Μορφολογικές κατηγορίες νοητικού λεξικού του SLDT στα ελληνικά και η σχέση τους με την προνοσηρή νοημοσύνη

Transcript

1 Μορφολογικές κατηγορίες νοητικού λεξικού του SLDT στα ελληνικά και η σχέση τους με την προνοσηρή νοημοσύνη Ελισάβετ Νεοφυτίδου Ψυχολόγος, ΚΕ.ΣΥ.Ψ.Υ Α.Π.Θ

2 Η αναζήτηση κατάλληλων μεθόδων και εξιδεικευμένων τεστ για την αξιολόγηση της γνωστικής κατάστασης και ιδιαίτερα της προνοσηρής γνωστικής λειτουργίας σε υγιείς και μη τυγχάνει, διεθνώς, ιδιαίτερης προσοχής και διαρκούς ενδιαφέροντος των νευροεπιστημών.

3 Στο πλαίσιο αυτό, το Νοητικό Λεξικό αποτέλεσε κύριο αντικείμενο διαρκούς μελέτης για την εκτίμηση των γνωστικών λειτουργιών αλλά και για τη διάγνωση αφασικών συνδρόμων Τί είναι: To νοητικό λεξικό είναι η αποθήκη λέξεων στη μακρόχρονη μνήμη, όπου η νοητική γραμματική δομεί φράσεις και προτάσεις. Oι λέξεις αναπαρίστανται στο νοητικό λεξικό, το οποίο αποτελεί τη νοητή αναπαράσταση του ομιλητή, στην δική μας περίπτωση του αναγνώστη, για τις μορφές και τα νοήματα των λέξεων. Ένα λεξιλογικό στοιχείο θεωρείται ως μία διασύνδεση φωνολογικών, συντακτικών και εννοιολογικών χαρακτηριστικών στη μακρόχρονη μνήμη.

4 Η εκτίμηση του νοητικού λεξικού συντελείται με δοκιμασίες λεξιλογικής απόφασης, όπως είναι το SLDT ("Swedish Lexical Decision Test"), ένα σουηδικό τεστ προνοσηρής ευφυίας, που στοχεύει στην αξιολόγηση προνοσηρότητας και στον έλεγχο γνωστικών λειτουργιών μέσω της ανάγνωσης και αναγνώρισης του γραπτού λεξιλογίου από φωνολογική, μορφολογική και σημασιολογική άποψη.

5 Στόχοι της έρευνας Η παρούσα εργασία, μέρος μιας ευρύτερης έρευνας, στοχεύει: στην αξιολόγηση μεταφρασμένου τεστ, το οποίο λειτουργεί ως εργαλείο εκτίμησης του νοητικού λεξικού και των ιδιαίτερων μορφοσυντακτικών του χαρακτηριστικών σε μη υγιείς ενήλικες και στη διερεύνηση των παραγόντων εκείνων που επηρεάζουν οποιαδήποτε ένδειξη γνωστικής έκπτωσης, αν δηλαδή εξαρτάται αυτή από μεταβλητές, όπως η προσέγγιση στη διάγνωση και το εκπαιδευτικό επίπεδο των εξεταζομένων.

6 Το μεθοδολογικό εργαλείο της έρευνας είναι το μεταφρασμένο στα ελληνικά ερωτηματολόγιο του νοητικού λεξικού SLDT, ως εργαλείο εκτίμησης προνοσηρής νοημοσύνης (με υψηλή αξιοπιστία Cronbach's Alpha =0,84). Αποτελείται στην ελληνική εκδοχή από 56 ελέγχους νοητικού λεξικού (28 υπαρκτές λέξεις και 28 ψευδολέξεις) και με κατηγοριοποίηση των απαντήσεων σε 3βαθμη κλίμακα: "υπάρχει", "δεν υπάρχει" και "δεν ξέρω".

