ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Επιβλέπων καθηγητής: ηµητρόπουλος Ανδρέας Φοιτήτρια : Βλάχου Ευαγγελία ΑΜ : ΑΘΗΝΑ, 2004 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Περίληψη 1 2. Εισαγωγή Έννοια συνταγµατικού δικαιώµατος και ιστορική ανα-σκόπηση Απόλυτη αµυντική ενέργεια των θεµελιωδών δικαιω-µάτων 4 3. Σύγκρουση συνταγµατικών δικαιωµάτων Έννοια σύγκρουσης και διάκρισης νοµικής έννοιας και πρα-γµατικής σύγκρουσης συνταγµατικών δικαιωµάτων Το «πρόβληµα της σύγκρουσης» των συνταγµατικών δικαιωµάτων α. Το πρόβληµα της σύγκρουσης είναι ζήτηµα που

2 ανάγεται στην τριτενέργεια; β. Έκταση της τριτενέργειας γ. Ατοµικιστική έννοµη τάξη δ. Σύγχρονη έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού: Πως επηρέασε τη σύγκρουση των συνταγµατικών δικαιωµάτων ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΑΠ 13/1999: Ιεράρχηση συνταγµατικών αρχών και κριτική Θεωρία στάθµισης και ισοδυναµία των συνταγµατικών διατάξεων Η θεωρία ή µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων όπως αναπτύχθηκε από το Γερµανικό Οµοσπονδιακό Συνταγµατικό ικαστήριο (ΓΟΣ ) α. Υπόθεση Lϋth και υπόθεση Blinkfϋer β. Κριτική για τη θεωρία της στάθµισης του ΓΟΣ Η πλαστή εικόνα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων Πραγµατική σύγκρουση και δικαιϊκή άρση ιάκριση άµυνας επίθεσης Θεσµική εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων Ενδεικτική περιπτωσιολογία της θεσµικής εφαρµογής α. Σύγκρουση δικαιώµατος στην ιδιωτική ζωή και ελευθερία των συµβάσεων β. Σύγκρουση δικαιώµατος τύπου και προσωπι-κότητας γ. Σύγκρουση δικαιωµάτων στον οικογενειακό τοµέα ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 49 Παράρτηµα 51 Βιβλιογραφία 58 Λέξεις Κλειδιά ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία αποτελεί µια προσπάθεια προσέγγισης και ιδιαίτερης µελέτης του φαινοµένου της σύγκρουσης των συνταγµατικών δικαιωµάτων, όπως αυτό εµφανίζεται στο πλαίσιο της εφαρµογής και της άσκησής τους. Στις σελίδες που ακολουθούν, προκειµένου για την πληρότητα και την επιστηµονική κατάρτιση της εργασίας, επιχειρείται η ανάλυση των θεωριών που έχουν διατυπωθεί σχετικά µε την πηγή προέλευσης του προβλήµατος αυτού, δηλ. αναζητάται η αφετηρία και η κατάληψη του ζητήµατος αυτού µέσα από την συνταγµατοπολιτική εξέλιξη, ξεκινώντας από τη θεωρία της τριτενέργειας στην ατοµικιστική έννοµη τάξη και καταλήγοντας στη µεταβολή της σύγχρονης έννοµης τάξης σε ενιαία και αντικειµενική, όπως αυτή επηρέασε το υπό εξέταση πρόβληµα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων. Ακόµη γίνεται αναφορά στην έννοια των συνταγµατικών δικαιωµάτων αλλά και στη διάκριση της νόµιµης και πραγµατικής σύγκρουσης των δικαιωµάτων και στη δικαιϊκή άρση αυτής. Αφετηρία για την επίλυση του φαινοµένου της σύγκρουσης υπήρξε η αρχή της στάθµισης των συµφερόντων που αναπτύχθηκε από το ΓΟΣ. Κριτική της αρχής αυτής καθίσταται απαραίτητη, καθώς έτσι αποκαλύπτεται η πλαστότητα της νοµικής σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων και προκρίνεται ως λύση η θεσµική προσαρµογή αυτών, το γεγονός δηλαδή ότι πλέον το πρόβληµα της σύγκρουσης, ως φαινόµενο που ανάγεται στη µεταβολή της έννοµης

3 τάξης, είναι ζήτηµα διακρίβωσης του αµυνόµενου από τον επιτιθέµενο και πάνω σ αυτή τη βάση θα πρέπει να αντιµετωπίζεται. 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2.1. ΈΝΝΟΙΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟ-ΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Όλα τα ελληνικά συνταγµατικά κείµενα από το σχέδιο του Ρήγα Φεραίου, το προσωρινό σύνταγµα της Επιδαύρου (1822) ως σήµερα, κατοχυρώνουν τα συνταγµατικά δικαιώµατα. Η ενίσχυση των συνταγµατικών δικαιωµάτων αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ισχύοντος συντάγµατος και αφορά τόσο το περιεχόµενο όσο και την προστασία τους. Μετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο τα συνταγµατικά δικαιώµατα κατοχυρώθηκαν και στο διεθνές δίκαιο, σε σειρά συµβάσεων στο πλαίσιο του Οργανισµού των Ηνωµένων Εθνών και του Συµβουλίου της Ευρώπης αλλά και στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Με τον όρο συνταγµατικά δικαιώµατα αποδίδονται τα παρεχόµενα στα µέλη του κοινωνικού συνόλου θεµελιώδη πολιτικά, κοινωνικά, οικονοµικά δικαιώµατα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νοµοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αµυντικό περιεχόµενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόµενο στρέφεται µόνο προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον, αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων µέσων για την άσκηση του δικαιώµατος. Από οντολογική άποψη το συνταγµατικό δικαίωµα όπως και το κοινό αποτελεί εξουσία παρεχόµενη στο άτοµο από το δίκαιο που αποσκοπεί στην ικανοποίηση συµφέροντος. Η συνταγµατική αναγνώριση αποτελεί το βασικό στοιχείο του συνταγµατικού δικαιώµατος. Αποστολή του είναι ο καθορισµός του συνταγµατικού προτύπου του πολίτη και γενικότερα του ανθρώπου. Αντικείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι η γενικότερη προστασία διαφόρων βασικών εκφάνσεων της ανθρώπινης ζωής. Από την άποψη αυτή τα συνταγµατικά δικαιώµατα είναι βασικά ή θεµελιώδη δικαιώµατα και γι αυτό ορθά χαρακτηρίζονται από τους όρους αυτούς. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα αποτελούν συνταγµατικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας, αποτελούν δηλ. µερικότερες πλευρές της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας, τις οποίες ο συντακτικός νοµοθέτης έκρινε ότι έπρεπε ιδιαίτερα να προστατεύσει. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα παρέχονται µε το Σύνταγµα στα άτοµα. Έχουν εποµένως κατ αρχήν ατοµικό χαρακτήρα και είναι µε την έννοια αυτή ατοµικά δικαιώµατα. Αυτό όµως δε σηµαίνει ότι αναγνωρίζεται ατοµικιστικός χαρακτήρας στα θεµελιώδη δικαιώµατα τα οποία διασφαλίζονται για την πραγµάτωση της κοινωνικής προόδου µε ελευθερία και δικαιοσύνη. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα δεν έχουν µόνο ατοµικό χαρακτήρα αλλά και κοινωνικό χαρακτήρα, αναγνωρίζονται υπέρ του ανθρώπου ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου, γεγονός που υπήρξε απόρροια της µετάβασης της ατοµικιστικής έννοµης τάξης στην έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού ΑΠΟΛΥΤΗ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩ ΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Η κλασσική νοµική θεωρία των ατοµικιστικών δικαιωµάτων δεν µπορεί να εξηγήσει τη φύση και τη λειτουργία των θεµελιωδών δικαιωµάτων στη σύγχρονη έννοµη τάξη.

