ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ KAI ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «Η ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΣΤΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝ ΡΕΑΣ Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΕΙΡΗΝΗ ΙΑΤΡΕΛΛΗ ΑΜ: ΑΘΗΝΑ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΜΕΡΟΣ Α 1. Εισαγωγή-Οριοθέτηση του αντικειµένου 2. Βασικές έννοιες 2.1.Συνταγµατικά δικαιώµατα 2.2.Συµφέροντα ΜΕΡΟΣ Β 3. Συρροή θεµελιωδών δικαιωµάτων (ή σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων στο ίδιο πρόσωπο) 4. Σύγκρουση δικαιωµάτων 4.1. Ορισµός της έννοιας της συγκρούσεως δικαιωµάτων 4.2. «Σύγκρουση» υπό νοµική έννοια 4.3. Πραγµατική σύγκρουση 4.4. ιαπροσωπική ενέργεια και σύγκρουσης δικαιωµάτων- τριτενέργεια 4.5. Η πλαστότητα της νοµικής σύγκρουσης δικαιωµάτων 5. Μέθοδοι άρσης των συγκρούσεων 5.1.Η µέθοδος της ιεράρχησης των συνταγµατικών αρχών και δικαιωµάτων 5.2.Η θεωρία της «στάθµισης των συµφερόντων» 5.2.Α. Η νοµολογία του ΓΟΣ για τη «στάθµιση των συµφερόντων» α) Η υπόθεση Luth β) Η υπόθεση Blinkfuer 5.3.Η αρχή της αναλογικότητας α) Το στοιχείο της καταλληλότητας β) Το στοιχείο της αναγκαιότητας γ) Το στοιχείο της αναλογικότητας stricto sensu 5.4. Η σχέση της αρχής της αναλογικότητας µε τη θεωρία της «στάθµισης των συµφερόντων» 5.5.Η θεωρία της πρακτικής εναρµόνισης 5.6.Θεσµική εφαρµογή ΜΕΡΟΣ Γ 6. Εξειδίκευση του θέµατος και νοµολογιακή απεικόνισή του 7. Συµπέρασµα 8. Περίληψη- Summary 9. Λήµµατα- βασικοί όροι 10. Βιβλιογραφία 11. Πίνακας νοµολογίας 2

3 ΜΕΡΟΣ Α 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ Η παρούσα εργασία πραγµατεύεται τη θεωρία της στάθµισης των συµφερόντων ως προσπάθεια επίλυσης του συνταγµατικού προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, υπό τη νοµική της έννοια. Στο πλαίσιο της εξεταζόµενης προβληµατικής διατυπώνονται οι επί µέρους θεωρίες περί σύγκρουσης των δικαιωµάτων και επιχειρείται η µέσω της συστηµατικής µελέτης διαπίστωση της ανυπαρξίας της σύγκρουσης των δικαιωµάτων υπό νοµική έννοια ως συνταγµατικού προβλήµατος και η παρουσίαση µιας εναλλακτικής νοµικής θεωρίας αποσαφηνιστικής του ζητήµατος. Η σύγκρουση των δικαιωµάτων, γέννηµα προερµηνευτικών βάσεων και απόρροια επιλογής ως νοµικής βάσης µιας παρωχηµένης νοµικής θεωρίας για το συνταγµατικό δίκαιο, προτάσσει την αντιπαράθεση νοµίµως ασκουµένων από διαφορετικούς φορείς συνταγµατικών δικαιωµάτων και επιχειρεί µε διάφορες µεθόδους, µεταξύ των οποίων και η θεωρία της στάθµισης των συµφερόντων, την εξισορρόπηση των συγκρουόµενων συµφερόντων και την υλοποίηση του σκοπού του δικαίου. Η παρούσα µελέτη επικεντρώνεται µε κριτική διάθεση, αφενός στο θεωρητικό πεδίο της προβληµατικής, αφετέρου στην εµφάνιση της θεωρίας της στάθµισης των συµφερόντων στην ευρωπαϊκή νοµολογία, και συγκεκριµένα στη νοµολογία του ικαστηρίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και του Ευρωπαϊκού ικαστηρίου των ικαιωµάτων του Ανθρώπου. 2. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 2.1. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Ο ορισµός της έννοιας του δικαιώµατος έχει απασχολήσει έντονα τη νοµική επιστήµη, καθώς η παρουσία του δικαιώµατος είναι διάχυτη σε όλους του κλάδους του δικαίου. Πράγµατι, το δικαίωµα αποτελεί θεµελιώδη έννοια για το δίκαιο. Σήµερα, µετά από συγκερασµό διαφόρων θεωριών µπορεί να γίνει δεκτό γενικά πως δικαίωµα είναι η από το δίκαιο απονεµόµενη στα πρόσωπα εξουσία για την ικανοποίηση συµφέροντος. 1 Από τον ορισµό αυτό γίνεται σαφές πως στοιχεία του δικαιώµατος είναι τα ακόλουθα: α) η εξουσία, που αποτελεί το οντολογικό στοιχείο, δηλαδή δύναµη αναγνωριζόµενη και ρυθµιζόµενη από το 1 Ο Windscheid προσδιόρισε το δικαίωµα ως την εξουσία που απονέµει το δίκαιο στα πρόσωπα. Αργότερα ο Jehring, τονίζοντας το τελολογικό στοιχείο, όρισε το δικαίωµα ως το συµφέρον που προστατεύεται από το δίκαιο. Ο Regelsberg συνένωσε τους δύο ορισµούς και όρισε το δικαίωµα ως εξής: «ικαίωµα είναι η σξουσία που απονέµεται από το δίκαιο για την ικανοποίηση συµφέροντος». 3