7 Οι μορφοσυντακτικές κατηγορίες των λέξεων του μεταφρασμένου στα ελληνικά τεστ που μελετήθηκαν στην παρούσα έρευνα είναι μεσαίας συχνότητας, αποδελτιωμένες λέξεις σύμφωνα με ΕΘΕΓ, και διακρίνονται από την: προθηματοποίηση (προθήματα: ξε-, α, δυσ-, ευ-, ανά, αντί, περί, δια, εκ, επί, κ.ά.), μέρος του λόγου (ρήμα, ουσιαστικό, επίθετο, επίρρημα), τον αριθμό των συλλαβών (πολυ-, τρι-, δισύλλαβες) και την αφαιρετικότητα (αφηρημένο, συγκεκριμένο)

8 36 λέξεις με πρόθημα (22 υπαρκτές και 14 ψευδολέξεις) 20 λέξεις χωρίς πρόθημα (6 υπαρκτές και 14 ψευδολέξεις) 4 ρήματα (2 υπαρκτά και 2 ψευδή) 47 ουσιαστικά (21 υπαρκτά και 26 ψευδή) 4 υπαρκτά επίθετα 1 υπαρκτό επίρρημα 34 πολυσύλλαβες (22 υπαρκτές, 12 ψευδολέξεις) 19 τρισύλλαβες (6 υπαρκτές και 13 ψευδολέξεις) 3 δισύλλαβες ψευδολέξεις 45 αφηρημένες (25 υπαρκτές, 20 ψευδολέξεις) 8 συγκεκριμένες (3 υπαρκτές, 5 ψευδολέξεις)

9 Το δείγμα της έρευνας αποτελείται από 60 άτομα με Μ.Ο ηλικίας= 64,93 Τ. Α= 8,96 έτη (με εύρος από 44 έως τα 86 έτη), Φύλο: 19 (31,67%) άντρες 41 (68,33%) γυναίκες Εκπαίδευση: 0-6 έτη= 21 (35%) 7-12= 16 (26,67%) 13+= 23 (38, 33%) Διάγνωση : Ήπια γνωστική έκπτωση (MCI)= 28 άτομα (46,67%) MCI και ψυχοσυναισθηματικές διατ.= 13 άτομα (21,67%) Άνοια= 10 (16,67%) Άλλες ασθένειες (κατάθλιψη, εγκεφαλικό, επιληψία) = 9 (15%)

10 Συνολικές επιδόσεις σε δοκιμασίες νοητικής εκτίμησης ΜΜΣΕ Μ.Ο = 26,10, Τ.Α=3,88 Δοκιμασία Προνοσηρής Νοημοσύνης (SLDT) M.O= 42,13, Τ.Α=11,97

11 Πίνακας 1 Περιγραφικά στοιχεία των δοκιμασιών νοητικής εκτίμησης (Ν=60) σε σχέση με την εκπαίδευση ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΜΣΕ Μ.Ο Τ.Α Δοκιμασία Προνοσηρής Νοημοσύνης Μ.Ο Τ.Α 0-6 έτη 24,14 4,57 34,19 9, ,75 3,04 41,31 11, ,43 3,04 49,96 9,39

12 Πίνακας 2. Περιγραφικά στοιχεία των δοκιμασιών νοητικής εκτίμησης (Ν=60) σε σχέση με τη διάγνωση ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΜΜΣΕ Μ. Ο Τ.Α Δοκιμασία Προνοσηρής Νοημοσύνης Μ.Ο Τ.Α MCI 26,68 3,06 45,07 11,66 MCI & ψυχοσυναισθ.διατ. 28,38 1,71 46,92 11,64 Άνοια 20,6 4,35 36,7 9,03 Άλλες Ασθένειες 27,11 2,32 32,11 9,17