4 Τα πολιτικά δικαιώµατα δεν είναι ατοµικά δικαιώµατα, πόσο µάλλον τα λεγόµενα «κοινωνικά» δικαιώµατα. Η µεταβολή του νοήµατος των θεµελιωδών δικαιωµάτων αποτελεί γενικότερη πεποίθηση στη σύγχρονη νοµική επιστήµη. Η µεταβολή αυτή αποτελεί µέρος της γενικότερης δικαιϊκής µεταβολής, της µετάβασης δηλαδή από τη δυαδιστική ατοµικιστική στην ενιαία κοινωνική ανθρωπιστική έννοµη τάξη. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα δεν είναι µόνο δικαιώµατα στην κυριολεξία του όρου (δίκαιο εξ υποκειµένου) αλλά και αντικειµενικοί κανόνες δικαίου. Είναι µεταβολή της κατεύθυνσής τους. Τα συνταγµατικά αµυντικά δικαιώµατα δεν στρέφονται µόνο ενάντια στην κρατική αλλά και σε οποιαδήποτε εξουσία. Απόρροια δηλαδή της έννοµης τάξης του κοινωνικού ανθρωπισµού υπήρξε η απόλυτη αµυντική ενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Αυτά, λοιπόν, ναι µεν ξεκίνησαν ως υποκειµενικά δικαιώµατα, προσέλαβαν όµως στη σύγχρονη ενιαία έννοµη τάξη αντικειµενικό χαρακτήρα και αποτελούν αντικειµενικά αξιώµατα του συνολικού δικαιϊκού οικοδοµήµατος. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα δεν αναφέρονται απλώς στην υποκειµενική κατάσταση του ιδιώτη, αλλά περιορίζουν αντίστοιχα την κρατική εξουσία. Περιέχουν δηλαδή κατά λογική ανάγκη και κανόνες αποθετικής αρµοδιότητας, προβλέπουν και τι δεν µπορεί να κάνει η κρατική εξουσία. Τα ατοµικά δικαιώµατα σηµαίνουν την άρνηση της απεριόριστης και την κατάφαση της περιορισµένης κρατικής εξουσίας, την απόρριψη του ολοκληρωτισµού οποιασδήποτε µορφής και την κατοχύρωση της δηµοκρατίας και του κράτους δικαίου. Πράγµατι, η λειτουργία της δηµοκρατίας είναι αδύνατη χωρίς τις ελευθερίες της γνώµης, του τύπου, της συνάθροισης και της ένωσης καθώς και την ελευθερία της ίδρυσης και λειτουργίας πολιτικών κοµµάτων και των συνδικαλιστικών ενώσεων. Τα ατοµικά δικαιώµατα δεν µετατρέπονται βέβαια σε λειτουργήµατα και θεσµούς, αλλά παραµένουν δικαιώµατα. Χωρίς όµως αυτά και την άσκησή τους δεν θα µπορούσε να λάβει χώρα η ελεύθερη και ίση συµµετοχή στις εκλογικές και άλλες πολιτικές διαδικασίες και η εναλλαγή των φορέων της κρατικής εξουσίας. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα εξάλλου αποτελούν συστατικά στοιχεία του κράτους δικαίου. Οριοθετούν την κρατική εξουσία και την υποτάσσουν σε κανόνες υπερκείµενης τυπικής ισχύος που δεσµεύουν εποµένως και τον νοµοθέτη. Ο ενδιαφερόµενος ιδιώτης µπορεί να επικαλεστεί τους κανόνες αυτούς ενώπιον της διοικήσεως και των δικαστηρίων, δυνάµει διαδικαστικών δικαιωµάτων που του παρέχει το αρ. 20 Σ. Επίσης, τα συνταγµατικά δικαιώµατα τελούν σε σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης και προς το κοινωνικό κράτος. Από τη µια µεριά, το κοινωνικό κράτος προσφέρει στο άτοµο ένα minimum βιοτικών αγαθών και αναγκαίων υπηρεσιών που αποτελούν το περιεχόµενο των αναγνωρισµένων από το σύνταγµα κοινωνικών δικαιωµάτων. Το κοινωνικό κράτος πραγµατώνει έτσι εν µέρει το αλλιώς τυπικό µόνο δικαίωµα ισότητας και εξασφαλίζει τις ελάχιστες εκείνες υλικές προϋποθέσεις χωρίς την εκπλήρωση των οποίων η ελευθερία είναι κενή περιεχοµένου για τον µέσο άνθρωπο. Από την άλλη µεριά, τα συνταγµατικά δικαιώµατα καθορίζουν όχι µόνο το σκοπό αλλά και τα ουσιαστικά και διαδικαστικά όρια εκπλήρωσης του κοινωνικού κράτους. Συνδυάζοντας λοιπόν και συνοψίζοντας τις ανωτέρω παρατηρήσεις, προκύπτει ότι τα συνταγµατικά δικαιώµατα στη σύγχρονη έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού και της απόλυτης ενέργειας των θεµελιωδών δικαιωµάτων, δεν είναι απλώς «υποκειµενικά δίκαια», δεν αναφέρονται δηλαδή απλώς στην έννοµη κατάσταση των φορέων τους, αλλά συνιστούν συγχρόνως αντικειµενικούς κανόνες δικαίου, κανόνες δηλαδή που διέπουν τη συνολική έννοµη τάξη.

5 3. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 3.1. ΈΝΝΟΙΑ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΚΑΙ ΙΑΚΡΙΣΗ ΝΟΜΙΚΗΣ ΈΝΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων διαφόρων φορέων συντρέχει όταν η άσκηση ενός θεµελιώδους δικαιώµατος ενός προσώπου αποκλείει αναγκαία εν όλω ή εν µέρει τη σύγχρονη άσκηση του ίδιου ή άλλου θεµελιώδους δικαιώµατος άλλου ή άλλων προσώπων. Πρέπει όµως να σηµειωθεί ότι σύγκρουση δικαιωµάτων υπό νοµική έννοια είναι η ταυτόχρονη αναγνώριση και νόµιµη άσκηση των δικαιωµάτων περισσότερων φορέων κατά τρόπο ώστε η νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος ενός να περιορίζει την επίσης νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος του άλλου. Ο ορισµός αυτός αναφέρεται στη νοµική έννοια της σύγκρουσης δικαιωµάτων. Χαρακτηριστικό της νοµικής σύγκρουσης είναι η νόµιµη άσκηση από όλους τους φορείς. Η ιδιοµορφία της αλλά και η αντίθεσή της βρίσκεται στο εξής: παρά το ότι η άσκηση όλων των δικαιωµάτων από όλους τους φορείς είναι νόµιµη, εντούτοις θίγεται κάποιο θεµελιώδες δικαίωµα. Από τη νοµική αυτή σύγκρουση απαραίτητο κρίνεται να γίνει αναφορά στην πραγµατική από την οποία διαφέρει. Πραγµατική σύγκρουση δικαιωµάτων είναι η αποδοκιµαζόµενη από το δίκαιο παραβίαση του δικαιώµατος του άλλου. Οι πραγµατικές συγκρούσεις υπάρχουν καθηµερινά. Η πραγµατική σύγκρουση ο ένας από τους φορείς, ο επιτιθέµενος, ενεργοποιείται πέρα από το επιτρεπόµενο δικαιϊκό πλαίσιο, δηλαδή ενεργεί χωρίς δικαίωµα. Στο πεδίο των πραγµατικών συγκρούσεων κάποιος φορέας παραβιάζει το συνταγµατικό δικαίωµα του άλλου, η παραβίασή τους όµως αυτή αποδοκιµάζεται από το δίκαιο. Η άσκηση του δικαιώµατός του δηλαδή δεν είναι νόµιµη. εν πρόκειται εποµένως για νοµική, για κατά δίκαιο δηλαδή σύγκρουση. Το ζήτηµα, λοιπόν, που γεννάται και που γίνεται προσπάθεια εξεύρεσης µιας ικανοποιητικής και τεκµηριωµένης απάντησης είναι αν αναγνωρίζεται στη σύγχρονη έννοµη τάξη σύγκρουση δικαιωµάτων µε την παραπάνω νοµική έννοια. Αν αντίθετα δεν γίνεται δεκτός ο όρος «σύγκρουση» δικαιωµάτων, δεν µπορεί να έχει άλλη έννοια από εκείνη της πραγµατικής σύγκρουσης, δηλαδή της προσβολής των δικαιωµάτων των άλλων χωρίς την αναγνώριση από το δίκαιο ανάλογης εξουσίας ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Της «ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ» ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ-ΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Τα συνταγµατικά δικαιώµατα αφορούν διάφορες περιοχές της ανθρώπινης ζωής. Αναπόφευκτο, οι περιοχές αυτές εν µέρει αλληλοκαλύπτονται ώστε το ίδιο «πραγµατικό» περιστατικό να µπορεί να υπαχθεί σε κανόνα δικαίου που κατοχυρώνουν διάφορα συνταγµατικά δικαιώµατα. Έτσι, για παράδειγµα, η αστυνοµική έρευνα στην κατοικία ενός ατόµου στην οποία αυτός και διάφοροι συνιδεάτες του ασκούν θρησκευτική λατρεία, φαίνεται να θίγει το άσυλο της κατοικίας, το δικαίωµα συναθροίσεως, το δικαίωµα θρησκευτικής λατρείας και το δικαίωµα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και συµµετοχής στην κοινωνική ζωή της χώρας. Η απαγόρευση εκδόσεως της εφηµερίδας ενός κόµµατος φαίνεται να θίγει την ελευθερία του Τύπου, την ελευθερία της γνώµης, την ελευθερία λειτουργίας του κόµµατος, το δικαίωµα της ιδιοκτησίας και την ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας και συµµετοχής στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της

