ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (ΔΠΜΣ) «ΔΙΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ» Των Τμημάτων: Φιλολογίας, Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας και Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Διπλωματική εργασία για την απόκτηση Μεταπτυχιακού Διπλώματος στη Μετάφραση με θέμα «Εξερευνώντας το ελληνόφωνο μεταφρασεολογικό τοπίο με οδηγό τον χάρτη του Holmes: μια βιβλιογραφική βάση δεδομένων» Αικατερίνη Φιλιππίδου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (ΔΠΜΣ) «ΔΙΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ» Των Τμημάτων: Φιλολογίας, Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας και Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας «Εξερευνώντας το ελληνόφωνο μεταφρασεολογικό τοπίο με οδηγό τον χάρτη του Holmes: μια βιβλιογραφική βάση δεδομένων» Αικατερίνη Φιλιππίδου ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Συμεών Γραμμενίδης, Καθηγητής του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΜΕΛΗ: Ανθή Βηδενμάιερ, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας Τιτίκα Δημητρούλια, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

4

5 Η ολοκλήρωση της επιστημονικής εργασίας συγχρηματοδοτήθηκε μέσω του Έργου «Υποτροφίες ΙΚΥ» από πόρους του ΕΠ «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) του ΕΣΠΑ,

6

7 Σε εκείνον

8

9 Εξερευνώντας το ελληνόφωνο μεταφρασεολογικό τοπίο με οδηγό τον χάρτη του Holmes: μια βιβλιογραφική βάση δεδομένων Σημαντικοί όροι: Μεταφρασεολογία, ιστορία της μετάφρασης, ελληνόφωνη Μεταφρασεολογία, χάρτης του Holmes, βιβλιογραφική βάση δεδομένων Περίληψη Στόχος της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η ιχνηλάτηση της ελληνόφωνης μεταφρασεολογικής σκέψης, τόσο μέσα από τις υπάρχουσες μελέτες αναφορικά με την ιστορία της θεωρίας της μετάφρασης όσο και μέσα από τη συλλογή και τη καταγραφή της ελληνόγλωσσης και ξενόγλωσσης μεταφρασεολογικής έρευνας στην Ελλάδα και στην Κύπρο από τα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα έως σήμερα από μεταφρασεολόγους που δραστηριοποιούνται στον ελληνόφωνο χώρο. Η παρούσα έρευνα βασίστηκε στην προϋπάρχουσα μελέτη των Γραμμενίδη και Φλώρου αναφορικά με τις ερευνητικές τάσεις και τα επιστημολογικά χαρακτηριστικά της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας (Grammenidis and Floros, 2013). Οδηγός μας σε αυτό το ταξίδι αναζήτησης υπήρξε ο επονομαζόμενος χάρτης του Holmes, μια πρωτοποριακή πρόταση του αμερικανού θεωρητικού James S. Holmes στην προσπάθεια του να υπάρξει μια ονομασία κοινής αποδοχής του αναδυόμενου τότε επιστημονικού κλάδου της Μεταφρασεολογίας, αλλά και να επιτευχθεί μια ευρεία συναίνεση αναφορικά με τον σκοπό και τη δομή του. Η έρευνα πλαισιώνεται από τη δημιουργία μιας βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων, τα εξαγόμενα συμπεράσματα της οποίας μας επιτρέπουν να προσδιορίσουμε τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας. Απώτερο στόχο αποτελεί η διάθεση της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων στον ευρύτερο επιστημονικό κόσμο με την ελπίδα να συνεπικουρήσει μελλοντικές ερευνητικές προσπάθειες στο πεδίο της Μεταφρασεολογίας. ix

10

11 Exploring the Translation Studies field in the Greek-speaking word with the guidance of Holmes map: a bibliographic database Keywords: Translation Studies, translation history, Greek Translation Studies, Holmes map, bibliographic database Abstract The aim of this thesis is to trace the reflections upon Translation Studies in the Greekspeaking territory not only through the existing studies on translation history, but also through the collection and recording of the research activity produced either in Greek or another language in Greece and Cyprus from the mid-1900 s until recently by translation scholars who are actively involved in the Greek-speaking territory. This research was based upon the existing study by Grammenidis and Floros with regard to the research trends and epistemological characteristics of the Greek Translation Studies (Grammenidis and Floros, 2013). We were guided through this quest by the so-called Holmes map, a pioneering attempt of the American theorist James S. Holmes to achieve unity regarding a commonly accepted name for the emerging at the time field of Translation Studies and a wide consensus with reference to its purpose and structure. The research is framed by a bibliographic database, the extracted data of which allow us to define the distinctive characteristics of the Greek Translation Studies. We are ultimately aiming at placing the bibliographic database at the disposal of the wider scientific community in the hope that future research on the field of Translation Studies could benefit from it. xi

12

13 Ευχαριστίες Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες σε όλους όσοι με στήριξαν με την επιστημονική τους καθοδήγηση και την ηθική τους συμπαράσταση τόσο κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών με κατεύθυνση τη Μετάφραση όσο και κατά την εκπόνηση της διπλωματικής μου εργασίας. Πρωτίστως, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Σ. Γραμμενίδη για την εμπιστοσύνη που έδειξε αναλαμβάνοντας την επίβλεψη της εργασίας μου, αλλά και για την άμεση ανταπόκρισή του και πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγησή του καθ όλη τη διάρκεια αυτού του πονήματος. Ευχαριστώ, επίσης, την κα Τ. Δημητρούλια, μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής, για τις καίριες παρατηρήσεις της και κατευθύνσεις της, ειδικότερα σε ζητήματα βιβλιογραφίας. Επίσης, θα ήθελα να εκφράσω από καρδιάς τις ευχαριστίες μου στην κα Α. Βηδενμάιερ, μέλος της τριμελούς επιτροπής, γιατί σε μεγάλο βαθμό οφείλω σε εκείνη το γεγονός ότι είμαι μια από τις φοιτήτριές της «που η μετάφραση άλλαξε τη ζωή τους». Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, ειδικότερα τη μητέρα μου, Μαρία, και τα αδέλφια μου, Ειρήνη και Χαράλαμπο, για την αμέριστη ηθική τους συμπαράσταση, αλλά και την άλλη «οικογένειά» μου πια, τους αγαπημένους μου συμφοιτητές και συνοδοιπόρους στο ταξίδι μας στη μετάφραση. Τέλος, ο άνθρωπος που θέλω να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως είναι ο σύζυγός μου, Νικόλαος Βάσσος, χωρίς τη διαρκή ενθάρρυνση και αμέριστη υποστήριξη του οποίου τίποτα από τα παραπάνω δεν θα ήταν εφικτό. xiii

14

15 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος Πινάκων...19 Κατάλογος Διαγραμμάτων...21 Κατάλογος Εικόνων...23 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η προσέγγιση της μεταφρασεολογικής σκέψης από τον James S. Holmes Εισαγωγικές παρατηρήσεις Καθ οδόν προς μια «επιστημονική ουτοπία» Ο χάρτης του Holmes από τον Gideon Toury Συμπεράσματα...31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Αναλυτική περιγραφή του χάρτη του Holmes Εισαγωγικές παρατηρήσεις Θεωρητική Μεταφρασεολογία Με κριτήριο το μέσο (medium-restricted) Με κριτήριο το πεδίο (area-restricted) Με κριτήριο την κατάταξη (rank-restricted) Με κριτήριο το είδος του κειμένου (text-type/ discourse-type restricted) Με κριτήριο τον χρόνο (time-restricted) Με κριτήριο το πρόβλημα (problem-restricted) Περιγραφική Μεταφρασεολογία Προσανατολισμένη στο προϊόν (product-oriented) Προσανατολισμένη στη λειτουργία (function-oriented) Προσανατολισμένη στη διαδικασία (process-oriented) Εφαρμοσμένη Μεταφρασεολογία Εκπαίδευση μεταφραστών (translator training) Μεταφραστικά βοηθήματα (translation aids) Μεταφραστική πολιτική (translation policy) Κριτική της μετάφρασης (translation criticism) Συμπεράσματα

16

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Δημιουργία βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων καταγραφής της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας Εισαγωγικές παρατηρήσεις Δεδομένα και μεθοδολογία της προϋπάρχουσας έρευνας Κριτήρια επιλογής, στόχοι και προοπτικές Μεθοδολογία Δημιουργώντας μια βιβλιογραφική βάση δεδομένων Δομή και ανάλυση Δυσκολίες και τρόποι επίλυσής τους Συμπεράσματα...55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Επισκόπηση της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας με βάση τις υπάρχουσες καταγραφές Εισαγωγικές παρατηρήσεις Υπάρχουσες βιβλιογραφικές καταγραφές Δέκατος έκτος Δέκατος όγδοος αιώνας Δέκατος ένατος Εικοστός αιώνας & Συμπεράσματα...65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Επισκόπηση της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας με βάση τις καταγραφές της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων Εισαγωγικές παρατηρήσεις Δέκατος ένατος αιώνας Συμπεράσματα...71 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...73 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...74 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

18

19 Κατάλογος Πινάκων 3.1 Περιεχόμενα πεδίου Category Κατηγορίες του χάρτη του Holmes που υιοθετήθηκαν Ελληνική Μεταφρασεολογία, δεκαετία του Θεωρητικές προσεγγίσεις για τη μετάφραση κατά το δεύτερο μισό του δεκάτου ενάτου αιώνα Κατανομή των επιμέρους κλάδων της εφαρμοσμένης Μεταφρασεολογίας κατά τη περίοδο Π 1 Πηγές βιβλιογραφικών εγγραφών Π 2 Πίνακας συντομογραφιών της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων Π 3 Πίνακας αρχικής σελίδας ιστοτόπων Π 4 Πίνακας κωδικών γλωσσών Π 5 Πίνακας ονομαστικού καταλόγου συγγραφέων Π 6 Πίνακας καταλόγου βιβλιογραφίας ( )

20

21 Κατάλογος Διαγραμμάτων 1.1 Ο χάρτης του Holmes από τον Toury (στην αγγλική γλώσσα) Ο χάρτης του Holmes από τον Toury (στην ελληνική γλώσσα) Θεωρίες με κριτήριο το πεδίο (στην αγγλική γλώσσα) Θεωρίες με κριτήριο το πεδίο (στην ελληνική γλώσσα) Διευρυμένος χάρτης του Holmes (στην αγγλική γλώσσα) Διευρυμένος χάρτης του Holmes (στην ελληνική γλώσσα) Αριθμός εγγραφών ανά ιστότοπο Κατανομή πρωτότυπων έργων ανά γλώσσα Κατανομή έργων από μετάφραση ανά γλώσσα Κατανομή εγγραφών ανά τύπο έκδοσης Θεωρητικές προσεγγίσεις για τη μετάφραση, δέκατος έκτος δέκατος ένατος αιώνας Κατανομή του υλικού σύμφωνα με τον χάρτη του Holmes κατά την περίοδο Κατανομή του υλικού σύμφωνα με τον χάρτη του Holmes κατά την περίοδο Δ 1 Διάγραμμα κατανομής θεωρητικής Μεταφρασεολογίας ανά κατηγορία Δ 2 Διάγραμμα κατανομής περιγραφικής Μεταφρασεολογίας ανά κατηγορία

22

23 Κατάλογος Εικόνων 3.1 Πεδία της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων Περί παίδων αγωγή (Σάθας, 1870: 14) Από τον πρόλογο μετάφρασης του Ευγένιου Βούλγαρη (Voltaire, 1768: 87) Από τον πρόλογο της μετάφρασης του Περί πληθύος κόσμων από τον Παναγιώτη Κοδρικά (Κοδρικάς, 1794: xx) E 1 Καταγραφή των συμπληρωμένων πεδίων της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων (1) E 2 Καταγραφή των συμπληρωμένων πεδίων της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων (2) E 3 Έντυπο «Ελληνική Μεταφρασεολογία» (Ντέιβιντ Κόνολι)

24

25 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ενασχόληση με τη μετάφραση είναι τόσο παλιά όσο και ο ανθρώπινος πολιτισμός και άρρηκτα συνδεδεμένη με τη διαμόρφωση του από την εποχή του Πύργου της Βαβέλ έως την εποχή του Βαβελόψαρου. 1 Φιλοσοφικές και θεωρητικές προσεγγίσεις αναφορικά με τη μετάφραση και το μεταφράζειν διατρέχουν μια χρονική περίοδο είκοσι και πλέον αιώνων 2, κατά την οποία οι θεωρητικοί της μετάφρασης συχνά μεταφραστές οι ίδιοι αναζητούν το Άγιο Δισκοπότηρο προσπαθώντας να ισορροπήσουν ανάμεσα στην πιστότητα και στην ελευθερία, στο γράμμα και στο πνεύμα, στη γλώσσα πηγή και στη γλώσσα στόχο. Ωστόσο, η συστηματική οριοθέτηση και διαμόρφωση του επιστημονικού κλάδου της Μεταφρασεολογίας δεν αποκρυσταλλώθηκε παρά μόνο στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Καταλυτικό ρόλο στις πρώτες απόπειρες χαρτογράφησης και ενοποίησης ενός έως τότε διασπασμένου επιστημονικού κλάδου διαδραμάτισε ο James S. Holmes, στον οποίο μάλιστα ο κλάδος οφείλει την ονοματοδοσία του, όταν το 1972 πρότεινε τον όρο Translation Studies (Μεταφρασεολογία) ως επιστέγασμα του οράματος του για ένα αυτόνομο επιστημονικό πεδίο. Στον ελληνόφωνο χώρο (Ελλάδα και Κύπρο) καταγράφεται μια παρόμοια πορεία, όπου οι ερευνητές πραγματεύονται τα ίδια θεμελιώδη ζητήματα αναφορικά με τη θεωρητική προσέγγιση της μετάφρασης, ωστόσο η ιδιομορφία του γλωσσικού ζητήματος και της ενδογλωσσικής μετάφρασης κατέχει δεσπόζουσα θέση στην ελληνόφωνη μεταφρασεολογική σκέψη. Η συγκρότηση ενός αυτοτελούς επιστημονικού πεδίου στον ελληνόφωνο χώρο εκτυλίχθηκε μόλις τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, παρά το ότι μελέτες για τη μετάφραση καταγράφονται διάσπαρτα κυρίως σε προλογικά κείμενα από τα μέσα του δεκάτου έκτου αιώνα. Σύμφωνα με τον Κουτσιβίτη (1994: 97), το έργο του Ι. Θ. Κακριδή «Το μεταφραστικό πρόβλημα» (1936) αποτελεί «πρώτη, και για δεκαετίες μοναδική, μονογραφία θεωρίας της μετάφρασης στα ελληνικά και είναι αναμφισβήτητα το έργο με το οποίο ξεκινά η Ιστορία της Μεταφρασεολογίας στη σύγχρονη Ελλάδα». Σε αυτό το έργο, μάλιστα, ο Ι.Θ. Κακριδής (2008: 4) παρατηρεί : 1 Από το βιβλίο επιστημονικής φαντασίας του Douglas Adams «Γυρίστε τον γαλαξία με ωτοστόπ» (2005), Εκδόσεις Φανταστικός Κόσμος. Πρόκειται για ένα μικρό κίτρινο ψαράκι που λειτουργεί ως καθολικός μεταφραστής. 2 Βλ. και Baker:

26 Ύστερα απ όσα είπαμε δεν είναι καθόλου ν απορήσει κανείς, αν το μεταφραστικό πρόβλημα, όσο ξέρω, δεν αντικρύστηκε ως σήμερα στην Ελλάδα θεωρητικά. Κανείς μεταφραστής δε μας εχάρισε την πείρα που έπρεπε να έχει κερδίσει με την προσπάθεια του την πείρα του όχι τόσο για το πρόβλημα, ποιά πρέπει να είναι η σχέση της μετάφρασης με το πρωτότυπο, όσο ποιά στάθηκε η σχέση του ίδιου του εαυτού του με το έργο του. Η παρούσα εργασία διερευνά την ελληνόφωνη θεωρητική σκέψη γύρω από τη μετάφραση και το μεταφράζειν από τα μέσα του δεκάτου έκτου αιώνα έως σήμερα και έχει ως στόχο την προσπάθεια χαρτογράφησης του. Οδηγός μας σε αυτό το ταξίδι είναι ο επονομαζόμενος χάρτης του Holmes, η κατηγοριοποίηση, δηλαδή, των επιμέρους κλάδων της Μεταφρασεολογίας, όπως αυτή προτάθηκε από τον James S. Holmes και έγινε ευρέως γνωστή κυρίως λόγω της σχηματοποίησης της από τον ισραηλινό μεταφρασεολόγο Gideon Toury. Συγκεκριμένα, η σταχυολόγηση της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας πραγματοποιήθηκε μέσω της δημιουργίας μιας βάσης δεδομένων, όπου πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική καταγραφή των έργων της θεωρίας της μετάφρασης από το 1845 έως σήμερα και ακολούθως η κατηγοριοποίηση τους τόσο σε γενικές κατηγορίες, οι οποίες λειτουργούν ως λέξεις-κλειδιά, όσο και στις κατηγορίες του χάρτη του Holmes. Αφετηρία και μεθοδολογική βάση της ερευνητικής προσπάθειας αποτέλεσε η μελέτη που διεξήχθη από τους Γραμμενίδη και Φλώρο το 2013 με θέμα τις ερευνητικές τάσεις και τα επιστημολογικά χαρακτηριστικά της μεταφρασεολογίας στον ελληνόφωνο κόσμο (Grammenidis and Floros, 2013). Η δημιουργία της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων έχει ως στόχο την προαγωγή της έρευνας στο πεδίο της Μεταφρασεολογίας, καθώς δίνει τη δυνατότητα στον εκάστοτε ερευνητή να εξάγει συμπεράσματα εξατομικεύοντας πλήρως τα κριτήρια αναζήτησης του. Στη δική μας έρευνα, η βάση δεδομένων αποτέλεσε αρωγό στην ιχνηλάτηση της πορείας της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας και στη διερεύνηση του ερωτήματος αν και σε τι βαθμό η ελληνόφωνη μεταφρασεολογική σκέψη παρουσιάζει ιδιόμορφα χαρακτηριστικά συγκριτικά με την πορεία που διαγράφει το επιστημονικό αυτό πεδίο έξω από τα σύνορά της. Η παρούσα διπλωματική εργασία διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το πρωτοπόρο όραμα του James S. Holmes για ένα αυτόνομο επιστημονικό πεδίο το οποίο θα χαίρει μιας ονομασίας καθολικής αποδοχής. Επιπροσθέτως, μελετάται η παρουσίαση και η σχηματοποίηση της πρότασης του Holmes από τον Toury σε αυτό που είναι σήμερα ευρέως γνωστό ως ο χάρτης του Holmes. Το δεύτερο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο σε μια αναλυτική περιγραφή όλων των επιμέρους κατηγοριών του χάρτη. 26

