«Ο Ρόλος της Κεφαλής στα Παρατακτικά σύνθετα της Νέας Ελληνικής. Μια ψυχογλωσσολογική προσέγγιση.» Κορδούλη Κωνσταντίνα

Transcript

1 «Ο Ρόλος της Κεφαλής στα Παρατακτικά σύνθετα της Νέας Ελληνικής. Μια ψυχογλωσσολογική προσέγγιση.» Κορδούλη Κωνσταντίνα Φεβρουάριος 2012

2

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα κα. Χριστίνα Μανουηλίδου τόσο για την συνολική της υποστήριξη κατά την εκπόνηση αυτής της εργασίας όσο και για τη δυνατότητα που μου έδωσε να ασχοληθώ με on line πείραμα στην πτυχιακή μου. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κα. Αγγελική Ράλλη, συνεπιβλέπουσα στην εργασία, για την πρωτοτυπία του θέματος και τις καίριες παρατηρήσεις της. Ευχαριστώ τη γραμματεία του τμήματος Φιλολογίας για την παραχώρηση του χώρου ώστε να πραγματοποιηθεί το πειραματικό μέρος της πτυχιακής. Δεν πρέπει να παραλείψω να ευχαριστήσω τον Αλέξανδρο, για τη βοήθεια του στο υπολογιστικό μέρος της εργασίας. Τέλος, ευχαριστώ την οικογένειά μου για τη στήριξη και την αγάπη τους.

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία εστιάζει στο ρόλο της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα της Νέας Ελληνικής (ΝΕ). Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός πως δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε με ακρίβεια ποιο συστατικό αποτελεί την κεφαλή σε αυτό το είδος των συνθέτων, δεδομένου ότι η γραμματική κατηγορία του συνθέτου μπορεί να προκύπτει και από τα δύο συστατικά, η σημασία του συνθέτου προκύπτει εξίσου από τα δύο συστατικά, και τα επιθετικά παρατακτικά σύνθετα εμφανίζουν σχετικά ελεύθερη σειρά όρων. Σχετικά με το παραπάνω πρόβλημα έχουν διατυπωθεί βάσει μορφολογικών/σημασιολογικών κριτηρίων τα εξής: Πρώτον, τα παρατακτικά σύνθετα έχουν δύο κεφαλές (Ten Hacken, 2000; Kageyama, 2009). Δεύτερον, στα παρατακτικά σύνθετα το πρώτο συστατικό λειτουργεί ως κεφαλή (Ανδριώτης, 1960; Li, 1993; Kiparsky, 2009). Τρίτον, για τα ελληνικά, είτε η έννοια της κεφαλής δεν έχει νόημα στα παρατακτικά σύνθετα, είτε συμβατικά και χάριν συμμετρίας με τα προσδιοριστικά σύνθετα, ως κεφαλή ορίζεται το δεύτερο συστατικό (Ράλλη, 2007:90-91). Υπό το πρίσμα της ψυχογλωσσολογίας, η κεφαλή φαίνεται να έχει ουσιαστικό ρόλο στην επεξεργασία των συνθέτων. Ωστόσο, ο ακριβής ρόλος της παραμένει ασαφής καθώς τόσο αυτή όσο και η θέση των συστατικών φαίνεται να αλληλεπιδρούν κατά την επεξεργασία των συνθέτων (Jarema 2006). Δεδομένου του προβληματισμού που υπάρχει στη βιβλιογραφία σχετικά με το ποιο από τα δύο συστατικά λειτουργεί ως κεφαλή στα παρατακτικά σύνθετα, προχωρήσαμε στη διεξαγωγή ενός on-line οπτικού πειράματος λεξικής απόφασης (on-line visual lexical decision task).

5 Πειραματικό υλικό: 16 υπαρκτά παρατακτικά σύνθετα, (πχ. ψωμοτύρι, βορειοδυτικός, ανοιγοκλείνω), 16 υπαρκτά προσδιοριστικά σύνθετα, (πχ. μολυβοθήκη, ερωτοχτυπημένος, αφισοκολλώ), 16 νεολογικά παρατακτικά σύνθετα (πχ. σκουποφαράσι, αγενοθρασύς, τρεχογλιστρώ) και 16 νεολογικά προσδιοριστικά σύνθετα (πχ. πικρόφρουτο, χρηματοκερδισμένος, ιδρωτοστάζω) λειτούργησαν ως primes για τα πρώτα και τα δεύτερα συστατικά τους, καθώς επίσης και για ένα σύνολο λέξεων ελέγχου, παρελκυστικών λέξεων και μη λέξεων. Συμμετέχοντες: 25 φυσικοί ομιλητές της (ΝΕ). Διαδικασία: Οι συμμετέχοντες καλούνταν να απαντήσουν αν οι λέξεις που εμφανίζονταν στην οθόνη του υπολογιστή τους είναι λέξεις της (ΝΕ). Αυτό που μετρήσαμε στο συγκεκριμένο πείραμα ήταν ο χρόνος αντίδρασης (ΧΑ) των συμμετεχόντων. Αποτελέσματα: Όταν λειτουργούσε ως prime προσδιοριστικό σύνθετο (υπαρκτό/ νεολογικό) τότε ο (ΧΑ) ήταν μικρότερος στο πρώτο συστατικό. Όταν λειτουργούσε ως prime παρατακτικό σύνθετο (υπαρκτό/ νεολογικό) τότε ο (ΧΑ) ήταν παραπλήσιος τόσο στο πρώτο όσο και στο δεύτερο συστατικό. Συμπεράσματα: Σύμφωνα με τα αποτελέσματα φαίνεται πως στα παρατακτικά σύνθετα και τα δύο συνθετικά συνεισφέρουν εξίσου στην αναγνώριση του συνθέτου, γεγονός που ίσως αναδεικνύει την ύπαρξη δύο κεφαλών στα παρατακτικά σύνθετα. iv

6 ABSTRACT The present study focus on the role of morphological head in representation and processing of coordinate compounds in Modern Greek (MG). The problem is that we cannot support accurately which constituent is the morphological head in this kind of compounds, due to the fact that the grammatical category of compound can result from both constituents, the meaning of compound result from both constituents and adjective coordinate compounds sometimes show free word order. Previous research based on morphological and semantic criteria has formulated the following: Firstly, coordinate compounds have two morphological heads (Ten Hacken, 2000; Kageyama, 2009). Secondly, the first constituent is the morphological head in coordinate compounds (Andriotis, 1960; Li, 1993; Kiparsky, 2009). Thirdly, in (MG) either the notion of morphological head has no sense in coordinate compounds, or conventional and for the sake of symmetry with determinative compounds, as head defined the second constituent (Ralli, 2007:90-91). In the light of Psycholinguistics, the morphological head seems to have a prominent role in compound s processing. Nevertheless, the exact role of head is still unclear as both the headedness and the position-in-the-string of compound interact in the processing of compounds across languages (Jarema 2006:57). The central question in this study is the following: Which of two constituents is the morphological head in coordinate compounds? To answer this question, we started out an on-line visual lexical decision task. Materials: 16 real coordinate compounds, (i.e. [psomotiri] = bread and cheese, [vorioδitikos]=northwest, [aniγoklino]=open and close), 16 real determinative compounds (i.e. [molivothici]= pencil case, [erotoxtipimenos] =

7 love-struck, [afisokolo] = stick poster), 16 neologism coordinate compounds (i.e. [skupofarasi]= broom and dustpan, [aγenothrasis]= rude and cheeky, [trexoγlistro]= run and glide), 16 neologism determinative compounds (i.e. [pikrofruto]= bitter fruit, [xrimatokerδismenos]= one who has earned money, [idrotostazo]= drip sweat), used as primes both for their first and second constituents. Also, used as primes for a set of controls, fillers and nonwords. Participants: 25 native speakers of (MG). Procedure: Participants were asked to respond if the words presented in the screen of the computer are words of Modern Greek. In this experiment, we measured the reaction time (RT) of participants. Results: When the determinative compound (real/neologism) was the prime, the (RT) was lesser in the first constituent. When the coordinate compound (real/neologism) was the prime, the (RT) was similar both in the first and second constituent. Conclusion: According to the results, both first and second constituent of coordinate compounds contribute equal in compound recognition. This perhaps highlights the existence of two morphological heads in coordinate compounds. vi

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 1 I ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ 4 1 Η σύνθεση των λέξεων Η λειτουργική σχέση των μερών ενός συνθέτου Παρατακτικά Σύνθετα Ονοματικά Παρατακτικά Ρηματικά Παρατακτικά Επιθετικά παρατακτικά Η έννοια της κεφαλής Η θέση της κεφαλής στα προσδιοριστικά σύνθετα Η θέση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα II ΨΥΧΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ 18 3 Η σύνθεση των λέξεων Οι επιδράσεις της σημασιολογικής διαφάνειας Η θέση των συστατικών Η ρόλος της κεφαλής Ο λεξικός χαρακτήρας των συνθέτων Ο ρόλος των συνδετικών στοιχείων

9 4 Σκοπός της Εργασίας 34 5 Μεθοδολογία Πειράματος Το πείραμα Προκαταρκτική φάση Αποτελέσματα προκαταρκτικής φάσης Κύρια Φάση Συμμετέχοντες Πειραματικό υλικό Υποθέσεις Αποτελέσματα Συμπεράσματα 46 Βιβλιογραφία 50 viii

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αφορμή για τη διεξαγωγή της παρούσης εργασίας αποτελεί το πρόβλημα που δημιουργούν τα παρατακτικά σύνθετα της Νέας Ελληνικής ως προς την κεφαλή. Πιο συγκεκριμένα, δεν μπορεί να απαντηθεί με ακρίβεια βάσει μορφολογικών/σημασιολογικών κριτηρίων ποιο από τα δύο συστατικά έχει προεξέχον ρόλο στη σύνθετη δομή, και άρα ποια είναι η κεφαλή του συνθέτου. Μέχρι τώρα, μέσω μορφολογικής/σημασιολογικής σκοπιάς έχουν διατυπωθεί τα εξής: Πρώτον, τα παρατακτικά σύνθετα έχουν δύο κεφαλές (Ten Hacken, 2000; Kageyama, 2009). Δεύτερον, στα παρατακτικά σύνθετα το πρώτο συστατικό λειτουργεί ως κεφαλή (Ανδριώτης, 1960; Li, 1993; Kiparsky, 2009). Τρίτον, για τα ελληνικά, είτε η έννοια της κεφαλής δεν έχει νόημα στα παρατακτικά σύνθετα, είτε συμβατικά και χάριν συμμετρίας με τα προσδιοριστικά σύνθετα, ως κεφαλή ορίζεται το δεύτερο συστατικό (Ράλλη, 2007:90-91). Δεδομένου του προβληματισμού, λοιπόν, που υπάρχει στη βιβλιογραφία σχετικά με το ποιο από τα δύο συστατικά λειτουργεί ως κεφαλή στα παρατακτικά σύνθετα, προχωρήσαμε στη διεξαγωγή ενός on-line οπτικού πειράματος λεξικής απόφασης (on-line visual lexical decision task). Στο συγκεκριμένο πείραμα τα σύνθετα λειτούργησαν ως primes τόσο για τα συστατικά τους, όσο και για ένα σύνολο λέξεων ελέγχου, παρελκυστικών λέξεων και μη λέξεων. Αυτό που μετρήσαμε είναι ο χρόνος αντίδρασης (ΧΑ) σε κάθε περίπτωση. Τα δύο πρώτα κεφάλαια εστιάζουν στο μορφολογικό μέρος της εργασίας. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η λειτουργική σχέση των μερών ενός συνθέτου, ενώ στο δεύτερο αναλύεται η έννοια της κεφαλής. Το τρίτο κεφάλαιο εκθέτει τη σύνθεση, ως διαδικασία σχηματισμού λέξεων

11 Εισαγωγή 2 υπό μια ψυχογλωσσολογική σκοπιά. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται αναλυτικά ο σκοπός αυτής της εργασίας και το πώς η ψυχογλωσσολογική έρευνα μπορεί να συνεισφέρει στην απάντηση μορφολογικών προβλημάτων. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία του on line πειράματος (προκαταρκτική φάση, κύρια φάση, υποθέσεις, αποτελέσματα). Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των συμπερασμάτων στο έκτο κεφάλαιο.