6 χώρας. Πράγµατι, δεν είναι συχνές οι περιπτώσεις που είναι προφανές ότι ένα µόνο ατοµικό δικαίωµα θίγεται και µια µόνο διάταξη εµφανίζεται ως εφαρµοστέα. Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό ότι ο σπουδαιότερος ίσως περιορισµός των ατοµικών αλλά και των κοινωνικών δικαιωµάτων προέρχεται από την ανάγκη αµοιβαίας οριοθέτησης των βιοτικών σχέσεων που ρυθµίζουν, καθώς και ένταξής τους στο συνολικό πλαίσιο της συνταγµατικής τάξης κατά τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η συστηµατική και τελολογική ενότητα του Συντάγµατος. Έτσι, πολλές φορές καθίσταται ανέφικτη η υλοποίηση κοινωνικού δικαιώµατος χωρίς αντίστοιχο περιορισµό ενός ατοµικού, όπως όταν το κράτος πρέπει να απαλλοτριώσει ιδιωτική έκταση, για να ανεγερθούν εκεί εργατικές κατοικίες (αρ και 21 4 Σ). Ή ακόµη η άσκηση ενός και αυτού δικαιώµατος από πολλούς φορείς του ταυτόχρονα µπορεί να καθίσταται ανέφικτη. Κατ αυτό τον τρόπο, είναι αδύνατη, λοιπόν, η ταυτόχρονη ελεύθερη κίνηση των αυτοκινήτων σε πολυσύχναστη διασταύρωση. Με µια πολύ γενική έννοια θα µπορούσε ίσως να υποστηριχθεί ότι ανακύπτει κάποια «σύγκρουση» ανάµεσα στις συνταγµατικά κατοχυρωµένες ατοµικές ελευθερίες και τις αρµοδιότητες του δηµοκρατικά νοµιµοποιηµένου νοµοθέτη, παρόλο που ορισµένες φορές η άσκηση της αρµοδιότητας είναι απαραίτητη για την κατοχύρωση της ελευθερίας. Η παραδοσιακή νοµική επιστήµη και µεθοδολογία, εφαρµόζει τα θεµελιώδη δικαιώµατα µόνο στις σχέσεις «δηµοσίου δικαίου», στις σχέσεις δηλαδή στις οποίες µόνο το ένα µέρος (το άτοµο) είναι φορέας των θεµελιωδών δικαιωµάτων, ενώ το άλλο µέρος (το κράτος) δεν είναι. Η εφαρµογή όµως των θεµελιωδών δικαιωµάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις, στις σχέσεις δηλαδή εκείνες που και τα δύο µέρη είναι φορείς θεµελιωδών δικαιωµάτων, εµφανίζεται για την επηρεασµένη από την ατοµικιστική παράδοση νοµική σκέψη, εξαιρετικά προβληµατική. Πως είναι δυνατόν να εφαρµόζονται τα θεµελιώδη δικαιώµατα στις σχέσεις στις οποίες και τα δύο (ή περισσότερα) µέρη είναι φορείς θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η διαπροσωπική εφαρµογή, λοιπόν, των θεµελιωδών δικαιωµάτων δηµιουργεί έτσι ένα µεγάλο πρόβληµα για την επηρεαζόµενη από την ατοµικιστική παράδοση σύγχρονη νοµική σκέψη, το πρόβληµα της σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων, πρόβληµα που συνδέεται µε τον τρόπο της εφαρµογής τους στις διαπροσωπικές σχέσεις. 3.2.α. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΕΙΝΑΙ ΖΗΤΗΜΑ ΠΟΥ ΑΝΑΓΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ; Έχει υποστηριχθεί η άποψη πως η σύγκρουση δύο (ή περισσότερων) θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι νοητή µόνο στο µέτρο που γίνεται δεκτή η άποψη της απόλυτης τριτενέργειας των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ανάµεσα στα παραδείγµατα που αναφέρει η ερµηνευτική αυτή άποψη είναι και το εξής: ένας επιχειρηµατίας προσλαµβάνει µόνο πρόσωπα που ανήκουν π.χ. σε ορισµένη φυλή ή θρησκεία. Στο συγκεκριµένο παράδειγµα συγκρούονται το δικαίωµα του επιχειρηµατία κατά το άρθρο 5 1 (ελεύθερη συµµετοχή στην οικονοµική ζωή και αντίστοιχη ελευθερία σύναψης ή µη σύναψης µιας σύµβασης εργασίας) µε το δικαίωµα του εργαζόµενου κατά το άρθρο 4 (αρχή της ισότητας). Στην περίπτωση αυτή πραγµατικά η διαπίστωση της σύγκρουσης των δύο δικαιωµάτων προϋποθέτει αποδοχή της τριτενέργειάς τους. Το γεγονός όµως αυτό δε συµβαίνει ούτε πάντοτε ούτε καν κατά κανόνα, όπως υποστηρίζει η παραπάνω άποψη. Ειδωµένο και παραλλασσόµενο το παραπάνω παράδειγµα βλέπουµε ότι: έξω από έναν ναό έχουν τοποθετηθεί τόσο ισχυρά µεγάφωνα που εµποδίζουν, κατά τις ώρες της θείας λειτουργίας, ακόµη και τη λεκτική επικοινωνία µεταξύ των περιοίκων. Οι µεν κάτοικοι αξιώνουν από την

7 πολιτεία να παρέµβει εναντίον της πηγής της ηχορύπανσης, ενώ οι εκκλησιαζόµενοι ζητούν από την πολιτεία να απόσχει από την παρέµβαση εις βάρος τους και χάριν των διαµαρτυροµένων περιοίκων. έκτης και των δύο θεµελιωδών δικαιωµάτων που επικαλούνται τα δύο µέρη είναι η κρατική εξουσία. Σε αυτή την περίπτωση έχουµε δηλαδή σύγκρουση δικαιωµάτων χωρίς ούτε καν να τίθεται το θέµα της τριτενέργειας. Αξιοσηµείωτο, λοιπόν, είναι το γεγονός ότι το ζήτηµα της «σύγκρουσης» των δικαιωµάτων τίθεται στη νοµική επιστήµη, αφενός ανεξάρτητα, αφετέρου σχετικά προς το ζήτηµα της τριτενέργειας. Οι θεωρίες της τριτενέργειας δεν παρέχουν µια συγκεκριµένη λύση στο δηµιουργούµενο πρόβληµα, το οποίο από θεωρητική άποψη εµφανίζεται πάντοτε αλλά από κρατική κυρίως άποψη απασχολεί ιδιαίτερα όχι τόσο τις «φανερές» και «εύκολες» περιπτώσεις της διαπροσωπικής εφαρµογής. Το πρώτο βασικό σηµείο προς το οποίο πρέπει να στραφεί η κριτική κατά την αποδοχή της τριτενέργειας στο φαινόµενο της σύγκρουσης, είναι αυτός ο ίδιος ο τρόπος της αντιµετώπισης της ύπαρξης, της υπόστασης του προβλήµατος αναφορικά προς την τριτενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Αυτή και µόνη η τοποθέτηση του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων είτε «σχετικά» είτε «ανεξάρτητα» προς το «ζήτηµα της τριτενέργειας» κάνει σαφές ότι δεν πρόκειται για ένα πρόβληµα που δηµιουργείται µόνο εφόσον γίνεται δεκτή η τριτενέργεια αλλά πρόκειται για ένα γενικότερο ζήτηµα που απασχολεί τη νοµική επιστήµη. Και αποτελεί αυτή και µόνη η τοποθέτηση του προβλήµατος, απόδειξη για την ανεπάρκεια της ατοµικιστικής νοµικής θεωρίας αλλά και για την επίδραση που ασκεί στη σύγχρονη νοµική σκέψη, απόδειξη για το ότι το ζήτηµα δεν µπορεί να λυθεί παρά µόνο στο πλαίσιο της µεταβολής της έννοµης τάξης. ηλαδή, το αν υπάρχει ή δεν υπάρχει ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων δεν εξαρτάται από την τριτενέργεια. Πολύ περισσότερο δεν εξαρτάται από τη «θεωρητική αποδοχή της τριτενέργειας». Αν πραγµατικά υπάρχει ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων, η άρνηση της «τριτενέργειας» οδηγεί στη συγκάλυψή του. εν πρόκειται δηλαδή να εµποδιστεί η σύγκρουση των δικαιωµάτων µε το να αρνηθούµε την τριτενέργεια. Αντίθετα, η αποδοχή της τριτενέργειας οδηγεί στην αποκάλυψη του προβλήµατος, εφόσον εφαρµόζονται τα θεµελιώδη δικαιώµατα στις σχέσεις περισσότερων φορέων θεµελιωδών δικαιωµάτων πάλι δεν υπάρχει ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων, τότε δεν πρέπει να τίθεται τέτοιο πρόβληµα. Το πρόβληµα των συγκρούσεων των δικαιωµάτων δεν είναι πρόβληµα «τριτενέργειας». εν δηµιουργεί η διαπροσωπική εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων το ζήτηµα της σύγκρουσής τους, αλλά η δοµή και η λειτουργία της ατοµικιστικής έννοµης τάξης. Η πλαστή εικόνα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων εξαφανίζεται, όπως και το ίδιο το πρόβληµα της «τριτενέργειας», εφόσον τοποθετείται στα πλαίσια της σύγχρονης έννοµης τάξης. Αντίθετα, το πρόβληµα δηµιουργείται µόνον όταν εξετάζεται στα πλαίσια της ατοµικιστικής έννοµης τάξης. Από την άποψη αυτή το ζήτηµα της σύγκρουσης είναι ζήτηµα που ανάγεται στη µεταβολή της έννοµης τάξης και από µεθοδολογική άποψη είναι ζήτηµα που ανάγεται στον εντοπισµό αυτής της µεταβολής από διάφορες νοµικές θεωρίες, οι οποίες εφόσον αντίθετα δεν εντοπίζουν τη γενικότερη δικαιϊκή µεταβολή, παραµένουν στα πλαίσια της ατοµικιστικής θεωρίας και έννοµης τάξης, δεχόµενες οπωσδήποτε την επίδρασή τους. 3.2.β. ΈΚΤΑΣΗ Της ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Το ζήτηµα της λειτουργίας των θεµελιωδών δικαιωµάτων παρουσιάζεται και σαν πρόβληµα «εκτάσεως της τριτενέργειας». Στην όλη συζήτηση του θέµατος, τίθεται το