27 Συγκεκριμένα, γίνεται εκτενής αναφορά στη διάκριση που κάνει ο Holmes ανάμεσα στην εφαρμοσμένη και καθαρή Μεταφρασεολογία, την οποία διασπά περαιτέρω σε θεωρητική και περιγραφική Μεταφρασεολογία, καθώς επίσης και σε όλες τις υποκατηγορίες και διακλαδώσεις που περιγράφονται διεξοδικά από τον αμερικανό θεωρητικό. Το τρίτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην παρουσίαση της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων, η οποία δημιουργήθηκε με τη χρήση του προγράμματος Microsoft Access, όπου αρχικά γίνεται παρουσίαση της προϋπάρχουσας μελέτης των Γραμμενίδη και Φλώρου (Grammenidis and Floros, 2013) η οποία αποτέλεσε τη μεθοδολογική βάση για την εκπόνηση της παρούσας έρευνας. Ακολούθως, παρουσιάζονται οι στόχοι, τα κριτήρια επιλογής των βιβλιογραφημένων έργων και των συγγραφέων τους, η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, καθώς επίσης και η δομή και ανάλυση των επιμέρους πεδίων της βάσης δεδομένων. Για την εποπτικότερη παρουσίαση των δεδομένων, το κεφάλαιο εμπλουτίζεται με μια σειρά διαγραμμάτων και πινάκων. Τέλος, καταγράφονται οι δυσκολίες που κληθήκαμε να αντιμετωπίσουμε κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας, καθώς επίσης και οι τρόποι επίλυσής τους. Το τέταρτο κεφάλαιο διερευνά την ελληνόφωνη Μεταφρασεολογία, όπως αυτή αποτυπώνεται στις υπάρχουσες θεωρητικές μελέτες για την ιστορία της μετάφρασης. Με απαρχή το προλογικό κείμενο της μετάφρασης του Περί παίδων αγωγή από τον Νικόλαο Σοφιανό το 1544 παρακολουθούμε την εξέλιξη της Μεταφρασεολογίας στον ελληνόφωνο χώρο διακρίνοντας τρεις σημαντικούς σταθμούς: την περίοδο από τον δέκατο έκτο αιώνα έως τον δέκατο όγδοο, την περίοδο του δεκάτου ενάτου και εικοστού αιώνα και τέλος τις δύο τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα. Στο πέμπτο κεφάλαιο επανεξετάζουμε την ιστορία της θεωρίας της μετάφρασης στον ελληνόφωνο χώρο με γνώμονα αυτήν τη φορά την ανάλυση των δεδομένων όπως αυτά προκύπτουν από τις καταγραφές της βιβλιογραφικής βάσης. Τα δεδομένα αυτά μελετώνται σε τρεις περιόδους: καταγράφονται τα έργα του δεκάτου ενάτου αιώνα, στη συνέχεια του εικοστού αιώνα έως τη δεκαετία του 1970 και τέλος της χρονικής περιόδου Ακολούθως, επιχειρούμε να ερμηνεύσουμε τα δεδομένα της έρευνας εξετάζοντας τις κατευθύνσεις και τις τάσεις που διαφαίνονται μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι του μεταφρασεολογικού κλάδου στον ελληνόφωνο χώρο. 27

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ JAMES S. HOLMES Let the meta-discussion begin Εισαγωγικές παρατηρήσεις Κατά τη διάρκεια του Γ Διεθνούς Συνεδρίου Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας, που διεξήχθη στην Κοπεγχάγη τον Αύγουστο του 1972, ο αμερικανός θεωρητικός, μεταφραστής και ποιητής James S. Holmes οραματίζεται στην επιστημονική ανακοίνωσή του με τίτλο «The Name and Nature of Translation Studies» έναν επιστημονικό κλάδο καθολικής κλίμακας, ο οποίος θα ήταν σε θέση να συμπεριλάβει όλο εκείνον τον ορμαθό προβλημάτων που σχετίζονται με το μεταφράζειν και τη μετάφραση (Toury, 1995: 7). 4 Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε αναλυτικά στις απόψεις και στις προτάσεις που εκφράζονται στην ανακοίνωση αυτή και θα παρακολουθήσουμε την ιστορία της, την παρουσίαση της από τον ισραηλινό μεταφρασεολόγο Gideon Toury και την εν γένει επίδραση που είχε στο επιστημονικό πεδίο της Μεταφρασεολογίας Καθ οδόν προς μια «επιστημονική ουτοπία» Ο Holmes (1988: 68) κάνει λόγο για τη μεγάλη διάσταση απόψεων μεταξύ των μελετητών και ακαδημαϊκών του κλάδου, ακόμα και σχετικά με την ίδια την ονομασία του. Επιπλέον, επιχειρηματολογεί υπέρ της δημιουργίας κατάλληλων διαύλων επικοινωνίας ανάμεσα στους μελετητές της μετάφρασης, των οποίων οι ιδέες ως τότε διοχετεύονταν και διαχέονταν πολλαπλά μέσω παλιότερων επιστημονικών κλάδων. Προτάσσει την δημιουργία μιας νέας «επιστημονικής ουτοπίας» (disciplinary utopia) (κατά τον Hagstrom, 1965: 123, στο Holmes, 1988: 67), για την επίτευξη της οποίας είναι αναγκαία η συναίνεση σε δύο βασικές παραμέτρους: στην κοινή ονομασία του αναδυόμενου επιστημονικού κλάδου και στην κοινή αποδοχή του σκοπού και της δομής του. 3 Αποτελεί την καταληκτική φράση του Holmes στην επιστημονική ανακοίνωση του «The Name and Nature of Translation Studies» στο Γ Διεθνές Συνέδριο Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας το 1972 στην Κοπεγχάγη. 4 Όπου δεν δηλώνεται διαφορετικά, την ευθύνη για τη μετάφραση των τίτλων, των παραθεμάτων και των όρων την έχει η γράφουσα. 28

29 Στο πλαίσιο αυτής της προοπτικής και μετά από εκτενή αναφορά στις διάφορες εναλλακτικές ονομασίες που χρησιμοποιούνταν ως τότε για να περιγράψουν τον επιστημονικό κλάδο της μετάφρασης, προτείνει την καθιερωμένη πλέον ονομασία Translation Studies (Μεταφρασεολογία). Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι, δεκαοχτώ χρόνια μετά την επιστημονική ανακοίνωση του Holmes, ο Toury (1995: 7) σημειώνει ότι η ονομασία Translation Studies «κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος στους αγγλόφωνους ακαδημαϊκούς κύκλους» και πως έχει παραγκωνίσει εναλλακτικές προτάσεις, όπως Science of Translating, Science of Translation και Translatology. Στη συνέχεια, ο Holmes διαιρεί το πεδίο της Μεταφρασεολογίας σε τρεις κλάδους (Gentzler, 1993: 93): (1) στον περιγραφικό κλάδο: με στόχο την περιγραφή των μεταφραστικών φαινομένων, όπως αυτά εκδηλώνονται και γίνονται εμπειρικά αντιληπτά (2) στον θεωρητικό κλάδο: με στόχο την καθιέρωση αρχών οι οποίες ερμηνεύουν αυτά τα φαινόμενα και (3) στον εφαρμοσμένο κλάδο: με στόχο την εφαρμογή των πληροφοριών που προέρχονται από τους κλάδους (1) και (2) στην πρακτική της μετάφρασης και στην εκπαίδευση των μεταφραστών. Επιπροσθέτως, υποδιαιρεί τον κάθε κλάδο οργανώνοντάς τον σε επιμέρους κατηγορίες, στις οποίες θα αναφερθούμε εκτενώς στη συνέχεια. 1.3 Ο χάρτης του Holmes από τον Gideon Toury Το 1995 o Toury φέρνει ξανά στο προσκήνιο τις απόψεις του Holmes, χαρτογραφώντας αυτό που ονομάζει το desiratum του (Toury, 1995: 7 κ.ε.). Σημειώνει, επίσης, ότι, αν η συγκεκριμένη επιστημονική ανακοίνωση δεν ήταν τόσο δυσεύρετη για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, θα είχε διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του επιστημονικού πεδίου της Μεταφρασεολογίας και θεωρεί λυπηρό το γεγονός ότι η πρωτοποριακή ματιά του Holmes δεν έτυχε της αναγνώρισης που της άξιζε (ό.π.). Πράγματι, η ανακοίνωση του Holmes παρέμενε διαθέσιμη για χρόνια μόνο σε μορφή φυλλαδίου, προσβάσιμη μόνο σε εκείνους που προσέγγισαν προσωπικά τον συγγραφέα, ακολούθησε μια μετάφρασή της το 1977 στα ολλανδικά η οποία δεν συνέβαλε ιδιαιτέρως στη διάχυση των ιδεών του Holmes και μια επανέκδοση της το 1987 από τον Toury σε ένα μάλλον μικρής εμβέλειας επιστημονικό περιοδικό (ό.π) για να συμπεριληφθεί το 1988 στο Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies μεταξύ άλλων επιστημονικών άρθρων του Holmes. Ο Toury, θέλοντας να σχηματοποιήσει το όραμα του Holmes, δημιούργησε αυτό που είναι 29

30 σήμερα ευρέως γνωστό ως ο χάρτης του Holmes (Toury, 1995: 9) (βλ. διαγράμματα 1.1 και 1.2). 5 Διάγραμμα 1.1 Ο χάρτης του Holmes από τον Toury (στην αγγλική γλώσσα) Διάγραμμα 1.2 Ο χάρτης του Holmes από τον Toury (στην ελληνική γλώσσα) 5 Η μετάφραση των όρων προέρχεται από την ελληνική έκδοση του βιβλίου του Munday (2002: 32). Βλ. και υποσημείωση 6. 30

31 1.4 Συμπεράσματα Από την παρουσίαση του Toury και έπειτα, ο χάρτης του Holmes έχει σχολιαστεί από κορυφαίους μεταφρασεολόγους, έχει αναλυθεί, έχει διευρυνθεί και έχει υποστεί, επίσης, κριτική, λιγότερο ή περισσότερο δικαιολογημένη. Ωστόσο, εξετάζοντας την εξέλιξη της Μεταφρασεολογίας υπό ένα ευρύτερο πρίσμα, συμπεραίνουμε ότι ο Holmes με την καινοτόμο σκέψη του και το όραμά του για μια συγκεντρωτική και ολοκληρωμένη θεώρηση ενός διασπασμένου ως τότε επιστημονικού πεδίου, έκανε ένα ιστορικό βήμα προς εμπρός, προβλέποντας, επίσης, στο βαθμό του δυνατού για την εποχή του, την εξέλιξη των επιμέρους κλάδων της Μεταφρασεολογίας. 31

32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΧΑΡΤΗ ΤΟΥ HOLMES 2.1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Ο Holmes (1988:71 κ.ε.) διακρίνει αρχικά δύο ευρύτερα πεδία της Μεταφρασεολογίας: τη καθαρή Μεταφρασεολογία (pure Translation Studies) και την εφαρμοσμένη (applied Translation Studies). Σύμφωνα με τον Holmes, η καθαρή Μεταφρασεολογία σχετίζεται με την έρευνα που αφορά στο μεταφράζειν και στη μετάφραση, την οποία στην συνέχεια υποδιαιρεί σε δύο βασικούς κλάδους, τη θεωρητική Μεταφρασεολογία (theoretical Translation Studies ή translation theory) και την περιγραφική Μεταφρασεολογία (descriptive Translation studies ή translation description). Στη συνέχεια, θα διερευνήσουμε ενδελεχώς κάθε ένα από αυτά τα πεδία, καθώς και τις επιμέρους διακλαδώσεις τους. 2.2 Θεωρητική Μεταφρασεολογία Η θεωρητική Μεταφρασεολογία έχει ως στόχο την ανάπτυξη αρχών, θεωριών και μοντέλων τα οποία θα χρησιμοποιηθούν ώστε να ερμηνεύσουν και να προβλέψουν την παρούσα και μελλοντική φύση του μεταφράζειν και της μετάφρασης, αξιοποιώντας τα συμπεράσματα της έρευνας της περιγραφικής Μεταφρασεολογίας. Κατά τον Holmes (1988: 73), απώτερος στόχος ενός θεωρητικού της μετάφρασης θα πρέπει να είναι η ανάπτυξη μιας γενικής μεταφραστικής θεωρίας, αναπόφευκτα φορμαλιστικής και περίπλοκης, η οποία θα πρέπει να είναι σε θέση να ερμηνεύει και να προβλέπει τα φαινόμενα που σχετίζονται με τη μετάφραση ως όλον. Πέρα, ωστόσο, από τη γενική μεταφραστική θεωρία, ο Holmes εντάσσει στη θεωρητική Μεταφρασεολογία ακόμα μια υποκατηγορία, εκείνη των μερικών μεταφραστικών θεωριών (partial translation theories), όπου κατατάσσει τις θεωρίες σύμφωνα με έξι κριτήρια ως εξής: Με κριτήριο το μέσο (medium-restricted) Εδώ γίνεται διάκριση ανάμεσα στην ανθρώπινη μετάφραση, στη μηχανική μετάφραση και στη μετάφραση που προκύπτει από τον συνδυασμό τους. Η ανθρώπινη μετάφραση υποδιαιρείται σε γραπτή και προφορική μετάφραση ή διερμηνεία, την οποία ο Holmes διακρίνει σε διαδοχική και ταυτόχρονη. 32

33 2.2.2 Με κριτήριο το πεδίο (area-restricted) Σε αυτήν την κατηγορία ο Holmes κατατάσσει τις θεωρίες με κριτήριο τις εμπλεκόμενες γλώσσες ή τον πολιτισμό (culture) (βλ. διαγράμματα 2.1 και 2.2). 6 Θα μπορούσε να αφορά σε θεωρίες μετάφρασης ανάμεσα σε ζεύγη γλωσσών (language-pair restricted theories) (π.χ. ανάμεσα στα γαλλικά και στα γερμανικά) ή μεταξύ γλωσσών μίας ομάδας (language-group restricted theories) (π.χ. μεταξύ των σλαβικών γλωσσών) ή σε συνδυασμό των δύο (language-group pair restricted theories) (π.χ. ανάμεσα στις λατινογενείς και στις γερμανικές γλώσσες). Ο Holmes σημειώνει πως οι θεωρίες που εξετάζουν τη μετάφραση με βάση τη γλώσσα γειτνιάζουν σημαντικά με εκείνες της συγκριτικής γλωσσολογίας και υφολογίας. Ο Holmes προχωρά σε μια αντίστοιχη κατηγοριοποίηση των θεωριών με κριτήριο τον πολιτισμό. Συνεπώς, κάνει λόγο για θεωρίες που αφορούν σε έναν πολιτισμό (one-culture restricted) (π.χ. θεωρίες σχετικές με την ελβετική πολιτισμική παράδοση), σε ζεύγος πολιτισμών (cultural-pair restricted) (π.χ. μεταξύ της ελβετικής και της βελγικής), σε μία ομάδα (cultural-group restricted) (π.χ. θεωρίες σχετικές με τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό) ή σε ζεύγη ομάδων (cultural-group pair restricted) (π.χ. μεταξύ του προ-τεχνολογικού πολιτισμού και των γλωσσών του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού). Διάγραμμα 2.1 Θεωρίες με κριτήριο το πεδίο (στην αγγλική γλώσσα) 6 Παρά το ότι ο όρος «culture» στην ελληνική έκδοση του βιβλίου του Munday αποδίδεται ως «κουλτούρα», εδώ υιοθετήθηκε ο όρος «πολιτισμός». Βλ. σχετικά Γραμμενίδης, Σ. Π. (2009: 19 κ.ε.). 33

34 Διάγραμμα 2.2 Θεωρίες με κριτήριο το πεδίο (στην ελληνική γλώσσα) Με κριτήριο την κατάταξη (rank-restricted) Πρόκειται για θεωρίες που εξετάζουν τον λόγο (discourse) ή τα κείμενα στο σύνολό τους, ωστόσο, η προσέγγισή τους αφορά στη λέξη ή στην πρόταση. Η προσδοκία του Holmes για την ανάπτυξη θεωριών σχετικών με την ανάλυση της κατάταξης του κειμένου έχει μάλλον εκπληρωθεί, καθώς, όπως επισημαίνει ο Munday (2002: 34), η κειμενογλωσσική προσέγγιση της μετάφρασης είναι έκτοτε ιδιαιτέρως διαδεδομένη Με κριτήριο το είδος του κειμένου (text-type/ discourse-type-restricted) Σε αυτήν την κατηγορία κατατάσσονται οι θεωρίες που σχετίζονται με συγκεκριμένα κειμενικά είδη, όπως, για παράδειγμα, με τη μετάφραση λογοτεχνικών, θρησκευτικών ή επιστημονικών κειμένων Με κριτήριο τον χρόνο (time-restricted) Ο Holmes κάνει διάκριση ανάμεσα στις θεωρίες που σχετίζονται με σύγχρονα κείμενα και εκείνες που πραγματεύονται μεταφράσεις παλιότερων χρονικών περιόδων, αυτό που ονομάζει δια-χρονική μετάφραση (cross-temporal translation) Με κριτήριο το πρόβλημα (problem-restricted) Οι θεωρίες αυτές αναφέρονται σε επιμέρους μεταφραστικά προβλήματα, ευρείας ή περιορισμένης κλίμακας, όπως η ισοδυναμία ή η μετάφραση παρομοιώσεων ή κύριων ονομάτων. 34

35 Παρά την εκτενή κατηγοριοποίηση των θεωριών που σχετίζονται με τη μερική Μεταφρασεολογία, ο Holmes σπεύδει να σημειώσει πως αυτός ο διαχωρισμός δεν θα πρέπει να λειτουργήσει περιοριστικά, καθώς μία θεωρία μπορεί να εμπίπτει σε περισσότερες από μία υποκατηγορίες, αλλά ούτε και να θεωρηθεί πως μια σειρά επιμέρους θεωριών μπορεί να υποκαταστήσει μια γενική θεωρία της μετάφρασης. 2.3 Περιγραφική Μεταφρασεολογία Ο Holmes σκιαγραφεί τον κλάδο της περιγραφικής Μεταφρασεολογίας διακρίνοντας τρεις βασικές κατηγορίες, στις οποίες εντάσσει τις έρευνες που είναι προσανατολισμένες στο προϊόν (product-oriented), στη λειτουργία (function-oriented) και στη διαδικασία (process-oriented) Προσανατολισμένη στο προϊόν (product-oriented) Το ερευνητικό αυτό πεδίο ασχολείται με τις υπάρχουσες μεταφράσεις και, όπως παρατηρεί ο Gentzler (1993: 93), ταυτίστηκε αργότερα περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο με την Μεταφρασεολογία. Στο σημείο αυτό, ο Holmes περιγράφει μια κλιμακωτή ερευνητική διαδικασία, η οποία ξεκινάει από την περιγραφή μεμονωμένων μεταφράσεων ή από μελέτες που δίνουν βαρύτητα στο κείμενο και συνεχίζει με τη συγκριτική ανάλυση μεταφράσεων, οι οποίες μπορούν να αφορούν σε διαφορετικές μεταφράσεις του ίδιου κειμένου σε μία ή περισσότερες γλώσσες. Οι μελέτες αυτές αποτελούν τη βάση για ευρύτερες έρευνες, οι οποίες εξετάζουν, για παράδειγμα, τις μεταφράσεις μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου, μιας γλώσσας, ενός κειμένου ή ενός λόγου (π.χ. τις μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων προς τα γαλλικά τον δέκατο έβδομο αιώνα). Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, οι μελέτες αυτές θα μπορούσαν να είναι διαχρονικές ή συγχρονικές με απώτερο στόχο μια γενική ιστορία των μεταφράσεων Προσανατολισμένη στη λειτουργία (function-oriented) Σε αυτήν την κατηγορία ο Holmes κάνει λόγο όχι για τις μεταφράσεις, αλλά για την πρόσληψη τους μέσα σε ένα ορισμένο κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον, όπως, για παράδειγμα, τι μεταφράστηκε ή δεν μεταφράστηκε σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο και τι επιρροή άσκησαν αυτές οι μεταφράσεις, αυτό, δηλαδή, που ονομάζει «Κοινωνιολογία της μετάφρασης» (Translation Sociology) ή «Κοινωνιομεταφρασεολογία» (Socio-translation Studies). 35