12

13 Μέρος I ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

14

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Η σύνθεση αποτελεί διαδικασία σχηματισμού λέξεων, η οποία μαζί με την παραγωγή και την κλίση ανήκει στον τομέα της γραμματικής που ονομάζεται μορφολογία, στο πλαίσιο του οποίου μελετώνται η δομή των λέξεων και τα επιμέρους συστατικά τους. Πιο συγκεκριμένα, αφορά το συνδυασμό λέξεων ή θεμάτων, ανάλογα με τη γλώσσα στην οποία αναφερόμαστε, για τη δημιουργία μορφολογικά πολύπλοκου σχηματισμού που ονομάζεται σύνθετο Ράλλη(2007). Πίνακας 1.1: Παραδείγματα συνθέτων Αγγλική Ιταλική Ελληνική Redskin red skin pescecane pesce cane xartopez(o) xart(i) pez(o) Ερυθρόδερμος ερυθρό δέρμα σκυλόψαρο ψάρι σκυλί domatosalata domata salata Actor author actor author gentiluomo gentil(e) uomo anoiγoklin(o ) anoiγ(o) klin(o) Ηθοποιος-συγγραφέας αριστοκράτης ευγενής άνδρας pisoγiriz(o) piso γiriz(o) ηθοποιός συγγραφέας Η σύνθεση είναι παραγωγική διαδικασία σχηματισμού λέξεων σε πολλές γλώσσες και περιέχει δομική πολυπλοκότητα τόσο σε σημασιολογικό όσο και σε μορφολογικό επίπεδο. Όσον αφορά το σημασιολογικό επίπεδο, τα σύνθετα μπορούν να χαρακτηριστούν από διαφορετικούς βαθμούς σημασιολογικής διαφάνειας. Πιο συγκεκριμένα, η σημασία τους πολλές φορές δεν πηγάζει από τις σημασίες

16 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ των συνθετικών μερών. Για παράδειγμα, η λέξη «pescecane» είναι μερικώς διαφανής, καθώς δηλώνει ένα είδος ψαριού και όχι απλώς «κάτι που είναι σκύλος και ψάρι μαζί». Επίσης, η λέξη «καμηλοπάτημα» που δηλώνει ένα είδος πλατύφυλλου λουλουδιού είναι πλήρως αδιαφανής καθώς η σημασία της δεν προέρχεται από τη σημασία των επιμέρους συστατικών της (δηλαδή δεν σημαίνει το πάτημα της καμήλας). Όσον αφορά το μορφολογικό επίπεδο, όπως προανέφερα, τα σύνθετα μπορούν να ποικίλουν στη μορφολογική πολυπλοκότητα (ανάλογα με τη γλώσσα), παρουσιάζοντας: α) απλές συνεχόμενες δομές που αποτελούνται από δύο λεξικές κατηγορίες πχ. «redskin». β) συνδεόμενα στοιχεία στερεωμένα είτε σε πλήρως λεξικές μορφές βάσης πχ. «konigshof» (για τα γερμανικά), είτε σε δεσμευμένα θέματα από λεξικές βάσεις πχ. «domatosalata». Συνοψίζοντας, οι σημασίες των συνθέτων δεν είναι πάντα δομημένες ευθέως από τις σημασίες των συστατικών τους, ούτε μπορεί πάντα να ανακτηθεί η μορφολογική δομή τους. Εξαιτίας του γεγονότος ότι τα σύνθετα μπορούν να διαφέρουν τόσο στο εσωτερικό μιας γλώσσας, όσο και διαγλωσσικά κατά μήκος πολλών διαστάσεων, χρίζουν ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για τους ψυχογλωσσολόγους, οι οποίοι προσπαθούν να βρουν τους συνδυαστικούς μηχανισμούς που απασχολούν οι γλώσσες ως μέσο για τη δημιουργία πολυμορφηματικών λέξεων. 1.1 Η λειτουργική σχέση των μερών ενός συνθέτου Τα προσδιοριστικά και τα παρατακτικά σύνθετα αποτελούν τις δύο βασικές κατηγορίες συνθέτων, όσον αφορά τη λειτουργική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στα δύο συνθετικά μέρη του συνθέτου, σύμφωνα με τη Ράλλη (2005, 2007). Τα συστατικά της πρώτης κατηγορίας εμφανίζουν σχέση εξάρτησης [προσδιορίζοντος προσδιοριζόμενου]. νυχτολούλουδο νύχτα λουλούδι αδικοχαμένος άδικα χαμένος αργοπεθαίνω αργά πεθαίνω χρυσόσκονη χρυσή σκόνη

17 1.2. ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ 8 Αντίθετα, τα συστατικά της δεύτερης κατηγορίας εμφανίζουν σχέση παράταξης, δηλαδή τα δύο συστατικά παρατίθενται το ένα δίπλα στο άλλο, χωρίς να αλληλοεπηρεάζονται. αλατοπίπερο αλάτι πιπέρι καστανόξανθος καστανός ξανθός γλυκόξινος γλυκός ξινός μπανοβγαίνω μπαίνω βγαίνω Αναφορικά με το είδος των σχέσεων των συστατικών, τα σύνθετα δεν διαφοροποιούνται από τις φράσεις, όταν σε αυτές συμμετέχουν τα ίδια συστατικά ως ανεξάρτητες λέξεις. Ειδικότερα, τόσο στο σύνθετο «νυχτολούλουδο» όσο και στη φράση «το λουλούδι της νύχτας» υπάρχει λειτουργική σχέση εξάρτησης ανάμεσα στα συστατικά. Αναλογικά, μια λειτουργική σχέση παράταξης υπάρχει τόσο στο σύνθετο «αλατοπίπερο» όσο και στη φράση «αλάτι και πιπέρι». Ωστόσο, σχετικά με τη μορφή, τη σημασία και γενικότερα τη δομή, τα σύνθετα διαφέρουν σημαντικά σε σχέση με τις φράσεις. Πιο συγκεκριμένα, τα σύνθετα της Νέας Ελληνικής (ΝΕ) αποτελούνται από τουλάχιστον δύο θέματα, είναι φωνολογικές λέξεις, εμφανίζουν συνθετικό φωνήεν -o- το οποίο ονομάζουμε δείκτη σύνθεσης και υπόκεινται στο μορφολογικό περιορισμό «Bare stem constraint», ο οποίος δεν επιτρέπει την εμφάνιση στην αριστερή πλευρά του συνθέτου άλλο τεμάχιο εκτός από το «γυμνό» θέμα (Ralli και Karasimos, 2009:5-7). Επιπλέον, τα σύνθετα εμφανίζουν σημασιολογική αδιαφάνεια, δηλαδή εμφανίζουν σημασίες που δεν προέρχονται από τις επιμέρους σημασίες των συστατικών. Τέλος, τα συνθετικά μέρη τοποθετούνται σε συγκεκριμένη σειρά [προσδιορίζοντος προσδιοριζόμενου] στα σύνθετα με σχέση εξάρτησης, ενώ σε αυτά με σχέση παράταξης η σειρά δεν είναι πάντα αυστηρά καθορισμένη. 1.2 Παρατακτικά Σύνθετα Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθώ με τα παρατακτικά σύνθετα (coordinate compounds) που είναι γνωστά με το διεθνή όρο dvandva από τη σανσκριτική λέξη που σημαίνει «ζεύγος». Όπως σωστά παρατηρούν οι Μανωλέσσου και Τσολακίδης (2009:23-36), είναι δύσκολο να υπάρξει μια ταξινόμηση των παρατακτικών συνθέτων που να έχει καθολική ισχύ, γιατί υπάρχουν μεν ομοιότητες στις γλώσσες με σύνθεση αλλά υπάρχουν και σημαντικές διαφορές. Για παράδειγμα, σε μια ανά-

18 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ λυση όπως της Olsen (2001), η οποία έχει ως βάση την αγγλική, τα μονολεκτικά παρατακτικά σύνθετα απουσιάζουν (πχ. «ασπρόμαυρος»). Αντίθετα, τα χαλαρά πολυλεκτικά σύνθετα τύπου «αναλυτής προγραμματιστής» θεωρούνται σαφώς παρατακτικά. Ωστόσο, σε μια ανάλυση όπως της Ράλλη (2007:64), τα χαλαρά πολυλεκτικά σύνθετα δεν εμπίπτουν στην κατηγορία των παρατακτικών συνθέτων δεδομένου ότι για τα ελληνικά, σύνθετα είναι μονολεκτικοί σχηματισμοί αποτελούμενοι από θέματα και όχι από ολόκληρες λέξεις. Επιπλέον, προβληματισμός υπάρχει και για τα λεγόμενα επαναληπτικά σύνθετα (amredita), τύπου λίγο λίγο, σιγά σιγά, στάλα στάλα, τα οποία κατατάσσονται συχνά μεταξύ των παρατακτικών συνθέτων. Και πάλι, σύμφωνα με τη Ράλλη (2007:64) θα πρέπει να τεθούν εκτός του δυναμικού μηχανισμού της σύνθεσης για τα ελληνικά, αφού αποτελούνται από δύο φωνολογικές λέξεις. Για τα ελληνικά, τα παρατακτικά σύνθετα έχουν είτε τη δομή [θέμα- θέμα] είτε τη δομή [θέμα- λέξη]. Πιο συγκεκριμένα, τα ελληνικά σύνθετα εμφανίζουν μια βασική διφυή δομή τύπου [ΨΖ>Χ], όπου τα Ψ και Ζ αντιπροσωπεύουν τα μέλη του συνθέτου, ενώ το Χ αντιστοιχεί στο σύνθετο. Σε πολλά σύνθετα της Νέας Ελληνικής, η δομή των συνθέτων δεν περιλαμβάνει τον τομέα της κλίσης, δηλαδή το κλιτικό επίθημα (πχ. αλατοπίπερο, [[ αλατ ο πιπερ ]ο]). Τα σύνθετα αυτά περιέχουν ως βασικά συστατικά θέματα και όχι ολοκληρωμένες λέξεις. Η δομή τους λοιπόν είναι [θέμα θέμα]. Επιπλέον, τα σύνθετα που εντάσσονται σε αυτό το σχήμα είναι κυρίως αυτά στα οποία το κλιτικό επίθημα είναι διαφορετικό από εκείνο που παίρνει το δεύτερο συστατικό ως ανεξάρτητη λέξη (πχ. πιπέρι). Ωστόσο, υπάρχουν σύνθετα όπου το κλιτικό επίθημα δεν είναι διαφορετικό από αυτό που έχει το δεύτερο συστατικό όταν χρησιμοποιείται ως ανεξάρτητη λέξη, (πχ. ανοιγοκλείνω, [ ανοιγ ο κλείνω ] ). Ειδικότερα, τα σύνθετα αυτά εμφανίζουν μεν ως πρώτο συστατικό ένα θέμα (πχ. ανοιγ- ), αλλά το δεύτερο συστατικό τους είναι λέξη (πχ. κλείνω), δηλαδή στοιχείο με κλίση. Η δομή τους λοιπόν είναι [θέμα λέξη]. Τα σύνθετα αυτής της δομής διατηρούν τον τονισμό της λέξης, γιατί η λέξη αποτελεί ολοκληρωμένη τονική ενότητα (τη φωνολογική λέξη), της οποίας ο τόνος δεν μπορεί να απαλειφθεί σύμφωνα με την Αρχή Διατήρησης της Δομής (Nespor και Ralli, 1994/1996). Αντίθετα, ένα θέμα δεν αποτελεί ολοκληρωμένη τονική λέξη. Επομένως, τα σύνθετα που έχουν τη δομή [θέμα θέμα] υπόκεινται στον ειδικό κανόνα τονισμού για τα Νέα Ελληνικά, ο οποίος εισάγει τον τόνο στην τρίτη από το τέλος συλλαβή. Συνοψίζοντας, τα παρατακτικά σύνθετα έχουν τη δομή [θέμα θέμα] /

19 1.2. ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ 10 [θέμα λέξη], τα δύο συνθετικά τους μέρη παρατάσσονται το ένα δίπλα στο άλλο χωρίς το ένα από τα δύο να αποτελεί τη βάση του συνθέτου και η σημασία του συνθέτου δημιουργείται από το άθροισμα των σημασιών των συστατικών, ενώ μπορεί και να εμφανίζεται νέα σημασία σχετική με αυτές (βλ. Ράλλη 2005, 2007 για περισσότερες πληροφορίες). Τα παρατακτικά σύνθετα διαθέτουν ως υποχρεωτικό περιορισμό τα δύο συνθετικά τους να ανήκουν στην ίδια γραμματική κατηγορία. Ειδικότερα, αποτελούνται από τους εξής συνδυασμούς: Α) Ουσιαστικό + Ουσιαστικό (ΟΟ) Μαχαιροπίρουνα μαχαίρια πιρούνια Γυναικόπαιδα γυναίκες παιδιά Αλατοπίπερο αλάτι πιπέρι Ψωμοτύρι ψωμί τυρί Β) Ρήμα + Ρήμα (ΡΡ) Ανεβοκατεβαίνω ανεβαίνω κατεβαίνω Μπαινοβγαίνω μπαίνω βγαίνω Ανοιγοκλείνω ανοίγω κλείνω Πηγαινοέρχομαι πηγαίνω έρχομαι Γ) Επίθετο + Επίθετο (ΕΕ) Ασπρόμαυρος άσπρος μαύρος Βορειοδυτικός βόρειος δυτικός Πικρόγλυκος πικρός γλυκός Κοντόχοντρος κοντός χοντρός Ονοματικά Παρατακτικά Σύμφωνα με τους Μανωλέσσου & Τσολακίδη (2009) ένα σημαντικό μορφολογικό κριτήριο υποκατηγοριοποίησης των ονοματικών παρατακτικών συνθέτων είναι ο αριθμός. Πιο συγκεκριμένα, διακρίνονται σε: Pluralia tantum, (Αναστασιάδη Συμεωνίδη,1996), τα οποία είναι πληθυντικού αριθμού και έχουν πληθυντικό αντικείμενο αναφοράς (δηλώνουν ομάδα σχετικών μεταξύ τους οντοτήτων), πχ. γυναικόπαιδα, λεμονοπορτόκαλα κ.α. Singularia incomputabilia, τα οποία είναι ενικού αριθμού, ωστόσο αποτελούνται από μη μετρήσιμες έννοιες/υλικά, πχ. αλατοπίπερο, αυγολέμονο, κ.α.