8 ερώτηµα «ποια δικαιώµατα τριτενεργούν». Το ερώτηµα αυτό τίθεται µε αυτή τη µορφή µόνο από τους συγγραφείς που υποστηρίζουν την έµµεση τριτενέργεια, αλλά και από τους συγγραφείς εκείνους που δέχονται ή καταλήγουν υπέρ της λεγόµενης άµεσης τριτενέργειας. Προβαίνουν έτσι οι θεωρίες της τριτενέργειας σε µια περισσότερο ή λιγότερο «αυθαίρετη» επιλογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων που «τριτενεργούν» χωρίς όµως να εξηγούν γιατί δεν τριτενεργούν τα άλλα θεµελιώδη δικαιώµατα. Αλλά και ο τρόπος αυτός αντιµετώπισης του προβλήµατος της «έκτασης της τριτενέργειας» οφείλεται στο ότι οι συγγραφείς δεν τοποθετούν το ζήτηµα στις διαστάσεις που απαιτεί η ενότητά τους, δηλαδή σαν ζήτηµα µεταβολής της έννοµης τάξης. Στη σύγχρονη έννοµη τάξη δεν υπάρχει ζήτηµα «τριτενέργειας». Κατά τον ίδιο τρόπο δεν υπάρχει και ζήτηµα «εκτάσεως της τριτενέργειας». Όπως λοιπόν αυτό το ίδιο πρόβληµα της τριτενέργειας έτσι και το ζήτηµα της εκτάσεώς της είναι φαινοµενικό πρόβληµα. Όλα τα θεµελιώδη συνταγµατικά δικαιώµατα εφαρµόζονται στο κοινό δίκαιο σαν αµυντικά δικαιώµατα. Από το ζήτηµα της «εκτάσεως της τριτενέργειας» διαφέρει το πρόβληµα του µέτρου της εφαρµογής κάθε συγκεκριµένου δικαιώµατος σε κάθε έννοµη σχέση (δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου). Κατά κυριολεξία δεν πρόκειται για ζήτηµα εκτάσεως αλλά για ζήτηµα εντάσεως, προσδιορισµού του τρόπου µε τον οποίο εφαρµόζονται τα θεµελιώδη δικαιώµατα σε συγκεκριµένες έννοµες σχέσεις και θεσµούς. Πρόκειται δηλαδή για το ζήτηµα της θεσµικής προσαρµογής, για το πρόβληµα της διακρίσεως ανάµεσα στο θεσµικό και στο γενικό περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων το οποίο και δεν θίγουν οι θεωρίες της «τριτενέργειας». 3.2.γ. ΑΤΟΜΙΚΙΣΤΙΚΗ ΈΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ Το ζήτηµα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, σαν ζήτηµα νοµικοπολιτικής πραγµατικότητας, το δηµιουργεί η ατοµικιστική έννοµη τάξη και το καλλιεργεί η ατοµικιστική νοµική παράδοση η οποία βασιζόµενη στη «θεµελιώδη νοµική έννοια» του δικαιώµατος και στα παλιά ατοµικιστικά νοµικά πρότυπα, δεν θέτει πάντα τα όρια της άσκησης των δικαιωµάτων. Η αντίληψη για τη σύγκρουση των δικαιωµάτων προέρχεται από την αντίληψη της ατοµικής ανταγωνιστικής διαδικασίας στην οποία είναι επιτρεπτή η παραβίαση των δικαιωµάτων των άλλων, η παραβίαση από τον ισχυρό, των δικαιωµάτων των λιγότερο δυνατών. εν συµβιβάζεται όµως µε τον κοινωνικό ανθρωπισµό και την ανθρωπιστική αντίληψη για την άσκηση των δικαιωµάτων του ανθρώπου σαν κοινωνικών δικαιωµάτων, στα πλαίσια της ανθρωπιστικής άµιλλας. Αυτή και µόνο η ύπαρξη του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων αποτελεί απόδειξη της «θεοποιήσεως» της έννοιας του δικαιώµατος στα πλαίσια της ατοµικιστικής νοµικής θεωρίας και της περισσότερο ή λιγότερο αποµονωµένης εξέτασής του, τόσο από τις υποχρεώσεις όσο και από τα γενικότερα πλαίσια των εννόµων διαπροσωπικών σχέσεων και θεσµών µέσα στα οποία ασκούνται θεµελιώδη δικαιώµατα και υποχρεώσεις. 3.2.δ. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΈΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΥ: ΠΩΣ ΑΥΤΗ ΕΠΗΡΕΑΣΕ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Στη σύγχρονη έννοµη τάξη, η ανθρωπιστική αρχή και τα θεµελιώδη δικαιώµατα που την εξειδικεύουν, αφενός οριοθετούν το δικαίωµα συγκεκριµένου φορέα, αφετέρου οριοθετούν τα δικαιώµατα των άλλων φορέων. Όπως προκύπτει από την ανθρωπιστική αρχή στην έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού αναγνωρίζεται µόνο η εξουσία του ανθρώπου στο άτοµό του (αυτεξουσία, αυτοπροσδιορισµός), όχι όµως και η εξουσία του ατόµου πάνω σε άλλα άτοµα. Επίσης η εξουσία πάνω σε

9 πράγµατα δεν επιτρέπεται να οδηγεί στην κυριαρχία πάνω σε άλλους ανθρώπους. εν υπάρχει εποµένως στη σύγχρονη έννοµη τάξη, από νοµική άποψη, «σύγκρουση δικαιωµάτων», µε την έννοια ότι δύο δικαιώµατα συγκρούονται κατά νόµιµο τρόπο. Στην πραγµατικότητα ο ένας από τους δύο φορείς έχει θίξει τα δικαιώµατα του άλλου. Εφόσον προσβάλλεται θεµελιώδες δικαίωµα, δεν πρόκειται για σύγκρουση δικαιωµάτων, αλλά για προσβολή δικαιωµάτων. Η σύγχρονη έννοµη τάξη βασίζεται στην ανθρωπιστική αρχή και στην ανθρωπιστική διαµόρφωση του περιεχοµένου του δικαιώµατος. Συνδυάζοντας, λοιπόν, τα προαναφερθέντα, δηλαδή τη µετάβαση από την ατοµικιστική έννοµη τάξη στην σύγχρονη ενιαία και αντικειµενική έννοµη τάξη, την έννοµη τάξη δηλαδή του κοινωνικού ανθρωπισµού, γίνεται πλέον αντιληπτό ότι το ζήτηµα της σύγκρουσης των συνταγµατικών δικαιωµάτων ανάγεται σαφώς στη µεταβολή αυτή της έννοµης τάξης. Η συνταγµατικοπολιτική εξέλιξη οδήγησε στη δηµιουργία και οδηγεί προς την πλήρη διαµόρφωση µιας ποιοτικά νέας έννοµης τάξης, αυτής του κοινωνικού ανθρωπισµού. Το βασικότερο χαρακτηριστικό της γνώρισµα είναι η απόλυτη αµυντική ενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού είναι ενιαία, δεν διακρίνεται ποιοτικά σε δηµόσιο και ιδιωτικό δίκαιο και αντικειµενική, δηλαδή δεν βασίζεται στην υποκειµενική ατοµικιστική αρχή αλλά στην αντικειµενική αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας η οποία αποτελεί και καταστατική αρχή. Βασίζεται σε συνδυασµό των συνταγµατικών προτύπων του κοινωνικού κράτους και του κοινωνικού ανθρώπου, των οποίων το περιεχόµενο προσδιορίζει το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξίας. Το σύγχρονο κράτος υποχρεούται όχι µόνο να σέβεται αλλά και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία και να εξασφαλίζει την «ακώλυτη» άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Αντίθετα, τα θεµελιώδη δικαιώµατα στρέφονται προς τους άλλους ιδιώτες µόνο ως προς το αµυντικό και όχι ως προς το διεκδικητικό τους περιεχόµενο. Σεβασµός, προστασία και εξασφάλιση του ανθρώπου αποτελούν τις τρεις βαθµίδες τις ιστορικής πορείας για την πλήρη διαµόρφωση και την ολοκλήρωση του κοινωνικού ανθρωπισµού. Ωστόσο, η πορεία αυτή δεν έχει ακόµα ολοκληρωθεί αφού η εξασφαλιστική διάσταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι νέα διάσταση και διαµορφώνεται παράλληλα προς την εξέλιξη του κοινωνικού προστατευτικού κράτους σε κοινωνικό εξασφαλιστικό κράτος. Εξαιρετικά και ειδικά προβλέπεται µια συγκεκριµένη περίπτωση της εξασφάλισης αναφορικά προς την εξασφάλιση των µέσων της παιδείας (άρθρο 16 2 Σ). 4. ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Οποιαδήποτε προσπάθεια επίλυσης του προβλήµατος οφείλει να έχει ως αφετηρία τη θεµελιώδη παραδοχή της «τυπικής νοµικής ισοδυναµίας όλων των διατάξεων, οι οποίες περιλαµβάνονται στο Σύνταγµα» (ΣτΕ 292/1984, Ολ. ΤοΣ 1985, 511 επ.). Κατά συνέπεια δεν τίθεται θέµα in abstracto προτίµησης οποιασδήποτε συνταγµατικής διάταξης σε βάρος άλλης, εκτός βέβαια αν υπάρχει µεταξύ τους σχέση ειδικότητας. Τέτοια σχέση υφίσταται π.χ. µεταξύ των άρθρων 5 2 εδ. α και 7 3 εδ. β Συντ. µε αποτέλεσµα να µην είναι πάντοτε συνταγµατικά απαγορευµένη η θανατική ποινή. Όµως και τα κλασσικά ατοµικά δικαιώµατα, εφόσον θεωρηθούν ως