4 δίκαιο, που παρέχεται σε ορισµένο πρόσωπο που αποτελεί το φορέα του δικαιώµατος για να µπορέσει να ικανοποιήσει τα συµφέροντά του. Η εξουσία αυτή µπορεί να είναι εξουσία του φορέα του δικαιώµατος είτε στο ίδιο το άτοµό του (αυτεξουσία), είτε πάνω σε άλλα άτοµα (κυριαρχία), κάτι που στη σύγχρονη έννοµη τάξη δεν γίνεται δεκτό, είτε πάνω σε πράγµατα (ιδιοκτησία). β) το λειτουργικό στοιχείο, δηλαδή η ικανοποίηση προσωπικού, στενότερου συµφέροντος µέσα στο πλαίσιο της έννοµης τάξης. Η έννοια του δικαιώµατος είναι ανθρωποκεντρική, η ικανοποίηση όµως των συµφερόντων γίνεται στο πλαίσιο του γενικού συµφέροντος. Στο πλαίσιο του συνταγµατικού δικαίου, συνταγµατικά δικαιώµατα είναι τα παρεχόµενα στα άτοµα και ως µέλη του κοινωνικού συνόλου θεµελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά δικαιώµατα, τα οποία αποτελούν κατά την αντίληψη του συντακτικού νοµοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αµυντικό περιεχόµενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόµενο στρέφεται µόνο προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοηθείας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων µέσων για την άσκηση του δικαιώµατος. Η συνταγµατική αναγνώριση αποτελεί το βασικό στοιχείο του συνταγµατικού δικαιώµατος και είναι αυτό ακριβώς που το διαφοροποιεί από τα κοινά δικαιώµατα. Συνταγµατικό δικαίωµα σηµαίνει πως αυτό παρέχεται στα άτοµα κατευθείαν από το Σύνταγµα. Τούτο έχει ως αποτέλεσµα την µη ύπαρξη δυνατότητας κατάργησης ή τροποποίησής τους µε τη συνήθη διαδικασία καθώς και την παροχή πρόσθετων εγγυήσεων στους πολίτες. Αντικείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι η γενικότερη προστασία διαφόρων βασικών εκφράσεων της ανθρώπινης ζωής. Από την άποψη αυτή τα συνταγµατικά δικαιώµατα είναι βασικά ή θεµελιώδη δικαιώµατα (Grundrechte) και γι αυτό ορθά χαρακτηρίζονται και µε τους όρους αυτούς. 2 Τα συνταγµατικά δικαιώµατα αποτελούν συνταγµατικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας, δηλαδή αποτελούν µερικότερες πλευρές της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας, τις οποίες ο συντακτικός νοµοθέτης έκρινε ότι έπρεπε ιδιαίτερα να προστατεύσει. Με τη συνταγµατική κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων παρέχονται καταρχήν εξουσίες σε αυτά τα ίδια τα άτοµα. Πρόκειται κυρίως για εξουσίες του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του, για ικανότητα αυτεξουσιασµού του ανθρώπου, για κατοχύρωση της ικανότητας δράσης στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο και συµµετοχής στην κοινωνική, πολιτική και οικονοµική ζωή. 3 2 Η υπεροχή του όρου «συνταγµατικά δικαιώµατα» βασίζεται στην εντονότερη σύνδεσή του µε το ισχύον Σύνταγµα. 3 ηµητρόπουλος Α., Γενική Συνταγµατική Θεωρία, τοµ.α, Θ έκδοση, 2001, Αθήνα σελ

5 Παράλληλα, τα θεµελιώδη δικαιώµατα θέτουν τα όρια της συµπεριφοράς του φορέα τους προς τους άλλους φορείς και ανάστροφα. Ιδιαίτερα προσδιορίζουν τη συµπεριφορά του κράτους, από την οποία εξαρτάται σε πολύ µεγάλο βαθµό η δυνατότητα άσκησης των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα διακρίνονται από την άποψη του ουσιαστικού περιεχοµένου της, της «ύλης» την οποία ρυθµίζουν, σε τρεις µεγάλες κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκουν τα δικαιώµατα του κοινωνικού χώρου, στη δεύτερη τα πολιτικά δικαιώµατα και στην τρίτη τα οικονοµικά δικαιώµατα. Αποστολή των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι ο καθορισµός του συνταγµατικού προτύπου του πολίτη και γενικότερα του ανθρώπου. Στο περιεχόµενο των συνταγµατικών κανόνων δεν ανήκει µόνον η οργάνωση της κρατικής εξουσίας. Ήδη τα πρώτα συνταγµατικά κείµενα περιείχαν κανόνες «δύο ειδών». Αφενός οργάνωναν την κρατική εξουσία, αφετέρου παρείχαν δικαιώµατα στους πολίτες. Οι συνταγµατικοί κανόνες, αφενός µεν προσδιορίζουν το πρότυπο ενός κράτους, αφετέρου καθορίζουν το συνταγµατικό πρότυπο του πολίτη. Τα δύο αυτά συνταγµατικά πρότυπα βαίνουν παράλληλα. Οι κανόνες, µε τους οποίους προσδιορίζεται το συνταγµατικό πρότυπο του πολίτη, είναι κανόνες που απονέµουν δικαιώµατα και υποχρεώσεις ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ Σύµφωνα µε τον ορισµό της έννοιας του δικαιώµατος που προαναφέρθηκε, δικαίωµα είναι η εξουσία που απονέµεται από το δίκαιο στα πρόσωπα για την ικανοποίηση των συµφερόντων τους. Γίνεται αµέσως αντιληπτό πως η έννοια του συµφέροντος δεν ταυτίζεται µε την έννοια του δικαιώµατος. Εννοούµε φυσικά το έννοµο συµφέρον, το συµφέρον δηλαδή που αναγνωρίζεται από την έννοµη τάξη ως άξιο προστασίας. Θα ήταν πράγµατι ανορθόδοξο το δίκαιο να παρέχει µε διατάξεις του εξουσία στα άτοµα να διεκδικούν συµφέροντα που αποδοκιµάζονται