13 Πίνακας 3. Περιγραφική ανάλυση των απαντήσεων στις λέξεις Λέξεις (υπαρκτές και μη) Υπάρχει Δεν υπάρχει Δεν ξέρω 1. ιδεαλιστής 48 (80%) 2 (3,33%) 10 (16,67%) 2. προσπέραση 60 (100%) 3. ενδελεχώς 33 (55%) 13 (21,67%) 14 (23,33%) 4. σύντμηση 31 (51, 67%) 8 (13,33%) 21 (35%) 5. επιμερισμός 41 (68,33%) 5 (8,33%) 14 (23,33%) 6. εργαλείο 60 (100%) 7. αφηρημάδα 60 (100%) 8. συσσίτιο 59 (98,33%) 9. πρόσνηψη 5 (8,33%) 28 (46,6%) 26 (43,33%) 10. αλανέωση 15 (25%) 34 (56,6%) 16 (26,6%) 11. σύγμαντα 11 (18,33%) 36 (60%) 13 (21,67%) 12. πληογώ 16 (26,67%) 30 (50%) 13 (21,67%) 13. σύνδραμο 23 (38,33%) 27 (45%) 10 (16,67%) 14. αναμέστρηση 10 (16,67%) 32 (53, 33) 18 (30%)

14 Πίνακας 4. Περιγραφική ανάλυση των συνολικών επιδόσεων στις μορφοσυντακτικές κατηγορίες (Ν=60) Μορφοσυντακτικές κατηγορίες Μέσοι Όροι Τυπική Απόκλιση 1. Λέξεις με πρόθημα 59,4 8,37 2. Λέξεις χωρίς πρόθημα 37,03 6,15 3. Ρήματα 6,38 1,32 4. Ουσιαστικά 78,12 10,71 5. Επίθετα 5,38 1,8 6. Επιρρήματα 1,68 0,83 7. Πολυσύλλαβες 52,79 8,87 8. Τρισύλλαβες 31,08 4,05 9. Δισύλλαβες 6,5 1, Αφηρημένες 63,05 9, Συγκεκριμένες 24,17 3,29

15 Πίνακας 5. Περιγραφική ανάλυση των μορφοσυντακτικών κατηγοριών ως προς τη διάγνωση Κατηγορίες λέξεων MCI MCI& Ψυχοσ. διαταραχές Άνοια Άλλες Ασθένειες Μ. Ο Τ. Α Μ.Ο Τ. Α Μ.Ο Τ. Α Μ.Ο Τ. Α Λέξεις με πρόθημα 58,41 8,06 57,18 7,48 60,56 7,92 64,5 10,21 Λέξεις χ πρόθημα 37,36 6,42 7,31 5,62 34,9 6, ,42 Ρήματα 6,36 1,13 6,38 1,33 6,2 1,23 6,67 2 Ουσιαστικά 78,43 10,71 76,36 8,76 75,9 11,49 81,78 12,66 Επίθετα 4,82 1,47 4,92 0,86 6,2 2,86 6,89 1,17 Επιρρήματα 1,5 0,79 1,77 0,93 1,7 0,67 2,11 0,93 Πολυσύλλαβες 52,46 8,46 50,45 5,63 52,3 7,21 57,22 10,84 Τρισύλλαβες 31,25 4,31 30,75 2,9 30, ,89 3,02 Δισύλλαβες 6,61 1,23 6,77 1,3 5,3 1,18 6,89 1,45

16 Δισύλλαβες 6,52 1,63 7 1,41 6,13 0,76 Πίνακας 6. Περιγραφική ανάλυση των μορφοσυντακτικών κατηγοριών ως προς την εκπαίδευση Κατηγορίες Λέξεων 0-6 (Ν=16) 7-12 (Ν=21) 13+ (Ν=23) Μ.Ο Τ. Α Μ. Ο Τ.Α Μ. Ο Τ.Α Λέξεις με πρόθημα 64,68 8,46 60,08 8,05 54,65 5,48 Λέξεις χωρίς πρόθ. 38,14 6,13 38,94 8,61 34,7 2,67 Ρήματα 6,52 1,13 6,56 1,26 6,13 1,32 Ουσιαστικά 82 10,72 80,93 14,27 72,87 4,93 Επίθετα 5,9 1,61 5,75 2,41 4,65 1,19 Επιρρήματα 2,14 0,79 1,75 0,93 1,22 0,52 Πολυσύλλαβες 55, ,07 10,8 48,83 4,78 Τρισύλλαβες 32,24 5,23 31,6 37,2 29,7 2,46