36 2.3.3 Προσανατολισμένη στη διαδικασία (process-oriented) Η τελευταία κατηγορία της περιγραφικής Μεταφρασεολογίας εξετάζει την ίδια τη διαδικασία της μετάφρασης, το «μαύρο κουτί» στο μυαλό του μεταφραστή (Gentzler, 1993: 93), όπου ο Holmes κάνει λόγο για τη «ψυχολογία της μετάφρασης» (translation psychology) ή «Ψυχομεταφρασεολογία» (Psycho-translation Studies). 2.4 Εφαρμοσμένη Μεταφρασεολογία Ο Holmes ολοκληρώνει την κατηγοριοποίησή του αναφερόμενος στην εφαρμοσμένη Μεταφρασεολογία, την οποία υποδιαιρεί σε τέσσερεις κατηγορίες, την εκπαίδευση μεταφραστών, τα μεταφραστικά βοηθήματα, τη μεταφραστική πολιτική, και την κριτική της μετάφρασης Εκπαίδευση μεταφραστών (translator training) Η έρευνα σε αυτήν την κατηγορία αναζητά απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά με τις διδακτικές μεθόδους, τις τεχνικές διδασκαλίας και τον σχεδιασμό προγραμμάτων εκπαίδευσης μεταφραστών Μεταφραστικά βοηθήματα (translation aids) Αναφέρεται στο υποστηρικτικό υλικό που αποτελεί πολύτιμο εργαλείο τόσο για τον σπουδαστή της μετάφρασης και μελλοντικό μεταφραστή όσο και για τον εν ενεργεία μεταφραστή Μεταφραστική πολιτική (translation policy) Σύμφωνα με τον Holmes, ο ερευνητής αυτού του κλάδου οφείλει να επιτελέσει ένα διττό καθήκον: να διοχετεύσει στο εκάστοτε κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον πληροφορίες σχετικές με τον ρόλο του μεταφραστή και της μετάφρασης, όπως, για παράδειγμα, την κοινωνικοοικονομική θέση του μεταφραστή ή ποια έργα ενδείκνυνται να μεταφραστούν, αλλά και να ερευνήσει τον τρόπο και τις τεχνικές με σκοπό την αποτελεσματικότερη χρήση της μετάφρασης στη διδασκαλία των ξένων γλωσσών. Αυτή η κατηγορία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όχι τόσο λόγω περιεχομένου, αλλά για το ότι αγνοήθηκε εντελώς από τον Toury, ο οποίος δεν την συμπεριέλαβε στον «χάρτη» του, χωρίς, ωστόσο, να προσφέρει κάποιου είδους επεξήγηση ή αιτιολογία, παρά το ότι ο 36

37 Holmes φαίνεται να της προσδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα, ειδικά στη μετάφραση ως μέθοδο διδασκαλίας ξένων γλωσσών Κριτική της μετάφρασης (translation criticism) Ο Holmes (1988: 78) σημειώνει ότι η συνεργασία μεταξύ των ερευνητών αυτού του κλάδου και των κριτικών της μετάφρασης θα είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά αυτό που πολύ εύγλωττα ονομάζει «διαισθητική, ιμπρεσιονιστική αντιμετώπιση και τοποθέτηση των κριτικών» απέναντι στη μετάφραση. 2.5 Συμπεράσματα Ο «χάρτης» του ακόλουθου σχήματος (βλ. διαγράμματα 2.3 και 2.4) αποτελεί συμπλήρωμα του χάρτη του Holmes (από τον Toury) και απεικονίζει λεπτομερώς τη διαθρωτική δομή της Μεταφρασεολογίας σύμφωνα με την δική μας οπτική, έτσι όπως την οραματίστηκε ο Holmes κάτι λιγότερο από μισό αιώνα πριν. Αυτή η διευρυμένη απεικόνιση της πρότασης του Holmes αποδεικνύει το εύρος και τη πολυσυλλεκτικότητα του πνεύματός του, την καινοτόμο σκέψη του και το όραμά του για μια αυτόνομη, αναδυόμενη τότε, επιστήμη και σύμφωνα με τον Gentzler (1993: 92) η πρόταση του Holmes αποτελεί την «ιδρυτική δήλωση» του επιστημονικού πεδίου της Μεταφρασεολογίας. 37

38 Διάγραμμα 2.3 Διευρυμένος χάρτης του Holmes (στην αγγλική γλώσσα) 38

39 Διάγραμμα 2.4 Διευρυμένος χάρτης του Holmes (στην ελληνική γλώσσα) 39

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΟΛΟΓΙΑΣ 3.1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Ένας από τους βασικούς στόχους της παρούσας εργασίας αποτέλεσε η δημιουργία μιας βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων με χρήση του λογισμικού προγράμματος Microsoft Access Η βάση δεδομένων περιέχει 716 εγγραφές, οι οποίες αποτυπώνουν τη μεταφρασεολογική σκέψη στον ελληνόφωνο χώρο σε μια χρονική περίοδο που εκτείνεται από το 1845 έως το Η δημιουργία της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων και η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε βασίστηκε στην έρευνα των Γραμμενίδη και Φλώρου, τα συμπεράσματα της οποίας ανακοινώθηκαν το Νοέμβριο του 2013 στην Ουτρέχτη και είχε ως στόχο «τη διερεύνηση των επιστημολογικών χαρακτηριστικών της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας και την αποτίμηση των κατευθύνσεων που αναπτύσσει η ελληνόφωνη Μεταφρασεολογία επί του παρόντος» (Grammenidis and Floros, 2013). Αρχικά, αναφερόμαστε στα βασικά μεθοδολογικά χαρακτηριστικά της εν λόγω έρευνας και, στη συνέχεια, εξετάζουμε τη βιβλιογραφική βάση δεδομένων της δικής μας έρευνας, αναλύοντας τον σκοπό, τα κριτήρια επιλογής του υλικού και τη μεθοδολογία που εφαρμόστηκε κατά την πλήρωση των πεδίων της. Ακολουθεί αναλυτική περιγραφή των πεδίων της βάσης δεδομένων και ένα πλήθος πινάκων και διαγραμμάτων με συγκεντρωτικά αποτελέσματα. 3.2 Δεδομένα και μεθοδολογία της προϋπάρχουσας έρευνας Οι Γραμμενίδης και Φλώρος στην ανακοίνωσή τους με τίτλο «Translation studies in the Greek-speaking world: Research trends and epistemological characteristics» εξετάζουν δύο ξεχωριστά corpora, στα οποία αποτυπώνεται η ελληνόφωνη μεταφρασεολογική σκέψη κατά την περίοδο (ό.π.). Το Corpus A αποτελείται από 628 δημοσιεύσεις ελληνόφωνων μελετητών, το 59 % των οποίων περιέχει δημοσιεύσεις στα ελληνικά (υπο-ομάδα Α1) ενώ στο υπόλοιπο 41 % 40

41 εξετάζονται μελέτες στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και ισπανικά (υπο-ομάδα Α2). Αυτό το corpus συνίσταται από διδακτορικές διατριβές, άρθρα συλλογικών τόμων και περιοδικών για τη μετάφραση, ανακοινώσεις συνεδρίων, μεταφρασεολογικά εγχειρίδια και μονογραφίες. 7 Το Corpus B αποτελείται από 75 επιστημονικές ανακοινώσεις, όπως αυτές παρουσιάστηκαν στις τρεις πρώτες Συναντήσεις Εργασίας Ελληνόφωνων Μεταφρασεολόγων (ό.π.). 8 Ακολούθως, τα δύο corpora αναλύθηκαν σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του Holmes, και τούτο γιατί «παρέχει μια ξεκάθαρη κατηγοριοποίηση του νεότευκτου τότε επιστημονικού πεδίου, καθώς η διάκριση της «καθαρής» μεταφρασεολογίας σε «περιγραφική» και «θεωρητική» αποτελεί το σημαντικότερο πλεονέκτημά της [ ] δεδομένης της μάλλον ισχυρής τάσης προς την περιγραφική μεταφρασεολογία, η οποία είχε παρατηρηθεί πριν την εκπόνηση της παρούσας εργασίας» (ό.π.) Κριτήρια επιλογής, στόχοι και προοπτικές Αναφορικά με τη βιβλιογραφική βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνά μας, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι συγγραφείς που επιλέχθηκαν, Έλληνες και ξένοι, δραστηριοποιούνται αποκλειστικά στην Ελλάδα και στην Κύπρο, καθώς ένας από τους στόχους της παρούσας έρευνας είναι να καταγραφούν οι τάσεις και οι κατευθύνσεις της Μεταφρασεολογίας στον ελληνόφωνο χώρο, όπως επίσης να διαπιστωθεί κατά πόσο οι μελετητές αυτοί βρίσκονται στη σφαίρα επιρροής της διεθνούς μεταφρασεολογικής σκέψης ή έχουν αυτονομηθεί και αν ναι, σε τι βαθμό και προς ποια κατεύθυνση, όπως, άλλωστε, και η προϋπάρχουσα μελέτη των Γραμμενίδη και Φλώρου. Οι μελέτες μπορεί να έχουν αποτυπωθεί είτε στα ελληνικά είτε σε άλλη γλώσσα ή να αποτελούν μετάφραση ξενόγλωσσων συγγραφέων. Επιπλέον, η δημοσίευση της μελέτης μπορεί να πραγματοποιήθηκε σε ελληνικό ή ξένο μέσο, έντυπο ή ηλεκτρονικό. Η έρευνα αυτή επ ουδενί φιλοδοξεί να θεωρηθεί ως πλήρης ή εξαντλητική καταγραφή της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας, αποτελεί, ωστόσο, το αποτέλεσμα μιας συστηματικής προσπάθειας να συγκεντρωθούν όσο το δυνατόν περισσότερα βιβλιογραφικά δεδομένα, 7 Διαθέσιμο στο 8 Πρόκειται για «ένα συνέδριο με διετή περιοδικότητα, το οποίο έχει ως στόχο να φέρει σε επαφή ελληνόφωνους ερευνητές και να προάγει τη μελέτη της μετάφρασης σε όλες τις εκφάνσεις της στον ελληνόφωνο κόσμο» (Grammenidis and Floros, 2013). 9 Το Corpus B αναλύθηκε επιπροσθέτως σύμφωνα με την επιστημομετρική μέθοδο του Gile, η οποία χρησιμοποιήθηκε για την καταγραφή των ετεροαναφορών στις μελέτες των μεταφρασεολόγων, με σκοπό την καταγραφή του βαθμού επιρροής των διεθνών επιστημονικών τάσεων σε τοπικό επίπεδο (Grammenidis and Floros, 2013). 41

42 τεκμήρια και ψηφιακό υλικό που περιέχονται σε πολλαπλές, κατά κύριο λόγο ηλεκτρονικές, τοποθεσίες, ψηφιοθήκες και βάσεις δεδομένων. Καθώς, όπως θα περιγραφεί αναλυτικότερα στη συνέχεια, η κάθε εγγραφή κατηγοριοποιείται τόσο σύμφωνα με λέξεις-κλειδιά, όσο και σύμφωνα με τον χάρτη του Holmes, απώτερος σκοπός του έργου είναι να δοθεί η δυνατότητα στον μελετητή της Μεταφρασεολογίας να επιλέξει την κατάλληλη καταγεγραμμένη βιβλιογραφία, είτε διαχρονικά είτε συγχρονικά, εφαρμόζοντας ένα πλήθος «φίλτρων» ανάλογα με τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα, για παράδειγμα, έργα που αφορούν στη μετάφραση της ποίησης και έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά ή άρθρα λογοτεχνικών περιοδικών που αφορούν στη θεωρητική Μεταφρασεολογία από τα μέσα του εικοστού αιώνα έως σήμερα κ.ο.κ. 3.4 Μεθοδολογία Η εύρεση και η καταγραφή του υλικού που σχετίζεται με το θεωρητικό πλαίσιο της Μεταφρασεολογίας, όπως αυτή εξελίχθηκε στον ελληνόφωνο χώρο, πραγματοποιήθηκε σε δύο στάδια. Το πρώτο αφορά στη συλλογή υλικού από διαδικτυακές βάσεις δεδομένων και το δεύτερο στην επιμέρους βιβλιογράφηση των περιεχομένων συλλογικών τόμων και περιοδικών εκδόσεων. Οι βασικοί ιστότοποι που χρησιμοποιήθηκαν για την καταγραφή των διδακτορικών διατριβών ήταν το Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών, το Αρχείο Κυπριακών Διδακτορικών Διατριβών, το Ιδρυματικό Καταθετήριο Επιστημονικών Εργασιών του ΑΠΘ, η Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης (Ανέμη) και το διαδικτυακό αποθετήριο του Παντείου Πανεπιστημίου (Πάνδημος). 10 Πραγματοποιήθηκε αναζήτηση κυρίως με τη φράση-κλειδί μετάφραση και ερμηνεία και στη συνέχεια μελετήθηκαν και αξιοποιήθηκαν όλα τα αποτελέσματα ένα προς ένα. Για παράδειγμα, η αναζήτηση στο Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών έφερε 148 αποτελέσματα, από τα οποία, μετά από επισταμένη μελέτη του καθενός από αυτά, τα 45 θεωρήθηκαν αξιοποιήσιμα και σχετικά με την έρευνά μας. Η ίδια μέθοδος ακολουθήθηκε και με τους υπόλοιπους ιστότοπους. Η καταχώρηση και κατηγοριοποίηση πραγματοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό μελετώντας τις περιλήψεις των διατριβών, ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις αυτό δεν επαρκούσε, κατά συνέπεια για τη βέλτιστη κατηγοριοποίηση κρίθηκε αναγκαίο να διατρέξουμε μεγάλο μέρος της εκάστοτε διατριβής. 10 Για τον πλήρη κατάλογο των ιστοτόπων βλ. Παράρτημα σελ

43 Για τον ιστότοπο érudit.org του περιοδικού για τη μετάφραση Meta: Translators' Journal, ακολουθήθηκε μια διαφορετική προσέγγιση. Μελετήθηκαν τα περιεχόμενα των τευχών από το 1966 έως το 2013 σε συνδυασμό με τον κατάλογο των συγγραφέων αναζητώντας ελληνικά ονοματεπώνυμα και στη συνέχεια έγινε η καταγραφή των άρθρων, αφού επιβεβαιώθηκε ότι κάθε συγγραφέας πληρούσε τα κριτήρια που είχαν τεθεί. Στη βάση δεδομένων του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου βιβλιοnet η αναζήτηση έγινε επίσης στην κατηγορία μετάφραση και ερμηνεία και η καταγραφή έγινε σύμφωνα με την περιγραφή ή την παρουσίαση του εκάστοτε βιβλίου. Στις περιπτώσεις όπου η περιγραφή του βιβλίου δεν ήταν επαρκής, πραγματοποιήθηκε λεπτομερής αναζήτηση στο διαδίκτυο για περαιτέρω πληροφορίες. Η επιμέρους βιβλιογράφηση των άρθρων και των επιστημονικών ανακοινώσεων συλλογικών τόμων και περιοδικών εκδόσεων έγινε από την έντυπη μορφή τους, μελετώντας και στη συνέχεια καταγράφοντας το υλικό. Εξαίρεση αποτελούν τα πρακτικά των συνεδρίων της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας, των οποίων η καταγραφή έγινε από τον αντίστοιχο διαδικτυακό τόπο. 11 Θεωρούμε σκόπιμο να γίνει ιδιαίτερη μνεία στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, καθώς το ψηφιακό υλικό που διαθέτει υπήρξε πολύτιμος αρωγός στην εκπόνηση της παρούσας έρευνας, ιδιαιτέρως στην κατηγορία της ενδογλωσσικής μετάφρασης και, μάλιστα, κατέχει τη μεγαλύτερη αναλογία βιβλιογραφικών καταγραφών ανά ιστότοπο (30 %). Βάση για την έρευνά μας αποτέλεσε ο χάρτης πλοήγησης του ιστότοπου, ο οποίος περιέχει 264 ενότητες και υποενότητες, οι οποίες μελετήθηκαν και αξιοποιήθηκαν ανάλογα με τις ανάγκες της έρευνάς μας. Το υπόλοιπο υλικό της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων προήλθε από επιμέρους διαδικτυακές έρευνες και κατέχει τη μικρότερη αναλογία σε σχέση με τις προαναφερθείσες πηγές. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι σημαντικές ενδεχόμενες πηγές πληροφοριών, οι οποίες δεν αξιοποιήθηκαν, αποτελούν τα βιογραφικά σημειώματα των ακαδημαϊκών και ερευνητών στον ελληνόφωνο χώρο και τα πρακτικά των επιστημονικών συναντήσεων των ελληνόφωνων μεταφρασεολόγων, ωστόσο, λόγω του περιορισμένου χρονικού πλαισίου της παρούσας έρευνας, επιφυλασσόμαστε να επανέλθουμε συμπληρωματικά εν ευθέτω χρόνω. 11 Βλ. 43

44 3.5. Δημιουργώντας μια βιβλιογραφική βάση δεδομένων Μετά από μια διεξοδική έρευνα αναφορικά με το καταλληλότερο λογισμικό για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας, καταλήξαμε στη χρήση του λογισμικού Microsoft Access, καθώς προσφέρει τη δυνατότητα συγκρότησης ενός συνόλου αρχείων με υψηλό βαθμό οργάνωσης, τα οποία είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους με λογικές σχέσεις. Η δημιουργία της βάσης δεδομένων γίνεται σε περιβάλλον που αποτελείται από πίνακες ή από φόρμες και οι προσφερόμενες επιλογές των αναφορών, εκθέσεων ή ερωτημάτων καθιστούν δυνατή την εξαγωγή συγκεντρωτικών συμπερασμάτων με βάση τα κριτήρια που θα θέσει ο χρήστης και, μάλιστα, υπάρχει η δυνατότητα εξαγωγής των δεδομένων σε ένα πλήθος διαφορετικών μορφών, όπως, για παράδειγμα, σε αρχεία Microsoft Word, Excel, PDF, HML, HTML κ.ά. Κατά συνέπεια, τα δεδομένα μπορούν να οργανωθούν με τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε να μπορούν να εντοπιστούν και να αξιοποιηθούν άμεσα, αποτελεσματικά και αξιόπιστα. 3.6 Δομή και ανάλυση Μια σωστά σχεδιασμένη βάση δεδομένων είναι καθοριστικής σημασίας για την επίτευξη των εκάστοτε στόχων αυτής της βάσης. Κατά συνέπεια, μεγάλη βαρύτητα δόθηκε στον σχεδιασμό των πεδίων που εμπεριέχουν τα χαρακτηριστικά των καταχωρισμένων έργων. 12 Συγκεκριμένα, η βιβλιογραφική βάση δεδομένων αποτελείται από τα παρακάτω πεδία (βλ. εικόνα 3.1) Για μια ενδεικτική καταγραφή των συμπληρωμένων πεδίων της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων βλ. Παράρτημα σελ. 74 & Τα πεδία δίνονται στην αγγλική γλώσσα για τεχνικούς λόγους (εξαιτίας της αναγκαίας χρήσης λατινικών χαρακτήρων), λόγω της μελλοντικής ανάρτησης της βάσης δεδομένων στην ιστοσελίδα της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφρασεολογίας 44

45 Εικόνα 3.1 Πεδία της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων Αναλυτικότερα: Bibliography ID Πρόκειται για το πρωτεύον κλειδί που ορίζει μοναδικά κάθε εγγραφή η οποία είναι αποθηκευμένη στον πίνακα. Publication Data Περιλαμβάνει βιβλιογραφικά στοιχεία της εγγραφής, όπως τον τόπο έκδοσης και τον εκδότη μονογραφίας ή συλλογικού τόμου14, τον τίτλο περιοδικού ή εφημερίδας, τα βιβλιογραφικά στοιχεία έκδοσης συνεδρίου ή ημερίδας ή την ονομασία του διαδικτυακού τόπου απ όπου προέρχεται η καταγραφή (αφορά κυρίως αρχεία διδακτορικών διατριβών, επιστημονικών εργασιών, το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και ψηφιοθήκες πανεπιστημίων).15 Edition/ Issue Nr Σε αυτό το πεδίο δίνονται σε συντομευμένη μορφή πληροφορίες, σε όσες περιπτώσεις βρέθηκαν, που προσδιορίζουν τη συγκεκριμένη έκδοση και αφορούν στον αριθμό έκδοσης (π.χ. πρώτη έκδοση, επανέκδοση) για τις μονογραφίες, τους συλλογικούς τόμους και τα Στη βάση δεδομένων οι μονογραφίες και τα συλλογικά έργα κατατάσσονται στη κατηγορία «Βιβλία». Βλ. και υποσημείωση

