Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Α Ν Ο Ι Κ Τ Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ.Ε. Ε.Π.Ο. 11: «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ» 1η ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Α Ν Ο Ι Κ Τ Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ.Ε. Ε.Π.Ο. 11: «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ» 1η ΕΡΓΑΣΙΑ Αφού διαβάσετε τα τέσσερα πρώτα κεφάλαια από την Κοινωνική και Οικονοµική Ιστορία της Ευρώπης του Κ. Γαγανάκη, το επισυναπτόµενο κείµενο του Fernand Braudel για την ιστορία ως αφήγηση και λαµβάνοντας υπόψην τις προσεγγίσεις των µαρξιστών ιστορικών, συζητείστε εάν και σε ποιο βαθµό το µεσαιωνικό παρελθόν µπορεί να κατανοηθεί ως µια «ιστορία γεγονότων». Τεκµηριώστε την απάντηση σας µε συγκεκριµένα παραδείγµατα.

2 Σ Χ Ε Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α Σ ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ 1.Επαναδιατύπωση θέµατος Η ιστοριογραφία ή, αλλιώς, η µεθοδολογία της επιστήµης της Ιστορίας φαίνεται ότι κατά τον 20 ο αιώνα µεταβάλλεται. Με αφορµή τις κοινωνικο-οικονοµικές εξελίξεις του Μεσοπολέµου τα Annales (µε τη σηµαντική συµβολή του Braudel) σηµατοδοτούν το πέρασµα από την Ιστορία των γεγονότων στην Ιστορία των συνειδήσεων και των νοοτροπιών. Έτσι, η Οικονοµική Ιστορία αναγκάζεται να έρθει σε διάλογο µε την Κοινωνική Ιστορία. Σε αυτό το επίπεδο θα συναντηθούν µεταπολεµικά µε το µαρξισµό συγκλίνοντας στην παραγωγή µιας νέας Οικονοµικής και Κοινωνικής Ιστορίας. Έκτοτε, οι ιστορικοί προσέγγισαν το µεσαιωνικό πολιτισµό υπό το πρίσµα της σφαιρικότητας που τους παρείχε η νέα µεθοδολογία. 2.Λέξεις κλειδιά Ιστοριογραφία: η επιστηµονική µεθοδολογία της Ιστορίας Νοοτροπία: εστιάζει στο «απρόσωπο περιεχόµενο της σκέψης» αποκαλύπτοντας ό,τι κοινό µπορεί να υπάρχει µεταξύ των ιστορικών υποκειµένων. Οι νοοτροπίες οδηγούν στη µελέτη των στάσεων και συµπεριφορών 3. Η δοµή της εργασίας Η εργασία αποτελείται από τρία κεφάλαια: Το πρώτο κεφάλαιο, προβάλλει τη «στροφή» που χαρακτήρισε την ιστοριογραφία στο πρώτο µισό του 20 ου αιώνα (η οποία επεκτάθηκε στο «στρατόπεδο» των µαρξιστών ιστορικών µεταπολεµικά). Η ιστορία ως αφήγηση δίνει τη θέση της στην ιστορία των συνειδήσεων και των νοοτροπιών 2