20 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Παραθετικά, τα οποία αποδίδουν δύο ισότιμες ιδιότητες στο ίδιο αντικείμενο αναφοράς, π.χ. ιερομόναχος. Οι παραπάνω κατηγορίες διαφοροποιούνται και ιστορικά. Η τρίτη κατηγορία υπάρχει από την κλασική περίοδο (π.χ. κλαυσίγελως, ιατρομάντις, κ.α.). Η δεύτερη κατηγορία είναι δημιούργημα της Ελληνιστικής περιόδου, π.χ. αρτόκρεας, οινομέλι κ.α., ενώ η πρώτη κατηγορία εμφανίζεται το 10ο αι., π.χ. γυναικόπαιδα, αμπελοχώραφα κ.α Ρηματικά Παρατακτικά Σύμφωνα με τη Ράλλη (2009), στη Νέα ελληνική και τις διαλέκτους της είναι ιδιαίτερα παραγωγική η κατηγορία των ρηματικών παρατακτικών συνθέτων, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, όπου αντίστοιχες δομές απουσιάζουν. Όπως η Ράλλη επισημαίνει (2009:50), υπάρχουν κάποιοι σχηματισμοί όπως stir fry, spell check, sleep walk κτλ., οι οποίοι θα μπορούσαν να θεωρηθούν ρηματικά παρατακτικά σύνθετα για την αγγλική (Renner 2008). Ωστόσο, το καθεστώς τους ως παρατακτικά σύνθετα θεωρείται αμφιλεγόμενο τόσο από τον ίδιο τον Renner, ο οποίος αναφέρει πως η ρηματική κατηγορία του πρώτου συστατικού δεν είναι πάντα προφανής, όσο και από τον Kiparsky (2009), ο οποίος θεωρεί ότι δεν είναι πρωτογενείς σχηματισμοί σύνθεσης αλλά δημιουργούνται αναλογικά με τα ονοματικά σύνθετα. Αντίστοιχα παραδείγματα αναλογικών σχηματισμών έχουμε στα Γερμανικά (Becker 1992:20) και στα λατινικά (Oniga 1992). Σύμφωνα με τους Μανωλέσου & Τσολακίδη (2009), τα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες με βάση τη σημασία: α) Προσθετικά πχ. ζυμομαγειρεύω ζυμώνω μαγειρεύω β) Συνωνυμικά πχ. περνοδιαβαίνω περνώ διαβαίνω γ) Αντωνυμικά πχ. ανοιγοκλείνω ανοίγω κλείνω δ) Γενικευτικά πχ. ξημεροβραδιάζομαι ξημερώνομαι βραδιάζομαι Επιπλέον, είναι άξιο προσοχής το ότι εμφανίζονται για τα ελληνικά κατά τη διάρκεια της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου, περίπου τον 14ο αι., ενώ τα ονοματικά και επιθετικά μαρτυρούνται από την κλασική περίοδο. Συγχρονικά εμφανίζουν μέτρια παραγωγικότητα στη (ΝΕ), ενώ στις (ΝΕ) διαλέκτους εντοπίζεται μεγάλη παραγωγικότητα.

21 1.2. ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ 12 Παράλληλα, όπως επίσης αναφέρει η Ράλλη (2009:57), ρηματικά παρατακτικά σύνθετα υπάρχουν και στις Νοτιοανατολικές Ασιατικές γλώσσες, για παράδειγμα στα Ιαπωνικά (Kageyama 2009), Κινεζικά (Packard,2000), Κορεάτικα (Sohn,1999) και Βιετναμέζικα (Nguyen,1997). Βλ. Ράλλη (2009) για παραδείγματα. Το γεγονός ότι τα ελληνικά είναι η μόνη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα στην οποία απαντούν συστηματικά τα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα και ότι ίδιες δομές βρίσκουμε σε ασιατικές γλώσσες (όπως προανέφερα) οδηγεί τη Ράλλη(2009) στα εξής συμπεράσματα: Πρώτον, ότι τα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα αποτελούν γραμματική καινοτομία για τη (ΝΕ). Δεύτερον, εμφανίζουν ιδιότητες που δεν αντιπροσωπεύονται από κάποιου είδους γλωσσική επαφή αλλά η εμφάνισή τους οφείλεται σε εσωτερική γλωσσική αλλαγή. Πιο συγκεκριμένα, η αλλαγή συνεισφέρει στο ότι η σύνθεση ως διαδικασία γίνεται πιο ομοιογενής και συστηματική ολοκληρώνοντας το [ΧΧ] πρότυπο της σύνθεσης. Αναλυτικότερα, η Ράλλη(2009:61-62), αναφέρει πως αναγνωρίζονται τρία σημεία σχετικά με τη γλωσσική αλλαγή. Το αρχικό σημείο, το οποίο συνιστά τη φάση πριν την αλλαγή, αφορά την αύξηση της παραγωγικότητας της σύνθεσης, τόσο με την εμφάνιση των παρατακτικών [ΟΟ] όσο και με των [ΕΕ] συνθέτων στην κλασική και ελληνιστική περίοδο. Το επόμενο σημείο είναι η φάση της αλλαγής, όπου έχουμε την εισαγωγή των παρατακτικών [ΡΡ] συνθέτων, ακολουθούμενο με την αύξηση της παραγωγικότητας των [ΟΡ] και [ΕπιρΡ] στη δομή των συνθέτων εν γένει. Έτσι, όπως προανέφερα, η διαδικασία της σύνθεσης γίνεται ομοιόμορφη και συστηματική ολοκληρώνοντας το [ΧΧ] πρότυπο της σύνθεσης, που παίρνει μια νέα συγκεκριμενοποίηση με το συνδυασμό δύο ρημάτων. Με αυτό τον τρόπο, επιταχύνεται και εξαπλώνεται η διαδικασία της ρηματικής σύνθεσης. Το τρίτο σημείο είναι το επιφανειακό αποτέλεσμα, που συνιστά την εμφάνιση ουσιαστικού αριθμού παρατακτικών [ΡΡ] συνθέτων τόσο στις διαλέκτους, όσο και στην Κοινή Νέα Ελληνική Επιθετικά παρατακτικά Αναφορικά με τη σειρά των συστατικών στο εσωτερικό της δομής των παρατακτικών συνθέτων, η Ράλλη (2005) παρατηρεί πως στο χώρο των επιθετικών παρατακτικών υπάρχουν παραδείγματα που επιδεικνύουν σχετικά ελεύθερη σειρά 1. 1 Αντίθετα τα ονοματικά και ρηματικά παρατακτικά σύνθετα έχουν παγιωμένη σειρά όρων

22 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ασπρόμαυρος μαυρόασπρος γλυκόξινος ξινόγλυκος μακρόστενος στενόμακρος κοκκινόξανθος ξανθοκόκκινος βορειοανατολικός ανατολικοβόρειος ;; 2 γαλλοιταλός ιταλογάλλος ;; 2 Με το σύμβολο [;;]αναφέρομαι σε λέξεις που είναι αποδεκτές σε κάποιους ομιλητές

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΗΣ Κεφαλή σε μια μορφολογική δομή θεωρείται το συστατικό που καθορίζει τη γραμματική κατηγορία στην οποία ανήκει η δομή και είναι υπεύθυνο σε μεγάλο βαθμό για τη σημασία και τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά (Ράλλη 2005). Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η σημασία της τελικής κατασκευής προκύπτει από το σύνολο των σημασιών των επιμέρους συστατικών. Ωστόσο, η σημασία της κεφαλής έχει προεξέχων ρόλο. Οι Di Sciullo & Williams(1987) παρατηρώντας πως τα σημασιολογικά και μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά, που είναι απαραίτητα για τον πλήρη καθορισμό του σχηματιζόμενου στοιχείου, ανήκουν κάποιες φορές σε μη κεφαλές, προτείνουν την αρχή της σχετικοποιημένης κεφαλής (relativized head principle). Ειδικότερα, σύμφωνα με την παραπάνω αρχή μια μη κεφαλή ως προς την κατηγορία αναλαμβάνει το ρόλο της κεφαλής ως προς ένα άλλο χαρακτηριστικό. Συνοψίζοντας, βασική κεφαλή θεωρείται το συστατικό που δίνει τη γραμματική κατηγορία της λέξης, αφού με αυτό το χαρακτηριστικό η λέξη εισάγεται σε συντακτικούς σχηματισμούς. Ακόμα, η μη κεφαλή προσφέρει συστατικά στο στοιχείο αν αυτά λείπουν από την κεφαλή. Αξίζει να αναφερθεί πως σύμφωνα με τη Ράλλη(2005) η έννοια της κεφαλής στη μορφολογία έχει νόημα μόνο σε τοπικό επίπεδο, δηλαδή σε μια διφυή δομή με δύο κλάδους και πρέπει να ορίζεται ξεχωριστά σε κάθε επίπεδο σχηματισμού. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει πως ο καθορισμός της κεφαλής εξαρτάται από τις εξής παραμέτρους:

24 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΗΣ α) τη μορφολογία της εκάστοτε γλώσσας β) τη φύση της διαδικασίας σχηματισμού λέξεων γ) τον τύπο των συστατικών(προσφυμάτων) (βλ. Ράλλη 2005: ) 2.1 Η θέση της κεφαλής στα προσδιοριστικά σύνθετα Σύμφωνα με τη Lieber(1980) κυρίαρχο ρόλο στο χαρακτηρισμό των σύνθετων λέξεων έχει το συστατικό που βρίσκεται στη θέση της κεφαλής. Στα σύνθετα με σχέση εξάρτησης για την ελληνική, το στοιχείο που προσδίδει τη γραμματική κατηγορία και τη βασική σημασία, δηλαδή η κεφαλή, βρίσκεται πάντα δεξιά. Στη σύνθεση με εξάρτηση, η σειρά των όρων είναι αυστηρά καθορισμένη: η κεφαλή έπεται ανεξάρτητα από το είδος του προσδιορισμού ή αν το άλλο συστατικό αποτελεί συμπλήρωμα. καπνοκαλλιέργεια καπνός καλλιέργεια αγριογούρουνο άγριο γουρούνι αργοπεθαίνω αργά πεθαίνω χαρτοπαίζω χαρτιά παίζω Την ίδια δομή εμφανίζουν και τα σύνθετα της αγγλικής (Lieber, 1992a), της ρωσικής (Κουτσαντώνη, 2005), της τουρκικής (Kornfilt, 1997), ολλανδικής (Booij, 2002a). Ωστόσο, στις ρωμανικές γλώσσες όπως η γαλλική, η ιταλική, κ.λπ., το συστατικό που χαρακτηρίζεται ως κεφαλή δεν βρίσκεται πάντα στο δεξί μέρος 3 Επομένως, καταλαβαίνουμε ότι η έννοια της κεφαλής δεν μπορεί να είναι απόρροια ενός νόμου αλλά εξαρτάται από παραμέτρους, όπως έχω αναφέρει παραπάνω. 2.2 Η θέση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα Τα παρατακτικά σύνθετα αποτελούν πρόβλημα για τη θέση της κεφαλής, δεδομένου ότι κανένα από τα δύο συστατικά του συνθέτου δεν είναι 3 Βλέπε Ράλλη, 2007, Η σύνθεση των λέξεων σελ: 88-90, για συνοπτική παρουσίαση και παραδείγματα.

25 2.2. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΗΣ ΣΤΑ ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΘΕΤΑ 16 πιο βασικό από το άλλο. Αυτό γίνεται φανερό αν σκεφτούμε ότι τα επιθετικά παρατακτικά σύνθετα εμφανίζουν σχετικά ελεύθερη σειρά όρων (π.χ. μακρόστενος/ στενόμακρος). Από την άλλη πλευρά, παρατηρούμε ότι στα ρηματικά και τα ονοματικά σύνθετα η σειρά των συστατικών δεν είναι ελεύθερη (Ράλλη, 2007). ψωμοτύρι τυρόψωμο αστραπόβροντο βροντάστραπο τρωγοπίνω πινοτρώγω Σύμφωνα με την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1996:108), στα παρατακτικά σύνθετα με καθορισμένη σειρά όρων προηγείται το συστατικό που παραπέμπει εξωγλωσσικά σε ό,τι θεωρείται πιο απαραίτητο, πιο σημαντικό, πιο λογικό ή προηγείται στη χρονική κλίμακα (Ράλλη (2005:176). Παρομοίως, ο Walchli (2009) παρατηρεί ότι η κατηγορία των παρατακτικών συνθέτων έχει γενικά έναν χαρακτήρα, που είναι άμεσα εξαρτημένος από το κειμενικό περιβάλλον. Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν και κατά πόσο στα παρατακτικά σύνθετα έχει νόημα η έννοια της κεφαλής, δεδομένου ότι η γραμματική κατηγορία και σημασία προκύπτει εξίσου και από τα δύο συστατικά. Στη βάση σημασιολογικών κριτηρίων, ο Ten Hacken(2000) υποστηρίζει ότι τα παραθετικά ονοματικά παρατακτικά έχουν δύο κεφαλές, δεδομένου ότι το αντικείμενο αναφοράς τους δεν αποτελεί άθροισμα των συνθετικών μερών τους και επειδή δεν υπάρχει στενή σημασιολογική σχέση μεταξύ των συνδεόμενων μερών. Επιπρόσθετα, ο Kageyama (2009) αναφέρει για τα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα της Ιαπωνικής ότι έχουμε δύο κεφαλές. Ωστόσο, σύμφωνα με τη Ράλλη (2007), το κλιτικό παράδειγμα του συνθέτου δείχνει ότι το δεύτερο συστατικό έχει έναν προεξέχων ρόλο. Λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω, οι Guevara & Scalise (2008) θεωρούν πως θα μπορούσε να είναι κριτήριο για τον εντοπισμό της κεφαλής η κλιτική τάξη. Από την άλλη πλευρά, η Ράλλη (2009) θεωρεί ότι το κριτήριο της κλιτικής τάξης είναι αδύναμο για τα ελληνικά, δεδομένου ότι τα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα έχουν τη δομή [θέμαλέξη]. Άρα, το κλιτικό παράδειγμα του συνθέτου προκύπτει από το δεύτερο συστατικό επειδή ανήκει στην κατηγορία της λέξης, σύμφωνα με την Αρχή Διατήρησης της Δομής, και όχι επειδή είναι κεφαλή. Επιπλέον, έχει προταθεί από τον Li (1993) για τα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα της κινεζικής ότι το χρονικό κριτήριο μπορεί να εξηγήσει την παγιωμένη σειρά των συστατικών (άρα ποιό συστατικό λειτουργεί ως κεφαλή).

