίαση αρχικών αποτελεσμάτων Προτάσεις για ορισμένα μέτρα πολιτικής Ανάλυση Θεματική χαρτογράφηση Περιγραφική ανάλυση - τάσεις των περιφερειακών ανισοτήτων Μοντελοποίηση των καθοριστικών παραγόντων της περιφερειακής ανάπτυξης τμε ιδιαίτερη προσοχή στην για την ανεργία και την απασχόληση

4 3 Θεωρητική διερεύνηση Οι επιδράσεις της κρίσης σε διάφορα γεωγραφικά επίπεδα (διεθνές, ευρωπαϊκό, εθνικό, αστικό, τοπικό, γειτονιά) Κυκλικές διακυμάνσεις και περιφερειακές ανισότητες Κυκλικές διακυμάνσεις και δημοσιονομική πολιτική Η έννοια της ανθεκτικής περιφέρειας (resilience) Θεωρητικές προσεγγίσεις νεοκλασικές, κεϋνσιανές, μαρξιστικές

5 4 Θεωρητική διερεύνηση Περιφερειακές ανισότητες και οικονομική κρίση Vining (1946) ανέφερε ότι δεν είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε εντελώς τις κυκλικές διακυμάνσεις της οικονομίας αν περιορίσουμε την ανάλυση της οικονομικής συμπεριφοράς σε ένα και μόνο γεωγραφικό επίπεδο. Richardson (1969) αναφέρεται στις επιδράσεις των κυκλικών διακυμάνσεων στην οικονομία των περιφερειών μιας χώρας και σημειώνει ότι οι πιο δυναμικές περιφέρειες τείνουν να έχουν ισχυρότερη άνοδο και ασθενέστερη πτώση, ενώ οι λιγότερο δυναμικές περιφέρειες τείνουν να έχουν ασθενέστερη άνοδο και βαθύτερη πτώση. Berry (1988) συνδέει τις περιφερειακές ανισότητες με τους οικονομικούς κύκλους: τα κύματα της οικονομικής μεγέθυνσης είναι πιθανόν να οδηγήσουν σε αύξηση της περιφερειακής ανισότητας, ενώ τα κύματα της οικονομικής ύφεσης μπορεί να οδηγήσουν σε μείωση της περιφερειακής ανισότητας, οι περίοδοι ύφεσης τείνουν να συνδέονται, βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα, με μειωμένη χωρική ανισότητα, ενώ οι περίοδοι μεγέθυνσης με αύξηση των περιφερειακών ανισοτήτων. Οι Petrakos και Saratsis (2000) επίσης, διερευνώντας την περίπτωση των νομών της ς την περίοδο , βρήκαν μια θετική σχέση μεταξύ της περιφερειακής ανισότητας και του ρυθμού αύξησης του εθνικού προϊόντος, παρέχοντας εμπειρική υποστήριξη στην υπόθεση ότι οι περίοδοι οικονομικής επέκτασης έχουν συνοδευτεί από μια σημαντική αύξηση των περιφερειακών ανισοτήτων.

6 5 Θεωρητική διερεύνηση Εμπειρικές αναλύσεις και μελέτες Stilwell (1980) που αφορά αποκλειστικά στις επιδράσεις της οικονομικής κρίσης στις πόλεις και περιφέρειες της Αυστραλίας. Massey και Meegan (1979) για τον τρόπο με τον οποίο επέδρασε η οικονομική κρίση στην απασχόληση στις περιφέρειες της Αγγλίας. Holland (1976) είναι από τους πρώτους μαρξιστές που ερμηνεύουν την άνιση γεωγραφική ανάπτυξη ως αποτέλεσμα της κίνησης του κεφαλαίου σε αναζήτηση μεγαλύτερου ποσοστού κέρδους. Hadjimichalis (2011) παρέχει από την πλευρά της μαρξιστικής οπτικής μια ανάλυση της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο της τρέχουσας οικονομικής και δημοσιονομικής κρίσης δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας Psycharis, Kallioras, Pantazis (2014), Psycharis, Dimou, Petrakos (2015) Η χωρική διάσταση της οικονομικής κρίσης αποτελεί το αντικείμενο αυτοτελούς μελέτης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2013). ΟΟΣΑ (2011) αναφέρεται επίσης στη μείωση της απασχόλησης και στην αύξηση της ανισότητας στην απασχόληση ανάμεσα στις περιφέρειες κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης.