10 αρνητικοί κανόνες αρµοδιότητας, είναι ειδικότερα σε σχέση µε τη γενική νοµοθετική αρµοδιότητα της πολιτείας. Πάντως στις περισσότερες περιπτώσεις συγκρούσεων υπάρχει µερική επικάλυψη των πραγµατικών των συγκρουόµενων δικαιωµάτων ή άλλων διατάξεων και ταυτόχρονα αντίθεση µεταξύ των εννόµων συνεπειών τους. εδοµένου ότι πρόκειται για ισοδύναµες διατάξεις η σύγκρουσή τους µπορεί να αντιµετωπισθεί µόνο µε βάση «µια ad hoc σχέση προτιµήσεως ανάµεσά τους, µε γνώµονα τη βέλτιστη δυνατή έκβαση στη σύγκρουση των διακυβευόµενων δικαιωµάτων και έννοµων αγαθών». Σε αλλοδαπές συνταγµατικές τάξεις, όπως για παράδειγµα η αµερικανική, διαφαίνεται αντίθετα η τάση για a priori αξιολογική ιεράρχηση των ελευθεριών σε «προτιµώµενες» (preferred freedoms) και µη. Στη συνέχεια της εργασίας, προκειµένου για την επίλυση του προβλήµατος της σύγκρουσης, κρίνεται σκόπιµο να παρατεθεί µια πρόσφατη νοµολογία του ΑΠ (ΑΠ 13/1999, 253) που προσανατολίστηκε προς την κατεύθυνση της ιεράρχησης των συνταγµατικών αρχών, καθώς και µια προσπάθεια ανάδειξης των προβληµάτων που ανέκυψαν από αυτή για να οδηγηθούµε έτσι στην αρχή της πρακτικής αρµονίας ή πρακτικής εναρµόνισης των συγκρουόµενων δικαιωµάτων ή διατάξεων. Τελικώς, η ισοδυναµία των συνταγµατικών διατάξεων, καθώς και η θεωρία της στάθµισης όπως αυτή την αντιλαµβάνονται διάφοροι συγγραφείς, κατέχει ξεχωριστή θέση στην παρούσα εργασία. Στο πλαίσιο της νοµολογίας του ΓΟΣ η θεωρία ή µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων έδωσε έναυσµα για την επίλυση του προβλήµατος της συγκρούσεως αλλά αποτέλεσε και έντονο πεδίο κριτικής που οδήγησε πλέον στην ορθότερη όλων των λύσεων επιλογή προς την κατεύθυνση της θεσµικής προσαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων και την εφαρµογή της αιτιώδους συνάφειας προκειµένου για την αντιµετώπιση της σύγκρουσης των δικαιωµάτων ΑΠ 13/1999: ΙΕΡΑΡΧΗΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ Προς την κατεύθυνση της ιεράρχησης των συνταγµατικών αρχών και δικαιωµάτων φαίνεται να προχωρεί πρόσφατη απόφαση της Ολοµέλειας του ΑΠ. Αυτή δέχτηκε ότι η προστασία της ελευθερίας της επιστήµης και της έκφρασης «επειδή αποσκοπεί στη διαφύλαξη υψίστων κοινωνικών αγαθών, καλύπτει (νοµιµοποιεί) και προσβολές του δικαιώµατος της προσωπικότητας που τυχόν ενυπάρχουν στην ενάσκησή τους, οι οποίες έτσι, εφόσον δεν προσβάλλεται η αξία του ανθρώπου, δεν είναι παράνοµες, διότι η προσωπικότητα, και αν θίγεται, έχει στη συγκεκριµένη περίπτωση υποδεέστερη σηµασία σε σχέση µε το αγαθό των ως άνω ελευθεριών». Προκύπτει έτσι µια ιεράρχηση µε την αξία του ανθρώπου (αρ. 2 1 Σ) στην κορυφή, τις ελευθερίες της επιστήµης και της έκφρασης σε ένα επόµενο επίπεδο και τέλος το κατοχυρωµένο επίσης στο Σύνταγµα δικαίωµα της προσωπικότητας υποδεέστερο από αυτές. Το κριτήριο της ιεράρχησης είναι η αξιολόγηση των προστατευοµένων από κάθε διάταξη «κοινωνικών αγαθών» χωρίς καµία περαιτέρω διευκρίνιση για το που θα στηρίζεται η αξιολόγησή τους. Όµως ακόµη και αν θεωρηθεί ότι η αξιολόγηση δεν γίνεται αυθαίρετα κατά την υποκειµενική κρίση του δικαστή, αλλά µε βάση τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις,

11 το πρόβληµα δεν λύνεται, αφού παρόµοιες αξιολογήσεις θέτουν αναπόφευκτα θέµατα που βρίσκονται από τη φύση τους στο κέντρο της πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης. Εξάλλου, εφόσον ο ίδιος ο συντακτικός νοµοθέτης δεν προέβη σε ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, δεν επιτρέπεται να τον υποκαταστήσει ο δικαστής. Στη συγκεκριµένη περίπτωση όλα αυτά δεν θα έπρεπε να είχαν απασχολήσει καν το δικαστήριο, επειδή το επίδικο ζήτηµα, δηλαδή η απάλειψη µε δικαστική απόφαση φράσεων από το λεξικό της ελληνικής γλώσσας, ρυθµίζεται ειδικά από το άρθρο 14 3 Σ, αφού τέτοια παρέµβαση στην κυκλοφορία του λεξικού ισοδυναµεί µε συνταγµατικά ανεπίτρεπτη κατάσχεση. Η άρνησή µιας a priori αξιολογικής ιεράρχησης εµπεριέχει βέβαια τον κίνδυνο της δικαστικής αυθαιρεσίας αφού ο δικαστής είναι εκείνος που θα κρίνει τελικά τη συνταγµατικότητα των νοµοθετικών ρυθµίσεων και της διοικητικής πρακτικής. Τίθεται λοιπόν το ζήτηµα της αντικειµενικότητας ή κατ άλλη άποψη της αµεροληψίας της δικαστικής κρίσης, ένα ζήτηµα συνυφασµένο άρρηκτα µε το γενικότερο θέµα της ερµηνείας του Συντάγµατος. Μπορεί, παρά ταύτα, να διατυπωθεί η κατευθυντήρια αρχή της πρακτικής αρµονίας ή πρακτικής εναρµόνισης των συγκρουόµενων δικαιωµάτων ή διατάξεων. Τούτο σηµαίνει ότι πρέπει αρχικά να αποφεύγεται η βιαστική στάθµιση των εκατέρωθεν συνταγµατικά αναγνωρισµένων αγαθών και µια δηµοψηφιστικού τύπου επιλογή ενός, µε πλήρη παραµερισµό του άλλου. Αντίθετα, ο ερµηνευτής και εφαρµοστής του Συντάγµατος οφείλουν να επιδιώκουν την εναρµόνισή τους, έτσι ώστε το καθένα από τα αγαθά αυτά να προστατεύεται στο µέτρο του αµοιβαίου δυνατού. Η αµοιβαία οριοθέτησή τους οδηγεί στην καλύτερη πρακτική εφαρµογή και των δύο ή των τυχόν περισσότερων, εννόµων αγαθών, τα οποία κατοχυρώνουν οι συγκρουόµενες συνταγµατικές διατάξεις. Παρατηρείται έτσι π.χ. ότι «εφόσον η ελευθερία της οδικής κυκλοφορίας είναι συνήθης και επιβεβληµένη, ο περιορισµός της πότε πότε για να καταστεί δυνατή η άσκηση της ελευθερίας των συναθροίσεων είναι θεµιτός και επιβεβληµένος». Αυτό ισχύει όµως υπό την προϋπόθεση ότι πρόκειται γα συνάθροιση παροδικού χαρακτήρα διάρκειας µερικών ωρών. Εάν αντίθετα οι συγκεντρωµένοι εννοούν να καταλάβουν επί 20ηµερο το οδόστρωµα κύριας εθνικής οδού, προκειµένου να παραλύσουν έτσι την οικονοµική ζωή και να επιβάλλουν τις απόψεις τους στην πολιτεία, το πράγµα σαφώς αλλάζει. Μια τέτοια συµπεριφορά δεν µπορεί να βρει πλέον έρεισµα στο δικαίωµα της συνάθροισης, διότι θίγει υπέρµετρα την οικονοµική ελευθερία και την ελευθερία κίνησης µεγάλου αριθµού τρίτων προσώπων. Γενικότερα η αρχή της πρακτικής εναρµόνισης συνεπάγεται την απαίτηση του σεβασµού «της εύλογης σχέσης των χρησιµοποιούµενων µέσων προς τον επιδιωκόµενο σκοπό ή της συνάφειας του µέσου προς τον σκοπό». Παραπέρα, ο εφαρµοστής του Συντάγµατος και ιδίως ο δικαστής, οφείλει να λάβει υπόψη του τα πραγµατικά δεδοµένα και να τα εκτιµήσει κατά τρόπο τέτοιο ώστε οι σχετικές κρίσεις του να µπορούν να συναντήσουν ευρύτερη αποδοχή. Πρέπει λοιπόν «η νοµική λύση να µπορεί να γίνει διυποκειµενικά δεκτή ακριβώς διότι είναι γενικεύσιµη σε κάθε περίπτωση, ασχέτως προς τα πρόσωπα αυτών που κρίνουν ή κρίνονται κάθε φορά». Έτσι π.χ. πανθοµολογούµενο είναι το γεγονός ότι η καταστροφή του δασικού πλούτου της χώρας µας έχει προσλάβει δραµατικές διαστάσεις. Υπό τις προϋποθέσεις αυτές η συνδροµή λόγου δηµοσίου συµφέροντος που δικαιολογεί τη µεταβολή του προορισµού δάσους, εφόσον προέχει για την εθνική οικονοµία µια άλλη χρήση του, θα πρέπει να γίνει δεκτή µόνο σε εντελώς εξαιρετικές περιπτώσεις και πάντως όχι για