από αυτό. Το δικαίωµα δηλαδή έχει περισσότερο δυναµικό χαρακτήρα από το συµφέρον. Συνιστά δύναµη επιβολής και διεκδίκησης του φορέα του απέναντι στους άλλους σε αντίθεση µε το συµφέρον που αν και παρέχει προστασία σε ένα πρόσωπο, δεν του παρέχει συγχρόνως την εξουσία να ικανοποιήσει αυτοδύναµα το συµφέρον αυτό. Το δικαίωµα αποτελεί το µέσο µε το οποίο καθίσταται δυνατή η ικανοποίηση του συµφέροντος, ενώ το συµφέρον ουσιαστικά νοηµατοδοτεί το δικαίωµα χωρίς όµως να φτάνει το σηµείο ταύτισης µε αυτό. 4 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα-γενικό Μέρος, Τόµος Γ -Ηµίτοµος 1, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2005, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 5

6 ΜΕΡΟΣ Β 3. ΣΥΡΡΟΗ ΘΕΜΕΛΙΩ ΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ (ή σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων στο ίδιο πρόσωπο) Η συρροή θεµελιωδών δικαιωµάτων, ως ένα παράλληλο ζήτηµα εκείνου της σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων, θα µπορούσε να λεχθεί ότι εµφανίζεται µε περιεχόµενο αντίστροφο από τη δεύτερη. Τα ατοµικά δικαιώµατα αφορούν διάφορες και πολλαπλές περιοχές την ανθρώπινης ζωής. 5 Οι περιοχές αυτές αναπόφευκτα αλληλοκαλύπτονται, εν µέρει τουλάχιστον, κατά τέτοιο τρόπο ώστε µία ανθρώπινη ενέργεια να εµφανίζεται µε περισσότερους νοµικούς χαρακτηρισµούς, να είναι δηλαδή δυνατή η υπαγωγή της σε περισσότερες διατάξεις θεµελιωδών δικαιωµάτων. Με άλλα λόγια, η συρροή αναφέρεται στις περιπτώσεις εκείνες, κατά τις οποίες µία και η αυτή ανθρώπινη ενέργεια εµπίπτει καθολικά ή µερικά, όχι σε ένα, αλλά σε περισσότερα θεµελιώδη δικαιώµατα. Έτσι ώστε το ίδιο περιστατικό, δηλαδή η ίδια ανθρώπινη δραστηριότητα, να µπορεί να υπαχθεί στο πραγµατικό περισσότερων κανόνων δικαίου που κατοχυρώνουν διάφορα ατοµικά δικαιώµατα. Πράγµατι, µια συγκεκριµένη ανθρώπινη, ατοµική ή συλλογική, δραστηριότητα, δεν ανταποκρίνεται ούτε πάντα, αλλά ούτε συνήθως στους τύπους της δραστηριότητας που προβλέπονται από αφηρηµένους κανόνες δικαίου. Αντίθετα, αναπτύσσει δική της µοναδικότητα, που προσδιορίζεται από την ποικιλία των συνθηκών και την πολυπλοκότητα της σύγχρονης ζωής. Αυτό συµβαίνει και µε την ατοµική και τη συλλογική δραστηριότητα, µε την οποία πραγµατώνεται το περιεχόµενο των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων. 6 Τις πιο πολλές φορές, λοιπόν, η ίδια ενέργεια µπορεί να εµπίπτει στο προστατευτικό πεδίο περισσότερων θεµελιωδών δικαιωµάτων. 7 Στο σηµείο αυτό κρίνεται σκόπιµο να αναφερθούν ορισµένα χαρακτηριστικά παραδείγµατα συρροής. Μια συγκέντρωση στην οποία εξαγγέλλεται η ίδρυση ενός πολιτικού κόµµατος εµπίπτει στην πράξη κατ αρχήν στις εξής συνταγµατικές διατάξεις; α) στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγµατος (ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητας και δη συµµετοχή στην πολιτική ζωή), β) στο άρθρο 11 (δικαίωµα συνέρχεσθαι), γ) στο άρθρο 14 παρ.1 (ελευθερία έκφρασης και διάδοσης στοχασµών), στο άρθρο 29 παρ. 1 5 βλ. αγτόγλου Π., Συνταγµατικό ίκαιο-ατοµικά ικαιώµατα, Α, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2005, Αθήνα- Κοµοτηνή σελ βλ. Τσάτσος., Συνταγµατικό ίκαιο, Γ, Θεµελιώδη ικαιώµατα, Γενικό Μέρος εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1988, Αθήνα-Κοµοτηνή, σελ «Η συρροή θεµελιωδών δικαιωµάτων µοιάζει µε την κατ ιδέαν συρροή εγκληµάτων του ποινικού δικαίου (άρθρο 94 παρ. 2 ΠΚ, δηλαδή τη διάταξη περισσότερων εγκληµάτων µε µια πράξη ενός ατόµου», Ράικος Α.Γ., Συνταγµατικό ίκαιο, τόµος 2, Θεµελιώδη ικαιώµατα, 2002, σελ. 228 επ. 6

7 (ελευθερία ίδρυσης πολιτικών κοµµάτων). Για την πληρέστερη κατανόηση της συρροής αναφέρεται και το ακόλουθο παράδειγµα: Ένα άτοµο κηρύσσει την ανάγκη ίδρυσης ενός θρησκευτικού συλλόγου και παράλληλα οργανώνει την ίδρυσή του. Η δραστηριότητά του αυτή καλύπτεται κατ αρχήν από τις εξής διατάξεις του Συντάγµατος: α) άρθρο 5 παρ.1 (ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητας και δη συµµετοχή στην πολιτική ζωή), β) άρθρο 12 παρ. 1 (δικαίωµα σύστασης ενώσεων), γ) άρθρο 13 παρ. 1 και 2 (ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης και ανεµπόδιστης λατρείας) και δ) άρθρο 14 παρ. 1 (ελευθερία έκφρασης και διάδοσης στοχασµών). Πράγµατι, δεν είναι συχνές οι περιπτώσεις που είναι προφανές ότι ένα µόνο ατοµικό δικαίωµα ισχύει και µία µόνο διάταξη εµφανίζεται ως εφαρµοστέα. Σε πολλές περιπτώσεις η συρροή δεν είναι αληθής αλλά φαινοµενική. 