7 6 Θεωρητική διερεύνηση Πολιτικές Σύμφωνα με τον Richardson (1977: ) η πολιτική περιφερειακής σταθεροποίησης αποτελεί σημαντικό αντικειμενικό σκοπό της περιφερειακής πολιτικής και μπορεί να εξειδικευτεί με τρεις τρόπους: πρώτον, με την ενίσχυση της διαφοροποίησης της παραγωγικής βάσης των πιο ευάλωτων περιφερειών, καθιστώντας αυτές τις περιφέρειες πιο ανθεκτικές στην οικονομική κρίση, δεύτερον, με την προστασία ορισμένων αδύναμων περιφερειών, λαμβάνοντας μέτρα διαπεριφερειακής διαφοροποίησης των φόρων, αδειών οικοδομής κ.λπ. και τρίτον με περιφερειακή διαφοροποίηση των δημοσίων δαπανών ανάλογα με τις προτεραιότητες της περιφερειακής πολιτικής της χώρας.

8 7 Πολιτικές αντιμετώπισης της κρίσης Πολιτικές Μια πρώτη ανάγνωση αποτελούν το Ευρωπαϊκό Σχέδιο για την Οικονομική Ανάκαμψη (European Economic Recovery Plan) (European Commission, 2008) και το Αμερικανικό Σχέδιο για την Ανάκαμψη και Επανεπένδυση American Recovery and Reinvestment Act, 2009). Το Σχέδιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης προέταξε την άμεση ταμειακή ώθηση της τάξεως των 200 δισ. ευρώ (1,5% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ). Το Αμερικανικό Σχέδιο 787 δις. δολαρίων απέβλεπε στην προστασία και δημιουργία θέσεων εργασίας, στην ενίσχυση των υποδομών, στην ενίσχυση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, την ενίσχυση της έρευνας, την ενίσχυση των ανέργων και την ενίσχυση της τοπικής αυτοδιοίκησης. Παρότι η συγκριτική τους αξιολόγηση χρειάζεται εκτενέστερη ανάλυση το Αμερικάνικο Σχέδιο φαίνεται να έχει μεγαλύτερη χρηματοδοτική βαρύτητα και να διαπνέεται από την εφαρμογή μιας σαφώς αντικυκλικής δημοσιονομικής πολιτικής ενώ το Ευρωπαϊκό Σχέδιο είχε πιο περιορισμένο προϋπολογισμό, μεγαλύτερη πρόνοια για την στρατηγική της Λισαβόνας και το Σύμφωνο Σταθερότητας και χωρίς ιδιαίτερη χωρική εξειδίκευση (Ευρωπαϊκό Επιτροπή 2011).

9 8 ΑΕΠ κατά κεφαλή Εθνικό επίπεδο ΑΕΠ κκ, στ. τιμές 2010 % ΕΕ27 ΑΕΠ κκ 2008=00 μερίδιο % ΕΕ ,0% ,9% ΕΕ ,8% 1,7% ΕΕ % ΕΕ ,6% % ΕΕ ,5% ,4% Μεταβολή (%) Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής (%) ΑΕΠ ΕΕ ΑΕΠ κατά κεφαλήν ΕΕ

10 9 ΑΕΠ κατά κεφαλή (ρυθμός μεταβολής) Περιφέρειες ΜΕΡΜ ΜΕΡΜ ΜΕΡΜ Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής (%)

11 10 ΑΕΠ κατά κεφαλή Περιφερειακές ανισότητες Νομοί 0,35 Νομοί , ,25 0,20 Συντ. διακύμανσης Στ. συντ. διακύμανσης ΜΟ Υ10 ΜΟ Χ10 0, , Περιφέρειες 0,35 Περιφέρειες , ,25 0,20 Συντ. διακύμανσης Στ. συντ. διακύμανσης ΜΟ Υ3 ΜΟ Χ3 0, ,