26 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΗΣ Πιο συγκεκριμένα, τονίζει ότι το συστατικό που προηγείται χρονικά βρίσκεται στα αριστερά του συνθέτου. Το ίδιο υποστηρίζουν ο Ανδριώτης (1960) και ο Kiparsky (2009). Ωστόσο, υπάρχουν αντιπαραδείγματα, όπως αναφέρει η Ράλλη (2009), κυρίως από το χώρο των νεοελληνικών διαλέκτων (π.χ. παντρευαρραβωνιάζω, αλωνοθερίζω, κλπ.) που δείχνουν ότι η χρονική σειρά δεν μπορεί να αποτελέσει το μοναδικό κριτήριο. Συμπερασματικά, παρατηρούμε ότι η θέση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα δεν είναι εύκολο να οριστεί με βάση μορφοσυντακτικά και σημασιολογικά κριτήρια.

27 Μέρος II ΨΥΧΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ

28

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Από την προοπτική της ψυχογλωσσολογίας, η σύνθεση θεωρείται ως η καθολικά θεμελιώδης διαδικασία σχηματισμού λέξεων. Την άποψη αυτή αναδεικνύει η εξής υπόθεση: «αν σχηματίζουμε νέες λέξεις με σκοπό την επικοινωνία τότε η σύνθεση αποτελεί τον πιο εύκολο και αποτελεσματικό τρόπο να δημιουργεί και να μεταδίδει νέα νοήματα, γιατί όταν δημιουργούνται νέες λέξεις στη σημασία ήδη υπαρχόντων στοιχείων, τότε μπορεί να γίνουν κατανοητές οι λέξεις κατά την πρώτη παρουσίαση» (Libben,2006:σ.2). Αναλυτικότερα, ο λόγος που αναγνωρίζουμε νεολογικά σύνθετα, όπως «στυλοθήκη», είναι ότι το νεολογικό αυτό σύνθετο έχει δημιουργηθεί στη βάση της σημασίας των υπαρχουσών λέξεων «στυλό» και «θήκη». Ο Jackendoff (2002:250), βλέπει τη σύνθεση ως το αποτέλεσμα της απλής συγχώνευσης δύο στοιχείων, όπου η ακριβής μεταξύ τους σχέση μπορεί να ποικίλει. Στη βάση αυτού, θεωρεί ότι ο χαρακτήρας των συνθέτων αποκαλύπτει τον πρώιμο ρόλο τους στην ιστορία της ανθρώπινης γλωσσικής ανάπτυξης. Έτσι, χαρακτηρίζει τα σύνθετα ως πρωτογλωσσικά «απολιθώματα», ένα δομικό είδος που επιβιώνει από τις πρώιμες μορφές της ανθρώπινης γλώσσας (Bickerton, 1990). Ωστόσο, η Ράλλη (forthcoming, Compounding in Modern Greek, Springer) έχει δείξει οτι η άποψη αυτή είναι συζητίσιμη, καθώς υπάρχουν γλώσσες, πχ. σλαβικές, όπου απέκτησαν σύνθετα πολύ αργότερα απο τα παράγωγα.

30 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Σύμφωνα με τα παραπάνω, η σύνθεση φαίνεται ότι αποτελεί μια καίριας σημασίας διαδικασία, όσον αφορά τη μελέτη της γλώσσας. Κατά συνέπεια, όταν μελετάμε τα σύνθετα, ουσιαστικά εξετάζουμε: α) τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της μορφολογίας κάθε γλώσσας. β) τα θεμελιώδη δεδομένα της ανθρώπινης δημιουργικής ικανότητας για μορφολογική επεξεργασία και αναπαράσταση. Η θεμελιώδης αυτή ικανότητα φαίνεται να έχει δύο όψεις: Πρώτον, τα σύνθετα χρειάζεται να μπορούν να διαχωριστούν στα μορφήματα που τα αποτελούν, όπως και οι προτάσεις εύκολα διαχωρίζονται στις λέξεις που τις αποτελούν. Αυτό ξέρουμε ότι ισχύει, διαφορετικά τα νεολογικά σύνθετα δεν θα ήταν ερμηνεύσιμα (πχ.«στυλοθήκη»). Δεύτερον, η ακολουθία του συνθέτου ως όλον πρέπει να αποθηκεύεται στη μνήμη, ώστε να γίνει ένα νέο λεξιλογικό στοιχείο που μπορεί να ανακτηθεί ως ενιαίος φορέας για την παραγωγή, και του οποίου η ιδιοσυγκρασιακή έννοια μπορεί να αποθηκεύεται στον εγκέφαλο (Libben, 2006:3). Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι σύνθετες λέξεις φαίνεται ότι βρίσκονται σε ένα συνεχές μεταξύ των λέξεων και των προτάσεων, αντανακλώντας τόσο τις ιδιότητες της γλωσσικής αναπαράστασης στον εγκέφαλο, όσο και την γραμματική επεξεργασία. Επομένως, η έρευνα των συνθέτων μπορεί να κάνει σαφή τον τρόπο με τον οποίο επεξεργάζονται οι πολυμορφηματικές λέξεις. Αυτό εντάσσεται στον ευρύτερο προβληματισμό των ψυχογλωσσολόγων, σχετικά με τις ιδιότητες της λεξικής αναπαράστασης και επεξεργασίας στο νοητικό λεξικό. Ειδικότερα, τα σύνθετα προσφέρουν μια μοναδική ευκαιρία να γίνει κατανοητή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στην αποθήκευση και στον υπολογισμό στον εγκέφαλο, ο τρόπος με τον οποίο μορφολογικοί και σημασιολογικοί παράγοντες επιδρούν στη φύση της αποθήκευσης και ο τρόπος με τον οποίο οι υπολογιστικές διαδικασίες εξυπηρετούν τις απαιτήσεις για απευθείας κατανόηση και παραγωγή. Μέχρι σήμερα, μεγάλος αριθμός ψυχογλωσσολογικών ερευνών έχει προσεγγίσει το θέμα της επεξεργασίας των συνθέτων στη βάση της μελέτης μιας συγκεκριμένης ενιαίας γλώσσας. Αντίθετα, λίγες μελέτες έχουν πραγματευτεί το ζήτημα από μια διαγλωσσική προοπτική. Μια διαγλωσσική μελέτη είναι αυτή της Jarema (2006), στην οποία επιχειρείται μια επισκόπηση των ψυχογλωσσολογικών και νευρογλωσσολογικών ευρημάτων στη βιβλιογραφία για τα σύνθετα, σε μια προσπάθεια να αποκαλυφθούν συγκλίσεις και γενικές

31 22 αρχές μέσω της αναθεώρησης διαφόρων μελετών. Μία καίρια μελέτη είναι αυτή του Libben (2006), ο οποίος προσπαθεί να περιγράψει τις αρχές που διέπουν τη λεξική πρόσβαση και την αναπαράσταση των συνθέτων. Στη μελέτη αυτή, ο Libben (2006) πραγματεύεται την ευκαιρία που μας δίνουν τα σύνθετα να κατανοήσουμε την αλληλεπίδραση ανάμεσα στον υπολογισμό και την αποθήκευση στον εγκέφαλο. Σύμφωνα με τον Libben (2006), ο ανταγωνισμός ανάμεσα στον υπολογισμό και την αποθήκευση δεν υφίσταται τόσο για τις μονομορφηματικές λέξεις, όσο και για τις προτάσεις. Όσον αφορά τις πρώτες, πρέπει να απομνημονευτούν καθώς αποτελούν αυθαίρετη ένωση ήχου και σημασίας (δεδομένου ότι τα φωνήματα στερούνται σημασίας). Στην περίπτωση των προτάσεων είναι προφανές ότι ανταποκρίνεται ο υπολογισμός. Σύμφωνα με τον Chomsky, οι περισσότερες προτάσεις που συναντά κανείς κατά τη διαδικασία κατανόησης της γλώσσας είναι μοναδικά γεγονότα και ο αριθμός των διακριτών δυνατοτήτων άπειρος. Ωστόσο ο Libben (2006) θεωρεί ότι στο πεδίο των πολυμορφηματικών λέξεων το γλωσσικό σύστημα δεν έχει άλλη επιλογή από τον συνδυασμό αποθήκευσης και υπολογισμού. Τα σύνθετα προσφέρουν μια μοναδική ευκαιρία να κατανοήσουμε αυτή την προσέγγιση καθώς επιτρέπουν για εύλογη αποθήκευση ή υπολογισμό το ίδιο είδος λέξεων. Για παράδειγμα, η λέξη «ανοιγοκλείνω» μπορεί: α) να αποθηκευτεί ως όλον [ανοιγοκλείνω]. β) να υπολογιστεί από τα επιμέρους συστατικά της [ ανοιγ o κλείνω ]. γ) να συμβούν το α και το β [ανοιγοκλείνω] και [ ανοιγ o κλείνω ]. Πώς θα διαπιστωθεί τι από τα παραπάνω επιλέγεται; Ο Libben αναφέρει ότι για να απαντήσουμε, θα πρέπει να εξετάσουμε αν το γλωσσικό σύστημα επιζητά είτε τη «Μεγιστοποίηση του υπολογισμού» είτε τη «Μεγιστοποίηση της αποθήκευσης». Η πρώτη προσέγγιση προτείνει ότι ο επεξεργαστής προσπαθεί να μεγιστοποιήσει την υπολογιστική αποδοτικότητα αυξάνοντας τη χωρητικότητα της αποθήκευσης. Σύμφωνα με αυτή, τα σύνθετα αναπαρίστανται με μορφή λίστας και ανακτώνται ως όλον, ελαχιστοποιώντας έτσι τον υπολογιστικό φόρτο. Η δεύτερη προσέγγιση, επιζητά τη μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας της αποθήκευσης. Σε αυτή την περίπτωση, οι σύνθετες λέξεις δεν θα μπορούσαν ποτέ να αναπαρασταθούν ξεχωριστά από τα αποτελούμενα μορφήματά τους. Έτσι, απαιτείται μια αποσυνθετική αναπαράσταση, η οποία θα ελαχιστοποιεί τις πηγές αποθήκευσης.

32 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας σχετικά με την αναγνώριση συνθέτων, (Libben, 2006), προτείνεται ότι το ανθρώπινο λεξικό σύστημα δεν επιζητά καμία από τις δύο ακραίες εναλλακτικές. Δεν έχει αποδειχτεί μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας για καμία από τις δύο προσεγγίσεις, αλλά της «Μεγιστοποίησης των ευκαιριών» και για τις δύο. Αναλυτικότερα, η μορφολογική επεξεργασία των συνθέτων γίνεται κατανοητή ως ένα σύστημα που ψάχνει να μεγιστοποιήσει τις ευκαιρίες για ενεργοποίηση σε όλα τα επίπεδα μορφής και σημασίας. Προτείνεται ότι τόσο οι σύνθετες λέξεις όσο και τα συστατικά τους πρέπει να αναπαρίστανται στο νοητικό λεξικό τόσο με τη μορφολογική δομή όσο και με τις συνδέσεις με τις μονομορφηματικές αναπαραστάσεις. Για παράδειγμα, αν ένα σύνθετο εμφανίζεται τόσο συχνά ώστε να μπορεί να λεξικοποιηθεί, αυτό αποθηκεύεται ως όλον. Παρόλα αυτά, δεν απενεργοποιείται η διαδικασία μορφολογικής αποσύνθεσης για τη λέξη, ούτε λείπουν οι συνδέσεις μεταξύ του συνόλου της σύνθετης λέξης και των συστατικών της μορφημάτων. Στην περίπτωση των συνθέτων που χαρακτηρίζονται από κάποιο βαθμό αδιαφάνειας (μερικώς διαφανή/πλήρως αδιαφανή) πχ. «pescecane» και «καμηλοπάτημα», η ενεργοποίηση τόσο των συστατικών του συνθέτου, όσο και του συνθέτου ως όλον, δημιουργεί διαμάχη μεταξύ της σημασίας των συστατικών του σύνθετου και της σημασίας του ως όλον! Σε αυτή την περίπτωση, ένα σύνολο από διαδικασίες εκκαθάρισης (μετά την ενεργοποίηση) επιλύουν τη διαμάχη με την απενεργοποίηση παραπλανητικών αναπαραστάσεων. Από τα παραπάνω γίνεται σαφές πως μια τέτοια αναπαράσταση είναι πολυπλοκότερη και κάθε σύστημα το οποίο μεγιστοποιεί τις ευκαιρίες, πρόκειται να κατέχει πλεονασμούς, οι οποίοι θα αποφεύγονταν σ ένα σύστημα που επιζητά αποδοτικότητα. Το ερώτημα που θα πρέπει να τεθεί σε αυτό το σημείο είναι το εξής: Γιατί το σύστημα λεξικής επεξεργασίας να θέλει να μεγιστοποιήσει τις ευκαιρίες; Δεν υπάρχει ολοκληρωμένη απόδειξη. Ωστόσο, ο Libben κάνει αναφορά στο χρονικό πλαίσιο όπου το σύστημα πρέπει να λειτουργεί. Δηλαδή, οι λέξεις που συναντά κάποιος και παράγει πρέπει να επεξεργάζονται κάτω από ένα δευτερόλεπτο. Υπό αυτό το πρίσμα, ένα λεξιλογικό σύστημα που θα επιδίωκε να μεγιστοποιήσει είτε την αποδοτικότητα της αποθήκευσης, είτε του υπολογισμού καθίσταται σχετικά αργό, καθώς θα πρέπει να προδιαλέξει λέξεις (δηλαδή να αποφασίσει αν ένα σύνθετο θα πρέπει να επεξεργαστεί από