8 Η υπαγωγή µιας πράξης σε περισσότερα θεµελιώδη δικαιώµατα αποτελεί τότε και µόνο ερµηνευτικό πρόβληµα, όταν δύο ή περισσότερα θεµελιώδη δικαιώµατα, στα οποία υπάγεται η ενέργεια αυτή, προβλέπουν διαφορετικής έκτασης περιορισµούς. Για την επίλυση του προβλήµατος της συρροής και για την επίτευξη µεθοδολογικής καθαρότητας και συνέπειας, 9 ώστε στη µείζονα πρόταση του δικανικού συλλογισµού να αναφέρονται οι συνταγµατικές διατάξεις που αρµόζει κάθε φορά να αναφερθούν, θα πρέπει να πορευθούµε µε κάποιες αρχές-κανόνες. Ο κανόνας lex specialis derogat legi generali (δηλ. ειδική διάταξη υπερισχύει της γενικής) διαδραµατίζει καθοριστικό ρόλο και βρίσκει πρόσφορο πεδίο εφαρµογής στο χώρο των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων. 10 Σχέση γενικού προς ειδικού υφίσταται εφ όσον το πραγµατικό της lex specialis περιέχει όλα τα στοιχεία της lex generalis και επιπλέον, ένα τουλάχιστον επιπρόσθετο στοιχείο. Η ειδική διάταξη είτε αντιτίθεται στη γενική είτε την εκφράζει συγκεκριµενοποιώντας την, εξειδικεύοντας την προηγείται από αυτήν και εφαρµόζεται αποκλειστικά κατ αποκλεισµό της γενικής διάταξης. Μια δεύτερη αρχή, η οποία όµως προϋποθέτει ίση νοηµατική σχέση της πράξης προς δύο ή περισσότερα θεµελιώδη δικαιώµατα, είναι η in dubio pro libertate, που διαχέει την προστασία της προσωπικής ελευθερίας, επιβάλλοντας να δεχτούµε πως εφ όσον µια και η ίδια πράξη εµπίπτει εξίσου στο προστατευτικό περιεχόµενο περισσότερων θεµελιωδών δικαιωµάτων, τότε εφαρµόζεται η διάταξη µε τους λιγότερους περιορισµούς. Για να γίνει πιο απτό το περιεχόµενο των παραπάνω αρχών παραθέτουµε ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα στο οποίο οι αρχές αυτές επιβάλλεται να εφαρµοστούν. Ένας µάρτυρας του Ιεχωβά µιλώντας σε µια ήσυχη συγκέντρωση οµοδόξων του σε κλειστό χώρο προβαίνει σε ανάλυση προβληµάτων λατρείας 8 ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα-γενικό Μέρος, Τόµος Γ -Ηµίτοµος 1, 2005, σελ βλ. Χρυσόγονος Κ.Χ., Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 2002, σελ Χαρακτηριστικό παράδειγµα τέτοιας σχέσης αποτελεί το άρθρο 29 παρ. 1 (δικαίωµα ίδρυσης πολιτικού κόµµατος), µε το άρθρο 12 παρ. 1 (δικαίωµα ίδρυσης σωµατείου ή άλλης ένωσης προσώπων), ώστε αν κάποιος ιδρύσει πολιτικό κόµµα ενεργεί κατά τρόπο που εµπίπτει µόνο στο άρθρο 29 παρ. 1, το οποίο ως ειδική διάταξη εκτοπίζει τη γενική διάταξη του άρθρου 12 παρ. 1 7

8 της δοξασίας τους. Αυτή η ενέργειά του καλύπτεται κατ αρχήν από τρεις τουλάχιστον συνταγµατικές διατάξεις, οι οποίες όµως διαφέρουν ριζικά τόσο ως προς το είδος όσο και ως προς την έκταση των επιτρεπτών περιορισµών. 11 Συγκεκριµένα εµπίπτει: α) στο άρθρο 13 παρ. 2 (ελευθερία θρησκευτικής λατρείας), β) στο άρθρο 14 παρ. 1 (ελευθερία έκφρασης και διάδοσης στοχασµών) και γ) στο άρθρο 11 παρ. 1 (ελευθερία ήσυχης και χωρίς όπλα συνάθροισης). Η διαφορετική έκταση των περιορισµών έγκειται στο ότι το άρθρο 13 παρ. 2 περιέχει µόνο συνταγµατικές επιφυλάξεις, 12 ενώ αντίθετα το άρθρο 14 παρ. 1 θεσπίζει επιφύλαξη νόµου. 13 Τέλος, το άρθρο 11 παρ. 1 δεν περιέχει δυνατότητα περιορισµών. Γίνεται σαφές λοιπόν ότι η συρροή είναι προβληµατική και αποκτά πρακτικό ενδιαφέρον µόνο στην περίπτωση σύγκρουσης δικαιωµάτων που υπόκεινται σε διαφορετικούς περιορισµούς ή ορισµένα από αυτά είναι απεριόριστα. Αντίθετα, δεν τίθεται θέµα στην περίπτωση που όλα τα συρρέοντα δικαιώµατα είναι απεριόριστα ή υπόκεινται στους ίδιους περιορισµούς. Στο σηµείο αυτό κρίνεται σκόπιµο να παρατεθεί µια συνοπτική προβληµατική σχετικά µε ορισµένα γενικά, µητρικά, θεµελιώδη δικαιώµατα του Συντάγµατος, από τα οποία απορρέουν άλλα θεµελιώδη δικαιώµατα. Η γενικότερη από όλες τις διατάξεις των ατοµικών δικαιωµάτων είναι η ανθρώπινη αξία, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγµατος. 14 Όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα αποτελούν εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας. Επίσης, από το µητρικό δικαίωµα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 του Συντάγµατος, προέρχονται- πηγάζουν όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα, τα οποία κατοχυρώνουν ελευθερίες, ενώ από τη γενική αρχή της ισότητας, η οποία βρίσκει συνταγµατικό έρεισµα στο άρθρο 4 του Συντάγµατος, απορρέουν τα δικαιώµατα της ισότητας. Η σχέση γενικού και ειδικού είναι αλληλοσυµπληρούµενη και αλληλοαποκλειόµενη. 