46 πρακτικά συνεδρίων, στον τόμο και/ ή στο τεύχος περιοδικού και στον αριθμό φύλλου για τις εφημερίδες. 16 ISBN/ ISSN Παρατίθεται ο διεθνής μοναδικός αριθμός βιβλίου ISBN (International Standard Book Number) με τη μορφή δέκα ή δεκατριών ψηφίων και ο διεθνής σταθερός αριθμός σειριακών εκδόσεων για τις περιοδικές εκδόσεις ISSN (International Standard Serial Number). Σε περίπτωση που δεν υπάρχει (συνήθως σε παλιότερες εκδόσεις) ή δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστεί ISBN ή ISSN, αυτό δηλώνεται με τη συντομογραφία [χ. αρ.] ( χωρίς αριθμό). Publication Year Δίνεται η χρονολογία έκδοσης του έργου, εκτός, ασφαλώς, από τις περιπτώσεις όπου η πηγή προέλευσης είναι ηλεκτρονική. Στις περιπτώσεις όπου δεν βρέθηκε χρονολογία, αυτό δηλώνεται με τη συντομογραφία [χ.χ.] (χωρίς χρονολογία). Επιπροσθέτως, όταν υπάρχει παλιότερη έκδοση από εκείνη της εγγραφής, αυτή δίνεται μέσα σε αγκύλες. Title Δίνεται στην πληρέστερη δυνατή μορφή ο τίτλος του βιβλίου ή της περιοδικής έκδοσης όπου βρίσκεται το άρθρο που βιβλιογραφούμε 17. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι στο λογισμικό Microsoft Access δεν υπάρχει δυνατότητα επιμέρους μορφοποίησης, όπως για παράδειγμα η πλαγιογράφηση του τίτλου, οπότε ο τίτλος βιβλίου ή περιοδικού καταγράφεται με όρθιους χαρακτήρες. Ο τίτλος του άρθρου δίνεται εντός εισαγωγικών. Author Αναφέρονται οι φορείς της κύριας πνευματικής ευθύνης, δηλαδή ο συγγραφέας ή οι συγγραφείς ή, αν δεν υπάρχει συγγραφέας, ο επιμελητής (σπάνια ο εισηγητής) της έκδοσης ή το συλλογικό όργανο που φέρει την κύρια ευθύνη. Στην περίπτωση δύο ή τριών συγγραφέων, τα ονόματα καταγράφονται με τη σειρά που εμφανίζονται στο έργο και αν ο συγγραφέας είναι άγνωστος, αυτό δηλώνεται με τη συντομογραφία [χ. ό.] (χωρίς όνομα) Για επεξήγηση των συντομογραφιών που χρησιμοποιούνται σε αυτό και στα υπόλοιπα πεδία βλ. Παράρτημα, σελ Για εξειδικευμένες περιπτώσεις κατά την πλήρωση των πεδίων ανατρέξαμε στον Οδηγό της Νεοελληνικής Γλώσσας, Ιορδανίδου Ά. (επιμ.), Για αναλυτικό ονομαστικό πίνακα των φυσικών προσώπων κύριας ή δευτερεύουσας πνευματικής ευθύνης που σχετίζονται με το συγκεκριμένο πεδίο βλ. Παράρτημα σελ

47 Pages Γίνεται μνεία στη συνολική έκταση του βιβλίου (π.χ. 181 σελ.) ή αναφέρεται το εύρος των σελίδων που καταλαμβάνουν τα άρθρα ή οι επιστημονικές ανακοινώσεις δίνοντας τον αριθμό των ακραίων σελίδων (π.χ ) χωρίς τη συντομογραφία [σελ.]. Translation Εδώ αναφέρεται αν πρόκειται για μεταφρασμένο ή όχι έργο. Σε περίπτωση μετάφρασης, αυτό δηλώνεται με το επιλεγμένο πλαίσιο ( ). Translator/ Editor Καταγράφονται οι φορείς δευτερεύουσας πνευματικής ευθύνης, δηλαδή ο επιμελητής και ο μεταφραστής της έκδοσης. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι εγγραφές από το περιοδικό Μετάφραση, για τις οποίες καταγράφονται συχνά ο μεταφραστής, ο επιμελητής του άρθρου και η επιμελήτρια της έκδοσης, η καταγραφή των οποίων γίνεται με την προαναφερθείσα σειρά. URL Καταβλήθηκε κάθε δυνατή προσπάθεια, στις περιπτώσεις όπου αυτό ήταν εφικτό, ώστε η κάθε εγγραφή να συνοδεύεται από μια ηλεκτρονική διεύθυνση, όπου είτε θα βρίσκεται, για παράδειγμα, αυτούσιο το άρθρο, είτε θα υπάρχουν, για παράδειγμα, πληροφορίες σχετικά με το βιβλίο. 19 Επιπλέον, στις περιπτώσεις όπου το υλικό προερχόταν από δευτερεύουσα πηγή, πραγματοποιήθηκε αναζήτηση, έτσι ώστε να καταχωρηθεί η ηλεκτρονική διεύθυνση της αρχική πηγής. Στο διάγραμμα 3.1 καταγράφεται ο αριθμός εγγραφών ανά ιστότοπο που αξιοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της έρευνας. 19 Βλ. υποσημείωση

48 Διάγραμμα 3.1 Αριθμός εγγραφών ανά ιστότοπο Date of retrieval Καταγράφεται η ημερομηνία πρόσβασης στην ηλεκτρονική διεύθυνση που αναφέρεται στο πεδίο URL. Category Αυτό το πεδίο περιλαμβάνει κατηγορίες, οι οποίες αφ ενός αποδίδουν με πολύ συγκεκριμένο τρόπο το περιεχόμενο της κάθε εγγραφής και αφ ετέρου οφείλουν να λειτουργήσουν ως 48

49 λέξεις-κλειδιά σε μια ενδεχόμενη αναζήτηση. Κατατάσσοντας μια μελέτη σε μια γενικού περιεχομένου κατηγορία του Holmes, δεν καθίσταται σαφές το θέμα που πραγματεύεται, για παράδειγμα μια μελέτη που εμπίπτει στη θεωρητική Μεταφρασεολογία μπορεί να αφορά στη θεωρία της μετάφρασης, στη λογοτεχνική μετάφραση, στη γλωσσολογία κ.ο.κ. Το πεδίο αυτό αποδείχθηκε εξόχως χρήσιμο, ειδικά για τις κατηγορίες της ενδογλωσσικής μετάφρασης και της ορολογίας, για τις οποίες θα γίνει ιδιαίτερη μνεία στη συνέχεια. Οι κατηγορίες αυτού του πεδίου προέκυψαν και εμπλουτίστηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας ανάλογα με τα ευρήματά μας. Στον πίνακα 3.1 βρίσκονται αναλυτικά οι κατηγορίες που περιέχει το συγκεκριμένο πεδίο της βάσης δεδομένων. Πίνακας 3.1 Περιεχόμενα πεδίου Category Πεδίο Category Γλωσσολογία και Μετάφραση Γνωσιακή Επιστήμη και Μετάφραση Διασημειωτική Μετάφραση/ Σημειολογία Διδακτική της Μετάφρασης/ Εκπαίδευση Μεταφραστών Διδακτική Ξένων Γλωσσών & Μετάφραση Διερμηνεία Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Επάγγελμα Μεταφραστής Επιχώρια Προσαρμογή Θεωρία της Μετάφρασης Ιστορία της Μετάφρασης/ Πρόσληψη μεταφράσεων Κριτική της Μετάφρασης Λεξικογραφία/ (Ηλεκτρονικά) Γλωσσάρια/ Βάσεις Δεδομένων Λογοτεχνική Μετάφραση Μετάφραση Ανθρωπιστικών Επιστημών Μετάφραση Δημοσιογραφικού Λόγου/ Πληροφοριακών Κειμένων Μετάφραση Διαφήμισης/ Ετικετών προϊόντων Μετάφραση Επιστημονικών Κειμένων Μετάφραση Θεατρικών Κειμένων Μετάφραση Θρησκευτικών Κειμένων Μετάφραση Ιστορικών Κειμένων Μετάφραση Κοινοτικών Κειμένων Μετάφραση Νομικών Κειμένων Μετάφραση Οικονομικών/ Εμπορικών Κειμένων 49

50 Πεδίο Category Μετάφραση Παιδικής Λογοτεχνίας Μετάφραση Ποίησης Μετάφραση Τεχνικών Κειμένων Μεταφραστικά Βοηθήματα Μεταφραστική Διαδικασία Μηχανική Μετάφραση/ Σώματα Κειμένων/ Μεταφραστική Τεχνολογία/ Υπολογιστική Γλωσσολογία Ο Ρόλος του Μεταφραστή Οπτικοακουστική Μετάφραση Ορολογία/ Ορολογία της μετάφρασης Πληθοπορισμός (crowdsourcing) Πορτρέτα Μεταφραστών Holmes map Σε αυτό το πεδίο γίνεται κατηγοριοποίηση των εγγραφών με βάση τον χάρτη του Holmes. Ωστόσο, καθώς η καταχώρηση των έργων σε όλες τις κατηγορίες και τις υποκατηγορίες του Holmes θα ήταν μια εργασία που ξεπερνά τους σκοπούς της παρούσας έρευνας, επιλέχθηκαν μόνο οι βασικές κατηγορίες (βλ. πίνακα 3.2). Πίνακας 3.2 Κατηγορίες του χάρτη του Holmes που υιοθετήθηκαν Holmes' map Καθαρή/ Θεωρητική Καθαρή/ Περιγραφική Εφαρμοσμένη/ Κριτική της Μετάφρασης Εφαρμοσμένη/ Μεταφραστική Πολιτική Εφαρμοσμένη/ Μεταφραστικά Βοηθήματα Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών Επιπλέον, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ένα πλήθος μελετών πραγματεύονταν ζητήματα τα οποία θα μπορούσαν δυνάμει να καταχωρηθούν σε περισσότερες από μία κατηγορίες, οπότε σε αυτήν την περίπτωση επιλέχθηκε η κατηγορία που αντιστοιχούσε στο πιο αντιπροσωπευτικό κομμάτι της εκάστοτε μελέτης. Σημαντική διαπίστωση αποτελεί, επίσης, ότι επιβεβαιώθηκε πλήρως αυτό που ο Holmes (1988: 78) ονομάζει «διαλεκτική σχέση» ανάμεσα στις κατηγορίες, οι οποίες λειτουργούν ανατροφοδοτώντας διαρκώς η μια την άλλη. 50 ως συγκοινωνούντα δοχεία

51 Source Language Σε αυτό το πεδίο δηλώνεται η γλώσσα στην οποία έχει αποδοθεί η εκάστοτε μεταφρασεολογική μελέτη ή η γλώσσα πηγή, αν πρόκειται για μετάφραση. Τα σύμβολα 20 που έχουν χρησιμοποιηθεί αντιστοιχούν στους κωδικούς ISO 639, το διεθνές πρότυπο για τους κωδικούς των γλωσσών. 21 Συγκεκριμένα, έχουν καταχωρηθεί 668 έργα σε πρωτότυπη γλώσσα και 48 από μετάφραση. 22 Η κατανομή τους ανά γλώσσα φαίνεται στα διαγράμματα 3.2 και 3.3. Διαπιστώνεται ότι τα περισσότερα πρωτότυπα έργα γράφονται στα ελληνικά, όπως άλλωστε θα ήταν αναμενόμενο, ωστόσο περίοπτη θέση ανάμεσα στα έργα που γράφονται σε άλλη γλώσσα από την ελληνική κατέχουν οι μελέτες στη γαλλική γλώσσα, λιγότερες στην αγγλική και ελάχιστες στη γερμανική και στην ισπανική. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγουμε και αναφορικά με τα μεταφρασμένα έργα, όπου πάνω από τις μισές καταγραφές προέρχονται από τα γαλλικά, ενώ μόλις το 30 % προέρχεται από τα αγγλικά και ελάχιστες από τις άλλες γλώσσες. Διάγραμμα 3.2 Κατανομή πρωτότυπων έργων ανά γλώσσα 20 Για αναλυτική επεξήγηση των κωδικών γλωσσών βλ. Παράρτημα σελ Οι κωδικοί ISO γράφονται με πεζά, ωστόσο εδώ χρησιμοποιήθηκαν τα κεφαλαία για λόγους τυπογραφικής παρουσίασης. 22 Αναφορικά με την καταγραφή Νο 328 της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων, θα πρέπει να σημειωθεί πως δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός της γλώσσας πηγής και του ονόματος του μεταφραστή, και κατά συνέπεια, ενώ καταχωρήθηκε, δεν περιλαμβάνεται στην εν λόγω κατανομή των έργων ανά γλώσσα. 51

52 Διάγραμμα 3.3 Κατανομή έργων από μετάφραση ανά γλώσσα Publication Type Περιλαμβάνει τον τύπο της έκδοσης, δηλαδή αν πρόκειται για βιβλία (μονογραφίες και συλλογικούς τόμους) ή περιοδικές εκδόσεις. Για τη δημιουργία της συγκεκριμένης κατηγορίας συμβουλευτήκαμε αρχικά τον κανονισμό ο οποίος ορίζει τον κατάλογο του υλικού στο οποίο χορηγούνται οι αριθμοί ISBN και ISSN. 23 Ωστόσο, χάριν λειτουργικότητας της βάσης δεδομένων πολύ σύντομα προέκυψε η ανάγκη προσαρμογής του στα δεδομένα της έρευνάς μας. Στο διάγραμμα 3.4 καταγράφονται οι κατηγορίες που επιλέχθηκαν, καθώς και η κατανομή των εγγραφών της βάσης δεδομένων ανά κατηγορία. Ο μεγάλος αριθμός εγγραφών που προέρχονται από περιοδικά ενδεχομένως να αιτιολογείται από τη βιβλιογράφηση σχεδόν όλων των τευχών του περιοδικού Μετάφραση, γεγονός που παρατηρείται και στις 23 Ο αριθμός ISBN χορηγείται σε τυπωμένα βιβλία και φυλλάδια, σε μη τυπωμένα βιβλία, όπως εκπαιδευτικά video και διαφάνειες, σε δισκέτες, σε CD-ROMS και σε εκδόσεις ανάμεικτων μορφών, ενώ ο αριθμός ISSN σε στις περιοδικές εκδόσεις, δηλαδή σε περιοδικά, σε εφημερίδες, σε πρακτικά συνεδρίων, σε ενημερωτικά φυλλάδια, σε τεχνικές και ερευνητικές αναφορές, σε ετήσια βιβλία, σε εθνικές και διεθνείς κυβερνητικές εκδόσεις και σε εργασίες επιστημονικών εταιρειών. Πηγή: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. (28/03/2014) 52

53 ανακοινώσεις των συνεδρίων, καθώς καταγράφτηκαν όλες οι επιμέρους ανακοινώσεις ενός πλήθους συνεδρίων και ημερίδων. Διάγραμμα 3.4 Κατανομή εγγραφών ανά τύπο έκδοσης 3.7 Δυσκολίες και τρόποι επίλυσής τους Κατά την εκπόνηση της έρευνας συναντήσαμε ορισμένες δυσκολίες, οι οποίες διαφοροποιούνταν από το εκάστοτε είδος ή τη φάση της έρευνας. Το πρώτο και σημαντικό εμπόδιο παρουσιάστηκε μόλις στα πρώτα βήματα μας και συγκεκριμένα κατά την επιλογή του βέλτιστου προγράμματος δημιουργίας βάσης δεδομένων. Μετά από μια ενδελεχή διαδικτυακή έρευνα, διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν κάποιες βιβλιογραφικές βάσεις διαχείρισης δεδομένων ελεύθερου λογισμικού, ωστόσο, είτε δεν πληρούσαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις 53

54 είτε ήταν δύσχρηστες. 24 Για τους λόγους που αναφέρθηκαν στο κεφάλαιο 3.5 επιλέχθηκε το λογισμικό Microsoft Access, ωστόσο, λόγω των πολύ περιορισμένων γνώσεών μας στο συγκεκριμένο λογισμικό, ο δρόμος από τη θεωρία στην πράξη αποδείχθηκε μακρύς και, κατά συνέπεια, χρειάστηκε να αφιερώσουμε αρκετό χρόνο στην εκμάθηση της με τη μέθοδο της αυτοδιδασκαλίας, παρακολουθώντας εκπαιδευτικά βίντεο και μελετώντας υλικό από το διαδίκτυο. Επιπλέον, το κορυφαίο πρόβλημα κατά την καταχώρηση του υλικού ήταν η κατηγοριοποίησή του, κυρίως στο πεδίο των κατηγοριών του Holmes, καθώς πολλές μελέτες πραγματεύονταν περισσότερα του ενός ζητήματα και αντιμετωπίσαμε συχνά διλήμματα, οπότε η καταχώρηση τους έγινε σύμφωνα με το βασικό θέμα της εκάστοτε μελέτης, ενώ περαιτέρω πληροφορίες δίνονται στο πεδίο Category. Επιπροσθέτως, σημαντικό εμπόδιο αποτέλεσε το γεγονός ότι ένα μεγάλο ποσοστό του ξενόγλωσσου υλικού προέρχεται από τα γαλλικά, όπου οι γνώσεις μας είναι αρκετά περιορισμένες, οπότε σε αυτήν την περίπτωση βοήθησε η μελέτη των αγγλικών περιλήψεων, όπου υπήρχαν, και το ξενόγλωσσο υπόβαθρό μας, στον βαθμό που αυτό ήταν εφικτό. Επιπλέον, μεγάλη προσπάθεια καταβλήθηκε για την εξαγωγή συμπερασμάτων και τη δημιουργία των πινάκων και διαγραμμάτων, καθώς ενίοτε η τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει μέχρι ενός σημείου και η παραδοσιακή μέθοδος με «χαρτί και μολύβι» αποδίδει περισσότερους καρπούς. Σε αυτό το σημείο θα θέλαμε να αναφερθούμε σε δύο κατηγορίες ξεχωριστά, της ενδογλωσσικής μετάφρασης και της ορολογίας. Αν και ο Holmes (1988: 80) αναφέρει πως η διάκριση των κατηγοριών του αφορούν αποκλειστικά τη διαγλωσσική μετάφραση, θεωρήσαμε σκόπιμο να συμπεριλάβουμε την ενδογλωσσική μετάφραση στην έρευνά μας, καθώς αποτελεί ζήτημα με ειδικό βάρος στην ελληνόφωνη Μεταφρασεολογία, και όχι μόνο, καθώς οι διαμάχες γύρω από το γλωσσικό ζήτημα ταλάνισαν τη χώρα επί σειρά ετών και οδήγησαν ακόμα και σε αιματηρά γεγονότα στις αρχές του εικοστού αιώνα (Ευαγγελικά, Ορεστειακά). Επιχειρήσαμε να καταχωρίσουμε το υλικό όπως σε κάθε άλλη περίπτωση, σαν να επρόκειτο για μελέτες διαγλωσσικής μετάφρασης, και διαπιστώσαμε όχι μόνο ότι αυτό ήταν εφικτό, αλλά και ότι υπάρχει η δυνατότητα να το κατατάξουμε σχεδόν σε όλο το φάσμα 24 Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Νικόλαο Τρούπκο για την πολύτιμη βοήθεια του στην προσπάθεια μας να προσαρμόσουμε τη βιβλιογραφική βάση δεδομένων Aigaion ( στα ζητούμενα της εργασίας, παρά το ότι κρίθηκε τελικά ακατάλληλη. 54