12 οικιστικούς σκοπούς, έστω και αν αυτοί συνίστανται σε υλοποίηση της επιταγής του αρ Σ (ΣτΕ 1/1992, Ελλ νη, 1993, 859) ΘΕΩΡΙΑ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΚΑΙ ΙΣΟ ΥΝΑΜΙΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙ-ΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Σωστά γίνεται δεκτό ότι µεταξύ των διαφόρων θεµελιωδών δικαιωµάτων δεν υπάρχει σχέση ιεραρχίας. εν υπάρχουν κατά το Σύνταγµα «σηµαντικότερα» και λιγότερο «σηµαντικά» θεµελιώδη δικαιώµατα. Η διάκριση των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε αναθεωρήσιµα κατά το άρθρο και µη αναθεωρήσιµα, αποτελεί µια ιεράρχηση που ισχύει µόνο για τη διαδικασία της αναθεώρησης και δεν µπορεί να µεταφερθεί στο θέµα της σύγκρουσης, διότι δεν συντρέχει η ταυτότητα του λόγου που θα επέτρεπε την ανάλογη εφαρµογή της. Μετά την αναθεώρηση και κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του Συντάγµατος τα θεσπισµένα δικαιώµατα νοµικά είναι ίσης αξίας. Το ίδιο ακριβώς πρέπει να γίνει δεκτό και για το αρ. 48 1, που για την περίπτωση της χώρας σε κήρυξη κατάστασης ανάγκης επιτρέπει να τεθούν εκτός ισχύος ορισµένα µόνο θεµελιώδη δικαιώµατα. Η ratio της επιλογής αυτής δεν είναι η αντικειµενική σηµασία του κάθε δικαιώµατος του οποίου επιτρέπεται η προσωρινή αναστολή, αλλά η αντιµετώπιση της έκτασης ανάγκης. Γι αυτό το Σύνταγµα προβλέπει και τη δυνατότητα να τεθούν εκτός ισχύος ορισµένα από τα θεµελιώδη δικαιώµατα, ανάλογα µε τις λειτουργικές ανάγκες της συγκεκριµένης περίπτωσης. Η διαφοροποίηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων κατά το αρ ή κατά το αρ του Συντάγµατος δεν θεµελιώνει µια γενική ιεράρχηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων, δηλαδή µια ιεράρχηση που να ισχύει έξω από τη στιγµή της αναθεώρησης και έξω από τη διαδικασία κατάστασης ανάγκης. Η διαφοροποίηση αυτή δεν αποτελεί και κατά συνέπεια δεν περιέχει, το κριτήριο της λύσης όταν σε µια συγκεκριµένη περίπτωση συγκρούονται δύο θεµελιώδη δικαιώµατα. Η προηγούµενη συλλογιστική ανέδειξε ότι η στάθµιση της εκάστοτε προτεραιότητας, δηλαδή η προστασία της µιας και ο περιορισµός της άλλης ατοµικής ελευθερίας σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση είναι ζήτηµα πραγµατικό, εξαρτώµενο από τις συντρέχουσες συγκυρίες. Μελετώντας λοιπόν τη σύγκρουση του δικαιώµατος επί του ιδιωτικού βίου µε το δικαίωµα της ελευθερίας του Τύπου, δέχεται τη θεωρία της συγκεκριµένης στάθµισης των αγαθών. Η στάθµιση αυτή συντελείται τόσο σε ένα επίπεδο αντικειµενικό µε βάση τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις, όσο και σε ένα επίπεδο υποκειµενικό, που προσδιορίζεται από τη βούληση του ενδιαφερόµενου ατόµου. Η στάθµιση αυτή προσθέτουµε εµείς οφείλει να αναζητήσει την όσο το δυνατόν αποτελεσµατικότερη προστασία και των δύο συγκρουόµενων δικαιωµάτων (αρχή πρακτικής αρµονίας). Αυτός ο κανόνας προκύπτει από την αρχή, ότι πριν φτάσει ο ερµηνευτής στη διαπίστωση της αντίφασης οφείλει να αναζητήσει τη νοηµατική ενότητα του Συντάγµατος αφού το Σύνταγµα δεν είναι άθροισµα αλλά σύνολο κανόνων δικαίου. Η επιλογή του ενός δικαιώµατος σε βάρος του άλλου έχει θέσει, αν η προηγούµενη ερµηνευτική προσπάθεια αποδειχτεί στη συγκεκριµένη συγκυρία ατελέσφορη. Κατά τη στάθµιση των συµφερόντων προβάλει έντονα ο κίνδυνος των υποκειµενικών κρίσεων του πολιτειακού οργάνου (διοικητικού και τελικά ίσως και του δικαστή). Θέλοντας να επισηµάνει αυτόν τον κίνδυνο ο Μάνεσης παρατηρεί τα εξής: «Η διακριτική ευχέρεια που έχει σ αυτές τις περιπτώσεις το αρµόδιο κρατικό όργανο πρέπει να ασκείται µε κριτήρια αντικειµενικά και όχι µε βάση αυθαίρετες κατατάξεις