17 Μορφοσυντακτικές κατηγορίες F p<0.05 των λέξεων (SLDT) 1. Υπαρκτές λέξεις με πρόθημα (3,55) 7, Υπαρκτές λέξεις χωρίς πρόθημα 3, 55) 3, Υπαρκτά ουσιαστικά (3, 55) 5, Υπαρκτά επίθετα (3, 56) 4, Υπαρκτά επιρρήματα (3, 56) 7, Υπαρκτές πολυσύλλαβες (3, 55) 6, Υπαρκτές τρισύλλαβες (3, 56) 3, Υπαρκτές αφηρημένες (2, 57) 9,

18 'Ελεγχοι πολλαπλών συγκρίσεων ως προς τη διάγνωση ανέδειξαν διαφοροποιήσεις στα επίθετα στο σύνολό τους ανάμεσα: ομάδα άλλες ασθένειες - ομάδα MCI και άλλες ασθένειες - MCI και ψυχοσυναισθηματικές ασθένειες στις υπαρκτές πολυσύλλαβες λέξεις μεταξύ ομάδας άλλες ασθένειες - ομάδα MCI καθώς και άλλες ασθένειες - MCI & ψυχοσυναισθηματικές διαταραχές στις αφηρημένες υπαρκτές λέξεις μεταξύ ομάδας άλλες ασθένειες -MCI καθώς και άλλες ασθένειες -MCI με ψυχοσυναισθηματικές διαταραχές.

19 Μορφοσυντακτικές κατηγορίες F p 1. Υπαρκτές λέξεις με πρόθημα (2,56) 11, Υπαρκτές λέξεις χωρίς πρόθημα (2, 56) 4, Υπαρκτά ουσιαστικά (2, 55) 11, Ουσιαστικά συνολικά (2, 55) 5, Υπαρκτά επίθετα (3, 56) 7, Υπαρκτά επιρρήματα (2, 57) 8, Υπαρκτές πολυσύλλαβες (3, 55) 6, Αφηρημένες συνολικά (2, 56) 6, Υπαρκτές αφηρημένες (2, 57)9, Σύνολο των λέξεων (πρόθημα) (2, 52) 10,061,.000

20 Διαπιστώθηκε μέσω της διαδικασίας ελέγχου πολλαπλών συγκρίσεων σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ της ομάδας με 6 έτη εκπαίδευσης και της ομάδας με 13 έτη ως προς: τη συνολική επίδοση των λέξεων με πρόθημα τις υπαρκτές λέξεις με πρόθημα, τις πολυσύλλαβες συνολικά, τις πολυσύλλαβες υπαρκτές τα υπαρκτά επιρρήματα το σύνολο των ουσιαστικών, τα υπαρκτά ουσιαστικά στις υπαρκτές αφηρημένες λέξεις στο σύνολο των αφηρημένων παρατηρήθηκε διαφοροποίηση μεταξύ της ομάδας με δευτεροβάθμια εκπαίδευση και της τριτοβάθμιας