33 3.1. ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΑΦΑΝΕΙΑΣ 24 την άποψη των συστατικών του ή αν θα διεκπεραιωθεί ως όλον) ή να εξετάσει ένα ουσιαστικό αριθμό λανθασμένων αναλύσεων (δηλαδή αν είχε ως στρατηγική προεπιλογής την υποχρεωτική αποσύνθεση, δεν θα ήταν σε θέση να χειριστεί την ανάλυση υπαρκτών και νεολογικών συνθέτων εξίσου σωστά). Συνοψίζοντας, o λόγος που έχει προτιμηθεί η αρχή της «Μεγιστοποίησης των ευκαιριών» είναι ότι δεν απαιτείται να αποφασιστεί κάτι. Όλες οι αναπαραστάσεις που μπορούν να ενεργοποιηθούν, θα ενεργοποιηθούν. Έτσι, τα νεολογικά σύνθετα θα υποβληθούν σε επεξεργασία μόνο από την άποψη των συστατικών μορφημάτων τους, επειδή δεν υπάρχει καμία αντιπροσώπευση ολόκληρης της λέξης για να ενεργοποιηθεί. Αντίθετα, οι υπαρκτές λέξεις μπορούν να παρουσιάσουν διαβάθμιση ανάμεσα στην ενεργοποίηση των συστατικών και ολόκληρης της λέξης. Για τα σύνθετα που έχουν μεγαλύτερο βαθμό παραγωγικότητας η ενεργοποίηση ολόκληρου του συνθέτου θα περιμέναμε να είναι πιο γρήγορη, ενώ στα σύνθετα που χρησιμοποιούνται λιγότερο, ίσως προηγείται η μορφολογική επεξεργασία. Τέλος, η ενεργοποίηση οτιδήποτε πιθανού φαίνεται να είναι η ευκολότερη και γενικότερα εφαρμόσιμη διανοητική αρχιτεκτονική για την επεξεργασία των πολυμορφηματικών λέξεων, υπό τους όρους της αβεβαιότητας που χαρακτηρίζουν την αναγνώριση λέξεων. Η προσέγγιση του Libben σχετικά με το ζήτημα της αλληλεπίδρασης του υπολογισμού και της αποθήκευσης φαίνεται αρκετά πειστική. Ωστόσο, παραμένουν ακόμη αρκετά ζητήματα αναπάντητα όσον αφορά την επεξεργασία και την αναπαράσταση των συνθέτων στο νοητικό λεξικό. Πιο συγκεκριμένα, τα ζητήματα που είναι στο επίκεντρο της τρέχουσας έρευνας είναι τα εξής: Οι επιδράσεις της σημασιολογικής διαφάνειας Η θέση των συστατικών Ο ρόλος της μορφολογικής κεφαλής Ο λεξικός χαρακτήρας των συνθετών Ο ρόλος των συνδετικών στοιχείων 3.1 Οι επιδράσεις της σημασιολογικής διαφάνειας Όπως έχω αναφέρει και παραπάνω, τα σύνθετα χαρακτηρίζονται από κάποιο βαθμό σημασιολογικής διαφάνειας, δεδομένου ότι η σημασία του σύνθε-

34 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ του δεν προκύπτει απλά από τον συνδυασμό των σημασιών των συστατικών του (πχ. pescecane, καμηλοπάτημα). Το χαρακτηριστικό αυτό των συνθετών δημιουργεί ιδιαίτερο προβληματισμό σχετικά με την αναπαράσταση και επεξεργασία των συνθετών καθώς η σημασιολογική διαφάνεια φαίνεται ότι θέτει τις οριακές συνθήκες για το εάν το σύνθετο μπορεί να αναλυθεί στη βάση των συστατικών του ή εάν θα πρέπει να έχει τη δική του αναπαράσταση (ως όλον) στο νοητικό λεξικό. Πιο συγκεκριμένα, για τα σύνθετα που είναι σημασιολογικά διαφανή (δηλαδή η σημασία του σύνθετου προκύπτει από τις επιμέρους σημασίες των συστατικών του), όπως για παράδειγμα το υπαρκτό σύνθετο «ανοιγοκλείνω», μπορεί εύκολα να αναλυθεί στη βάση των συστατικών του, αφού η σημασία του προκύπτει από τη σημασία των συστατικών ανοιγω και κλεινω. Το ίδιο συμβαίνει και με το νεολογικό σύνθετο «στυλοθήκη», δεδομένου ότι μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητό από κάποιον που δεν έχει ξανακούσει τη λέξη αυτή νωρίτερα. Παρόλα αυτά, τα σημασιολογικά αδιαφανή σύνθετα, όπως για παράδειγμα το υπαρκτό σύνθετο «καμηλοπάτημα» δεν μπορούν να αναλυθούν στη βάση των συστατικών τους και απαιτούν μια ανεξάρτητη είσοδο στο νοητικό λεξικό για να μπορεί να αναλυθεί η ιδιάζουσα σημασία «είδος πλατύφυλλου λουλουδιού». Είναι φανερό ότι σε τέτοιου είδους σύνθετα η ανάλυση με βάση τη σημασία των συστατικών οδηγεί σε λανθασμένη απόδοση της σημασίας του σύνθετου. Ειδικότερα, στο σύνθετο καμηλοπάτημα, η τακτική της ανάλυσης μέσω της σημασίας των συστατικών θα οδηγούσε στην ερμηνεία «το πάτημα της καμήλας», που προφανώς αντιτίθεται στην πραγματική σημασία του συνθέτου. Από τα παραπάνω, γίνεται σαφές, πως η σημασιολογική διαφάνεια παίζει κάποιο ρόλο στην αναπαράσταση και αναγνώριση των συνθέτων. Πολλές ψυχογλωσσολογικές έρευνες έχουν ασχοληθεί με το παραπάνω ζήτημα. Ο Sandra (1990), εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι τα σύνθετα παρουσιάζουν διαφόρων βαθμών αδιαφάνεια, προέβλεψε ότι αν τα σύνθετα αναλύονται μέσω των μεμονωμένων συστατικών τους, τότε οι επιδράσεις της σημασιολογικής ανάλυσης θα μπορούσαν να επιτευχθούν σ ένα πείραμα λεξικής απόφασης, στο οποίο σύνθετα όπως «birthday» (σημασιολογικά διάφανες) και «Sunday» (σημασιολογικά αδιαφανές) θα αναλύονταν μέσω μιας σημασιολογικής σύνδεσης ( death και moon αντίστοιχα). Τα αποτελέσματα του Sandra έδειξαν ότι μόνο τα σημασιολογικά διαφανή σύνθετα επιδεικνύουν επιδράσεις στην ανάλυση. Αυτό, του επέτρεψε να συμπεράνει πως μόνο τα σημασιολογικά διαφανή σύνθετα αποσυντίθεται στα συστατικά τους κατά τη διάρκεια της

35 3.1. ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΑΦΑΝΕΙΑΣ 26 λεξικής αναγνώρισης. Αντίθετα, η ερευνά του Zwitzerlood (1994) για τα ολλανδικά, έδειξε ότι τόσο τα σημασιολογικά διαφανή, όσο και τα σημασιολογικά αδιαφανή σύνθετα έδειξαν επιδράσεις στην ανάλυση. Σε κάποιο άλλο πείραμα σημασιολογικού εναύσματος, ο Zwitzerlood βρήκε επιδράσεις εναύσματος για διαφανή σύνθετα και για μερικώς διαφανή (δηλαδή το ένα από τα δυο συστατικά να συνεισφέρει στη σημασία του συνθέτου ως όλον) αλλά όχι για τα πλήρως αδιαφανή σύνθετα. Το πείραμα αυτό απέδειξε ότι ακόμα και τα μερικώς διαφανή σύνθετα αποσυντίθεται. Ο Libben et al (1997), ερευνώντας τα αγγλικά σύνθετα όλων των ειδών (πλήρως διαφανή, μερικώς διαφανή, πλήρως αδιαφανή), βρήκε επιδράσεις εναύσματος για όλους τους τύπους συνθέτων! Έτσι, συμπέρανε ότι τα συστατικά ενεργοποιούνται για όλους τους τύπους συνθέτων αλλά οι επιδράσεις των εναυσμάτων που λαμβάνονται προέρχονται από διαφορετικές πηγές. Ο Libben (1998), πρότεινε ένα μοντέλο το οποίο υπολογίζει την ενεργοποίηση των συστατικών για όλους τους τύπους συνθέτων θέτοντας τρία επίπεδα για την επεξεργασία και αναπαράσταση τους. Ερέθισμα Λεξική επεξεργασία Κατανόηση/εννοιολογικό Πιο αναλυτικά, ο Libben υποστηρίζει ότι στο λεξικό επίπεδο τα συστατικά απομονώνονται μέσω της ανάλυσης αριστερά προς τα δεξιά (αυτόματη προοδευτική ανάλυση και λεξική διέγερση). Έτσι, σε αυτό το επίπεδο και τα πλήρως διαφανή σύνθετα (blueberry) και τα μερικώς διαφανή (strawberry) έχουν τις εσωτερικές αναπαραστάσεις [ blue berry ] και [ straw berry ], όμως διαφέρουν στο εννοιολογικό επίπεδο της αναπαράστασης, οπού μόνο η υπαρκτή λέξη blue και όχι η straw συνδέεται με την αντίστοιχη εννοιολογική αναπαράσταση. Κατά αυτό τον τρόπο, η σημασία του straw αναστέλλεται εξαιτίας απουσίας σύνδεσης ανάμεσα στα δυο επίπεδα αναπαράστασης. Υπό αυτές τις συνθήκες, υπάρχει σημασιολογική δυσαρμονία, που απαιτεί επίλυση μέσω της αναστολής των ακατάλληλων σημασιολογικών ενεργοποιήσεων. Αυτές οι ανασταλτικές διαδικασίες ανυψώνουν τους χρόνους απόκρισης δίνοντας την εντύπωση σε πειράματα εναύσματος, για αποτυχία της ενεργοποίησης, Libben (2006:14).

36 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Η προοπτική αυτή του Libben ενισχύει την γενική προοπτική της «Mεγιστοποίησης των Eυκαιριών», καθώς όλες οι πιθανές αναπαραστάσεις ενεργοποιούνται ακόμα και όταν η ενεργοποίηση είναι ακατάλληλη και απαιτεί επίλυση της αναντιστοιχίας. Συμφώνα με τα παραπάνω, φαίνεται ότι η σημασιολογική διαφάνεια είναι μια ιδιότητα της σχέσης μεταξύ της έννοιας των συστατικών σε απομόνωση και της έννοιας τους μέσα στο σύνθετο. Για να γίνει κατανοητό το παραπάνω θα πρέπει να κατανοήσουμε το σημασιολογικό και μορφολογικό ρολό που παίζουν τα συστατικά μέσα στη γενική δομή του συνθέτου. 3.2 Η θέση των συστατικών Σχετικό με το θέμα του ρολού που έχουν τα συστατικά στη γενική δομή του συνθέτου είναι το ερώτημα αν κάποιο από τα συστατικά του συνθέτου έχει προεξέχων ρόλο στις διαδικασίες λεξικής πρόσβασης. Η Kehayia(1999), μέσω ενός πειράματος λεξικής απόφασης, εξέτασε την αναγνώριση συνθέτων στα ελληνικά και στα πολωνικά. Τα αποτελέσματα του πειράματος έδειξαν ότι τόσο το πρώτο, όσο και το δεύτερο συστατικό ενεργοποιούσαν τα σύνθετα-στόχος και στις δυο γλώσσες. Παρόλα αυτά, τα πρώτα συστατικά έδειξαν ένα πλεονέκτημα έναντι των δεύτερων συστατικών στην αναγνώριση, παρά το γεγονός ότι η κεφαλή και στις δυο γλώσσες είναι δεξιά! Παράλληλα, οι Makisalo, Niemi and Laine (1999), εξετάζοντας το θέμα της επεξεργασίας των συνθέτων στην επίδοση της ανάγνωσης ενός δυσλεξικού ασθενή στην Φιλανδία, συμπέραναν ότι τα πρώτα συστατικά εύκολα οδηγούν σε εύλογες λεξικές μονάδες και έτσι κατευθύνουν την πρόσβαση των συνθέτων. Επίσης, ο Stark (1990) μελετώντας ένα γερμανόφωνο αφασικό Wernicke, παρατήρησε ότι έτεινε να παραλείπει το δεύτερο συστατικό των συνθέτων «orangesaft» και «saftorangen», ενώ επεδείκνυε γνώση της δομής του συνθέτου, όπως αποδείχτηκε από τις προσεγγίσεις του ασθενή για τα σύνθετα ως όλον. Στο σύνολο τους τα ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η θέση των συστατικών είναι ένας παράγοντας που επηρεάζει την επεξεργασία του συνθέτου.