15 Συνεπώς, ότι δεν ρυθµίζει η lex specialis ανάγεται στην προστασία που παρέχει η lex generalis (εν προκειµένω η διάταξη 2 παρ. 1, 4 παρ. 1 και 5 παρ. 1 του Συντάγµατος), ενώ ό,τι αποτελεί ρυθµιστικό περιεχόµενο της ειδικής διάταξης αποκλείεται από τη γενική ρύθµιση και η συρροή στη συγκεκριµένη περίπτωση θα είναι φαινοµενική. 16 Κλείνοντας λοιπόν το θέµα της συρροής των θεµελιωδών δικαιωµάτων, το οποίο θα µπορούσε να φέρει τον τίτλο «σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων ενός προσώπου», θα περάσουµε στο κεφάλαιο της σύγκρουσης θεµελιωδών δικαιωµάτων διαφορετικών προσώπων. 11 Πρβλ. και άλλο παράδειγµα που αναφέρει ο.θ. Τσάτσος ώστε να διαφανεί καθαρό πότε η συρροή έχει πρακτικό ενδιαφέρον από πλευράς περιορισµών και πότε όχι (Συνταγµατικό ίκαιο, Θεµελιώδη ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, σελ. 291) 12 «Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ο προσηλυτισµός απαγορεύεται». 13 «τηρώντας τους νόµους του κράτους» 14 «Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας» 15 πρβλ. ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα-γενικό Μέρος, Τόµος Γ -Ηµίτοµος 1, 2005, σελ ηµητρόπουλος Α.Γ., Συνταγµατικά ικαιώµατα-γενικό Μέρος, Τόµος Γ -Ηµίτοµος 1, 2005, σελ

9 4. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 4.1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Η συγκεκριµένη ανθρώπινη δραστηριότητα δεν ανταποκρίνεται ούτε πάντα αλλά ούτε κατά κανόνα στους τύπους της δραστηριότητας που προβλέπουν οι αφηρηµένοι κανόνες του δικαίου, καθότι προσδιοριζόµενη από την ποικιλία των συνθηκών της κοινωνικής ζωής αναπτύσσει κάθε φορά τη δική της µοναδικότητα. Γι αυτό και η πραγµάτωση του περιεχοµένου των συνταγµατικών δικαιωµάτων, όπως αντανακλάται στην ατοµική και συλλογική δραστηριότητα παρουσιάζει το στοιχείο του ιδιαίτερου και του µοναδικού, ήτοι του εξατοµικευµένου. οθέντος ότι τα συνταγµατικά δικαιώµατα αφορούν διάφορες περιοχές της ανθρώπινης ζωής, καθίσταται αναπόφευκτο γεγονός, αφενός το φαινόµενο της επικάλυψης και αλληλεπίδρασης αυτών των περιοχών, αφετέρου η αντιµετώπιση ενός «πραγµατικού» περιστατικού (sachverhalt) µέσω της υπαγωγής σε κανόνες δικαίου, που κατοχυρώνουν διάφορα συνταγµατικά δικαιώµατα. Σε αυτή τη βάση ερείδεται η άποψη ότι ο σπουδαιότερος ίσως περιορισµός των ατοµικών, αλλά και κοινωνικών δικαιωµάτων, προέρχεται από την ανάγκη αµοιβαίας οριοθέτησης των βιοτικών σχέσεων που ρυθµίζουν, καθώς και ένταξής τους στο συνολικό πλαίσιο της συνταγµατικής τάξης κατά τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η συστηµατική και τελολογική ενότητα του Συντάγµατος. 17 Έτσι πολλές φορές καθίσταται ανέφικτη η υλοποίηση κοινωνικού δικαιώµατος χωρίς αντίστοιχο περιορισµό ενός ατοµικού, όπως όταν το κράτος πρέπει να απαλλοτριώσει ιδιωτική έκταση για να ανεγερθούν εκεί εργατικές κατοικίες (άρθρο 17 παρ. 2 και 21 παρ. 4 του Συντάγµατος). Ή ακόµη, η άσκηση ενός και του αυτού δικαιώµατος από πολλούς φορείς του ταυτόχρονα µπορεί να καθίσταται ανέφικτη. Έτσι, είναι αδύνατη η ταυτόχρονη ελεύθερη κίνηση των αυτοκινήτων σε πολυσύχναστη διασταύρωση. Με µια πολύ γενική έννοια θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι ανακύπτει κάποια «σύγκρουση» ανάµεσα στις συνταγµατικά κατοχυρωµένες ατοµικές ελευθερίες και τις αρµοδιότητες του δηµοκρατικού νοµοθέτη, παρόλο που ορισµένες φορές η άσκηση της αρµοδιότητας είναι απαραίτητη για την κατοχύρωση της ελευθερίας. 18 Το φαινόµενο της σύγκρουσης των δικαιωµάτων ανάγεται, λοιπόν, στο γενικότερο ζήτηµα της σχέσης των δικαιωµάτων µεταξύ τους. ύναται κανείς να πει ότι υφίστανται άπειρα δικαιώµατα, που συνιστούν εκβλαστήσεις των συνταγµατικών δικαιωµάτων, λαµβανοµένου υπόψη ότι το δίκαιο δηµιουργεί διάφορα είδη δικαιωµάτων και επιτρέπει κατ αρχήν το 17 Πρόκειται για άποψη διατυπωµένη στη γερµανική θεωρία από τον Η. Ehmke 18 Χρυσόγονος Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σελ