55 των κατηγοριών του Holmes. 25 Ειδική περίπτωση αποτελεί, επίσης, η κατηγορία της ορολογίας. Ο συντριπτικός όγκος των καταχωρήσεων αυτής της κατηγορίας προέρχονται από τη βιβλιογράφηση των πρακτικών επτά συνεδρίων της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας κατά την περίοδο Σε γενικές γραμμές, η κατάταξη έγινε στις κατηγορίες «Ορολογία/ Ορολογία της Μετάφρασης», «Μηχανική Μετάφραση/ Σώματα Κειμένων/ Μεταφραστική Τεχνολογία/ Υπολογιστική Γλωσσολογία» και «Λεξικογραφία/ (Ηλεκτρονικά) Γλωσσάρια/ Βάσεις Δεδομένων». Ωστόσο, διαπιστώθηκε ότι υπάρχει μεγάλος όγκος έργων που σχετίζονται με τον συγκεκριμένο επιστημονικό κλάδο, ο οποίος θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο αποκλειστικής μελέτης και πιο διευρυμένης κατηγοριοποίησης, γεγονός που, ασφαλώς, ξεπερνάει τους δικούς μας στόχους. Σε γενικές γραμμές τα εμπόδια με τα οποία ήρθαμε αντιμέτωποι ήταν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό προσπελάσιμα, ωστόσο θα πρέπει να επισημανθεί η αγωνία του ερευνητή για την επιστημονική αρτιότητα του τελικού αποτελέσματος στο περιορισμένο πλαίσιο της παρούσας εργασίας. Ωστόσο, μπορούμε να δηλώσουμε με βεβαιότητα ότι καταβλήθηκε κάθε δυνατή προσπάθεια στο χρόνο και με τα μέσα που διαθέταμε για την επίτευξη αυτού του σκοπού. 3.8 Συμπεράσματα Για τη δημιουργία της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων καταβλήθηκε η μέγιστη δυνατή προσπάθεια, ώστε το τελικό αποτέλεσμα να είναι επιστημονικά και μεθοδολογικά ορθό και να αποτελέσει ενδεχομένως σημαντικό βοήθημα σε μελλοντικές μεταφρασεολογικές μελέτες. Θα πρέπει, επίσης, να αναγνωριστεί η τεράστιας σημασίας εργασία των ακαδημαϊκών και ερευνητικών κέντρων στην Ελλάδα αναφορικά με τη ψηφιοποίηση του έντυπου υλικού, καθώς καθιστά δυνατή τη διάχυση της γνώσης σε ολόκληρη την επιστημονική κοινότητα και, κατά συνέπεια, προάγει την επιστημονική έρευνα. 25 Εκτός από τις κατηγορίες «Μεταφραστικά Βοηθήματα» και «Μεταφραστική Πολιτική» της εφαρμοσμένης Μεταφρασεολογίας, εντοπίζονται καταγραφές σε όλες τις υπόλοιπες κατηγορίες. 55

56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΥΠΑΡΧΟΥΣΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ 4.1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Μπορεί το ενδιαφέρον για τη μετάφραση να ανάγεται στις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού και σχετικές καταγραφές να χρονολογούνται τουλάχιστον μέχρι τον Κικέρωνα τον πρώτο αιώνα π.χ. (Baker, 1998: 277), η Μεταφρασεολογία ως αυτόνομο επιστημονικό πεδίο, ωστόσο, άρχισε να αποκρυσταλλώνεται σταδιακά από το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και έπειτα. Ως τότε, μελέτες για τη μετάφραση εντοπίζονται διάσπαρτες σε διάφορους κλάδους της επιστήμης, με κυρίαρχους εκείνους της συγκριτικής λογοτεχνίας και γλωσσολογίας. Πολλοί μελετητές επιχείρησαν να προσεγγίσουν αυτές τις μελέτες σε μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης και συστηματοποίησης τους (Γραμμενίδης, 1999: 700). Στη συνέχεια, θα αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους από αυτούς. Ο Nida διακρίνει χρονολογικά τις θεωρίες της μετάφρασης σε φιλολογικές, γλωσσολογικές και κοινωνιογλωσσικές, όπου οι θεωρίες φιλολογικού χαρακτήρα επικεντρώνονται στη λογοτεχνική μετάφραση, οι γλωσσολογικές θεωρίες αποτελούν απόρροια των εξελίξεων των θεωρητικών ερευνών στον τομέα των γλωσσικών επιστημών, ενώ οι κοινωνιογλωσσικές θεωρίες έρχονται στο προσκήνιο, όταν η μετάφραση γίνεται αντιληπτή ως μέρος μιας ευρύτερης επικοινωνιακής διαδικασίας (ό.π.). Ο Steiner (2004: 406 κ.ε.) διαιρεί τη βιβλιογραφία για τη θεωρία, την πρακτική και την ιστορία της μετάφρασης σε τέσσερις περιόδους, επισημαίνοντας, ωστόσο, ότι τα όριά τους δεν είναι σε καμία περίπτωση απόλυτα. Η έναρξη της πρώτης περιόδου ξεκινά με τις απόψεις του Κικέρωνα και του Οράτιου και εκτείνεται έως τα σχόλια του Hölderlin για τις μεταφράσεις των έργων του Σοφοκλή. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από «άμεση, εμπειρική εστίαση» και είναι μια «εποχή πρωτογενών αναφορών και τεχνικής σημειογραφίας» (ό.π.). 56

57 Η δεύτερη περίοδος σηματοδοτείται από το Essay on the Principles of Translation (1792) του Alexander Fraser Tytler, αλλά και από το σημαντικό έργο του Friedrich Schleiermacher Über die verschiedenen Methoden des Übersetzens (1813) και ολοκληρώνεται με το έργο του Valery Larbaud Sous l invocation de Saint Jerome (1946). Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου είναι η «θεωρία και η ερμηνευτική έρευνα» (ό.π.). Η τρίτη περίοδος ξεκινά στα τέλη της δεκαετίας του 1940 με τις πρώτες μελέτες για την αυτόματη μετάφραση, κατά την οποία παρατηρούνται έντονες διεργασίες στην εφαρμογή της γλωσσολογικής θεωρίας και της στατιστικής στη μετάφραση. Η τέταρτη περίοδος κατά την οποία, σύμφωνα με τον Steiner, ακόμη αναπτύσσονται οι προσεγγίσεις της τρίτης περιόδου ανάγεται στις αρχές της δεκαετίας του 1960 και εκτείνεται έως σήμερα. Σε αυτή την περίοδο «η μελέτη της θεωρίας και της πρακτικής της μετάφρασης [ ] αποτελεί σημείο σύνδεσης για το έργο που συντελείται σε επιστήμες όπως η ψυχολογία, η ανθρωπολογία, η κοινωνιολογία και σε ενδιάμεσους επιστημονικούς τομείς όπως η εθνογλωσσολογία και η κοινωνική γλωσσολογία» (ό.π.). O Κουτσιβίτης (1994: 27) επιμερίζει την ιστορία της θεωρίας της μετάφρασης σε τρεις φάσεις: α) προγλωσσολογική περίοδος (μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα) φιλολογική και φιλοσοφική κυρίως προσέγγιση μεταφραστών που προσπαθούν να εμβαθύνουν και να στοχαστούν πάνω στο έργο τους, β) γλωσσολογική περίοδος (μέχρι τη δεκαετία του 1960) συστηματική και αντικειμενική προσέγγιση θεωρητικών της γλωσσολογίας, με βάση κυρίως τους γλωσσικούς κώδικες, και γ) μεταγλωσσολογική ή καθαυτό μεταφρασιολογική περίοδος (τα τελευταία 35 χρόνια περίπου) προσπάθεια σύνθεσης των προηγούμενων απόψεων με τη συμβολή και από νεότερες επιστήμες, όπως σημειολογία, θεωρία της επικοινωνίας, κειμενογλωσσολογία, και την ανάπτυξη ιδίων μεθόδων (εννοείται ότι τα χρονολογικά και θεματικά όρια των φάσεων αυτών κάθε άλλο παρά στεγανά είναι). Σε προγενέστερο άρθρο του o Κουτσιβίτης (1992: 298) επισημαίνει τρεις βασικές μεταφρασεολογικές προσεγγίσεις στην Ελλάδα, τη γλωσσολογική, τη λογοτεχνική και την επιστημονικοτεχνική, ενώ σημειώνει πως 57

58 [ ] η θεωρία της μετάφρασης και στην Ελλάδα επιχειρεί να απαντήσει στα θεμελιώδη ερωτήματα για την ύπαρξη δυνατή ή αδύνατη, την ουσία μορφή ή περιεχόμενο, και τη δεοντολογία πιστή ή ελεύθερη της μετάφρασης. Σημαντική ιδιαιτερότητα αποτελεί το ειδικό βάρος της ενδογλωσσικής μετάφρασης από τα αρχαία ελληνικά και την καθαρεύουσα στη δημοτική. Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναφερθούμε στις υπάρχουσες βιβλιογραφικές καταγραφές της μεταφρασεολογικής σκέψης στην Ελλάδα σε μια χρονική περίοδο 500 ετών. 4.2 Υπάρχουσες βιβλιογραφικές καταγραφές Η έρευνά μας περιλαμβάνει βιβλιογραφικές καταγραφές από τον δέκατο έκτο έως τον εικοστό αιώνα, όπως αυτές αποτυπώθηκαν σε μελέτες που πραγματεύονται το ζήτημα της ιστορίας της Μεταφρασεολογίας στην Ελλάδα. Η διερεύνηση τους θα πραγματοποιηθεί σε τρεις χρονικές περιόδους, οι οποίες ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό με τις περιόδους που διακρίνει ο Κουτσιβίτης. 26 Πιο συγκεκριμένα, η έναρξη της πρώτης περιόδου σηματοδοτείται από μια μεταφρασεολογική αναφορά σε προλογικό κείμενο το 1544 και περιλαμβάνει έργα της περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και ειδικότερα της τελευταίας πεντηκονταετίας του δεκάτου ογδόου αιώνα. Αυτή την περίοδο η μετάφραση, τόσο αρχαιοελληνικών όσο και ξενόγλωσσων έργων, κατέχει περίοπτη θέση, καθώς υπάρχει η ανάγκη της αφύπνισης της εθνικής συνείδησης και η επιθυμία της εκπαίδευσης των «σκλαβωμένων ραγιάδων». Επιπροσθέτως, οι λόγιοι της εποχής διχάζονται αναφορικά με το γλωσσικό ζήτημα, το οποίο θα ταλανίσει τη χώρα για αιώνες. Ακολούθως, γίνεται αναφορά σε έργα στα οποία αποτυπώνεται η μεταφρασεολογική σκέψη του δεκάτου ενάτου και εικοστού αιώνα, έως τη δεκαετία του 1970, όπου ακολουθούμε τις σκέψεις επιφανών ανθρώπων των γραμμάτων της εποχής για τη μετάφραση και ειδικά για τη μετάφραση της ποίησης. Τέλος, η έρευνά μας εστιάζει στις δύο τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, καθώς είναι η περίοδος που συντελούνται ριζικές αλλαγές στο πεδίο της Μεταφρασεολογίας τόσο εκτός όσο και εντός των ελληνικών συνόρων. 26 βλ. κεφ

59 4.2.1 Δέκατος έκτος Δέκατος όγδοος αιώνας Όπως αναφέρουν οι Κόνολι και Μπακοπούλου-Χωλς (Connolly and Bacopoulou-Halls, 1998: 431 κ.ε.), σύμφωνα με τον Κακριδή, η ιστορία της μεταφρασεολογικής θεωρίας στην Ελλάδα ανατέλλει το 1544 με τον πρόλογο της μετάφρασης του Περί παίδων αγωγή του (ψευδο)πλουτάρχου από τον λόγιο Νικόλαο Σοφιανό. Ο Σοφιανός επιθυμεί να «μεταγλωττίσει» και να «πεζεύσει» το κείμενο (βλ. εικόνα 4.1), καθώς θεωρεί ότι η μετάφραση των αρχαίων κειμένων στην κοινή ελληνική θα οδηγήσει στην εκπαιδευτική και στην πνευματική αφύπνιση του έθνους και για την επίτευξη αυτού του σκοπού συγγράφει, μάλιστα, και την πρώτη Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης. Εικόνα 4.1 Περί παίδων αγωγή (Σάθας, 1870: 14) Πηγή: Στη μελέτη της Ταμπάκη (1997: 179 κ.ε.) για τις θεωρητικές απόψεις για τη μετάφραση, όπως αυτές αναπτύσσονται σε προλογικά κείμενα έργων του δεκάτου ογδόου αιώνα, γίνεται εκτενής αναφορά στον Ιώσηπο Μοισιόδακα και συγκεκριμένα στο «Προοίμιον του Μεταφραστού» που συναντάμε στη μετάφραση του συγγράμματος του ιταλού στοχαστή Ludovico Antonio Muratori, La filosofia morale esposta e proposta ai giovani, η οποία εκδόθηκε στη Βιέννη το 1760 με τον τίτλο Ηθική φιλοσοφία. Ο φαναριώτης λόγιος παραθέτει τις μεταφραστικές δυσκολίες που συνάντησε κατά την εκπόνηση του έργου του, όπως την ιδιαιτέρως απαιτητική διαδικασία της μετάφρασης στην ολότητά της, την πολυσημία του πρωτότυπου κειμένου και την απόδοση του ύφους στην καθομιλουμένη γλώσσα, στο Κοινόν ύφος και όχι στο Ελληνικόν ύφος, δηλαδή στην αρχαΐζουσα γλώσσα (ό.π.). 59

60 Επόμενο σημαντικό σταθμό αποτελεί η δίγλωσση έκδοση της μετάφρασης ενός δοκιμίου του Βολταίρου από τον Ευγένιο Βούλγαρη με τίτλο Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολονίας [sic]: Δοκίμιον Ιστορικόν και Κριτικόν / εκ της Γαλλικής εις την κοινοτέραν των καθ' ημάς Ελλήνων Διάλεκτον Μεταφρασθέν Μετά και Σημειωμάτων τινών Ιστορικών και Κριτικών οις εν τέλει προσετέθη και Σχεδίασμα περί Ανεξιθρησκείας, που εκδόθηκε στη Λειψία το 1768 (Connolly and Bacopoulou-Halls, 1998: 431 κ.ε). Στην εισαγωγή και στις μακροσκελείς σημειώσεις του ο Βούλγαρης πραγματεύεται βασικά ζητήματα, όπως, το γλωσσικό ιδίωμα του αναγνωστικού κοινού ή την ανάγκη για επεξηγηματικές σημειώσεις στη μετάφραση (βλ. εικόνα 4.2). Εικόνα 4.2 Από τον πρόλογο μετάφρασης του Ευγένιου Βούλγαρη (Voltaire, 1768: 87) Πηγή: Λίγα χρόνια αργότερα, το 1784, ο Δημήτριος Καταρτζής, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού Διαφωτισμού, εκπονεί τη μετάφραση του La Science du gouvernement του Gaspard de Réal de Curban. 27 Στον πρόλογο του έργου, ο Καταρτζής «εκφράζει με ωριμότητα και πολύ στοχαστικά θεωρητικές πτυχές του μεταφραστικού φαινομένου κατά τον 18 ο αιώνα» (Ταμπάκη, 1997: 183) ενώ ο Κουτσιβίτης (Connolly and 27 Σύμφωνα με την Ταμπάκη (1997: 183), «το πόνημα του φαναριώτη μεταρρυθμιστή λόγιου δεν έφθασε ποτέ στο τυπογραφείο». 60

61 Bacopoulou-Halls, 1998: 432) χαρακτηρίζει το 1784 ως γενέθλιο έτος της Μεταφρασεολογίας στην Ελλάδα. Ο Καταρτζής πραγματεύεται ζητήματα όπως η απόδοση του νοήματος του πρωτοτύπου, η μορφή της ελληνικής γλώσσας στο μετάφρασμα, η έλλειψη μεταφραστικών βοηθημάτων και η δημιουργία μεταφραστικών κανόνων για την απόδοση κυριολεκτικών και μεταφορικών εκφράσεων ή για τη συντακτική δομή της πρότασης και για την εύρεση ισοδύναμων προτάσεων στη γλώσσα πηγή, ενώ, τέλος, αναφέρεται στη γλωσσολογική και στην εκπαιδευτική χρησιμότητα της μετάφρασης (ό.π.). Η Ταμπάκη (1997: 186 κ.ε.) αναφέρεται, επίσης, στον Παναγιώτη Κοδρικά και τη μετάφραση του Περί πληθύος κόσμων (1794) του Fontenelle. Στον πρόλογο του έργου ο μεταφραστής εκφράζει τον προβληματισμό του για θέματα όπως το ύφος των γλωσσικών μεταφραστικών επιλογών λόγω της «πολυμιξίας» και της «διαφθοράς» (ό.π.: 187) που υπέστη η ελληνική γλώσσα (βλ. εικόνα 4.3). Εικόνα 4.3 Από τον πρόλογο της μετάφρασης του Περί πληθύος κόσμων από τον Παναγιώτη Κοδρικά (Κοδρικάς, 1794: xx) Πηγή: 61

62 Οι βασικότεροι λόγιοι-μεταφραστές που αναπτύσσουν μεταφρασεολογική σκέψη στους δύο αυτούς αιώνες εμφανίζονται συγκεντρωτικά στο διάγραμμα 4.1. Διάγραμμα 4.1 Θεωρητικές προσεγγίσεις για τη μετάφραση, δέκατος έκτος δέκατος όγδοος αιώνας Δέκατος ένατος Εικοστός αιώνας Από τα τέλη του δεκάτου ογδόου έως και τα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα εμβληματικές προσωπικότητες των γραμμάτων, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ρήγας Φεραίος, ο Διονύσιος Σολωμός και ο Ανδρέας Κάλβος προσεγγίζουν θεωρητικά τη μεταφραστική διαδικασία (Connolly and Bacopoulou-Halls, 1998: 433 κ.ε.). Πραγματεύονται ζητήματα όπως η ενδογλωσσική και διαγλωσσική μετάφραση, η πιστότητα και η προθετικότητα του κειμένου (Κοραής), η δημιουργική σκοπιά της μεταφραστικής διαδικασίας, τα ευεργετήματα της οποίας αφορούν τόσο στον μεταφραστή όσο και στον αναγνώστη (Φεραίος) ή η μεταφραστική διαδικασία ως προετοιμασία και εξάσκηση για την παραγωγή λόγου (Σολωμός, Κάλβος) (ό.π.). Στον πρόλογο της μετάφρασης του Σατωβριάνδου Οδοιπορικόν. Από Παρισίων εις Ιεροσόλυμα και από Ιεροσολύμων εις Παρισίους (1860), ο Εμμανουήλ Ροΐδης αιτιολογεί την επιλογή του για μια sensum de sensu μετάφραση προσπαθώντας να ισορροπήσει ανάμεσα στη δημοτική και στην καθαρεύουσα (ό.π.). Στον πρόλογο της μετάφρασης του έργου του Εμίλ Ζολά Νανά (1880) από τον Ιωάννη Καμπούρογλου εκφράζεται η άποψη ότι η επιλογή του γλωσσικού ιδιώματος έγινε με μόνο κριτήριο την προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα ισοδύναμο με το πρωτότυπο αποτέλεσμα για τον έλληνα αναγνώστη. Την εποχή αυτή, επίσης, ο Λορέντζος Μαβίλης επισημαίνει ότι η μετάφραση θα πρέπει να κρίνεται με βάση την εννοιολογική συνοχή του μεταφράσματος και όχι του πρωτοτύπου, ενώ ο Κωστής Παλαμάς κάνει διάκριση ανάμεσα στον μεταφραστή ως διερμηνέα και στον μεταφραστή ως δημιουργό και εξετάζει πως επιδρά στο πρωτότυπο και στον συγγραφέα η επαφή τους με τη διττή αυτή φύση του μεταφραστή (ό.π.). 62