37 3.3. Η ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΗΣ Η ρόλος της κεφαλής Η κεφαλή του συνθέτου είναι επίσης ένας παράγοντας που φαίνεται ότι επηρεάζει την επεξεργασία των συνθέτων. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση που συναντάμε ένα νεολογικό σύνθετο, πχ. «στυλοθήκη», ξέρουμε ότι είναι ένα είδος «θήκης». Οι Clark k Berman (1987) εξετάζοντας την απόκτηση των συνθέτων στα εβραϊκά, απέδειξαν ότι από ηλικία τεσσάρων χρονών τα παιδιά μπορούσαν να προσδιορίσουν την κεφαλή των ουσιαστικών για την ερμηνεία νεολογικών συνθέτων έκτος περικειμένου. Παρόλα αυτά, ο πραγματικός ρόλος του συστατικού που αποτελεί την κεφαλή ενός συνθέτου στην επεξεργασία του συνθέτου παραμένει ασαφής. Σύμφωνα με τον Libben et al. (2003), όταν η σημασία της κεφαλής σχετίζεται με τη σημασία ολόκληρου του συνθέτου (η κεφαλή είναι διαφανής), το σύνθετο στόχος είναι πιο εύκολο να επεξεργαστεί σ ένα πείραμα λεξικής απόφασης, ανεξαρτήτως της σημασίας του πρώτου συστατικού. Επομένως, η πιθανότητα ένα σύνθετο να ερμηνευθεί σαν ένα είδος Χ, όπου Χ είναι η κεφαλή του συνθέτου, επιδρά στον τρόπο που αυτό αναπαρίσταται στο νοητικό λεξικό. Όμως, η έλλειψη διαφοράς στο priming μεταξύ του συστατικού κεφαλή και συστατικού μη κεφαλή στο πείραμα του Libben et al. (2003) υποδηλώνει πως τα αποτελέσματα δεν μπορούν να ερμηνευθούν μόνο με βάση το συστατικό - κεφαλή. Οι Taft and Forster (1976), αναφέρουν ότι σύνθετα με υψηλής συχνότητας πρώτα συστατικά απέδωσαν γρηγορότερους χρόνους απόκρισης σε σχέση με σύνθετα όπου τα πρώτα συστατικά ήταν χαμηλής συχνότητας. Η Jarema (2006), αναφέρει πως συγκρίνοντας τα αποτελέσματα μιας ποικιλίας γλωσσών, η σπουδαιότητα του πρώτου συστατικού ίσως είναι ανεξάρτητη του ρόλου της κεφαλής στην επεξεργασία των συνθέτων. Συμφώνα με το παραπάνω, φαίνεται ότι η κεφαλή και η θέση αλληλεπιδρούν στην αναγνώριση και επεξεργασία των συνθέτων. Η μελέτη των Marelli, Crepaldi and Luzzatti (2009), αφορά το πώς η θέση των συστατικών και η κεφαλή διαφοροποιούν την επεξεργασία των συνθέτων, βασιζόμενοι στο σύστημα σύνθεσης της ιταλικής γλώσσας, της οποίας το λεξιλόγιο περιέχει τόσο σύνθετα με κεφαλή το πρώτο συστατικό ( στο εξής, ΚΠΣ), όσο και σύνθετα με κεφαλή το δεύτερο συστατικό (στο εξής, ΚΔΣ). Έτσι, επιτρέπεται ο διαχωρισμός των ρόλων των δύο μεταβλητών. Διεξήγαγαν δύο πειράματα λεξικής απόφασης, το πρώτο σε (OO) και (OE) ενδοκεντρικά σύνθετα και το δεύτερο σε (ΡΟ) εξωκεντρικά σύνθετα. Στο πρώτο πείραμα, ερεύνησαν το κατά πόσο η θέση

38 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ των συστατικών και η κεφαλή έχουν κάποια επίδραση στο priming. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι και τα δύο συστατικά είναι προσβάσιμα κατά την επεξεργασία των συνθέτων. Επιπλέον, φάνηκε ότι η επίδραση priming διαμορφώνεται από τις ιδιότητες των συστατικών όπως η θέση και/ή κεφαλή στα (ΚΔΣ) σύνθετα. Σε αυτού του είδους τα σύνθετα παρατηρήθηκε μεγαλύτερο priming effect όταν το prime ήταν το δεύτερο συστατικό. Σύμφωνα με τους ερευνητές, αυτό υποδηλώνει ότι η νοητική αναπαράσταση των (ΚΔΣ) συνθέτων οργανώνεται κατά μήκος μιας ιεραρχίας. Ωστόσο, είναι ασαφές κατά πόσο αυτό το πλεονέκτημα του δεύτερου συστατικού εξαρτάται από τη θέση, καθώς το δεύτερο συστατικό αυτών των συνθέτων αποτελεί επίσης τη μορφολογική κεφαλή του συνθέτου, δεδομένου ότι μοιράζεται τις γραμματικές του ιδιότητες με ολόκληρη τη δομή. Το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: Το μεγαλύτερο priming που παρατηρήθηκε οφείλεται στη θέση του συστατικού ή στο γεγονός ότι αυτό το συστατικό αποτελεί την κεφαλή του συνθέτου; Οι ερευνητές υποθέτουν το παρακάτω: Αν η κεφαλή παίζει τον πρωταρχικό ρόλο στην επεξεργασία του συνθέτου, τότε στα (ΚΠΣ) σύνθετα, θα περιμένουμε μεγαλύτερη διευκόλυνση στην επεξεργασία όταν το prime είναι το πρώτο συστατικό. Αντίθετα, αν η μεγαλύτερη επίδραση του δεύτερου συστατικού οφείλεται στην τελική του θέση, τότε θα περιμένουμε μεγαλύτερη διευκόλυνση όταν το prime είναι το δεύτερο συστατικό. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι στα (ΚΠΣ) σύνθετα, ούτε το πρώτο, ούτε το δεύτερο συστατικό παρήγαγαν μεγαλύτερη διευκόλυνση στην επεξεργασία. Έτσι, σύμφωνα με τους ερευνητές η νοητική αναπαράσταση των (ΚΠΣ) συνθέτων είναι ισοδύναμα συνδεδεμένη και με τα δύο συστατικά, αναφερόμενοι σε μια επίπεδη αναπαράσταση (Di Sciullo & Williams, 1987). Ενώ, στα (ΚΔΣ) σύνθετα, η κεφαλή λειτουργεί ως προτιμησιακός κωδικός πρόσβασης για ολόκληρο το σύνθετο. Προφανώς, αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν ένα πλεονέκτημα του δεύτερου συστατικού και έναν προνομιακό ρόλο της μορφολογικής κεφαλής. Αν λοιπόν, η δεύτερη θέση σ ένα σύνθετο και η κεφαλή αλληλεπιδρούν κατά αυτό τον τρόπο, θα πρέπει να περιμένουμε μεγαλύτερη διευκόλυνση του δεύτερου συστατικού στα (ΚΔΣ) σύνθετα, και ισοδύναμο priming στα (ΚΠΣ) σύνθετα. Το δεύτερο πείραμα των Marelli, Crepaldi &Luzzatti προσπαθεί να αποσαφηνίσει τα αποτελέσματα του πρώτου πειράματος εξετάζοντας την

39 3.4. Ο ΛΕΞΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ 30 επίδραση της θέσης ανεξάρτητα από την κεφαλή. Σε αυτό το πείραμα χρησιμοποίησαν εξωκεντρικά σύνθετα τύπου (ΡΟ), όπου κανένα από τα δύο συστατικά δεν αποτελεί κεφαλή του συνθέτου. Η υπόθεση έχει ως εξής: Αν η μεγαλύτερη διευκόλυνση που παρατηρήθηκε στο πρώτο πείραμα οφείλεται στην επίδραση της θέσης (τελικής θέσης), τότε και σ αυτό το πείραμα λεξικής απόφασης θα περιμέναμε τα ίδια αποτελέσματα. Αντίθετα, αν η μεγαλύτερη διευκόλυνση οφείλεται στην επίδραση της κεφαλής, τότε σ αυτό το πείραμα λεξικής απόφασης θα περιμέναμε την ίδια διευκόλυνση και από τα δύο συστατικά, αφού κανένα από τα δύο δεν λειτουργεί ως κεφαλή σε αυτό το είδος των συνθέτων. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως τα (ΡΟ) εξωκεντρικά σύνθετα των ιταλικών επεξεργάζονται με τον ίδιο τρόπο όπως και τα (ΚΠΣ) σύνθετα στο πρώτο πείραμα. Πιο συγκεκριμένα, τόσο το πρώτο, όσο και το δεύτερο συστατικό επέδρασαν ισοδύναμα ως primes στο σύνθετο-στόχος. Άρα, η διευκόλυνση δεν οφείλεται στην επίδραση της θέσης αλλά της μορφολογικής κεφαλής για τα ιταλικά σύνθετα. 3.4 Ο λεξικός χαρακτήρας των συνθέτων Το status των συνθέτων έχει συζητηθεί ευρέως από τους θεωρητικούς γλωσσολόγους, δεδομένου ότι σε πολλές γλώσσες τα σύνθετα δεν είναι άπλες αλληλουχίες στοιχείων αλλά περισσότερο περιέχουν δομές που είναι ανάλογες με τις φράσεις ( Jarema, 2006). Παραδείγματα τέτοιων συνθέτων είναι αυτά που περιέχουν προθετικές φράσεις, «mulino a velo» (ανεμόμυλος) για τα ιταλικά, «konigshof» (δικαστήριο του βασιλιά) για τα γερμανικά. Ακόμη, σε κάποιες περιπτώσεις ποικίλει η ορθογραφία των συνθέτων (εάν γράφεται σαν δυο λέξεις πχ. «actor-author» ή σαν μια λέξη «pescecane»). Διαχρονικά, όσον αφορά τις δομές που μοιάζουν με φράσεις, ξεκίνησαν ιστορικά ως φράσεις και με την πάροδο του χρόνου αξιοποιήθηκαν. Συγχρονικά, και μέσω των ψυχογλωσσολογικών ερευνών έχει αποδειχτεί ότι τα σύνθετα συμπεριφέρονται διαφορετικά από τα συστατικά τους και από τις μονομορφηματικές λέξεις γενικότερα. Ο Mondini (2002) σύγκρινε τη συμφωνία του γένους στα σύνθετα όπως «natura morta» και «prima donna» με φράσεις όπως «natura bella» και «vecchia donna». Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι ασθενείς μπορούσαν να παράγουν κλιτά επίθετα μέσα στα σύνθετα σωστά, αλλά δεν ήταν σε θέση να

40 31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ κάνουν το ίδιο με τις ονοματικές φράσεις. Η μελέτη του Mondini κατέδειξε ότι οι διαστάσεις του διαταραγμένου λόγου αντανακλούν επίγνωση των διαφορετικών δομικών ιδιοτήτων και των διαδικαστικών μηχανισμών ανάμεσα στις σύνθετες και μη σύνθετες λεξικές ακολουθίες (Semenza & Mondini). 3.5 Ο ρόλος των συνδετικών στοιχείων Συμφώνα με τον Dressler, η δομή του συνθέτου ποικίλει ουσιαστικά διάμεσου των γλωσσών. Σε κάποιες γλώσσες ένα από τα χαρακτηριστικά των συνθέτων είναι ότι τα επιμέρους συστατικά τους συνδέονται με ένα συνδετικό στοιχείο. Πιο συγκεκριμένα, τα ελληνικά και τα πολωνικά παρουσιάζουν ως δείκτη σύνθεσης το ο- (Ραλλη, 2008). Τα γερμανικά, χρησιμοποιούν μεγάλη γκάμα από συχνά χρησιμοποιούμενους τύπους ως δείκτη σύνθεσης, (πχ en,-er-,-s-). Επίσης, οι συνδυασμοί θέματος και δείκτη σύνθεσης μπορεί να είναι ομόφωνοι με κλιτούς τύπους. Το ερώτημα που τίθεται είναι εάν αυτά τα στοιχειά παίζουν καθοριστικό ρόλο στην επεξεργασία των συνθέτων ή αν εξυπηρετούν απλώς ως ένα είδος συνδέσμου, οπού δεσμεύει τα συστατικά και σηματοδοτεί τα όρια τους. Αποτελέσματα από διαταραγμένους και μη εφήβους, άλλα και διαγλωσσικές μελέτες παιδιών, προτείνουν ότι τα συνδετικά στοιχειά δεν έχουν μορφηματική υπόσταση (Jarema, 2006). Ο κύριος ρόλος τους στην επεξεργασία του σύνθετου είναι αυτός του «δείκτη», που σηματοδοτεί ότι η σειρά εξελίσσεται σε σύνθετη δομή. Αναμφισβήτητα, τα ζητήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω καταδεικνύουν τη μοναδική ευκαιρία που μας δίνουν τα σύνθετα να κατανοήσουμε τον τρόπο που αναπαρίστανται και επεξεργάζονται οι πολυμορφηματικές λέξεις στο νοητικό λεξικό. Αξίζει να αναφέρω δυο ακόμα πειράματα τα οποία διαπραγματεύονται το ρόλο της σημασιολογικής διαφάνειας και της μορφολογικής κεφαλής. Το πρώτο (Libben et al., 2003:55-58), αφορά το κατά πόσο η μορφολογική αποσύνθεση επηρεάζει την αναγνώριση των συνθέτων. Ειδικότερα, τη μορφολογική αποσύνθεση την αντιλαμβανόμαστε ως έναν απλό διαχωρισμό του σύνθετου στα συστατικά του (πχ. «ανοιγοκλείνω» [διάφανες] > ανοιγ(ω) κλειν(ω) ή «καμηλοπάτημα» [αδιαφανές] > καμήλα πάτημα). Έτσι, εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα σύνθετα που αποσυντίθενται στα συστατικά τους (τα διαφανή), θα πρέπει να επηρεαστούν λιγότερο σε σχέση με τα σύνθετα που δεν αποσυντίθενται (αδιαφανή) από μια αλλαγή του ερεθίσματος στις δυο πραγματικές λέξεις που θα υπάρχουν μετά το διαχωρισμό του