10 µερισµό τούτων σε αυτοτελή δικαιώµατα. Εποµένως, η σύγκρουση υφίσταται υπό το πρίσµα της αλληλεξάρτησης σχέσεων και δικαιωµάτων στο πολυεπίπεδο πλέγµα της ανθρώπινης δράσης. Ο ορισµός που θα µπορούσαµε να δώσουµε στη σύγκρουση δικαιωµάτων είναι ο εξής: Σύγκρουση συνταγµατικών δικαιωµάτων συντρέχει στην περίπτωση που δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση περισσότερων δικαιωµάτων, οπότε η άσκηση του ενός δικαιώµατος αποκλείει αναγκαστικά, ολικώς ή µερικών, τη σύγχρονη άσκηση του άλλου δικαιώµατος. 19 ηλαδή, το φαινόµενο της σύγκρουσης εντοπίζεται όπου η άσκηση ενός θεµελιώδους δικαιώµατος από έναν φορέα του συµβαίνει να εµποδίζει έναν άλλο φορέα του ίδιου δικαιώµατος ή ενός άλλου δικαιώµατος να το ασκήσει. 20 Ωστόσο, ο ορισµός αυτός αναδεικνύεται ελλιπής, αν δεν αναδειχθούν οι πραγµατικές διαστάσεις της προκείµενης έννοιας, όπως αυτές αντικατοπτρίζονται στις θεωρητικά, αλλά κυρίως πρακτικά, επιβεβληµένες διακρίσεις της «ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ» ΥΠΟ ΝΟΜΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ Σύγκρουση δικαιωµάτων υπό νοµική έννοια είναι η ταυτόχρονη αναγνώριση και νόµιµη άσκηση των δικαιωµάτων περισσότερων φορέων κατά τρόπο ώστε η νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος του ενός να περιορίζει την επίσης νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος του άλλου. Χαρακτηριστικό της νοµικής σύγκρουσης είναι η νόµιµη άσκηση των δικαιωµάτων από όλους τους φορείς. Η ιδιοµορφία της, αλλά και η αντίφασή της, βρίσκεται στο εξής: παρά το ότι η άσκηση όλων των δικαιωµάτων από όλους τους φορείς είναι νόµιµη, εντούτοις θίγεται κάποιο θεµελιώδες δικαίωµα. Το ζήτηµα που γεννάται είναι αν µπορεί να αναγνωρίζεται στη σύγχρονη έννοµη τάξη «σύγκρουση δικαιωµάτων» µε την παραπάνω νοµική έννοια. Αν µια τέτοια «σύγκρουση» δικαιωµάτων δεν µπορεί να γίνει δεκτή, τότε και ο όρος αυτός δεν µπορεί να έχει άλλη έννοια από εκείνη της «πραγµατικής σύγκρουσης», δηλαδή της προσβολής των δικαιωµάτων των άλλων χωρίς αναγνώριση από το δίκαιο ανάλογης εξουσίας. 19 Σιούτη Γλ., ίκαιο περιβάλλοντος, Γενικό µέρος, ηµόσιο ίκαιο και περιβάλλον, σελ. 69. Η συγγραφέας παραθέτοντας τον ορισµό της συγκρούσεως δικαιωµάτων τονίζει ότι η σύγκρουση αυτή είναι έµµεση, αποκλείοντας προφανώς την αποδοχή µιας άµεσης σύγκρουσης δικαιωµάτων. 10

11 4.3. ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ Πραγµατική σύγκρουση δικαιωµάτων είναι η αποδοκιµαζόµενη από το δίκαιο παραβίαση του δικαιώµατος του άλλου. Κατά την πραγµατική σύγκρουση, ο ένας από τους φορείς, ο επιτιθέµενος, ενεργοποιείται πέρα από το επιτρεπόµενο δικαιικό πλαίσιο, δηλαδή ενεργεί χωρίς δικαίωµα. Στο πεδίο τω πραγµατικών συγκρούσεων κάποιος φορέας παραβιάζει το συνταγµατικό δικαίωµα του άλλου, όµως η παραβίαση αυτή αποδοκιµάζεται από το δίκαιο. Η άσκηση του δικαιώµατος δεν είναι νόµιµη. εν πρόκειται εποµένως για νοµική, δηλαδή για κατά δίκαιο, σύγκρουση ΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ- ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ Τριτενέργεια είναι η εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στον ιδιωτικό χώρο. 21 Το πρόβληµα της τριτενέργειας γεννάται στο πλαίσιο της παραδοσιακής δυαδιστικής έννοµης τάξης που διακρίνει το δηµόσιο από το ιδιωτικό δίκαιο και δέχεται στους κόλπους της µόνο το πρώτο. Τα θεµελιώδη δικαιώµατα σύµφωνα µε την παραδοσιακή αυτή θεωρία δεσµεύουν άµεσα µόνο τους φορείς της δηµόσιας εξουσίας 22. Στην περίπτωση αυτή µπορούµε να µιλάµε µόνο για έµµεση σύγκρουση. 23 Στις σχέσεις «δηµοσίου δικαίου», στις οποίες εφαρµόζονταν κατά την παλαιότερη αντίληψη τα θεµελιώδη δικαιώµατα, µόνο το ένα µέρος, το άτοµο, είναι φορέας θεµελιωδών δικαιωµάτων, ενώ το κράτος δεν είναι. Μετά την αναθεώρηση του 2001 αναγνωρίζεται πλέον ρητά µε τη διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1 εδ. γ του Συντάγµατος, ότι τα δικαιώµατα του ανθρώπου ισχύουν και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Οι ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις οδήγησαν στη µεταβολή, στην ενοποίηση της έννοµης τάξης. Αποτέλεσµα της ενοποίησης αυτής είναι η διεύρυνση του κανονιστικού περιεχοµένου του Συντάγµατος, η αναγωγή του σε καθολικό ρυθµιστή της κοινωνικοκρατικής συνύπαρξης. Η ενότητα της σύγχρονης έννοµης τάξης εµφανίζει την προβληµατική της εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων στο ιδιωτικό δίκαιο. Μια άµεση σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων διαφόρων προσώπων είναι δυνατή µόνο στην περίπτωση της άµεσης δεσµεύσεως και των ιδιωτών από τα θεµελιώδη 21 Βλ. Ράικος, Συνταγµατικά θεµελιώδη δικαιώµατα, τόµος 2, σελ. 233 επ. 22 Βλ. ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό µέρος, σελ. 87 επ. 23 Βλ. Ράικος, Συνταγµατικά θεµελιώδη δικαιώµατα, τόµος 2, σελ. 233 επ. 11