63 Η μετάφραση της ποίησης καταλαμβάνει περίοπτη θέση στην περί μετάφρασης συζήτηση κατά τη διάρκεια του δεκάτου ενάτου και εικοστού αιώνα (Connolly and Bacopoulou-Halls, 1998: ). 28 To 1878 εκδίδεται μια από τις ελάχιστες μελέτες αφιερωμένες εξ ολοκλήρου στη μετάφραση της ποίησης, το έργο Περί Μεταφράσεως Ποιητών του Σταμάτη Βάλβη, στο οποίο εξετάζονται θεμελιώδη ζητήματα της μετάφρασης του ποιητικού λόγου, όπως η μεταφρασιμότητα της ποίησης, η χρήση έμμετρου ή πεζού λόγου και η κατά λέξη ή κατ έννοια μετάφραση. Ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης διακρίνει το μεταφραστικό του έργο ανάμεσα σε διαγλωσσικές μεταφράσεις, που ονομάζει αντιγραφές, και ενδογλωσσικές, που ονομάζει μεταγραφές, σε αντίθεση με τον επίσης νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη που τις ονομάζει αντιστοίχως δεύτερη γραφή και μορφή, ενώ ο Γιάννης Ρίτσος «αποφεύγει να γράψει τη λέξη μετάφραση, προτιμώντας να ακουμπήσει όπως και πάρα πολλοί άλλοι στην αθωότητα της λέξης απόδοση» (Κεντρωτής) & 1990 Όπως παρατηρούν οι Κόνολι και Μπακοπούλου-Χωλς (Connolly and Bacopoulou-Halls, 1998: 434) τις δεκαετίες του 1980 και 1990 αναδύεται στην Ελλάδα η Μεταφρασεολογία ως αυτόνομο επιστημονικό πεδίο και τα ζητήματα που διερευνά είναι παρόμοια με εκείνα που απασχολούν τους ερευνητές έξω από τα σύνορα της χώρας. Επίσης, η θεωρητική παραγωγή σχετικά με τη λογοτεχνική και τη μη-λογοτεχνική μετάφραση προέρχεται κυρίως από τη γλωσσολογία, τη συγκριτική γλωσσολογία και τη λογοτεχνική θεωρία. Ωστόσο, η ενδογλωσσική μετάφραση παραμένει κυρίαρχο και αμφιλεγόμενο ζήτημα στην ελληνόφωνη θεωρία και πρακτική της μετάφρασης. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 ο Ντέιβιντ Κόνολι εκδίδει ένα έντυπο για την ελληνική Μεταφρασεολογία, το οποίο εντάσσεται στη σειρά Βιβλιογραφικές Προτάσεις του Εθνικού 28 Βλ. και Μήσιου, Β Διαθέσιμο στο flti.ionio.gr%2fsites%2fdefault%2ffiles%2f%2520%25ce%2594%25ce%2599%25ce%2591%25ce%2592%25ce%2591%25ce%259 6%25CE%259F%25CE%259D%25CE%25A4%25CE%2591%25CE%25A3%2520%25CE%25A4%25CE%259F%2520%25CE%25A0%2 5CE%25A1%25CE%259F%25CE%259B%25CE%259F%25CE%2593%25CE%2599%25CE%25A3%25CE%259C%25CE%2591%2520 %25CE%25A4%25CE%259F%25CE%25A5%2520%25CE%2593%25CE%2599%25CE%25A9%25CE%25A1%25CE%2593%25CE%25 9F%25CE%25A5%2520%25CE%25A3%25CE%2595%25CE%25A6%25CE%2595%25CE%25A1%25CE%2597.doc&ei=L5f4U- OhM8q7ygP6gYGIBQ&usg=AFQjCNHHqnQKgH9nAe8JOULGfkRz832mSA&bvm=bv ,d.bGQ (20/08/2014) 63

64 Κέντρου Βιβλίου.30 Σε αυτό επιχειρείται μια καταγραφή της ελληνικής βιβλιογραφίας, όπου, πέραν της σύντομης ιστορικής αναδρομής που βρίσκουμε στο οπισθόφυλλο, γίνεται αναφορά, εν είδη βιβλιογραφικής πρότασης, στα παρακάτω έργα (βλ. πίνακα 4.1). 31 Πίνακας 4.1 Ελληνική Μεταφρασεολογία, δεκαετία του 1990 Κακριδής, Ι. Θ (α έκδοση, 1948). Το μεταφραστικό πρόβλημα. Αθήνα: Η Βιβλιοθήκη του Φιλολόγου. Σοϊλέ, Χ. (επιμ.) Πρωτότυπο και μετάφραση. Πρακτικά συνεδρίου. Αθήνα, Δεκεμβρίου Αθήνα: Σπουδαστήριο Κλασσικής Φιλολογίας Αθηνών. Κουτσιβίτης, Β Θεωρία της μετάφρασης. Αθήνα: Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις. Βαγενάς, Ν Ποίηση και μετάφραση. Αθήνα: Στιγμή. Connolly, D Μετα-Ποίηση. 6+1 μελέτες για τη μετάφραση της ποίησης. Αθήνα: Ύψιλον. Τσούτσουρα, Μ Μετάφραση και ερμηνευτική. Επτά συγκριτολογικές δοκιμές. Αθήνα: Έψιλον. Βαρών-Βασάρ, Ο. (επιμ.). Μετάφραση 95. Ένα περιοδικό για τη μετάφραση. (Τεύχος 1, Σεπτέμβριος 1995/ Τεύχος 2, Σεπτέμβριος 1996/ Τεύχος 3, Σεπτέμβριος 1997). Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Αντιπροσωπεία στην Ελλάδα) Ελληνική γλώσσα και μετάφραση στη διευρυμένη Ευρωπαϊκή Ένωση. Συνέδριο. Ζάππειο Μέγαρο, Νοεμβρίου Αθήνα: «Μεταφραστικό Παράρτημα». Παπαϊωάννου, Τ. και Γαβαλάκη, Τζ. (επιμ.) Μεταφραστική πρακτική και σύγχρονη πραγματικότητα. Πρακτικά Διημερίδας, Ιανουαρίου Αθήνα: Πανελλήνια Ένωση Μεταφραστών & Μεταφραστών-Διερμηνέων του Δημοσίου Τομέα/ Πανελλήνιος Σύλλογος Επαγγελματιών Μεταφραστών. Οι Κόνολι και Μπακοπούλου-Χωλς (ό.π.) επισημαίνουν ότι την περίοδο αυτή δεν υπάρχουν επιστημονικά περιοδικά αφιερωμένα εξ ολοκλήρου στη μετάφραση, παρά μόνο 30 Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες προς τον Δρ. Ντέιβιντ Κόνολι για την αμέριστη βοήθεια του και τις πολύτιμες συμβουλές του, όπως επίσης για το ότι μου παραχώρησε από την προσωπική του συλλογή αντίγραφο του εν λόγω εξαντλημένου εντύπου. 31 Το έντυπο βρίσκεται εξ ολοκλήρου στο παράρτημα της παρούσας εργασίας, σελ

65 κάποια επιμέρους αφιερώματα στη λογοτεχνική μετάφραση. Από τον Σεπτέμβριο του 1995 έως και τον Δεκέμβριο του 2007 κυκλοφορεί το περιοδικό Μετάφραση, ένα περιοδικό λόγου αφιερωμένο στη θεωρία και στην πράξη της μετάφρασης, κυρίως λογοτεχνικής αλλά όχι αποκλειστικά, ένα έργο ζωής της Οντέτ Βαρών-Βασάρ, διευθύντριας και επιμελήτριας του περιοδικού. 4.3 Συμπεράσματα Συνοπτικά, διαπιστώνουμε από τις μελέτες οι οποίες σταχυολογούν τη ελληνόφωνη μεταφρασεολογική σκέψη μισής περίπου χιλιετίας ότι για μεγάλο διάστημα οι απόψεις γύρω από τη μετάφραση επιτελούν συγκεκριμένο κάθε φορά ιστορικό ρόλο και προέρχονται κυρίως από τα προλογικά κείμενα μεταφράσεων, όπου οι μεταφραστές αισθάνονται την ανάγκη να αιτιολογήσουν τις επιλογές τους. Μέχρι το 1970 επικρατεί κυρίως ο εμπειρισμός και δεν παρατηρείται κάποια ιδιαίτερη θεωρητικοποίηση της πρακτικής που ακολουθούν οι μεταφραστές-λόγιοι της εποχής, οι οποίοι για αιώνες είναι εγκλωβισμένοι σε μανιχαϊστικά δίπολα που εκφράζουν τη σχέση ανάμεσα στο πρωτότυπο και στη μετάφραση, ενώ, όπως θα αναλύσουμε και παρακάτω, συστηματοποιημένες και μεθοδολογικές μελέτες γύρω από τη μετάφραση εμφανίζονται μόλις τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα. 65

66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 5.1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Έχουμε ήδη αναφερθεί στο θεωρητικό πλαίσιο της Μεταφρασεολογίας στον ελληνόφωνο χώρο, όπως αυτό σκιαγραφείται από τις υπάρχουσες μελέτες επί του συγκεκριμένου ζητήματος. Σε αυτό το κεφάλαιο θα παραθέσουμε τα αποτελέσματα της δικής μας έρευνας, όπως αυτά εξάγονται από τα δεδομένα της βιβλιογραφικής βάσης που έχουμε δημιουργήσει και θα τα αντιπαραβάλουμε με τα ήδη υπάρχοντα. Το ορθότερο θα ήταν η ανάλυση των δεδομένων να ακολουθήσει τις τρεις χρονικές περιόδους που διακρίναμε και στο κεφάλαιο 4, ώστε να υπάρχει μια παράλληλη διερεύνηση των αποτελεσμάτων. Ωστόσο, καθώς από την έρευνά μας δεν προέκυψε υλικό από τον δέκατο έκτο έως τον δέκατο όγδοο αιώνα, θα γίνει μια ξεχωριστή αναφορά στα έργα του δεκάτου ενάτου αιώνα και στη συνέχεια θα αναφερθούμε στο υλικό που συγκεντρώσαμε από τον εικοστό αιώνα έως τη δεκαετία του 1970 και, τέλος, στο διάστημα από το 1980 έως το Τέλος, θα επιχειρήσουμε την ερμηνεία όλων των παραπάνω για να ιχνηλατήσουμε τη πορεία και να διερευνήσουμε την κατεύθυνση και τις τάσεις που διαγράφει η Μεταφρασεολογία στον ελληνόφωνο χώρο. 5.2 Δέκατος ένατος αιώνας Κατά τη δική μας έρευνα καταγράψαμε τα παρακάτω έργα του δεύτερου μισού του δεκάτου ενάτου αιώνα που εμπεριέχουν μεταφρασεολογικές προσεγγίσεις (βλ. πίνακα 5.1) Η αναλυτική καταγραφή των έργων βρίσκεται στην ηλεκτρονική βιβλιογραφική βάση δεδομένων. 66

67 Πίνακας 5.1 Θεωρητικές προσεγγίσεις για τη μετάφραση κατά το δεύτερο μισό του δεκάτου ενάτου αιώνα ΤΙΤΛΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ Περί των Ο' ερμηνευτών της Παλαιάς Θείας Γραφής: βιβλία Δ Τ.Β' Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Μεταφράσεις ελληνικών δραμάτων. Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής 1860 [Μετάφραση αρχαιολογικού βιβλίου] [χ.ο.] 1860 Έκθεσις της επί του Μεταφραστικού Αγώνος του κ. Δ. Α. Οικονόμου Επιτροπής κατά την Γ' αυτού περίοδον, καθ' ην υπεβλήθησαν μεταφράσεις του Nathan του Λέσσιγγ, του W. Tell του Σίλλερ και του Götz v. Berlichingen του Γαίτε. Τμήμα Δημοσιευμάτων του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών «Μεταφράσεις αξιομνημόνευτοι». 33 [Ανωνύμως] 1882 «Δύο μεταφράσεις του Ζαλοκώστα» Ξενόπουλος, Γ (Φιλολογική σημείωσις)» Ο Κωνσταντίνος Οικονόμου αναφέρεται, όπως είναι, άλλωστε, εμφανές και από τον τίτλο του έργου, στην πρώτη ελληνική μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης που έχει σωθεί, την επονομαζόμενη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ή Μετάφραση των Ο, κάνοντας ιδιαίτερη μνεία στους ίδιους τους μεταφραστές. Ο λόγιος φαναριώτης Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής στον πρόλογο των μεταφράσεων έργων του Σοφοκλή και του Αριστοφάνη αναφέρεται εκτενώς στις δυσκολίες απόδοσης των αρχαίων δραμάτων στην καθαρεύουσα, ενώ σε άρθρο της εφημερίδας Αθηνά το 1860 γίνεται αναφορά από τον συντάκτη του στα χαρακτηριστικά ενός καλού μεταφραστή με αφορμή τη μετάφραση του έργου Ελληνική Αρχαιολογία. Το επόμενο έργο αναφέρεται στον Οικονόμειο Μεταφραστικό Αγώνα, μια προσπάθεια των λόγιων της εποχής να αντιμετωπίσουν τη «μεταφρασεομανία» της εποχής, η οποία εκφράστηκε κυρίως με μεταφράσεις χαμηλής ποιότητας γαλλικών μυθιστορημάτων (Θεοδοσοπούλου 35 ) Η καταχώρηση της συγκεκριμένης εγγραφής πραγματοποιήθηκε τον Μάιο του Κατά τη χρονική στιγμή της συγγραφής της παρούσας εργασίας, ωστόσο, ο ηλεκτρονικός σύνδεσμος δεν λειτουργούσε, κατά συνέπεια, δεν υπάρχει επί του παρόντος δυνατότητα περαιτέρω πληροφοριών, πέρα των στοιχείων που παρουσιάζονται στη βιβλιογραφική βάση δεδομένων. 34 Βλ. υποσημείωση Διαθέσιμο στο (17/08/2014) 67

68 Στην περίοδο από τις αρχές του εικοστού αιώνα έως και την δεκαετία του 1970 καταγράψαμε 46 έργα, τα οποία, όπως φαίνεται και στο διάγραμμα 5.1, μοιράζονται ανάμεσα σε μελέτες της καθαρής και της εφαρμοσμένης Mεταφρασεολογίας.37 Διάγραμμα 5.1 Κατανομή του υλικού σύμφωνα με τον χάρτη του Holmes κατά την περίοδο Συγκεκριμένα, τα έργα που κατατάσσουμε στην καθαρή Μεταφρασεολογία πραγματεύονται κυρίως ζητήματα που αφορούν στην ενδογλωσσική μετάφραση και στο γλωσσικό ζήτημα, αρκετά σχετίζονται με την ιστορία της μετάφρασης και πολύ λιγότερα με τη θεωρία της μετάφρασης, τη λογοτεχνική μετάφραση και τη μετάφραση της ποίησης. Επιπροσθέτως, καταγράφεται αξιόλογο συγγραφικό έργο και στη θεματική της μετάφρασης θρησκευτικών κειμένων, και μάλιστα διαπιστώνεται έντονο ενδιαφέρον για την κατηγορία αυτή από τον δέκατο ένατο αιώνα έως και σήμερα. Στο υλικό που εμπίπτει στην εφαρμοσμένη Μεταφρασεολογία εντοπίζουμε ζητήματα που αφορούν κυρίως στην εκπαίδευση των μεταφραστών (των αρχαίων ελληνικών) και στην κριτική μεταφράσεων. Μικρές αναφορές 36 Πρόκειται για έναν διαγωνισμό μετάφρασης με διετή περιοδικότητα, ο οποίος διεξήχθη σε πέντε περιόδους. Βλ. και Κασίνης, Κ. Γ.(επιμ.) Οικονόμειος μεταφραστικός αγών. Αθήνα, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων. 37 Για τον κατάλογο των έργων αυτών βλ. Παράρτημα σελ. 86. Περιλαμβάνει τη χρονολογία έκδοσης, τον τίτλο, την κατηγορία και την κατηγορία του Holmes. Για την πλήρη βιβλιογραφική καταγραφή βλ. τη βιβλιογραφική βάση δεδομένων. 68

69 έχουμε και στην διδασκαλία των γλωσσών μέσω της μετάφρασης, σε πορτραίτα μεταφραστών και στη λογοτεχνική μετάφραση. Ωστόσο, σε ολόκληρο το φάσμα των μελετών συντριπτικό ποσοστό κατέχει η ενδογλωσσική μετάφραση και το ζήτημα της μετάφρασης των αρχαιοελληνικών συγγραμμάτων Η περίοδος αυτή περιλαμβάνει εγγραφές που καταλαμβάνουν πάνω από 90 % των δεδομένων της βιβλιογραφικής βάσης. Η περιγραφική Μεταφρασεολογία φαίνεται να αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος των μελετών, ενώ ακολουθούν η θεωρητική και η εφαρμοσμένη (βλ. διάγραμμα 5.2). Διάγραμμα 5.2 Κατανομή του υλικού σύμφωνα με τον χάρτη του Holmes κατά την περίοδο Διερευνώντας τις καταγραφές της θεωρητικής Μεταφρασεολογίας αυτής της περιόδου διαπιστώνουμε ότι αδιαλείπτως από το 1980 έως σήμερα κυριαρχούν οι μελέτες για τη θεωρία της μετάφρασης, χωρίς, ασφαλώς, να στρέφει ο κλάδος το βλέμμα του μακριά από τις γλωσσολογικές προσεγγίσεις, την ενδογλωσσική μετάφραση και τη μετάφραση λογοτεχνικών και ποιητικών κειμένων Για την αναλυτική κατανομή της θεωρητικής Μεταφρασεολογίας ανά κατηγορία βλ. Παράρτημα σελ

70 Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιμέρους ανάλυση των δεδομένων της περιγραφικής Μεταφρασεολογίας.39 Εξαιρώντας την κατηγορία της ορολογίας, της οποίας το ποσοστό είναι πιθανώς υψηλό λόγω του μεγάλου αριθμού καταγραφών, παρατηρούμε ότι η κατηγορία «Ιστορία της μετάφρασης/ Πρόσληψη μεταφράσεων» έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών τα τελευταία 30 περίπου χρόνια, ενώ η ενδογλωσσική μετάφραση παραμένει στο επίκεντρο, ωστόσο, κυρίως μόνο μέχρι τις αρχές του Η μετάφραση της ποίησης και η λογοτεχνική μετάφραση παρουσιάζουν, επίσης, αναμενόμενα υψηλά ποσοστά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, ενώ το ίδιο χρονικό διάστημα παραμένουν διαρκώς στο προσκήνιο μελέτες για τη θεωρία της μετάφρασης. Ενδιαφέρον για τη μεταφραστική τεχνολογία και τη μηχανική μετάφραση εκδηλώνεται ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, ενώ εντύπωση προκαλούν οι λιγοστές καταγραφές που αφορούν στη μετάφραση των νομικών κειμένων καθώς καταλαμβάνουν μεγάλο μερίδιο της μεταφραστικής αγοράς ή στη μετάφραση της παιδικής λογοτεχνίας, έναν από τους σημαντικότερους κλάδους της εκδοτικής βιομηχανίας που το 2011 καταλάμβανε την τρίτη θέση στο σύνολο της βιβλιοπαραγωγής στην Ελλάδα.40 Την τελευταία δεκαετία παρατηρούνται και ορισμένες μελέτες για τη μετάφραση κοινοτικών κειμένων, την οπτικοακουστική μετάφραση και τη μετάφραση του δημοσιογραφικού λόγου. Στον κλάδο της εφαρμοσμένης Μεταφρασεολογίας θέματα που άπτονται της κριτικής της μετάφρασης παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ποσοστό, ενώ πολύ κοντά ακολουθούν μελέτες σχετικές με τα μεταφραστικά βοηθήματα. Η εκπαίδευση των μεταφραστών τοποθετείται σε σημαντική θέση αυτήν την περίοδο, ενώ λιγοστές μελέτες αφορούν τη μεταφραστική πολιτική (βλ. πίνακα 5.2). Πίνακας 5.2 Κατανομή των επιμέρους κλάδων της εφαρμοσμένης Μεταφρασεολογίας κατά τη περίοδο Αριθμός Κατηγορία εγγραφών Ποσοστό Κριτική της Μετάφρασης 76 39% Μεταφραστικά Βοηθήματα 69 35,4% Για την αναλυτική κατανομή της περιγραφικής μεταφρασεολογίας ανά κατηγορία βλ. Παράρτημα σελ. 86. Πηγή 70