41 3.5. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΔΕΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ 32 σύνθετου. Επιπλέον, αφού έχουμε θεωρήσει ότι η σημασιολογική διαφάνεια παίζει κάποιο ρόλο στον καθορισμό του πότε ένα σύνθετο μπορεί να αποσυνθεθεί, είναι προφανές ότι θα περιμέναμε μεγαλύτερο χρόνο απόκρισης για ένα σύνθετο όπως το «καμηλοπάτημα» που είναι αδιαφανές (αποσυνθεμένο, δηλαδή με κενά) και μικρότερο χρόνο απόκρισης για ένα σύνθετο όπως «ανοιγοκλείνω» που είναι διαφανές, υπό τις ίδιες συνθήκες παρουσίασης (δηλαδή με κενά). Αυτή την πρόβλεψη εξετάζει αυτό το πείραμα, αναλύοντας τα δεδομένα που πρόεκυψαν από την εξέταση των συμμετεχόντων, οι όποιοι ήταν φυσικοί ομιλητές της αγγλικής. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι σε όλους τους τύπους συνθέτων (διαφανή, μερικώς διαφανή, αδιαφανή) οι χρόνοι απόκρισης ήταν μεγαλύτεροι όταν τα σύνθετα παρουσιάζονταν με κενά μεταξύ των συστατικών. Αυτό ίσως δείχνει ότι τα σύνθετα έχουν τις δικές τους αναπαραστάσεις στο νοητικό λεξικό, ως αναγνωρίσιμες μονάδες στη λεξική επεξεργασία. Επίσης, τα πλήρως διαφανή σύνθετα και τα μερικώς διαφανή (ήταν διάφανες το συστατικό που ήταν σε θέση κεφαλής), είχαν τους μικρότερους χρόνους απόκρισης, γεγονός που υποδηλώνει ότι η μορφολογική κεφαλή έχει καίριο ρόλο στην επεξεργασία των συνθέτων. Το δεύτερο πείραμα (Libben et al., 2003:59-61) ερευνά αν η αρχική ενεργοποίηση των συστατικών του σύνθετου διευκολύνει την αναγνώριση του σύνθετου ως όλον. Πιο συγκεκριμένα, το πείραμα έχει ως εξής: Αρχικά, λαμβάνει χώρα μια σύντομη παρουσίαση ενός συστατικού του σύνθετου (του πρώτου, του δευτέρου και μιας ουδέτερης λέξης σε σχέση με το σύνθετο) και αμέσως μετά ακολουθεί η παρουσίαση του σύνθετου ως όλον. Έτσι, το πείραμα θα μας δείξει τι συμβαίνει στη λεξική αναγνώριση, υπό την υπόθεση της μορφηματικής αποσύνθεσης. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι όλα τα σύνθετα διευκολύνονται από μια προηγούμενη παρουσίαση των συστατικών τους. Ωστόσο, τα σύνθετα με αδιαφανή κεφαλή είναι πιο δύσκολο να επεξεργαστούν. Οι συμμετέχοντες έβλεπαν τα σύνθετα δυο φόρες. Το γεγονός αυτό επέτρεψε στους ερευνητές να παρακολουθήσουν τις επιδράσεις της επανάληψης στην αναγνώριση των συνθέτων. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως τα μερικώς αδιαφανή (ήταν αδιαφανές το συστατικό που λειτούργει ως κεφαλή) και τα πλήρως αδιαφανή σύνθετα, μείωσαν αισθητά τους χρόνους απόκρισης κατά τη δεύτερη παρουσίαση. Επομένως, τα σύνθετα με αδιαφανείς κεφαλές φαίνεται ότι καθίστανται περισσότερο «σύνθετα», στη δεύτερη παρουσίαση. Συμπερασματικά, οι συνθέτες λέξεις προσφέρουν μια σημαντική ευκαιρία

42 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ για την κατανόηση του πως δομούνται και επεξεργάζονται οι πολυμορφηματικές λέξεις. Από όσα έχουν αναφερθεί, γίνεται σαφές πως η σημασιολογική διαφάνεια, η θέση των συστατικών και ο ρόλος της μορφολογικής κεφαλής παίζουν καθοριστικό ρόλο στην αναπαράσταση και την επεξεργασία των συνθέτων στο νοητικό λεξικό.

43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η παρούσα εργασία εστιάζει στο ρόλο της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα. Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός πως δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε με ακρίβεια ποιο συστατικό αποτελεί την κεφαλή σε αυτό το είδος των συνθέτων, δεδομένου ότι: Η γραμματική κατηγορία του συνθέτου μπορεί να προκύπτει και από τα δύο συστατικά, εφόσον τα παρατακτικά σύνθετα δημιουργούνται από το συνδυασμό συνθετικών με την ίδια γραμματική κατηγορία. Η σημασία του συνθέτου προκύπτει εξίσου από τα δύο συστατικά. Τα επιθετικά παρατακτικά σύνθετα εμφανίζουν σχετικά ελεύθερη σειρά όρων. Όπως έχω αναφέρει και παραπάνω, σχετικά με το ερώτημα «ποιο από τα δύο συστατικά των παρατακτικών συνθέτων αποτελεί την κεφαλή» έχουν διατυπωθεί τα εξής: Μορφολογική / Σημασιολογική οπτική Τα παρατακτικά σύνθετα έχουν δύο κεφαλές, καθώς και τα δύο συστατικά συνεισφέρουν εξίσου στο σύνθετο βάσει σημασιολογικών και μορφολογικών κριτηρίων. (Ten Hacken, 2000; Kageyama, 2009).

44 35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Το χρονικό κριτήριο μπορεί να εξηγήσει την παγιωμένη σειρά όρων (άρα ποιο συστατικό λειτουργεί ως κεφαλή). Το πρώτο συστατικό προηγείται χρονικά. (Ανδριώτης, 1960; Li, 1993; Kiparsky, 2009). Κριτήριο για τον εντοπισμό της κεφαλής θα μπορούσε να είναι η κλιτική τάξη. (Guevara & Scalise, 2008). Για τα ελληνικά, είτε η έννοια της κεφαλής δεν έχει νόημα, είτε συμβατικά και χάριν συμμετρίας με τα προσδιοριστικά σύνθετα, ως κεφαλή ορίζεται το δεύτερο συστατικό.( Ράλλη, 2007:91). Ψυχογλωσσολογική οπτική Μέχρι τώρα, ψυχογλωσσολογικές έρευνες έχουν δείξει πως η κεφαλή έχει ουσιαστικό ρόλο στην επεξεργασία των συνθέτων, ωστόσο ο πραγματικός της ρόλος κατά την επεξεργασία παραμένει ασαφής. Δεδομένου του προβληματισμού που υπάρχει στη βιβλιογραφία σχετικά με το ποιο από τα δύο συστατικά λειτουργεί ως κεφαλή σε αυτό το είδος συνθέτων, προχωρήσαμε στη διεξαγωγή ενός on line πειράματος λεξικής απόφασης. Ο στόχος του πειράματος είναι η αποσαφήνιση του ρόλου της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα, στη βάση ψυχογλωσσολογικών κριτηρίων. Πιο συγκεκριμένα, το πειραματικό υλικό αποτελούνταν από τέσσερα είδη συνθέτων: 16 Υπαρκτά Παρατακτικά σύνθετα (ΥΠΣ), ( πχ. ψωμοτύρι, βορειοδυτικός, ανοιγοκλείνω). 16Νεολογικά Παρατακτικά σύνθετα (ΝΠΣ), (πχ σκουποφαράσι, αγενοθρασύς, τρεχογλιστρώ). 16Υπαρκτά Προσδιοριστικά σύνθετα (ΥΠρΣ), (πχ. μολυβοθήκη, ερωτοχτυπημένος, αφισοκολλώ). 16Νεολογικά Προσδιοριστικά σύνθετα (ΝΠρΣ), (πχ.. πικρόφρουτο, χρηματοκερδισμένος, ιδρωτοστάζω). Όλα τα σύνθετα λειτούργησαν ως primes τόσο για το πρώτο όσο για το δεύτερο συνθετικό. 8 από την κάθε ομάδα λειτούργησαν ως primes του πρώτου συστατικού και τα υπόλοιπα 8 ως primes του δεύτερου. Ο λόγος που αποφασίσαμε να λειτουργήσει το σύνθετο ως prime για το κάθε συστατικό

45 36 και όχι το αντίθετο, ήταν η αποφυγή της επίδρασης του «μοντέλου της κοόρτης», σύμφωνα με το οποίο όταν ένα άτομο βλέπει ακολουθίες γραμμάτων ή ακούει τμήματα ομιλίας σε πραγματικό χρόνο, κάθε ακολουθία/ τμήμα του λόγου «ενεργοποιεί» κάθε λέξη στο νοητικό λεξικό που ξεκινά με αυτό το τμήμα/ακολουθία. Καθώς προστίθενται περισσότερα τμήματα/ακολουθίες, οι περισσότερες λέξεις αποκλείονται, έως ότου παραμείνει μόνο μία λέξη η οποία αντιστοιχεί στην εισαγόμενη ακολουθία, Marslen Wilson & Tyler (1980). Ειδικότερα, αν λειτουργούσαν τα συστατικά του συνθέτου ως primes για το σύνθετο, τότε ο χρόνος αντίδρασης στο σύνθετο (στόχος) θα ήταν σαφώς μικρότερος όταν λειτουργούσε ως prime το πρώτο συστατικό, λόγω του μοντέλου της κοόρτης. Επομένως, το priming που θα παρατηρούσαμε στο πρώτο συστατικό θα οφειλόταν στην «κοόρτη» και όχι στο γεγονός πως είναι η κεφαλή του συνθέτου. Στο συγκεκριμένο πείραμα, λοιπόν, επιλέξαμε να θέσουμε ως primes τα σύνθετα και ως στόχο, τα συστατικά τους. Με αυτό τον τρόπο, η κοόρτη ανοίγει και για τα δύο συστατικά. Έτσι, θεωρούμε πως δεν θα έχουμε την υπεροχή εκ των προτέρων κάποιου συστατικού. Στον πίνακα 4.1 παρουσιάζονται παραδείγματα των πειραματικών δοκιμών.

46 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Πίνακας 4.1: Παραδείγματα πειραματικών δοκιμών Prime(Pr) Λέξη-Στόχος Λέξη-Ελέγχου συνθέ- Είδος του Πχ. Συνθέτων 1ο συστ. 2ο συστ. 1ου συστ. 2ου συστ. ΥΠΣ ψωμοτύρι - τυρί - ρολόι ΝΠΣ σκουποφαράσι σκούπα - ζώνη - ΥΠρΣ αφισοκολλώ αφίσα - μηχανή - ΝΠρΣ χρηματοκερδισμένος - κερδισμένος - νέος

47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΣ 5.1 Το πείραμα Για την απάντηση των παραπάνω ερωτημάτων προχωρήσαμε στη διεξαγωγή ενός on-line οπτικού πειράματος λεξικής απόφασης ( on-line visual lexical decision task). Σε πειράματα on-line οπτικής λεξικής απόφασης ζητείται από τους συμμετέχοντες να απαντήσουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα και ακριβέστερα, αν οι ακολουθίες γραμμάτων που τους παρουσιάζονται οπτικά ( στην οθόνη του υπολογιστή) είναι λέξεις της γλώσσας τους, πατώντας το πλήκτρο ναι ή όχι ( πλήκτρα που κατά συνθήκη ορίζονται σαν αναπαράσταση του ναι και του όχι αντίστοιχα). Τα παραδείγματα λεξικής απόφασης μπορεί να είναι απλά ή primed. Σε ένα primed πείραμα λεξικής απόφασης, η παρουσίαση της λέξης-στόχος έπεται από την παρουσίαση ενός σχετικού στοιχείου, δηλαδή του prime ( Jarema, 2005:47). Για παράδειγμα, η παρουσίαση της λέξης «στυλό» ακολουθούμενη από τη λέξη-στόχος «μολυβοθήκη» είναι μία περίπτωση σημασιολογικού priming, ενώ η παρουσίαση της λέξης «μολύβι» ακολουθούμενη από τη λέξη-στόχος «μολυβοθήκη» είναι περίπτωση constituent priming. Η επίδραση του priming υπολογίζεται μέσω της σύγκρισης με μία λέξη που δεν έχει σχέση με τη λέξη-στόχο (control ή λέξη ελέγχου), πχ. «δρόμος» - «μολυβοθήκη».

48 39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΣ Η διαφορά ενός on-line πειράματος με ένα off-line πείραμα, πχ. με τη μορφή ερωτηματολογίου, είναι ότι στο on-line έχουμε τη γλωσσική γνώση του υποκειμένου, δεδομένου ότι πρέπει να απαντήσει σε περιορισμένο χρόνο, ενώ στο off-line ελέγχεται η μεταγλωσσική γνώση του υποκειμένου, καθώς το υποκείμενο έχει απεριόριστο χρόνο να σκεφτεί πριν απαντήσει (Μανουηλίδου, 2001:418). Αυτό που μετράμε σε τέτοιου είδους πειράματα είναι ο χρόνος αντίδρασης (σε χιλιοστά του δευτερολέπτου ms) και ο αριθμός των λαθών. Το πείραμα ολοκληρώθηκε σε δύο φάσεις. Στην προκαταρκτική φάση πραγματοποιήθηκε η συλλογή των δεδομένων που αποτέλεσαν το πειραματικό υλικό και στην κύρια φάση έγινε η διεξαγωγή του on-line πειράματος και η επεξεργασία των αποτελεσμάτων. 5.2 Προκαταρκτική φάση Η προκαταρκτική φάση περιλαμβάνει ένα τεστ συχνότητας και ένα τεστ αποδεκτότητας με στόχο την συλλογή του πειραματικού υλικού. Το τεστ συχνότητας είναι ένας κατάλογος με λέξεις που δύναται να χρησιμοποιηθούν στο πείραμα παραταγμένες σε κάθετη διάταξη. Δίπλα σε κάθε λέξη βρίσκεται μια κλίμακα από το 0 έως το 5. Οι συμμετέχοντες ( σύνολο 20) καλούνται με βάση αυτή την κλίμακα να απαντήσουν πόσο συχνά χρησιμοποιούν οι φίλοι τους την κάθε λέξη. Το 0 δηλώνει την καθόλου συχνή χρήση και το 5 την πολύ συχνή. Τα 1, 2, 3, 4 δηλώνουν τα ενδιάμεσα στάδια συχνότητας χρήσης. Ο στόχος του τεστ συχνότητας έγκειται στο να ληφθεί η συχνότητα της κάθε λέξης προκειμένου να επιλεγούν τόσο οι κατάλληλες λέξεις ελέγχου (ΛΕ) για κάθε λέξη-στόχο (ΛΣ), όσο και ένα σύνολο παρελκυστικών λέξεων (ΠΛ) της ίδιας συχνότητας με τις ΛΣ. Κατά αυτόν τον τρόπο, εξουδετερώνεται η επίδραση συχνότητας στο χρόνο αναγνώρισης της κάθε λέξης. Το τεστ αποδεκτότητας είναι ένας κατάλογος με τα νεολογικά σύνθετα (παρατακτικά και προσδιοριστικά) που δύναται να χρησιμοποιηθούν στο πείραμα, παρατεταγμένα σε κάθετη διάταξη. Αναλογικά με το τεστ συχνότητας, και στο συγκεκριμένο τεστ υπήρχε μια κλίμακα από το 0 έως το 5 δίπλα σε κάθε νεολογικό σύνθετο. Οι συμμετέχοντες (σύνολο 20) καλούνται με βάση αυτή την κλίμακα να απαντήσουν κατά πόσο αποδέχονται τις συγκεκριμένες λέξεις, ως λέξεις της (ΝΕ). Το 0 δηλώνει τη μη αποδοχή της λέξης και το 5 την πλήρη αποδοχή. Τα 1, 2, 3, 4 δηλώνουν τα ενδιάμεσα στάδια αποδοχής. Ο στόχος του τεστ αποδεκτότητας έγκειται στο να είναι ως ένα βαθμό αποδεκτά (άρα