12 δικαιώµατα και γενικότερα από τη θεωρία που δέχεται µία τέτοια δέσµευση των τρίτων, δηλαδή την άµεση τριτενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ωστόσο, η εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις εµφανίζεται εξαιρετικά προβληµατική ιδίως στην περίπτωση που επηρεάζεται από την παραδοσιακή ατοµικιστική έννοµη τάξη. Το πρόβληµα εµφανίζεται κυρίως καθώς φαντάζει αδύνατο να εφαρµόζονται τα θεµελιώδη δικαιώµατα στις σχέσεις όπου και τα δύο µέρη εµφανίζονται ως φορείς των αντίστοιχων δικαιωµάτων. 24 Η τριτενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων φέρνει στην επιφάνεια το πρόβληµα της σύγκρουσης θεµελιωδών δικαιωµάτων. Στην ουσία πρόκειται για πρόβληµα που ανάγεται στον καθορισµό του τρόπου εφαρµογής στις διαπροσωπικές σχέσεις. Το πρόβληµα αυτό φανερώνει την ανεπάρκεια της ατοµικιστικής νοµικής θεωρίας να δώσει λύση στο πρόβληµα αυτό και κατά συνέπεια διαφαίνεται η ανάγκη µεταβολής. Η αποδοχή της θεωρίας της τριτενέργειας δεν σηµαίνει αναγκαία ότι υφίσταται ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων, η αποδοχή της απλά και µόνο οδηγεί στην αποκάλυψη του προβλήµατος, ενώ αντίθετα η άρνησή της οδηγεί στη συγκάλυψη του προβλήµατος Η ΠΛΑΣΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Η διάκριση του αµυνόµενου από τον επιτιθέµενο, όπως επίσης και η διάκριση ανάµεσα στην πραγµατική σύγκρουση και τη δικαιική άρση της, συµβάλλουν στον παραµερισµό ενός «νοµικοτεχνικού εµποδίου», που παρεµβάλλει η επίδραση της ατοµικιστικής νοµικής θεωρίας και παραδοσιακής νοµικής σκέψης, δηλαδή της πλαστής εικόνας της λεγόµενης «νοµικής σύγκρουσης δικαιωµάτων». Η πλαστή εικόνα της σύγκρουσης δικαιωµάτων εξαφανίζεται, όπως και το ίδιο το πρόβληµα δηµιουργείται, µόνο όταν εξετάζεται στο πλαίσιο της ατοµικιστικής έννοµης τάξης. Από την άποψη αυτή το ζήτηµα της σύγκρουσης δικαιωµάτων είναι ζήτηµα που ανάγεται στη µεταβολή της έννοµης τάξης. Το ζήτηµα της σύγκρουσης δικαιωµάτων, ως ζήτηµα νοµικοπολιτικής πραγµατικότητας το δηµιουργεί η ατοµικιστική έννοµη τάξη και το καλλιεργεί η ατοµικιστική νοµική παράδοση, η οποία βασιζόµενη στη «θεµελιώδη νοµική έννοια» του δικαιώµατος και στα παλιά ατοµικιστικά νοµικά πρότυπα, δεν θέτει πάντα σαφή όρια της άσκησης των δικαιωµάτων. Στη σύγχρονη έννοµη τάξη, η ανθρωπιστική αρχή και τα θεµελιώδη δικαιώµατα που την εξειδικεύουν, αφενός οριοθετούν το δικαίωµα κάθε φορέα, αφετέρου οριοθετούν τα δικαιώµατα των άλλων φορέων. Όπως προκύπτει από την ανθρωπιστική αρχή, στην έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού, αναγνωρίζεται µόνο η εξουσία του ανθρώπου 24 βλ. ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, σελ. 87 επ. 12

13 στο άτοµό του (αυτεξουσία, αυτοπροσδιορισµός), όχι όµως και η εξουσία του ατόµου πάνω σε άλλα άτοµα. Επίσης η εξουσία πάνω σε πράγµατα δεν πρέπει να οδηγεί στην κυριαρχία πάνω σε άλλους ανθρώπους. εν υπάρχει εποµένως στη σύγχρονη έννοµη τάξη, από νοµική άποψη, «σύγκρουση δικαιωµάτων», µε την έννοια ότι δύο δικαιώµατα συγκρούονται ασκούµενα κατά νόµιµο τρόπο. Η νόµιµη άσκηση δικαιωµάτων δεν οδηγεί στη σύγκρουση. Στην πραγµατικότητα, ο ένας από τους δύο φορείς έχει θίξει τα δικαιώµατα του άλλου. Εφόσον προσβάλλεται θεµελιώδες δικαίωµα, δεν πρόκειται για σύγκρουση δικαιωµάτων, αλλά για προσβολή δικαιώµατος. Σύγκρουση δικαιωµάτων σηµαίνει την ταυτόχρονη ύπαρξη και νόµιµη άσκηση δύο ή περισσότερων δικαιωµάτων, τα οποία επειδή ακριβώς αναγνωρίζεται από το δίκαιο ότι υπάρχουν και ασκούνται κατά νόµιµο τρόπο, για αυτό και εµφανίζονται ότι συγκρούονται. Τίθεται όµως το ερώτηµα: στο πλαίσιο της σύγχρονης έννοµης τάξης, πως είναι δυνατόν το δίκαιο να επιδοκιµάζει και να αποδοκιµάζει, να επιτρέπει και να απαγορεύει ταυτόχρονα την ίδια συµπεριφορά; Και ποια είναι τότε η αποστολή του δικαίου σχετικά µε την άρση αυτών των συγκρούσεων; Το δίκαιο δεν είναι δυνατόν να επιτρέπει και να απαγορεύει ταυτόχρονα την ίδια συµπεριφορά. Η σύγχρονη έννοµη τάξη ρυθµίζει τα δικαιώµατα, όχι ως αλληλοσυγκρουόµενα, αλλά ως αρµονικά ασκούµενα δικαιώµατα. Οι ποικιλόµορφες διαφορές, που ανακύπτουν ανάµεσα στους φορείς των θεµελιωδών δικαιωµάτων οφείλονται στις πραγµατικές συγκρούσεις ανάµεσα στα άτοµα. Αποστολή όµως του δικαίου είναι ακριβώς η δικαιική άρση των πραγµατικών συγκρούσεων, δηλαδή η απονοµή της δικαιοσύνης, εποµένως