71 Εκπαίδευση Μεταφραστών 44 22,6% Μεταφραστική Πολιτική 6 3% Πιο συγκεκριμένα, εντοπίζουμε ότι στην κατηγορία Κριτική της Μετάφρασης απασχολούν τους μελετητές κυρίως η κριτική της μετάφρασης, έργα που εντάσσονται στην κατηγορία «Πορτρέτα Μεταφραστών» και η μετάφραση της λογοτεχνίας και της ποίησης. Στην κατηγορία «Μεταφραστικά Βοηθήματα» εμφανίζονται κυρίως την τελευταία εικοσαετία έργα που αφορούν στη μηχανική μετάφραση, στα σώματα κειμένων ή στη λεξικογραφία, ηλεκτρονική και έντυπη, και στις βάσεις δεδομένων. Η κατηγορία «Εκπαίδευση Μεταφραστών» εμπεριέχει θεματολογία που αφορά κυρίως στη διδακτική της μετάφρασης και σε σχέση με την ενδογλωσσική μετάφραση. Τέλος, οι λιγοστές αναφορές της κατηγορίας «Μεταφραστική Πολιτική» αφορούν κυρίως στη μετάφραση ως μέσο διδασκαλίας της γλώσσας Συμπεράσματα Μελετώντας συνολικά τα δεδομένα της έρευνας, καταλήγουμε σε μεγάλο βαθμό σε ταύτιση με τα συμπεράσματα παλιότερων μελετών και ειδικότερα με τις απόψεις του Κουτσιβίτη, όπως αυτές αναπτύχθηκαν στο κεφάλαιο 4.1. Οι πρώτες αναφορές στη μετάφραση και στο μεταφράζειν εντοπίζονται κυρίως σε προλογικά κείμενα και διαπιστώνουμε ότι κυριαρχεί αυτό που ο Κουτσιβίτης (1994: 27) ονομάζει «φιλολογική και φιλοσοφική κυρίως προσέγγιση μεταφραστών που προσπαθούν να εμβαθύνουν και να στοχαστούν πάνω στο έργο τους», όπου περίοπτη θέση καταλαμβάνουν η σχέση του πρωτότυπου με το μετάφρασμα και το γλωσσικό ζήτημα. Το τελευταίο κυριαρχεί επί σειρά ετών, τόσο στην εφαρμοσμένη όσο και στην καθαρή Μεταφρασεολογία, ενώ αξιοσημείωτη είναι και η ενασχόληση με τη μετάφραση λογοτεχνικών και ποιητικών κειμένων. Μόλις τις τελευταίες δεκαετίες καταγράφεται η προσπάθεια της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας να αυτοπροσδιοριστεί και να αποκρυσταλλώσει για πρώτη φορά συστηματικά τη θεωρητική της σκέψη, ενώ την απασχολούν σχετικά νωρίς θέματα όπως η μεταφραστική τεχνολογία και η εκπαίδευση της μεταφραστικής κοινότητας. Κατά συνέπεια, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η ελληνόφωνη Μεταφρασεολογία ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό την πορεία της επιστήμης, όπως αυτή διαγράφεται διαχρονικά έξω από τα σύνορα της, η ιδιαιτερότητα της, ωστόσο, έγκειται στην επιμονή της ή και εμμονή 71

72 της με ελληνοκεντρικά ζητήματα, όπως η ενδογλωσσική μετάφραση και το γλωσσικό ζήτημα. Ο Κουτσιβίτης (1994: 152) παρατηρεί σχετικά ότι «Η μεταφραστική πράξη, και θεωρία, στην ελληνική γλώσσα υπήρξε για μεγάλο διάστημα ενδογλωσσική υπόθεση με άφιξη τα νέα ελληνικά και αφετηρία τα αρχαία, μεσαιωνικά ή ακόμα και μια άλλη μορφή των νέων ελληνικών». Ωστόσο, δεν μπορούμε να πούμε ότι εντοπίσαμε τη λεγόμενη «γλωσσολογική» περίοδο, κατά την οποία η γλωσσολογία και συναφείς επιστήμες τροφοδοτούν την υπό διαμόρφωση τότε επιστήμη της μετάφρασης σε διεθνές επίπεδο. Την περίοδο εκείνη, διαφαίνεται ότι οι μελετητές της μετάφρασης στον ελληνόφωνο χώρο απασχολούνται κυρίως με την ενδογλωσσική μετάφραση και ενδεχομένως με τη λογοτεχνική μετάφραση και τη μετάφραση της ποίησης. Η συνάφεια γλωσσολογίας και μετάφρασης εντοπίζεται, ωστόσο αρκετά χρόνια αργότερα και εντάσσεται στην γενικότερη προσπάθεια για θεωρητικοποίηση της επιστήμης της μετάφρασης. 72

73 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στα κεφάλαια που προηγήθηκαν επιχειρήσαμε να αναζητήσουμε τα ίχνη της ιστορίας της ελληνόφωνης μεταφρασεολογικής θεώρησης, όπως αυτά εντοπίζονται τόσο σε υπάρχουσες μελέτες όσο και μέσα από την ανάλυση 716 βιβλιογραφικών καταγραφών, οι οποίες προέκυψαν από την έρευνά μας. Η μελέτη μας βασίστηκε στην προϋπάρχουσα έρευνα των Γραμμενίδη και Φλώρου αναφορικά με τις ερευνητικές τάσεις και τα επιστημολογικά χαρακτηριστικά της ελληνόφωνης Μεταφρασεολογίας (Grammenidis and Floros, 2013) και πραγματοποιήθηκε με οδηγό τον χάρτη του Holmes, μια επαναστατική για την εποχή της απόπειρα κατηγοριοποίησης των μεταφραστικών ερευνών από τον James S. Holmes. Ακολούθως, μπορέσαμε να προσδιορίσουμε τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά της ελληνόφωνης μεταφρασεολογικής ιστορίας. Προϊόν της έρευνάς μας αποτέλεσε η δημιουργία μιας βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων με απώτερο στόχο την διάθεση της στην ευρύτερη επιστημονική κοινότητα και με την ελπίδα να συνεπικουρήσει, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό, μελλοντικές ερευνητικές προσπάθειες στο πεδίο της Μεταφρασεολογίας. Η βάση δεδομένων σε καμία περίπτωση δεν φιλοδοξεί να χαρακτηριστεί ως πλήρης, ωστόσο δίνεται η δυνατότητα διαρκούς ανατροφοδότησης της με νέες δημοσιεύσεις και κατά συνέπεια της συνεχούς αποτύπωσης της ελληνόφωνης μεταφρασεολογικής έρευνας. 73

74 Παράρτημα Ε1 Καταγραφή των συμπληρωμένων πεδίων της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων (1) 74

75 Ε2 Καταγραφή των συμπληρωμένων πεδίων της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων (2) 75

76 Π 1 Πηγές βιβλιογραφικών εγγραφών ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΣΕ ΕΝΤΥΠΗ ΚΑΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ 1. Across Languages and Cultures 2. Forum 3. Intellectum 4. iti-intercultural Translation Intersemiotic 5. Meta: Journal des traducteurs / Meta: Translators' Journal. 6. Neology in Specialized Communication, Terminology 18:1 7. Palimpsestes 8. Syn-theses 9. Travaux Linguistiques du CerLiCo 10. TTR: traduction, terminologie, rédaction. Association canadienne de traductologie 11. Αθηνά 12. Αντί 13. Αξιολογικά 14. Ασμοδαίος 15. Βυζαντινά Σύμμεικτα 16. Δελτίον Βιβλικών Μελετών 17. Δευκαλίων 18. Ένεκεν 19. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ 20. Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών 21. Εστία 22. Ζωή 23. Η Λέξη 24. Θέατρο 25. Θρησκειολογία 26. Καινούρια Εποχή 27. Μετάφραση ' Μετάφραση ' Μετάφραση ' Μετάφραση '04-' Μετάφραση '06-' Μετάφραση ' Μετάφραση ' Μετάφραση ' Μετάφραση ' Μικροφιλολογικά 37. Μολυβδοκονδυλοπελεκητής 38. Νέα Εστία 39. Νέα Ζωή 40. Ο Ερανιστής 41. Ο Πολίτης 42. Ουτοπία 43. Παλίμψηστον 76

77 44. Ποίηση 45. Πόρφυρας 46. Σύγκριση 47. Σύγχρονα θέματα 48. Σύναξη 49. Τα εκπαιδευτικά 50. Το Δέντρο 51. Φιλόλογος 52. Χρονικά του Πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 1. Αcademia 2. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Πύλη για την ελληνική γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση. 1. Ο Νουμάς ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ 1. Αρχείο Κυπριακών Διδακτορικών Διατριβών 2. Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών 3. Ιδρυματικό Καταθετήριο Επιστημονικών Εργασιών του ΑΠΘ 4. Πάνδημος. Παντειακές Δημοσιεύσεις 5. Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών Ανέμη 77

78 Π 2 Πίνακας συντομογραφιών της βιβλιογραφικής βάσης δεδομένων ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ σελ. σελίδες Vol. τόμος ανατ. ανατύπωση αρ. αριθμός αρ. φύλ. αριθμός φύλλου εισηγ. εισηγητής έκδ. έκδοση επιμ. επιμέλεια έτ. έτος κ.ά. και άλλοι μτφρ. μετάφραση τ. τεύχος Τόμ. τόμος χ. χωρίς χ. αρ. χωρίς αριθμό χ.ό. χωρίς όνομα χ.χ. χωρίς χρονολογία 78

79 Π 3 Πίνακας αρχικής σελίδας ιστοτόπων academia.edu érudit European Language Council intercultural translation intersemiotic openarchives.gr translatio URL (αρχική σελίδα ιστοτόπων) Ανέμη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ψηφιοθήκη βιβλιοnet Εθνικό Κέντρο Βιβλίου Δευκαλίων Πανεπιστήμιο Πατρών Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης Ελληνική Εταιρεία Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας Ήλιος Αποθετήριο Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών (Βυζαντινά Σύμμεικτα) Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Πύλη για την ελληνική γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση. Λήκυθος Λημματολόγιο Ηλεκτρονικών Κυπριακών Θεματικά Οργανωμένων Συλλογών Ο Ερανιστής Ορθόδοξη Θεολογική Ψηφιακή Βιβλιοθήκη (μη ενεργή διεύθυνση) Πάνδημος Ψηφιακή Βιβλιοθήκη, Πάντειο Πανεπιστήμιο Πέργαμος Ψηφιακή Βιβλιοθήκη, Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΑΠΘ 79

80 Π 4 Πίνακας κωδικών γλωσσών DE EL EL & EN EL & FR EN ES FR IT SR γερμανικά ελληνικά ελληνικά &αγγλικά ελληνικά & γαλλικά αγγλικά ισπανικά γαλλικά ιταλικά σερβικά Πεδίο Language 80

81 Π 5 Πίνακας ονομαστικού καταλόγου συγγραφέων ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ [Ανωνύμως] Al Alawneh, A. Al Hammouri, R. Alègre, S. Anastassiadi, M.-Ch. Anastassiadis-Syméonidis, A. Androulakis, G. Ballard, M. Balopoulou, A. και Kentrotis, K. Baniokou, S. Benjamin, W. Berman, A. Bizyenos, G. M. Blanchot, M. Bonnefoy, Y. Bouchard, J. Brague, R. Cazzulo, M. Ceserani, R. Christensen, B. και Liedtke, K. - J. Connolly, D. Coressis, Κ. Coseriu, E. Cotta, H. Cronin, M. Davreu, R. Delhaye, O. και Gravanis, L. Delisle, J., Lee - Jahnke, H., and Cormier, M. (επιμ.) Derrida, J. Derrida, J. κ.α. Diamantis, G. V. Fabbri, V. Ferreira Homem Ribeiro, M. J. Floros, G. Friedrich, J. Fylaktaki, P. Gavriilidou, Z. Gide, Α. Goethe, J. W. von González, V. F. Gouadec, D. Goula-Mitakou, P. Hatzigéorgiou, L. Holmes, J. Ifantidou, Ε. and Diamantis, G.V. Ioannidou, Κ. κ.ά Jacobs, C. Kassapi, E. Kassapi, E. et al. Keeley, E. Kelandrias, P. I. Knopp, K.-K. Kontos, P. and Sidiropoulou, M. Kosma, A. Kostopoulou, G. Koutsivitis, V. Koutsoussimou-Tsinoglou, V. Kyriakopoulou, T., Michailidis, I., Tsaknaki, O. Ladmiral, J.- R. Larbaud, V. Le Goff, J. Levi, P. Malerba, L. Manguel, Α. Masson, J. Matsira, Μ. Mounin, G. Munday, J. Nenopoulou, T. Nida, E. A. κ.ά. Orfanidou-Fréri, M. Ortega y Gasset, J. Panagiotidis, P. και Kyriakopoulou, T. Papaconstantinou, Α. Papadima, M. Papas, Ch. Papavassiliou, P. Parianou, A. Piaget, J. Politis, M. Ricks, D. Ricoeur, P. Rontogianni, A. and Spiropoulou, K. Rose, M. G. Roth, J. Sakellariou, P. Seel, O.-I. Sidiropoulou, M. Sidiropoulou, Μ. (επιμ.) Simeonidou-Christidou, T. Sotiropoulou, I. Staponkute, D. Steiner, G. Tissot, Ph. και Koulali, Ε. Tzevelekou, I. Ververopoulou, Z. Vlavianou, I. Voyatzi, S. S. Αβραμίδης, Ι. Ε. Αγγελάκη-Ρουκ, Κ. Αγγελίδου, Ν. 81

82 Αγγελινάρας, Γ. Αγκυρανοπούλου, Χ. Αγουρίδης, Σ. Αλεξάκης, Ά. Αλεξάκης, Ά. (επιμ.) Αλεξάκης, Ο. Αλεξανδρίδης, Θ. κ.ά. Αμπατζοπούλου, Φ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ά. Ανδρέου, Ι. Ανδρουλιδάκης, Γ. Αντωνίου, Μ. Αποστολόπουλος, Δ. Γ. Αρβανίτης, Π. Δ. Αργυροπούλου-Λουγγή, Ρ. αρχιμ. Ιβηρίτης, Β. αρχιμ. Πόποβιτς, Ι. Βαγενά, Χ. και Δημολίτσας, Γ. (επιμ.) Βαγενάς, Ν. Βαγενάς, Ν. κ.ά. (εισηγ.) Βαϊόπουλος, Β. Βαλεοντής, Κ. Βαλεοντής, Κ., Ζερίτη, Κ., Νικολάκη, Ά. Βαλκάνου, Θ. Βαρλάμη, Χ. Γ. και Χριστοπούλου Αλετρά, Ε. Βαρμάζης, Ν. Δ. Βαρουφάκης, Γ. Βάρσος, Γ. Βαρών-Βασάρ, Ο. Βασιλειάδης, Π. Β. Bασιλειάδου-Ζάχου, Α. κ.ά. Βασιλείου, Μ. κ.ά. Βασιλείου, Μ. και Μαρκαντωνάτου Σ Βέης, Γ. Βέικος, Θ. Βερβεροπούλου, Ζ. Βερτσέτης, Α. Β. Βηδενμάιερ, Α. Βιγιέγας Ερνάντεθ, Μ. Βλαβιανού, Α. Βλαβιανού, Α. (επιμ.) Βλαχόπουλος, Σ. Βοσκός, Α. και Παπακωνσταντίνου, Θ. (επιμ.) Βυζάς, Θ. Βυζάς, Θ. και Δεληγιάννη, Δ. Γαβριηλίδου, Μ. Γαβριηλίδου, Μ., Λαμπροπούλου, Π., Πιπερίδης, Σ. Γαραντούδης, Ε. και Carpinato, C. (επιμ.) Γεωργάκη, Α. Γεωργουσόπουλος, Κ. Γιαννακοπούλου, Β. Γιανναράς, Χ. Γιάνναρης, Γ. Γιαννίμπας, Δ. Γιαννίμπας, Δ., Πούγγουρας, Π., Καραγκούνη, Ευ. Γιασεμή, Σ. Γιατρομανωλάκης, Γ. Γκότοβος, Α. Ε. Γκότση, Ζ. Γληνός, Δ. Γουίλιαμς, Τζ. και Τσέστερμαν, Α. Γουλέτη, Αι. Γούναρη, Ρ. Γούτσος, Δ. Γραμμενίδης, Σ. Π. Γραμμενίδης, Σ. Π. & Κυριακοπούλου, Τ. Γραμμενίδης, Σ. Π. και Νενοπούλου, Τ. Γραμμενίδης, Σ. Π. και Φλώρος, Γ. Γραμμενίδης, Σ. Π., Κυριακοπούλου, Τ. Νενοπούλου, Τ. Γρίβα, Ε. και Καμαρούδης, Σ. Δάφφα, Α. Δελάκη, Α. Δεληκάρη, Α. Δελμούζος, Α. Δετζώρτζης, Ν. (επιμ.). Δημαράς, Α. Δημητρούλια, Ξ. Διαμάντη, Σ. Διαμαντής, Γ.Β. και Γκούσιος, Χ. Διαμαντούρου, Η. Δουδουλακάκη, Χ. Δούκα - Καμπίτογλου, Αι. Δρακονταειδής, Φ. Δ. Δρακονταειδής, Φ. κ.ά. επίσκ. Σωτήριος, Ζ. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Σχολή Μωραΐτη. Ευαγγέλου, Κ. Γ. Ευσταθιάδη, Μ. Ζακοπούλου, Γ. Ζακοπούλου, Γ. (επιμ.) Ζάννας, Π. Α. Ζαράγκαλης, Θ. και Χαρισιάδου Μ. Ζωγραφίδου, Ζ. Ζωγραφίδου, Ζ., Κασάπη, Ε., Σοφιανού, Ο. Θεοφανόπουλος, Π. Ιβάνοβιτς, B. Ιβάνοβιτς, Β. Ιγγλέση Μαργέλλου, Σ. Ιγνατιάδης, Γ. Μ. (επιμ.) Ιερόπουλος, Γ. Ιλίνσκαγια - Αλεξανδροπούλου, Σ. κ.α. Ίσαρης, Α. Ιωαννίδου, Κ. Καγιαλής, Τ. Καζάζης, Ι. Ν. 82