21 Η περιγραφική ανάλυση των δεδομένων ανέδειξε ότι σε όλες τις λέξεις του νοητικού λεξικού οι συμμετέχοντες έδωσαν απαντήσεις και στις τρεις απαντητικές επιλογές της δοκιμασίας. Ενδεικτικά παρατηρήθηκαν τα εξής: Δόθηκαν σωστές και λάθος απαντήσεις σε όλες σχεδόν τις υπαρκτές και ψευδολέξεις [πλην ορισμένων λέξεων: προσπέραση", "αφηρημάδα", "ανοικοδόμηση" "συσσίτιο", "εργαλείο" όπου δόθηκαν σωστές απαντήσεις από όλο σχεδόν το δείγμα]. Η λέξη "πρόσνηψη" (26, 43,33%) έφερε τη μεγαλύτερη βαθμολογία στην απάντηση "δεν ξέρω" σε σχέση με τις άλλες ψευδολέξεις. Στις ψευδολέξεις σύνδραμο (23, 38,33%), πληογώ (16, 26,67%) και αλανέωση (15, 25%) ορισμένοι ερωτώμενοι του δεδομένου δείγματος απάντησαν σε υψηλό βαθμό την επιλογή ότι υπάρχουν ως λέξεις.

22 Επίσης διαπιστώθηκε: οι μεταβλητές του εκπαιδευτικού επιπέδου και της διάγνωσης καθορίζουν και επηρεάζουν σημαντικά την αναγνώριση των λέξεων που υπάρχουν στο νοητικό λεξικό της ελληνικής γλώσσας, και χαρακτηρίζονται μορφοσυντακτικά από: την προθηματοποίηση, την αφαιρετικότητα, τον αριθμό των συλλαβών (κυρίως τις πολλές συλλαβές) και από το μέρος του λόγου (κυρίως τα ουσιαστικά, επίθετα και επιρρήματα και όχι από τα ρήματα).

23 Συγκεκριμένα διαπιστώθηκε ότι: οι ενήλικες με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης διαφοροποιούνται από άτομα με υψηλότερο επίπεδο εκπαιδευτικής μόρφωσης ως προς: την αναγνώριση των μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών (γραφημικών και φωνημικών) των λέξεων, τα οποία ενεργοποιούνται κατά τη διαδικασία οπτικής ανάγνωσης των λέξεων (λέξεις με πρόθημα, πολυσύλλαβες, αφηρημένες λέξεις)

24 Διαπιστώθηκε από την έρευνα ότι: Η αναγνώριση κυρίως των υπαρκτών λέξεων με τα εξεταζόμενα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά καθορίζεται και διαφοροποιείται σημαντικά από τον τύπο της διάγνωσης Υπήρξαν σημαντικές διαφοροποιήσεις στη συγκεκριμένη δοκιμασία μεταξύ των διαφόρων ομάδων ασθενειών, όπως παρατηρήθηκε ανάμεσα στην ομάδα MCI και την ομάδα άλλες ασθένειες ή μεταξύ της ομάδας άλλες ασθένειες και την ομάδα MCI και ψυχοσυναισθηματικές διαταραχές σε διάφορες κατηγορίες των υπαρκτών λέξεων (επίθετα, πολυσύλλαβες λέξεις, αφηρημένες λέξεις).

25 Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας παρά το μικρό δείγμα εξεταζόμενων και την εσωτερική ανομοιογένεια της δεδομένης δοκιμασίας ανέδειξαν ότι η εκτίμηση του νοητικού λεξικού στη δεδομένη περίπτωση δύναται να αποτελέσει ένα βασικό συστατικό της μελέτης της προνοσηρής ευφυίας και της γνωστικής λειτουργίας, και να εξελιχθεί ως ένα σημαντικό παράγοντα εκτίμησης των νευρολογικών ασθενειών, όπως η άνοια, και μπορεί να επιτευχθεί μέσω καλά σχεδιασμένων δοκιμασιών ανίχνευσης της μορφολογικής γλωσσικής δεξιότητας Επίσης, επισημαίνεται ότι είναι απαραίτητη η συνεχής βελτίωση αυτών για την πιο συστηματική και ενδελεχή μελέτη της προνοσηρής νοημοσύνης.