3 Το δεύτερο κεφάλαιο παραθέτει ένα από τα παραδείγµατα που θα µπορούσε να χρησιµοποιήσει κανείς προκειµένου να αποδείξει ότι τα αίτια/οι παράγοντες που επηρεάζουν ένα ζήτηµα κατά το Μεσαίωνα είναι πολλαπλοί. Εγώ επέλεξα να εξετάσω το ζήτηµα της φεουδαρχικής κρίσης υπό το πρίσµα της αριστοκρατορικής νοοτροπίας, η οποία σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες οδήγησε στην εν λόγω κρίση. Εσείς µπορείτε να χρησιµοποιήσετε ένα άλλο παράδειγµα αν θέλετε, να επικεντρωθείτε π.χ. στο δηµογραφικό ζήτηµα, στις κλιµατολογικές συνθήκες, στην κοινωνική διαστρωµάτωση ή στις εξεγέρσεις κ.α. Αυτή η Πρότυπη Εργασία σας δίνει απλά µια ιδέα για το πώς πρέπει να επεξεργαστείτε το θέµα. Εν κατακλείδι, ότι και αν επιχειρήσετε να επεξεργαστείτε πρέπει να φανεί στο τέλος ότι το πρόβληµα που θα εξετάσετε δεν συνδέεται µε έναν µόνο παράγοντα/αιτία, αλλά προκύπτει µέσα από το συνδυασµό διαφόρων παραγόντων Τέλος, παρατίθενται τα συµπεράσµατα σχετικά µε το ζήτηµα. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Εισαγωγή Στην εισαγωγή µπορεί να επισηµανθεί ότι στο πλαίσιο της εξελικτικής πορείας της ιστοριογραφίας κατά τον 20 ο αιώνα παρατηρείται µια «στροφή» τόσο στο πλαίσιο των Annales (δεκαετία 1930) όσο και στο επίπεδο των µαρξιστών ιστορικών (µεταπολεµικά). Οι αλλαγές ήδη από την εποχή των Annales φαίνεται ότι σηµατοδοτούν το τέλος της ιστορίας των αφηγήσεων. Στη συνέχεια αναφέρεται το στόχο της εργασίας και τη δοµή της (κεφάλαια). 1. Μεσαιωνικό παρελθόν και ιστοριογραφία Η έκδοση των Annales (1929) από τους Bloch και Febvre οδήγησε στη συγκρότηση µιας σχολής, χωρίς την αποδοχή µιας ορθοδοξίας σχετικά µε την µεθοδολογία της ιστορίας. Οι διεργασίες στο πλαίσιο αυτής της σχολής 3

4 οδήγησαν στην ανάδυση της Οικονοµικής Ιστορίας που επιστηµολογικά βασιζόταν στην Ιστορία και τα Οικονοµικά 1. Στη δεκαετία του 1960, τα Annales, υπό την επίδραση της τάσης ποσοτικοποίησης, επεδίωξε τη δηµιουργία µιας «Ολικής Ιστορίας» ή µιας «ιστορίας χωρίς ανθρώπους». Αυτή η αντίληψη αντικαταστάθηκε στην πορεία από µια ιστορία των συνειδήσεων και νοοτροπιών 2. Ο Braudel άνοιξε το δρόµο για την Ποσοτική Ιστορία στο πλαίσιο των Annales, δεν χρησιµοποίησε αποκλειστικά ποσοτικές µεθόδους. Για τον Braudel η «γενική ιστορία» συνιστούσε απλά το «όραµα ενός κόσµου υπερβολικά περιορισµένου και ξεκοµµένου από το περιβάλλον» δίνοντας την εντύπωση ότι η ιστορία επαναλαµβάνεται 3. Το έργο του για τη Μεσόγειο τέθηκε σε συγκριτικές βάσεις µε τον υπόλοιπο κόσµο και σε συνάρτηση µε τις κοινωνικές δοµές και τις υλικές όψεις της µεσογειακής ζωής περιλαµβάνοντας αναφορές ακόµη και για τη µόδα 4. Στη συνέχεια, η συνάντηση ανάµεσα στα Annales και τον µαρξισµό (Past and Presend) στο επίπεδο της Οικονοµικής και Κοινωνικής Ιστορίας υπήρξε ιδιαίτερα εποικοδοµητική. Η θεµατολογία του άγγιζε ακόµη και ζητήµατα µαγείας, εθίµων, συµβολικών αναπαραστάσεων, µουσικής, κ.