49 5.3. ΚΥΡΙΑ ΦΑΣΗ 40 συγκρίσιμα με τα υπαρκτά σύνθετα) τα νεολογικά σύνθετα (παρατακτικά και προσδιοριστικά) στο πειραματικό υλικό Αποτελέσματα προκαταρκτικής φάσης Αφού ολοκληρώθηκε η επεξεργασία του κάθε τεστ προέκυψε ο μέσος όρος (Μ.Ο) συχνότητας και αποδεκτότητας που έδινε το κάθε υποκείμενο στην κάθε λέξη. Με βάση τον Μ.Ο συχνότητας πραγματοποιήθηκε η αντιστοιχία των ΛΣ με τις ΛΕ και τις ΠΛ. Με βάση τον Μ.Ο αποδεκτότητας τόσο για κάθε νεολογικό σύνθετο όσο και για την κάθε κατηγορία (παρατακτικά - προσδιοριστικά), επιλέχθηκαν τα νεολογικά σύνθετα που είχαν παραπλήσιους Μ.Ο με αυτούς των υπαρκτών συνθέτων. Κατά αυτόν τον τρόπο συμπληρώθηκε το υλικό του πειράματος. 5.3 Κύρια Φάση Η κύρια φάση συνίσταται στη διεξαγωγή ενός on-line πειράματος οπτικής λεξικής απόφασης με priming. Στόχος του πειράματος είναι να μελετηθεί η επεξεργασία των παρατακτικών συνθέτων (ΟΟ, ΑΑ, ΡΡ), καθώς και να διερευνηθεί αν και κατά πόσο η έννοια της μορφολογικής κεφαλής έχει νόημα στα παρατακτικά σύνθετα. Ωστόσο, παράλληλο ενδιαφέρον προκαλεί η έννοια της μορφολογικής κεφαλής τόσο στα προσδιοριστικά σύνθετα όσο και στα νεολογικά σύνθετα των δύο παραπάνω κατηγοριών (παρατακτικών και προσδιοριστικών). Ειδικότερα, στο συγκεκριμένο πείραμα το σύνθετο λειτουργεί σαν prime τόσο για το πρώτο όσο και για το δεύτερο συστατικό του. Το prime εμφανίζεται στην οθόνη του υπολογιστή για 250 ms ακολουθούμενο απο τη ΛΣ για απεριόριστο χρόνο. Οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν πριν την έναρξη του πειράματος ότι πρόκειται να δουν μεμονωμένες λέξεις να εμφανίζονται στο κέντρο της οθόνης του υπολογιστή και τους δόθηκαν οδηγίες να απαντήσουν αν η εμφανιζόμενες λέξεις είναι λέξεις της γλώσσας τους ή όχι πατώντας το πλήκτρο που σηματοδοτεί την απάντηση ναι ή όχι αντίστοιχα. Μετά την ενημέρωση ακολούθησαν δοκιμές, οι οποίες παραλείφθηκαν από την ανάλυση. Οι ανεξάρτητες μεταβλητές ήταν το prime και το είδος του στόχου και η εξαρτημένη μεταβλητή ήταν ο χρόνος αντίδρασης (ΧΑ). Αυτός υπολογίζεται από τη στιγμή που εμφανίζεται η λέξη στόχος στην οθόνη ως τη στιγμή που το υποκείμενο αντιδράσει σε αυτή. Για το συγκεκριμένο

50 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΣ πείραμα, υποκείμενα με αριθμό λαθών πάνω από 10 και με ΧΑ πάνω από 1500ms αφαιρέθηκαν. Επίσης, δεν λήφθηκαν υπόψη απαντήσεις όπου οι χρόνοι αντίδρασης ήταν ανώτεροι και κατώτεροι από το όριο δύο σταθερών αποκλίσεων (ΣΑ). Το πρόγραμμα το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την υλοποίηση του πειράματος είναι το e-prime Συμμετέχοντες 25 φυσικοί ομιλητές της Νέας Ελληνικής (21 γυναίκες και 4 άνδρες), χρονών, με χρόνια εκπαίδευσης συμμετείχαν στο πείραμα Πειραματικό υλικό Υπαρκτά Παρατακτικά σύνθετα (ΥΠΣ), 6 Ο, 6 Ε, 4 Ρ χρησιμοποιήθηκαν ως primes (πχ. ψωμοτύρι, βορειοδυτικός, ανοιγοκλείνω) Νεολογικά Παρατακτικά σύνθετα (ΝΠΣ) 8 Ο, 4 Ε, 4 Ρ χρησιμοποιήθηκαν ως prime (πχ. σκουποφαράσι, αγενοθρασύς, τρεχογλιστρώ) Υπαρκτά Προσδιοριστικά σύνθετα (ΥΠρΣ) 8 Ο, 4 Ε, 4 Ρ χρησιμοποιήθηκαν ως primes (πχ. μολυβοθήκη, ερωτοχτυπημένος, αφισοκολλώ) Νεολογικά Προσδιοριστικά σύνθετα (ΝΠρΣ) 6 Ο, 2 Ε, 8 Ρ χρησιμοποιήθηκαν ως primes (πχ. πικρόφρουτο, χρηματοκερδισμένος, ιδρωτοστάζω) λέξεις οι οποίες αποτελούν το πρώτο συστατικό των συνθέτων χρησιμοποιήθηκαν ως λέξεις-στόχος (ΛΣ1) λέξεις, οι οποίες αποτελούν το δεύτερο συστατικό των συνθέτων χρησιμοποιήθηκαν ως λέξεις-στόχος (ΛΣ2) λέξεις-ελέγχου (ΛΕ), απλές λέξεις που δεν παρουσιάζουν σημασιολογική συγγένεια με τα σύνθετα και με τα συστατικά τους παρελκυστικές λέξεις (ΠΛ), οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για να αραιώσουν το δείγμα και να αποπροσανατολίσουν τους συμμετέχοντες από το ζητούμενο της έρευνας. Πρόκειται για λέξεις με αντίστοιχη συχνότητα, αριθμό συλλαβών και μήκος με τις ΛΣ.

51 5.3. ΚΥΡΙΑ ΦΑΣΗ μη λέξεις (ΜΛ), οι οποίες δημιουργήθηκαν αλλάζοντας ένα ή δύο γράμματα από μια υπάρχουσα ελληνική λέξη σύμφωνα με τους φωνοτακτικούς περιορισμούς που επιβάλλει η Νέα Ελληνική. Το πειραματικό υλικό συνεχίζεται στον πίνακα 5.1 Πίνακας 5.1: Πειραματικό υλικό. Είδος συνθέτου Παραδείγματα Υπαρκτά Παρατακτικά σύνθετα ανοιγοκλείνω Νεολογικά Παρατακτικά σύνθετα σκουποφαράσι Υπαρκτά Προσδιοριστικά σύνθετα χρηματοκερδισμένος Νεολογικά Προσδιοριστικά σύνθετα πικρόφρουτο Λέξη στόχος 1ο συνθετικό ανοίγω Λέξη στόχος 2ο συνθετικό κερδισμένος Λέξεις ελέγχου παπούτσι Παρελκυστικές λέξεις εκτροχιασμός Μη λέξεις *έδικα Υποθέσεις Όπως προανέφερα, ο στόχος του πειράματος είναι η ανάδειξη του ρόλου της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα. Συγκλίνοντας με την άποψη των Ten Hacken(2000), Kageyama(2009), θεωρώ πως τα παρατακτικά σύνθετα έχουν δύο μορφολογικές κεφαλές. Έτσι, αναμένεται τα δύο συνθετικά να μην εμφανίσουν διαφορά στους χρόνους αντίδρασης. Ωστόσο, στο πειραματικό υλικό περιλαμβάνονται τόσο προσδιοριστικά σύνθετα όσο και νεολογικά σύνθετα των δύο παραπάνω κατηγοριών. Αναλυτικότερα, τα προσδιοριστικά σύνθετα χρησιμοποιήθηκαν στο πείραμα δεδομένου ότι γνωρίζουμε βάσει μορφολογικών/σημασιολογικών κριτηρίων πως για τη (ΝΕ) αυτό το είδος συνθέτων έχει την κεφαλή δεξιά (κεφαλή το δεύτερο συστατικό). Επομένως, περιμένουμε αυτή η πληροφορία να φανεί και στους χρόνους αντίδρασης των υποκειμένων. Τα νεολογικά σύνθετα χρησιμοποιήθηκαν για να δούμε κατά πόσον ισχύουν οι ίδιοι μηχανισμοί αναγνώρισης ενός υπαρκτού συστατικού (ενός νεολογικού συνθέτου), όταν το σύνθετο-prime δεν είναι υπαρκτή λέξη (νεολογισμός). Ουσιαστικά, περιμένουμε το ίδιο μοτίβο με τα αντίστοιχα υπαρκτά σύνθετα, σαφώς όμως με μεγαλύτερους χρόνους αντίδρασης.

52 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΣ Συνοπτικά, οι υποθέσεις μου είναι οι εξής: Υπόθεση 1 : Όταν το prime είναι υπαρκτό προσδιοριστικό σύνθετο (ΥΠρΣ), τότε περιμένουμε priming (μικρότερο χρόνο αντίδρασης) στο δεύτερο συστατικό (ΛΣ2). Υπόθεση 2 : Όταν το prime είναι υπαρκτό παρατακτικό σύνθετο (ΥΠΣ), τότε περιμένουμε priming εξίσου στα δύο συνθετικά (ΛΣ1 και ΛΣ2). Υπόθεση 3 : Όταν το prime είναι νεολογικό προσδιοριστικό σύνθετο (ΝΠρΣ), τότε περιμένουμε priming στο δεύτερο συστατικό (ΛΣ2). Υπόθεση 4 : Όταν το prime είναι νεολογικό παρατακτικό σύνθετο, τότε περιμένουμε priming εξίσου στα δύο συνθετικά (ΛΣ1 και ΛΣ2). 5.4 Αποτελέσματα Τα αποτελέσματα του πειράματος λεξικής απόφασης εμφανίζονται στον πίνακα 5.2 και αφορούν το χρόνο αντίδρασης 22 υποκειμένων στις ΛΣ και στις αντίστοιχες ΛΕ. 3 υποκείμενα αφαιρέθηκαν, δεδομένου ότι είχαν είτε υψηλό αριθμό λαθών, είτε πολύ υψηλούς χρόνους αντίδρασης. Πίνακας 5.2: Αποτελέσματα on-line πειράματος. Οι αριθμοί σηματοδοτούν το χρόνο αντίδρασης (ΧΑ) των υποκειμένων σε milliseconds(ms). Prime ΛΣ1 ΛΣ2 ΛΕ1 ΛΕ2 ΥΠρΣ ΥΠΣ ΝΠρΣ ΝΠΣ

53 5.4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 44 Σχήμα 5.1: Σύγκριση (ΧΑ) για κάθε τύπο συνθέτων με τις αντίστοιχες λέξειςστόχος/λέξεις-ελέγχου. Τα παραπάνω αποτελέσματα μας δείχνουν τα εξής: Όταν προηγείται ΥΠρΣ, τότε έχουμε μικρότερο ΧΑ στο πρώτο συστατικό (ΛΣ1). Όταν προηγείται ΥΠΣ, τότε έχουμε παραπλήσιους ΧΑ τόσο στο πρώτο, όσο και στο δεύτερο συστατικό ( ΛΣ1 και ΛΣ2). Όταν προηγείται ΝΠρΣ, τότε έχουμε μικρότερο ΧΑ στο πρώτο συστατικό (ΛΣ1). Όταν προηγείται ΝΠΣ, τότε έχουμε παραπλήσιους ΧΑ τόσο στο πρώτο, όσο και στο δεύτερο συστατικό (ΛΣ1 και ΛΣ2 ). Σύμφωνα με τα παραπάνω, φαίνεται πως οι υποθέσεις μας επιβεβαιώνονται εν μέρει. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την Υπόθεση 1, θα περιμέναμε μικρότερο ΧΑ στο 2ο συστατικό, δεδομένου ότι γνωρίζουμε πως στα προσδιοριστικά σύνθετα η κεφαλή βρίσκεται δεξιά, βάσει μορφολογικών και σημασιολογικών κριτηρίων Ράλλη(2005:173). Ωστόσο, αυτή η υπόθεση δεν υποστηρίζεται από τα αποτελέσματα του πειράματος, καθώς έχουμε μικρότερο ΧΑ στο 1ο συστατικό. Παρόμοια, δεν υποστηρίζεται ούτε η Υπόθεση 4,