83 Καϊάφα, Ου.(επιμ.), Σταυρίδη- Πατρικίου, Ρ. κ.α (εισηγ.) Καϊμάκης, Δ. Κακναβάτος, Ε. Κακουλίδη, Ε. Κ. Κακριδής, Ι. Θ. Κακριδής, Φ. Ι. Καλαμβόκα, Π. Καλλέργης, Μ. Καλλέργης, Μ. και Γεωργουλέα, Μ. Καλλέργης, Μ. και Μποβιάτση, Ε. Καλλιγάς, Π. Καμαρούδης, Σ. Καμχής, Β. Κανέλλη, Ό. Θ. Κανελλοπούλου-Μπότη, Μ. Κανικλίδου, Θ. Κανιστρά, Β. Καραβιδόπουλος, Ι. Καραγιάννης, Γ.-Π. κ.ά. Καραδημητρίου, Α. Κ. Καραμπερόπουλος, Δ. Α. Καρανικόλας, Α.Σ. Καρανικόλας, Ν. και Παπαδημητρίου, Κ. Καραστέργιου, Α. Καραστέργιου, Α. και Χουρμουζιάδη, Έ. Καρατσινίδου, Χ. Καργιώτης, Δ. Καρύμπαλης, Ε. και Χαλκιάς, Χ. Κασάπη, Ε. Κασίνης, Κ.Γ. Καταρτζής, Δ. Κατσιφαράκης, Κ. Λ. Κατσογιάννου, Μ. Καψάλης, Δ. Κελάνδριας, Π. Ι. Κεχαγιόγλου, Γ. Κεχαγιόγλου, Γ. κ.ά. (εισηγ.) Κηρυττόπουλος, Κ. Κίσκηρα-Καζαντζή, Φ. Κλαμπατσέα, Α. Κοέν, Μ. Κοκκινάκης, Γ. κ.ά. Κοκκινίδου, Ά. Κοκκινίδου, Μ. Κοκόλης, Ξ. Α. Κόλτσιου, Α. Κομνή, Π. Κομπορόζος, Β. κ.α. Κόνολι, Ντ. Κόρδα-Σάββα, Δ. και Κατσογιάννου, Μ. Κορίνθιος, Γ. Κοσιονίδης, Α. Κουμαριανού, Μ. Κουρδής, Ευ. Κουρούνη, Κ. Κουρτ, Γ. Κούρτοβικ, Δ. κ.ά. Κούρτοβικ, Δ. κ.ά. (εισηγ.). Κούτρα, Α., Τριανταφύλλη, Ευ., Τρυπαναγνωστοπούλου, Σ. Κουτσιβίτης, Β. Κριμπάς, Π. Γ. Κριμπάς, Π. Γ. και Μπογκόσοβα, Ι. Κυριαζή Παπακωνσταντίνου, Μ. Κυριακοπούλου, Α. Κωνσταντινίδης, Κ. Α. Κωστοπούλου, Γ. Κωστοπούλου-Δίγκα, Λ. Θ. Λαγάκου, Μ. Λ. Λαζαράτος, Γ. Λάμπρου Έ, και Φλώρος, Γ. Λάσκαρης, Ν. Ι. Λεκατσάς, Π. Λεμπέση, Ζ.-Π. Λεονταρίδη, Ε. Λερχ-Καλαβρυτινού, Ί. Λιγνάδης, Τ. Λορεντζάτος, Ζ. Λουπάκη, Ε. Λύκου, Χ. κ.ά. Λυπουρλής, Δ. Μακρίδης, Β. Ν. Μαλαβάζος, Χ. Μαλαγαρδή, Ι. Μαλαγαρδής, Ν. Ε. Μάλλη, Μ. Μαντέλη, Β. Μάντζαρη, Έ. Μαραγκάκης, Ε. Ν. Μαρκαντώνης, Ι.Σ. Μαρμαρίδου, Α.-Ε. Μαρωνίτης, Δ. Ν. Μασούρα, Β. Μαστοράκη, Τζ. Μαστοράκη, Τζ. κ.ά. Μαστροδημήτρης, Π. Δ. Μάτεσις, Π. Μαυρομούστακος, Π. Μαυρόπουλος, Α. Π. Μαυρόπουλος, Θ. Μαυροπούλου, Θ. Ε. Μεντζελόπουλος, Θ. Μερακλής, Μ. Μέριανος, Γ. και Σακορράφου, Κ. Μεταλληνός, Γ. Δ. Μήσιου, Β. Κ. Μήτρα, Μ. Μητσάκης, Κ. Μιλλεούνης, Ε. Μολέσκης, Γ. Μολφέση, Λ. Μοτσενίγου - Κλαδάκη, Α. Μπαϊρακτάρ, Μ. Μπακογιάννης, Μ. Γ. Μπακούλα, Χ. Μπαμπινιώτης, Γ. Μπασαντής, Α. 83

84 Μπάσενκο-Κόρμαλη, Ν. Μπατσαλιά, Φ. και Σελλά - Μάζη, Ε. Μπενάτσης, Α. Μπεριάτος, Η. Μπερλής, Α. Μπόλλα-Μαυρίδου, Β. Μπορίσοβα, Τ. Σ. Μπόρχες, Χ.Λ. Μπότη, Μ. Μπουμπουλίδης, Φ. Κ. Μπούτσης, Σ. Μπρέγιαννη, Αι. Νάκας, Θ. Νενοπούλου, Τ. Νούσια, Ε. Νούτσος, Π. Ντάλτας, Π. Α. Ντέηβις, Τζ. Ντενίση, Σ. Ξενόπουλος, Γ. Ξυδόπουλος, Γ. Ι. Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, Κ. Οικονόμου, Γ. και Αγγελινάρας, Γ. Οικονόμου, Η. Ομάδα Παιδαγωγικού Εργαστηρίου του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (επιμ.). Ορφανίδου-Φρέρη, Μ. π. Coman, C. π. Θερμός, Β. π. Θερμός, Β. π. Λουδοβίκος, Ν. π. Λουδοβίκος, Ν. κ.ά π. Πινακούλας, Α. Παγώνα, Μ. Παιονίδης, Φ. κ.α. Παλαμάς, Κ. Παλασάκη, Β. Πάλλης, Α. και Εφταλιώτης, Α. Παναγιωτίδου, Μ. Πανταζίδου, Μ. και Παπασιώπη, Ν. Παντελοδήμος, Δ. Παπαβασιλείου, Π. Παπαδήμα, Μ. Παπαδόπουλος, Ν. Α. Παπαλεοντίου Λ. και Χατζηαθανασίου, Χ. Παπαλεοντίου, Λ. Παπανικολάου, Κ. Ν. Παπαρήγα, Φ. Σ. Παππά, Μ. Παππάς, Α. κ.ά. Παππάς, Β. Λ. Παράσχος, Κ. Παριανού, Α. Παριανού, Α. και Κελάνδριας, Π. Ι. Παρισιάδου, Ε. Ι. Πατέλλη, Ι. Πατρικίου, Ε. (επιμ.) Πάτσιου, Β. Πεπονή, Α.-Ε. (επιμ.) Περυσινάκης, Ι. Ν. Πιερράτος, Θ., Πολάτογλου, Χ., Κουμαράς, Π. Πιπερίδης, Σ. Πιπερίδης, Σ., Λαμπροπούλου, Π., Γαβριηλίδου, Μ. Πιπερίδης, Σ., Μπούτσης, Σ., Δεμοίρος, Ι. Πλωρίτης, M. Πολίτης, Α. Πολίτης, Μ. Πολίτου-Μαρμαρινού, Ε., Μικρός, Γ., Δημητρούλια, Τ. Πόλκας, Λ. Ποριώτης, Ν. Πούλος, Π. Πούχνερ, Β. Προβατά, Δ. Ραγκαβής, Α. Ρ. Ράμφος, Σ. Ραντούνοβιτς, Β. Ρασπίτσος, Κ. Ραυτόπουλος, Δ. Ρεμεδιάκη, Ι. Ρήγου, Μ. Ροζάνης, Σ. Ρονιώτη, Σ.Β. Ρούσση, Ε. Ροφούζου, Αι. Ρώσσογλου, Π. Σάββαρη, Α. Σακελλαρίου, Π. Σαμουήλ, Α. Σαραφίδου, Τ. Σαριδάκης, Ι. Ε. Σελλά-Μάζη, Ε. Σετάτος, Μ. κ.ά. (εισηγ.). Σεφέρης, Γ. Σηφάκης, Γ. Μ. Σιδέρη-Σπεκ, Ντ. Σινόπουλος, Π. Α. Σιούφα, Β. Σίσκος, Π. Α. και Φιλόπουλος, Β. Α. Σκιαδάς, A. Σκλαβούνου, Έ. Σκλήρη, Μ. Σκολίδης, Β. Σκουρώφ, Β. Σοϊλέ, Χρ. (επιμ.) Σοφιανόπουλος, Σ. Σοφιανού, Ό. Σοφίτης, Β. Χ. και Φραντζή, Κ. Θ. Σοφράς, Ε. Σπυριδωνίδης, Η. Γ. Σπυρόπουλος, Η. Σταθάκος, Δ. Σταύρου, Θ. Συκουτρής, I. Συμβουλίδου, Χ. 84

85 Σφοίνη, Α. Σχοινάς, Φ. Τάγκας, Π. Ταγκόπουλος, Π. Δ. Ταμπάκη, Ά. Τάσιος, Θ. Π. Τζάρτζανος, Α. Τζιά, Κ. και Σαριδάκης, Ι. Τζιάφα, Ε. Γ. Τμήμα Δημοσιευμάτων του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Τοπάλης, Ευ. και Βαλεοντής, Κ. Τοράκη, Κ. Τοράκη, Κ. και Καμαριωτάκης, Β. Τουτουντζή, Ου. Ν. Τριανταφυλλόπουλος, Ν. Δ. Τριανταφύλλου, Ι., Μαλαβάζος, Χ., Πιπερίδης, Σ. Τσαγγαλίδης, Ι. Τσαγκογέωργα, Δ., Λαμπροπούλου, Π., Παπαγεωργίου, Χ. Τσακνάκη, Ο. Τσαλίκη-Μηλιώνη, Τ. Τσαμαδού-Jacoberger, Ε. Τσαρούχης, Γ. Τσάφος, Β. Τσέλικας, Σ. Τσίγκου, Μ. Α. Μ. Τσοπανάκης, Α. Γ. Τύμπας, Π. Υπουργείον Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Φάις, Μ. (επιμ.) Φανουράκη, Φ. Φανουράκη, Φ. και Κατσούλης, Χ. Φαράκλας, Γ. Φαφαλιός, Ι. Φίλιας, Δ. Φιλιππακοπούλου, Μ. Φιλόπουλος, Β. Α. Φλώρος, Γ. Φουντεδάκης, Γ. Φούρναρη, Μ. Φούφη, Β. Γ. Φραγκόπουλος, Μ. Φράγκος, Χ. Π. Φραγκουδάκη, Ά. Φυλακτάκη, Π. Α. Φυντίκογλου, Β. Φωστιέρης, Α. Χαλιάσος, Α., Ψαρρά, Αι., Μητρόπουλος, Χ. Χαλκιάς, Χ. και Αναγνωστόπουλος, Δ. Χανδριώτης, Ε. Χαραλαμπίδου, Π. Κ. Χατζηγεωργίου, Ευ. Χατζηεμμανουήλ, Μ. Χατζημιχαήλ, Χ. Χατζιδάκης, Ν. Χατζόπουλος, Γ. Χατζόπουλος, Θ. Χέλμη, Ευ. Κ. Χιδίρογλου, Ά., Αρβανίτης, Π., Παναγιωτίδης, Π. Χιδίρογλου-Ζαχαριάδη, Ά. και Ανδρουλάκης, Γ. Χιωτέλλη, Κ. Χουρμουζιάδη, Έ. Χουρμουζιάδης, Ν. Χριστίδης, Α.-Φ. Χριστοδούλου, Μ. Χ. Χριστοπούλου, Α. Χωρέμη, Θ. Ψυχάρης 85

86 Π 6 Πίνακας καταλόγου βιβλιογραφίας ( ) Publi Title Author Category Holmes' map cation Year [1976] 1978 Τα νέα εκπαιδευτικά μέτρα και η σημασία τους και προϋποθέσεις για την επιτυχία. Καρανικόλας, Α. Σ. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών [1976] 1978 «Κλασική φιλολογία και ανθρωπιστική παιδεία: αλήθειες και παρεξηγήσεις». Σηφάκης, Γ. Μ. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών [1976] 1978 «Οι στόχοι της διδασκαλίας του μαθήματος των αρχαίων κειμένων από μετάφραση». Παπανικολάου, Κ. Ν. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών [1976] 1978 «Αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία: προβολή και υποδοχή της στην εκπαίδευση». Μαρωνίτης, Δ. Ν. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Καθαρή/ Περιγραφική [1976] 1978 [1976] 1978 «Η προβληματική της διδασκαλίας των Τσοπανάκης, Α. Γ. Αρχαίων Ελληνικών (στο Γυμνάσιο και το Λύκειο)». Εισηγήσεις: Η αρχαία ελληνική γραμματεία Υπουργείον Εθνικής από μετάφραση: Η νεοελληνική γλώσσα και Παιδείας και γραμματεία. Θρησκευμάτων. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών 1903 «Για την μετάφραση του Λουκιανού». Πάλλης, Α. & Εφταλιώτης, Α. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1903 «Η μετάφραση της "Ορέστειας"». Ψυχάρης Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1912 «Τι έγεινε γύρο σε μια μετάφραση». Παλαμάς, Κ. Κριτική της Μετάφρασης Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1917 «Σημείωμα για μια μετάφραση». Ταγκόπουλος, Π. Δ. Κριτική της Μετάφρασης Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1919 «Οι δύο μεταφράσεις». Λάσκαρης, Ν. Ι. Λογοτεχνική Μετάφραση Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1920 «Ξένες μεταφράσεις Βίκτωρ Ουγκώ». Κωνσταντινίδης, Κ. Α. Λογοτεχνική Μετάφραση Καθαρή/ Περιγραφική 1934 «Η "Ελληνική Βιβλιοθήκη" της Ακαδημίας Αθηνών». Ξενόπουλος, Γ. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1934 «Η μετάφραση του Συμποσίου». Συκουτρής, Ι. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1935 «Ο φιλόλογος κι ο μεταφραστής [Α. Πάλλης]». Τζάρτζανος, Α. Κριτική της Μετάφρασης Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1940 Πλάτων: "Σοφιστής". Εισαγωγήμετάφραση-σχόλια. Γληνός, Δ. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Καθαρή/ Περιγραφική Γλωσσικό Ζήτημα 1940 Ξενικά λουλούδια: λυρικές μεταφράσεις Χατζιδάκης, Ν. Μετάφραση Ποίησης Καθαρή/ Περιγραφική (Με μία μελέτη: Η λυρική ποίηση στη μετάφραση) «Πώς πρέπει να μεταφράζουμε τους Παράσχος, Κ. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Καθαρή/ Περιγραφική αρχαίους έλληνες συγγραφείς, και γενικότερα οι μεταφράσεις». Γλωσσικό Ζήτημα 1942 «Ο Πίνδαρος και ο μεταφραστής του». Λεκατσάς, Π. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1948 «Δια το ζήτημα της μεταφράσεως του Παλαμάς, Κ. Μετάφραση Θρησκευτικών Καθαρή/Θεωρητική Ευαγγελίου». Κειμένων 1949 Κλασικά γράμματα, λόγια παράδοση και δημοτικισμός. Δελμούζος, Α. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών 1950 «Ο Σολωμός μεταφραστής». Ποριώτης, Ν. Κριτική της Μετάφρασης Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1956 Η μετάφραση της Ιλιάδας. Κακριδής, Ι. Θ. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Καθαρή/Θεωρητική Γλωσσικό Ζήτημα 1956 «Η "Ελληνική Βιβλιοθήκη" της Ακαδημίας Συκουτρής, I. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Καθαρή/ Περιγραφική Αθηνών». Γλωσσικό Ζήτημα 1956 «Σίμος Μενάρδος». Συκουτρής, I. Πορτρέτα Μεταφραστών Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης «Αι υπό των επτανησίων νεοελληνικαί μεταφράσεις κλασσικών συγγραφέων». Μπουμπουλίδης, Φ. Κ. Ιστορία της Μετάφρασης/ Πρόσληψη μεταφράσεων Καθαρή/ Περιγραφική 1964 «Οι Αρχαίοι από μεταφράσεις». Μαρωνίτης, Δ. Ν. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών 1965 Ειρηναίου Επισκόπου Λουγδούνου Επίδειξις του αποστολικού κηρύγματος. Καραβιδόπουλος, Ι. Μετάφραση Θρησκευτικών Κειμένων Καθαρή/ Περιγραφική 1965 «Η μετάφραση τραγωδίας. Αισθητικό και γλωσσικό πρόβλημα» Λιγνάδης, Τ. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Καθαρή/ Περιγραφική 86

87 1966 Εφταλιώτης και Πάλλης: εκλογή από το έργο τους και σχόλια. Σταύρου, Θ. Πορτρέτα Μεταφραστών Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1970 Για τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης: Κακουλίδη, Ε. Κ. Μετάφραση Θρησκευτικών Καθαρή/ Περιγραφική ιστορία - κριτική - απόψεις - βιβλιογραφία. Κειμένων 1970 Δημήτριος Καταρτζής. Τα Ευρισκόμενα. Καταρτζής, Δ. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Καθαρή/ Περιγραφική Γλωσσικό Ζήτημα 1971 Οι αρχαίοι Έλληνες και οι ξένες γλώσσες. Κακριδής, Ι. Θ. Ιστορία της Μετάφρασης/ Καθαρή/ Περιγραφική Πρόσληψη μεταφράσεων 1971 Το μεταφραστικό έργο του Γρυπάρη. Κακριδής, Ι. Θ. Πορτρέτα Μεταφραστών Εφαρμοσμένη/Κριτική της Μετάφρασης 1972 «Διαθήκη Αβραάμ». Αγουρίδης, Σ. Μετάφραση Θρησκευτικών Καθαρή/ Περιγραφική Κειμένων 1973 «Αι Ηνωμέναι Βιβλικαί Εταιρίαι και το έργο Φαφαλιός, Ι. Μετάφραση Θρησκευτικών Καθαρή/Θεωρητική των: ιστορική ανασκόπησις των Βιβλικών Εταιριών». Κειμένων 1976 «Το σχολείο και οι Αρχαίοι». Φραγκουδάκη, Ά. Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών 1976 «Η διδακτική μεθοδολογία των Αρχαίων Ελληνικών από μετάφραση και το διαλεκτικό μοντέλο» «Η διδασκαλία των αρχαίων γλωσσών και οι ανθρωπιστικές σπουδές» Η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών από μετάφραση. Συμβολή στη διδακτική μεθοδολογία. Φράγκος, Χ. Π. Piaget, J. Ομάδα Παιδαγωγικού Εργαστηρίου του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (επιμ.). Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Διδασκαλία Γλωσσών & Μετάφραση Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών Εφαρμοσμένη/ Μεταφραστική Πολιτική Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών 1978 Προβλήματα μετάφρασης. Ζάννας, Π. Θεωρία της Μετάφρασης Καθαρή/Θεωρητική 1978 «Νεοελληνικές μεταφράσεις φιλοσοφικών έργων ( )» Βιβλιογραφία των έμμετρων νεοελληνικών μεταφράσεων της αρχαίας ελληνικής ποιήσεως Λογοτεχνικά έργα από τις βαλκανικές χώρες σε νεοελληνική μετάφραση: μια πρώτη καταγραφή «Η Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία στο Λύκειο». Αργυροπούλου- Λουγγή, Ρ. Οικονόμου, Γ. & Αγγελινάρας, Γ. Μητσάκης, Κ. Σπυρόπουλος, Η. Ιστορία της Μετάφρασης/ Πρόσληψη μεταφράσεων Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Ιστορία της Μετάφρασης/ Πρόσληψη μεταφράσεων Ενδογλωσσική Μετάφραση/ Γλωσσικό Ζήτημα Καθαρή/ Περιγραφική Καθαρή/ Περιγραφική Καθαρή/ Περιγραφική Εφαρμοσμένη/ Εκπαίδευση Μεταφραστών 87

88 Δ 1 Διάγραμμα κατανομής θεωρητικής Μεταφρασεολογίας ανά κατηγορία 88

89 Δ 2 Διάγραμμα κατανομής περιγραφικής Μεταφρασεολογίας ανά κατηγορία 89

90 E 3 Έντυπο «Ελληνική Μεταφρασεολογία» (Ντέιβιντ Κόνολι) 90