α. 5. Η συνάντηση αυτή οδήγησε στον εµπλουτισµό της ιστορικής ανάλυσης µέσω θεµελιωδών αρχών, όπως αυτή που προκύπτει από τη σχέση ανάµεσα στις ιδέες και στα συναισθήµατα σε συνάρτηση µε την οικονοµική δοµή Η νοοτροπία των αριστοκρατών ανασταλτικός παράγοντας επενδύσεων Ο τριµερής διαχωρισµός της µεσαιωνικής κοινωνίας 7 έθετε τον φεουδάρχη απόλυτο άρχοντα και κάτοχο ανθρώπων, γης, υπαρχόντων. Η αριστοκρατία 1 Μανδυλαρά Άννα, Η διπλή ζωή της οικονοµικής ιστορίας. Θέµατα Ευρωπαϊκής Ιστοριογραφίας, Πάτρα, ΕΑΠ, 2008, σ Μανδυλαρά Άννα, όπ. παρ., σ Braudel Fernand, Μελέτες για την ιστορία, Αθήνα, Ε.Μ.Ν.Ε. - Μνήµων, 1987, σ Μανδυλαρά Άννα, όπ. παρ., σ Μανδυλαρά Άννα, όπ. παρ., σ Μανδυλαρά Άννα, όπ. παρ., σ Η ιεραρχική δοµή της φεουδαλικής κοινωνίας περιλάµβανε τον κλήρο στην κορυφή της εξουσιαστικής πυραµίδας, ο οποίος προσευχόταν για τη σωτηρία όλων των ανθρώπων, την πολεµική αριστοκρατία, η οποία πολεµούσε για την προστασία του λαού και τους πληβείους, οι οποίοι συντηρούσαν τους υπολοίπους. Γαγανάκης Κώστας, Κοινωνική και Οικονοµική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, 1999, σ

5 της εποχής περιλάµβανε τους «ισχυρούς» κατόχους γης και τους χαµηλόβαθµους αριστοκράτες, διαχειριστές των χωροδεσποτειών και εξοικειωµένων µε τους χωρικούς 8. Η ιεραρχική δοµή παραπέµπει σε ένα οικονοµικό σύστηµα το οποίο βασιζόταν στην εκµετάλλευση της εργασίας των υποτελών (πρόσοδοι, οικειοποίηση µεριδίου παραγωγής µέσω καταβολής χρηµάτων ή φεουδαλικής αγγαρείας 9. Βάση της φεουδαρχικής οικονοµίας και κοινωνίας ήταν η αγροτική παραγωγή µε επίκεντρο τον οικογενειακό κλήρο. Στο σηµείο αυτό εντοπίζουν οι ιστορικοί τα αίτια της κρίσης του «φεουδαλισµού» (13 ου 14 ου αιώνα). Κάθε µεταβολή στο επίπεδο της γεωργικής παραγωγής και των δυνατοτήτων της επηρέαζε αυτόµατα το κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο 10. Εκείνη την περίοδο παρατηρήθηκε στασιµότητα στην γεωργική παραγωγή, η οποία αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις αυξανόµενες ανάγκες µιας απρόθυµης, ως προς τις επενδύσεις, αριστοκρατίας. Οι εγγενείς αδυναµίες του καλλιεργητικού συστήµατος λειτούργησαν ανασταλτικά ως προς την ανάπτυξη 11. Οι ιστορικοί των Annales τόνισαν το «βιολογικό καθορισµό σε µεγάλο βαθµό». Η ανισορροπία ανάµεσα στη δηµογραφική άνοδο και τις περιορισµένες δυνατότητες των καλλιεργητικών µεθόδων καθόρισε τις εξελίξεις - οδήγησε σε φαύλο κύκλο κάµψης-ανάκαµψης, ο οποίος ενισχύθηκε από τους λιµούς, τους πολέµους και τις επιδηµίες 12. Για τους µαρξιστές ιστορικούς τα αίτια της φεουδαλικής κρίσης βρίσκονται στην ταξική σύγκρουση ανάµεσα στους φεουδάρχες και τους χωρικούς 13. Οι καλλιεργούµενες εκτάσεις πολλαπλασιάστηκαν, αλλά η γεωργία παρέµεινε εκτατική µε αρνητικά αποτελέσµατα. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από τη δηµογραφική άνοδο, τον πολλαπλασιασµό των µικρών κλήρων και 8 Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ. 46, Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Στο ίδιο. 12 Στο ίδιο. 13 Στο ίδιο. 5

6 οδήγησε στην πληθυσµών 14. αδυναµία κάλυψης του επισιτισµού των αγροτικών Η πιο σηµαντική παράµετρος ήταν άρνηση της αριστοκρατίας να επενδύσει µέρος των κερδών της σε παραγωγικά µέσα, σε τεχνολογικό εξοπλισµό για τη βελτίωση των γεωργικών αποδόσεων. Οι σχέσεις ανάµεσα στην αριστοκρατία και τον οικογενειακό αγροτικό κλήρο παρέµειναν στο επίπεδο µιας ανελαστικής εκµετάλλευσης 15. Η στασιµότητα της αγροτικής παραγωγής προέκυψε από τις αυξηµένες απαιτήσεις της αριστοκρατίας, ένα παρασιτικό στρώµα που κατανάλωνε, σπαταλούσε και επένδυε στον πόλεµο µε αποτέλεσµα να µην επενδύει το πλεόνασµα της αγροτικής παραγωγής µε στόχο τη βελτίωση της τελευταίας 16. Η πίεση που ασκούσαν στους καλλιεργητές ήταν τέτοια που δεν τους άφηνε περιθώρια δηµιουργίας χρηµατικού αποθέµατος ώστε να επενδύσουν, έστω, οι ίδιοι σε νέες καλλιεργητικές µεθόδους και εργαλεία 17. Τόσο η κοσµική όσο και η εκκλησιαστική αριστοκρατία είχε υιοθετήσει ένα καταναλωτικό πρότυπο, το οποίο εκφράστηκε µέσα από µια εξεζητηµένη και υπερπολυτελή ζωή σε βάρος των παραγωγικών δυνάµεων 18. Αυτή η νοοτροπία της αριστοκρατίας οδήγησε στην αδυναµία κάλυψης των συνεχώς αυξανόµενων αναγκών τους και στην προσφυγή τους στο δανεισµό 19, στη µερική χειραφέτηση των αγροτικών κοινοτήτων και στην άσκηση πίεσης για την παραχώρηση προνοµίων στους καλλιεργητές (Αγγλία Γαλλία) 20. Αυτή η απροθυµία της αριστοκρατίας για επενδύσεις οδήγησε στην κρίση, αλλά για να εξηγηθεί στο µέγιστο βαθµό η φεουδαλική κρίση πρέπει να εξεταστεί σε συνδυασµό µε τη δηµογραφική πτώση της εποχής, ως αποτέλεσµα της φυσικής αδυναµίας των χωρικών να αντιµετωπίσουν τις 14 Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Στο ίδιο. 18 Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ

7 επιδηµίες, τους λιµούς και τις σιτοδείες. Η οικονοµική κατάρρευση της ευρωπαϊκής ύσης προέκυψε από τον παραπάνω συνδυασµό 21. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ερµηνείας η εµφάνιση του Μαύρου Θανάτου (πανώλης) µεταξύ δεν υπήρξε η αιτία, αλλά ο καταλύτης των εξελίξεων σε επίπεδο οικονοµικό, κοινωνικό και πολιτικό 22. Άλλοι παράγοντες ήταν η εγκατάλειψη της καλλιέργειας του εδάφους και η αντικατάσταση της από την κτηνοτροφία (περίπτωση Αγγλίας), ενώ η κρίση µεταφέρθηκε στον αστικό χώρο µέσα από τη µεταφορά της µαζικής υφαντουργικής παραγωγής στην ύπαιθρο (οικοτεχνία), την εγκατάλειψη πολλών παραδοσιακών κέντρων υφαντουργίας, την εµφάνιση εξειδικευµένων πολυτελών κατασκευαστικών κέντρων και εξειδικευµένων τεχνιτών και, άρα, στη σκλήρυνση εντός των συντεχνιών 23. Το αποτέλεσµα αυτών των εξελίξεων ήταν ο δραµατικός αποδεκατισµός του εργατικού δυναµικού τόσο στην ύπαιθρο όσο και στις πόλεις γεγονός που ενίσχυσε την αντιπαράθεση ανάµεσα στη φεουδαλική αριστοκρατία και τα χαµηλότερα στρώµατα. Η κατάσταση αναπόφευκτα οδήγησε σε εκρηκτικές εξελίξεις, σε κινήµατα χειραφέτησης και εξεγέρσεις 24. Η φεουδαρχία θα καταφέρει να ξεπεράσει την κρίση µέσω την επέκτασης της κτηνοτροφίας, την επέκταση της χρήσης του χρήµατος στο επίπεδο των χωρικών, τον πόλεµο (π.χ. Εκατονταετής Πόλεµος) 25. Προς αυτή την κατεύθυνση θα συµβάλλει η εµπορική ανάπτυξη καθώς και η διάκριση ανάµεσα στην «ελεηµοσύνη» και την «αρωγή» 26. Συµπεράσµατα Η ιστοριογραφία από τη δεκαετία του 1930 αποµακρύνθηκε από την αντίληψη για την παραγωγή µιας ιστορίας ως απλής αφήγησης γεγονότων. Ο Braudel επικεντρώθηκε στον ανθρωπολογικό και κοινωνικό παράγοντα. Η 21 Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ Γαγανάκης Κώστας, όπ. παρ., σ. 85, 88. 7

8 ιστοριογραφία κατάληξε στη δηµιουργία µιας ιστορίας των συνειδήσεων και των νοοτροπιών. Η Οικονοµική Ιστορία συνδέθηκε άµεσα µε την Κοινωνική Ιστορία, ενώ παράλληλη διαδροµή ακολούθησαν µεταπολεµικά οι µαρξιστές ιστορικοί µε αποτέλεσµα το περιοδικό τους Past and Present να συναντήσει τα Annales στο επίπεδο της Οικονοµικής και Κοινωνικής Ιστορίας. Η µεθοδολογία της Ιστορίας του 20 ου αιώνα αποτυπώνεται ξεκάθαρα στη διερεύνηση των αιτίων που οδήγησαν στη φεουδαρχική κρίση του 13 ου 14 ου αιώνα. Η νοοτροπία των αριστοκρατών τους απέτρεψε από το να επενδύσουν σε καλλιεργητικά µέσα και µεθόδους. Το αποτέλεσµα, αν συνδυαστεί µε τους υπόλοιπους παράγοντες, δηµογραφική αύξηση, επιδηµίες, πολέµους, φυσική αδυναµία των χωρικών λόγω έντονης πίεσης για µεγαλύτερη παραγωγή καθώς και τον πολλαπλασιασµό των µικρών αγροτικών κλήρων, µπορεί να δώσει απαντήσεις για την στατικότητα της αγροτικής παραγωγής εκείνης της περιόδου, η οποία συµπαρέσυρε τον αστικό χώρο και οδήγησε σε εξεγέρσεις. Βιβλιογραφία Braudel Fernand, Μελέτες για την ιστορία, Αθήνα, Ε.Μ.Ν.Ε. - Μνήµων, Γαγανάκης Κώστας, Κοινωνική και Οικονοµική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, Μανδυλαρά Άννα, Η διπλή ζωή της οικονοµικής ιστορίας. Θέµατα Ευρωπαϊκής Ιστοριογραφίας, Πάτρα, ΕΑΠ,