12 11 Ακαθάριστη προστιθέμενη αξία σε βασικούς κλάδους Κλάδοι Μεταβολή (%) Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής (%) Σύνολο ΑΠΑ Πρωτογενής Τομέας A Δευτερογενής τομέας Γ Β, Δ, Ε ΣΤ Τριτογενής τομέας Ζ,Η,Θ Ι Κ Λ Μ,Ν Ξ, Ο, Π Ρ, Σ, Τ, Υ Πρωτογενής Τομέας Α. Γεωργία, δασοκομία και αλιεία Δευτερογενής τομέας Γ. Μεταποίηση Β, Δ, Ε. Ορυχεία, λατομεία, παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου, ατμού, κλιματισμού και νερού, επεξεργασία λυμάτων, διαχείριση αποβλήτων και δραστηριότητες εξυγίανσης ΣΤ. Κατασκευές Τριτογενής τομέας Ζ, Η, Θ. Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσυκλετών, μεταφορές και αποθήκευση, δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύματος και υπηρεσιών εστίασης Ι. Ενημέρωση και επικοινωνία / Κ. Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες Λ. Διαχείριση ακίνητης περιουσίας Μ, Ν. Επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικές δραστηριότητες, διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες / Ξ, Ο, Π. Δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση, εκπαίδευση, δραστηριότητες σχετικές με την ανθρώπινη υγεία και την κοινωνική μέριμνα Ρ, Σ, Τ, Υ. Τέχνες, διασκέδαση, ψυχαγωγία, άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών, δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών, μη διαφοροποιημένες δραστηριότητες νοικοκυριών που αφορούν την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών για ίδια χρήση, δραστηριότητες ετερόδικων οργανισμών και φορέων.

13 12 Ακαθάριστη προστιθέμενη αξία σε βασικούς κλάδους Κωδικός Πρωτογενή ς τομέας A Δευτερογεν ής τομέας Γ Β, Δ, Ε ΣΤ Τριτογενής τομέας Ζ, Η, Θ Ι Κ Λ Μ, Ν Ξ, Ο,Π Ρ, Σ, Τ, Υ Σύνολο ΑΠΑ Ρ, Σ, Τ, Υ

14 13 Ποσοστό ανεργίας Εθνικό επίπεδο Ποσοστό (%) ανεργίας % ΕΕ27 Ανεργία, 2008=100 μερίδιο % ΕΕ % % 300 6% EE27 % ΕΕ % 4% 3% EE27 % ΕΕ % % % Μεταβολή (%) Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής (%) Ανεργία ΕΕ Ποσοστό ανεργίας ΕΕ

15 14 Ποσοστό ανεργίας (ρυθμός μεταβολής) Νομοί ΜΕΡΜ ΜΕΡΜ ΜΕΡΜ Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής (%)

16 15 Ποσοστό ανεργίας Περιφερειακές ανισότητες Νομοί Νομοί 0, , ,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 Συντ. διακύμανσης Στ. συντ. διακύμανσης ΜΟ Υ10 ΜΟ Χ10 0,00 0 Περιφέρειες 0,50 Περιφέρειες 40 0,45 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 Συντ. διακύμανσης Στ. συντ. διακύμανσης ΜΟ Υ3 ΜΟ Χ3 0,00 0

17 16 Δηλωθέν εισόδημα Περιφερειακές ανισότητες Νομοί 0,30 Νομοί , ,20 0,15 0,10 Συντ. διακύμανσης Στ. συντ. διακύμανσης ΜΟ Υ10 ΜΟ Χ10 0, ,00 0 Περιφέρειες Περιφέρειες 0, , ,20 0,15 0,10 Συντ. διακύμανσης Στ. συντ. διακύμανσης ΜΟ Υ3 ΜΟ Χ3 0, ,00 0

18 17 Δημόσιες επενδύσεις κατά κεφαλή Νομοί Μεταβολή περιόδων ( )/( ) ΜΟ ΜΟ

19 18 Συμπεράσματα Η οικονομική κρίση οδήγησε την σε απόκλιση από την Ευρωπαϊκή Ένωση Οι περιφερειακές ανισότητες αυξήθηκαν, σύγκλιση προς τα κάτω με εξαίρεση την Αττική που έχει δεσπόζουσα θέση Πιο ανθεκτικές περιφέρειες που ειδικεύονται στην γεωργική παραγωγή, Μεγάλη χωρική διασπορά και σύγκλιση στο επίπεδο ανεργίας Μείωση του δηλωθέντος εισοδήματος με παράλληλη έντονη χωρική διασπορά της φορολογίας Η πολιτική έχει κυκλικό χαρακτήρα και βαθαίνει την ύφεση Συμπλήρωση της νομισματικής πολιτικής και οικονομικά εργαλεία και μέσα άσκησης οικονομικής και αναδιανεμητικής πολιτικής που θα διαπερνά όλα τα χωρικά επίπεδα

20 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.