13 και υποκειµενικές εκτιµήσεις ιδεολογικής ή πολιτικής υφής». Τις πιο πολλές φορές, όταν η εύλογη στάθµιση είναι και προφανής, η ερµηνευτική υπόδειξη του Μάνεση, εύστοχη στην αφηρηµένη της διατύπωση, στηρίζει την ορθή και αποδεκτή λύση. Τα πράγµατα όµως από τη φύση τους δυσκολεύουν σε οριακές περιπτώσεις, εκεί δηλαδή που τα συγκρουόµενα και συνταγµατικά προστατευόµενα συµφέροντα είναι στη συγκεκριµένη τους έκφανση ισότιµα και σοβαρά. Για τέτοιες περιπτώσεις, η θεωρία των «αντικειµενικών» κριτηρίων ή των εκτιµήσεων, που ούτε «ιδεολογικής» ούτε «πολιτικής» υφής είναι, υπόκειται σε κριτική. Εύκολα λοιπόν προκύπτει το ερώτηµα αν υπάρχει πάντοτε δυνατότητα «αντικειµενικής κρίσης» από ένα µέλος της κοινωνίας που ασκεί δηµόσιο λειτούργηµα και που καλείται κατά την άσκηση του λειτουργήµατός του να κάνει αξιολογικές επιλογές. Και ο δηµόσιος λειτουργός ζει και µετέχει ως άτοµο στην κοινωνική σύγκρουση. Όταν κληθεί να σταθµίσει µια σύγκρουση, π.χ. µεταξύ της θρησκευτικής ελευθερίας (αρ. 13 2) και ελευθερίας του τύπου (άρθρο 14 2) τελικά δεν µπορεί να αποφύγει την απάντηση στο ερώτηµα, ποιο είναι το αγαθό, που είναι έστω και µόνο στη συγκεκριµένη περίπτωση άξιο περισσότερης προστασίας. Αυτή η κρίση όµως έχει από τη φύση της, από το είδος του επίδικου προβλήµατος, περιεχόµενο ιδεολογικό ή (και) πολιτικό. Αυτό που θα µπορούσε ή µάλλον θα έπρεπε κανείς να αξιώσει από το επιφορτισµένο µε τη στάθµιση των συγκρουόµενων δικαιωµάτων όργανο της πολιτείας είναι όχι η ανέφικτη και ίσως ανύπαρκτη «αντικειµενικότητα» αλλά η αµεροληψία του. Η διαφορά ανάµεσα στην αντικειµενικότητα και στην αµεροληψία είναι η εξής: Με την αντικειµενικότητα επιχειρείται ο συχνά ανέφικτος αποχωρισµός της αξιολογικής κρίσης από την ιδεολογική και πολιτική συγκρότηση του κρίνοντος φορέα του οργάνου. Με την αµεροληψία αντίθετα επιχειρείται ο αποχωρισµός της αξιολογικής κρίσης του οργάνου από τους ενδεχόµενους δεσµού του µε τα πρόσωπα ή τα συµφέροντά της συγκεκριµένης σύγκρουσης. Από τις παραπάνω επισηµάνσεις γύρω από το πρόβληµα της στάθµισης των συγκρουόµενων δικαιωµάτων προκύπτει πως ούτε στο θέµα αυτό µπορεί να υπάρξει πάντοτε µια ορθή λύση, λύση που θα είναι (δήθεν) άσχετη µε την (κατ ανάγκη ιδεολογική) προερµηνευτική επιλογή του ερµηνευτή. Η άποψη της µιας ορθής λύσης που µας την «εξασφαλίζει» η «νοµική» µέθοδος της ερµηνείας, που αντιδιαστέλλεται µάλιστα µε κάποια υποθετική «ερµηνεία» (έτσι ο Α.Μανιτάκης «Η νοµική φύση και ο πολιτικός χαρακτήρας της ερµηνείας του Συντάγµατος»), εκτίθεται σε δύο σοβαρούς επιστηµονικούς κινδύνους: Πρώτον, θα πρέπει να της αποδοθεί το ασφαλώς όχι ηθεληµένο αποτέλεσµα της απροσδόκητης αναβίωσης της θεωρίας της πολιτικής ουδετερότητας, άποψη µε µοναρχική προέλευση και µε ιστορικά αποδεδειγµένη αντιδηµοκρατική λειτουργία. εύτερον, η κατάσταση της αντιδιαστολής µεταξύ «νοµικής» και «πολιτικής» ερµηνείας, όπως εύστοχα σηµειώνει το Ευ. Βενιζέλος («Η ερµηνεία του Συντάγµατος. Μεταξύ νοµικής δογµατικής και επιστηµονικής ειλικρίνειας»), επιτρέπει την παρατήρηση πως «το σχήµα νοµικη-πολιτική ερµηνεία του Συντάγµατος αποδίδει πρόθυµα το χαρακτηρισµό (µάλλον τη µορφή) της πολιτικής ερµηνείας σε κάθε εκδήλωση ερµηνευτικής διαφωνίας, σε κάθε περίπτωση προβολής διαφορετικών ερµηνευτικών προτάσεων. Μέσα στο σχήµα αυτό νοµική ερµηνεία είναι όποια πολύ απλά πρόλαβε να αυτοχαρακτηριστεί έτσι». Υπάρχουν βέβαια περιπτώσεις, όπου η σύγκρουση των δικαιωµάτων είναι εγγενής. Έτσι, π.χ.: οι διατάξεις του άρθρου 24 για την προστασία του περιβάλλοντος (παρ. 1), για την χωροταξική αναδιάρθρωση της χώρας (παρ. 2), για την προστασία των µνηµείων και παραδοσιακών περιοχών (παρ. 6), θα παρέµεναν απλό ευχολόγιο αν δεν

14 γινόταν δεκτό ότι ισχύουν στο µέτρο που η πραγµάτωσή τους συνεπάγεται περιορισµό της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Γι αυτό και εύλογα το ΣτΕ έκρινε πως σε αρκετές περιπτώσεις το αρ. 34 κατισχύει το αρ. 17. Αυτή η τοποθέτηση του δικαστηρίου επέτρεψε τη διαµόρφωση µιας νοµολογίας αρκετά ανοιχτής στο θέµα αυτό. Έτσι, κρίθηκαν θεµιτοί σοβαροί περιορισµοί της ιδιοκτησίας όπως π.χ. η θέσπιση σκληρών όρων δόµησης εντός του Σχεδίου Πόλης, όπως η Πλάκα, η Καστέλλα, η Πάνω Πόλη (ΣτΕ /1980), η εκτός Σχεδίου Πόλης (ΣτΕ 1519/1980) ή ακόµα και η απαγόρευση δόµησης στην ύπαιθρο (ΣτΕ 1598/1980 και 797/1981). Συµπερασµατικά θα µπορούσαµε να πούµε ότι οι περιορισµοί των ατοµικών ελευθεριών αποτελούν, πολλές φορές, αναγκαία προϋπόθεση για την άσκησή τους εν γένει: τόσο εκ µέρους των άλλων, όσο και εκ µέρους του ίδιου του δικαιούχου. Παράδειγµα: στην προσωπική ελευθερία κίνησης και κυκλοφορίας, πεζοί ή µε οχήµατα. Η ρύθµιση της κυκλοφορίας πεζών και οχηµάτων (πεζόδροµοι, µονόδροµοι, διαβάσεις, τροχονόµοι, φωτεινοί σηµατοδότες) συνεπάγεται µεν περιορισµούς, µε αυτούς όµως επιτυγχάνεται διαλεκτικά το αντίθετο: η αποτελεσµατική άσκηση της ελευθερίας, η οποία χωρίς τους περιορισµούς θα ήταν ανέφικτη (κίνδυνοι συγκρούσεων και ατυχηµάτων, «µποτιλιαρίσµατα» κ.λπ.). Έτσι η ελευθερία των άλλων δεν είναι µόνο όριο αλλά και προϋπόθεση για την ελευθερία του καθενός, όπως και η ελευθερία του καθενός είναι προϋπόθεση για την ελευθερία όλων. Η σχετικότητα της προστασίας των ατοµικών δικαιωµάτων ή ελευθεριών εµφανίζεται και µε τη µορφή σύγκρουσης µεταξύ τους και σαν συνέπεια της σύγκρουσης αυτής: i) Υπάρχουν περιπτώσεις που µια και η αυτή ατοµική ελευθερία δεν µπορεί να ασκηθεί ταυτόχρονα εκ µέρους πολλών. Για να καταστεί τούτο δυνατό πρέπει να υποβληθεί σε περιορισµούς: είναι π.χ. η περίπτωση της οδικής κυκλοφορίας που αναφέρθηκε προηγουµένως. ii) Υπάρχουν περιπτώσεις που δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση περισσότερων ελευθεριών, οπότε η άσκηση της µιας αποκλείει ή περιορίζει αναπόφευκτα την άσκηση της άλλης: π.χ. η ελευθερία των συναθροίσεων στο ύπαιθρο συγκρούεται µε την ελευθερία της οδικής κυκλοφορίας. Στις περιπτώσεις αυτές η αρµόδια αρχή οφείλει να προβεί σε στάθµιση συµφερόντων και να προκρίνει την προστασία της µιας σε βάρος της άλλης ατοµικής ελευθερίας (δηλ. σε βάρος συγκεκριµένου φορέα της προς όφελος του φορέα της άλλης). Η διακριτική ευχέρεια που έχει, σ αυτές τις περιπτώσεις, το αρµόδιο κρατικό όργανο πρέπει να ασκείται µε κριτήρια αντικειµενικά και όχι µε βάση αυθαίρετες ιεραρχικές κατατάξεις και υποκειµενικές εκτιµήσεις ιδεολογικής ή πολιτικής υφής. Αντικειµενικά κριτήρια είναι µόνο οι διατάξεις του Συντάγµατος. Εκτός από την περίπτωση του άρ που αφορά στην Αναθεώρηση του το Σύνταγµα δεν καθιερώνει καµία ιεράρχηση µεταξύ των ατοµικών ελευθεριών: όλες είναι ισότιµες, ως προϊόν της ίδιας κυριαρχικής συντακτικής βούλησης, η οποία, προστατεύοντάς τες, αφενός µεν συγκεκριµενοποιεί τις γενικότερες αρχές που έχει θεσπίσει (π.χ. άρ. 2 1 και 5 1 Σ), αφτέρου δε προβλέπει γι αυτές όσους περιορισµούς ή εξαιρέσεις - έκρινε σκόπιµες. Με αυτά τα δεδοµένα η στάθµιση της εκάστοτε προτεραιότητας, δηλ. η προστασία της µιας και ο περιορισµός της άλλης ατοµικής ελευθερίας, σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση, είναι ζήτηµα πραγµατικό, εξαρτώµενο από τις συντρέχουσες συγκυρίες, π.χ. εφόσον η ελευθερία της οδικής κυκλοφορίας είναι, κατά κανόνα, συνήθης και καθηµερινή, ο περιορισµός της πότε πότε, για να καταστεί δυνατή η άσκηση και της ελευθερίας των συναθροίσεων είναι θεµιτός αλλά και επιβεβληµένος.

15 4.3. Η ΘΕΩΡΙΑ Ή ΜΕΘΟ ΟΣ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ όπως ΑΝΑΠΤΥΧΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΟΜΟΣΠΟΝ ΙΑΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (ΓΟΣ ) Τα κρατικά όργανα οφείλουν να αίρουν τις συγκρούσεις των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η υποχρέωση αυτή των κρατικών οργάνων συνάγεται από τη διάταξη του αρ Συντ. κατά την οποία αυτά οφείλουν να εξασφαλίζουν την ακώλυτη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η άρση των συγκρούσεων των θεµελιωδών δικαιωµάτων µπορεί να γίνεται µόνο µε τη στάθµιση των συµφερόντων σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση, όπως αυτό διατυπώθηκε και αναλύθηκε παραπάνω. Ο τρόπος αυτός άρσεως των εν λόγω συγκρούσεων υποστηρίζεται και από την κρατούσα στη γερµανική επιστήµη γνώµη και εφαρµόζεται από την πάγια νοµολογία του ΓΟΣ. Έτσι, λοιπόν, προς τη λύση του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, στο πεδίο των µεταξύ ιδιωτών σχέσεων, στράφηκε το ΓΟΣ το οποίο είχε να αντιµετωπίσει τις πιο δύσκολες περιπτώσεις διαπροσωπικής εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Αναπτύχθηκε έτσι κυρίως στο πλαίσιο της νοµολογίας του ΓΟΣ, η θεωρία ή µέθοδος της «στάθµισης των συµφερόντων», µέθοδος που συνδέεται στενά µε την ιδεαλιστικού χαρακτήρα αντίληψη που επικρατεί στη Γερµανία για το «αξιολογικό σύστηµα» και την «αξιολογική φύση» της γερµανικής έννοµης τάξης, αντίληψη που επίσης κυοφορήθηκε και αναπτύχθηκε όχι µόνο αλλά και στο πλαίσιο της νοµολογίας του ΓΟΣ. Το πόσο επηρεασµένη είναι η σύγχρονη νοµική σκέψη από την ατοµικιστική νοµική παράδοση γίνεται φανερό από τον τρόπο µε τον οποίο επιδιώκεται η λύση του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, από την ίδια δηλαδή τη χρησιµοποίηση της µεθόδου της στάθµισης των συµφερόντων. Και είναι σηµαντικό στο σηµείο αυτό να σηµειωθεί ότι η νοµολογία του ΓΟΣ, συνολικά αντιµετωπιζόµενη, κάθε άλλο παρά θα µπορούσε εύκολα να καταταχθεί στους συνεχιστές της ατοµικιστικής νοµικής παράδοσης του γερµανικού νοµικού χώρου. Κατά τη µέθοδο της στάθµισης το αρµόδιο κρατικό όργανο έχει βέβαια διακριτική ευχέρεια για την πρόκριση του δικαιώµατος που θα επικρατήσει στην κάθε κρινόµενη περίπτωση. Η πρόκριση πρέπει ωστόσο να γίνεται µε αντικειµενικά κριτήρια. Οπωσδήποτε, αποκλείεται εν προκειµένω οποιαδήποτε ιεράρχηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Και αυτό γιατί όπως προαναφέρθηκε και πιο πάνω, το Σύνταγµα δεν καθιερώνει καµία ιεράρχηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Μόνο το αρ αυτού κάνει µια ιεράρχηση των δικαιωµάτων, διακρίνοντας αυτά σε αναθεωρητέα και µη αναθεωρητέα. Στη διάκριση αυτή δεν επιτρέπεται πρόδηλα να προσδίδεται οποιαδήποτε άλλη νοµική σηµασία και συγκεκριµένα, δεν µπορούν εκείνα από αυτά, των οποίων απαγορεύεται η αναθεώρηση να θεωρούνται ως ιεραρχικά ανώτερα από τα άλλα. Όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα είναι κατ αρχήν από κάθε άλλη άποψη ισότιµα. Η πλήρης ισοτιµία των θεµελιωδών δικαιωµάτων προκύπτει όχι µόνο από την κατοχύρωσή τους από το ίδιο το όργανο (το συντακτικό νοµοθέτη) αλλά και από το γεγονός ότι αυτά αποτελούν συγκεκριµενοποιήσεις της ανθρώπινης αξίας. Οποιαδήποτε ιεράρχηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων αποκλείεται και από τους Έλληνες συγγραφείς. Το ζήτηµα όµως αυτό είναι πολύ αµφίβολο στη γερµανική επιστήµη και η σχετική θέση της νοµολογίας του ΓΟΣ δεν είναι σαφής. Για το θέµα αυτό θα γίνει διεξοδικότερη ανάλυση στις αµέσως επόµενες παραγράφους. 4.3.α. Η ΥΠΟΘΕΣΗ LϋTH KAI H YΠΟΘΕΣΗ BLINKFÜΕR Στο σηµείο όµως αυτό µεγάλης σηµασίας για το εξεταζόµενο ζήτηµα κρίνονται οι

16 από και αποφάσεις του ΓΟΣ οι οποίες και παρατίθονται κατωτέρω. ΥΠΟΘΕΣΗ LÜTH Ο πιο γνωστός από τους σκηνοθέτες του γερµανικού ναζιστικού καθεστώτος Veit Harlan συνεχίζει και µετά το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου την κινηµατογραφική του δραστηριότητα. Ο διευθυντής της υπηρεσίας τύπου του Αµβούργου LϋTH, στην προσπάθειά του να εµποδίσει µια νέα είσοδο του Harlan στο γερµανικό κινηµατογράφο, τον κατηγορεί, µε οµιλία του προς τους εµπόρους και τους παραγωγούς κινηµατογραφικών ταινιών, σαν οπαδό του εθνικοσοσιαλισµού και παρακινεί το ακροατήριό του να µποϋκοτάρει την ταινία του Harlan. Το ίδιο επαναλαµβάνει και µε επιστολή του στις εφηµερίδες. Κατά του Lϋth εγείρεται αγωγή µε την οποία επιδιώκεται η καταδίκη του σε παράλειψη από τέτοιου είδους ενέργειες. Η αγωγή γίνεται δεκτή µε την αιτιολογία ότι η συµπεριφορά αυτή του Lϋth, σαν επέµβαση στη σφαίρα της επαγγελµατικής δραστηριότητας του ενάγοντα, αντίκειται στα χρηστά ήθη (86 γερµ. ΑΚ). Κατά της απόφασης αυτής εγείρει ο Lϋth συνταγµατική προσφυγή, η οποία και γίνεται δεκτή από το ΓΟΣ. Η προσφυγή βασιζόταν στο αρ. 5 του γερµανικού συντάγµατος, το οποίο κατοχυρώνει την ελευθερία σκέψεως και εκφράσεως της γνώµης. Κατά το συνταγµατικό δικαστήριο η ελευθερία εκφράσεως αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της δηµοκρατίας, αποτελεί τη βάση κάθε ελευθερίας. Το αξιολογικό περιεχόµενο του συντάγµατος πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλες τις περιοχές του δικαίου. Το περιεχόµενο αυτό προσδιορίζει και την έννοια της γενικής ρήτρας του άρ εν έκρινε εποµένως ορθά το κοινό δικαστήριο, ότι οι ενέργειες του Lϋth είναι αντίθετες στα χρηστά ήθη. Το άρ. 5 του θεµελιώδους Νόµου προστατεύει όχι µόνο την απλή έκφραση γνώµης αλλά και την επιδιωκόµενη γενικότερη επίδραση. Στην προκειµένη περίπτωση δεν πρόκειται για απλή σύγκρουση οικονοµικών επαγγελµατικών συµφερόντων. Το ενδιαφέρον του προσφεύγοντος ήταν ενδιαφέρον για το γερµανικό κινηµατογράφο. Τα οικονοµικά συµφέροντα του Harlan πρέπει να υποχωρήσουν, εφόσον πρόκειται για δηµόσια συζήτηση, πάνω σε θέµατα γενικής σηµασίας. ΥΠΟΘΕΣΗ BLINKFÜER Μετά τα γεγονότα του «τείχους του Βερολίνου», τρεις εκδοτικές εταιρίες εφηµερίδων του συγκροτήµατος Springer στο Αµβούργο, ανακοινώνουν µε έγγραφό τους στους πωλητές εφηµερίδων να µην πωλούν έντυπα, που δηµοσιεύουν τα ραδιοφωνικά προγράµµατα της Ανατολικής Γερµανίας και συµβάλλουν µε αυτόν τον τρόπο «στην προπαγάνδα του Ulbricht». Στην αντίθετη περίπτωση θα επανεξετάσουν το θέµα της συνεχίσεως των επαγγελµατικών τους σχέσεων. Η εβδοµαδιαία εφηµερίδα Blinkfϋer, συνεχίζει τη δηµοσίευση των ραδιοφωνικών προγραµµάτων της Ανατολικής Γερµανίας και η κυκλοφορία της µειώνεται. Ο εκδότης της εφηµερίδας εγείρει αγωγή για την αποκατάσταση της ζηµιάς. Το BGH, απορρίπτει την αγωγή. Η απόφαση, στην αιτιολογία της, προσανατολίζεται στην υπόθεση Lϋth. Ο Springer µε την ενέργεια αυτή, επιδίωξε (όπως ο Lϋth), πολιτικούς σκοπούς και όχι ιδιοτελείς επαγγελµατικούς σκοπούς. Η οικοδόµηση του τείχους του Βερολίνου έθετε πράγµατι το ερώτηµα για την επιδοκιµασία ή αποδοκιµασία αυτής της συµπεριφοράς. Τα συγκρουόµενα συµφέροντα ήταν πολιτικού και όχι επαγγελµατικού οικονοµικού χαρακτήρα. Μετά την απόρριψη της αγωγής του, ο εκδότης της Blinkfϋer καταθέτει συνταγµατική προσφυγή, η οποία και γίνεται δεκτή. Σύµφωνα µε την αιτιολογία της