κατά δίκαιο δεν υπάρχουν συγκρούσεις θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ο προορισµός, η αποστολή και αξία του δικαίου είναι να επιβάλλει αρµονική συµβίωση, δηλαδή να αίρει τις πραγµατικές συγκρούσεις µε νοµικούς κανόνες. Προκύπτει έτσι η θεµελιώδης διάκριση ανάµεσα στην πραγµατική σύγκρουση και τη δικαιική άρση της, ανάµεσα στην πραγµατική αντίθεση και στη νοµική σύνθεση της αντίθεσης. Εφόσον πράγµατι υπάρχει σύγκρουση ανάµεσα στους φορείς των θεµελιωδών δικαιωµάτων, αυτό σηµαίνει ότι κάποιος από τους φορείς υπερέβη τα όρια της άσκησης των δικαιωµάτων του ή αλλιώς, παρέβη της υποχρεώσεις που του επιβάλλει το δίκαιο, ενήργησε δηλαδή χωρίς δικαίωµα. Η παράβαση των υποχρεώσεων οδηγεί στην παραβίαση των δικαιωµάτων του άλλου. Άλλοτε πάλι η «σύγκρουση δικαιωµάτων» εµφανίζεται από την αντιπαράθεση δικαιώµατος προς δικαίωµα (υποκειµενικού προς υποκειµενικό), αντί της επιβαλλόµενης αντιπαράθεσης δικαιώµατος προς θεσµό (υποκειµενικό προς αντικειµενικό). Η τοποθέτηση αυτή εξαφανίζει τη «σύγκρουση δικαιωµάτων» και οδηγεί σε ορθές αντικειµενικές λύσεις. Συµπερασµατικά, η εικόνα της σύγκρουσης δικαιωµάτων είναι πλαστή. Προέρχεται από τον ατοµικισµό και ενισχύει τις ατοµικιστικές δοξασίες. Ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων στη σύγχρονη έννοµη τάξη δεν υφίσταται. 13

14 5. ΜΕΘΟ ΟΙ ΑΡΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ 5.1. Η ΜΕΘΟ ΟΣ ΤΗΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΚΑΙ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Πρόσφατη απόφαση της Ολοµέλειας του Αρείου Πάγου (ΑΠ 13/1999, Ολ.) 25, φαίνεται να προχωρεί προς την κατεύθυνση της ιεράρχησης συνταγµατικών αρχών και δικαιωµάτων. Συγκεκριµένα, δέχθηκε ότι η προστασία της ελευθερίας της επιστήµης (άρθρο 16 παρ. 1 του Συντάγµατος) και της έκφρασης (άρθρο 14 Συντάγµατος), «επειδή αποσκοπεί στη διαφύλαξη υψίστων κοινωνικών αγαθών καλύπτει (νοµιµοποιεί) και προσβολές του δικαιώµατος της προσωπικότητας που τυχόν ενυπάρχουν στην ενάσκησή τους, οι οποίες έτσι, εφόσον δεν προσβάλλεται η αξία του ανθρώπου, δεν είναι παράνοµες, διότι η προσωπικότητα, και αν θίγεται, έχει στη συγκεκριµένη περίπτωση υποδεέστερη σηµασία σε σχέση µε το αγαθό των ως άνω ελευθεριών». Προκύπτει έτσι µια ιεράρχηση µε την αξία του ανθρώπου (άρθρο 2 παρ. 1 Συντάγµατος, καταστατική αρχή) στην κορυφή, την ελευθερία της επιστήµης και έκφρασης σε ένα επόµενο επίπεδο και τέλος, το δικαίωµα της προσωπικότητας υποδεέστερο από αυτές. Όµως, ακόµη και αν θεωρηθεί ότι η αξιολόγηση δεν γίνεται αυθαίρετα, κατά την υποκειµενική κρίση του δικαστή, αλλά µε βάση τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις, το πρόβληµα δεν λύνεται, αφού παρόµοιες αξιολογήσεις θέτουν αναπόφευκτα θέµατα που βρίσκονται από τη φύση τους στο κέντρο της πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης. Εξάλλου, εφόσον ο ίδιος ο συντακτικός νοµοθέτης δεν προέβη σε ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, δεν επιτρέπεται να τον υποκαταστήσει ο δικαστής. 26 Συνεπώς, ούτε και για το δικαστή υπάρχει σχέση ιεραρχίας µεταξύ των διαφόρων θεµελιωδών δικαιωµάτων. εν υπάρχουν κατά το Σύνταγµα «σηµαντικότερα» και «λιγότερο σηµαντικά» θεµελιώδη δικαιώµατα. 27 Η διάκριση των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε αναθεωρήσιµα κατά το άρθρο 110 παρ. 1 και µη αναθεωρήσιµα αποτελεί µια ιεράρχηση που ισχύει µόνο για τη διαδικασία της αναθεώρησης και δεν µπορεί να µεταφερθεί στο θέµα της σύγκρουσης, διότι δεν συντρέχει η ταυτότητα του λόγου που θα επέτρεπε την ανάλογη εφαρµογή του. Μετά την αναθεώρηση και κατά τη διάρκεια της λειτουργία του Συντάγµατος τα θεσπισµένα δικαιώµατα νοµικά είναι ίσης αξίας. Το ίδιο ακριβώς πρέπει να γίνει δεκτό και για το άρθρο 48 παρ. 1, που για την περίπτωση της κήρυξης της χώρας 25 ΤοΣ, 1999, σελ Στη συγκεκριµένη περίπτωση µάλιστα όλα αυτά δεν θα έπρεπε να είχαν απασχολήσει καν το δικαστήριο επειδή το επίδικο ζήτηµα, δηλαδή η απάλειψη µε δικαστική απόφαση φράσεων από το γλωσσικό λεξικό ρυθµίζεται ειδικά στο άρθρο 14 παρ.3, αφού µια τέτοια παρέµβαση στην κυκλοφορία του λεξικού ισοδυναµεί µε συνταγµατικά ανεπίτρεπτη κατάσχεση. 27 Βλ. Βλάχος Γ., Το Σύνταγµα της Ελλάδος, σελ. 72 και Μάνεση Α., Ατοµικές Ελευθερίες, 1982, σελ

15 σε κατάσταση ανάγκης επιτρέπει να τεθούν εκτός ισχύος ορισµένα µόνο θεµελιώδη δικαιώµατα. Η ratio της επιλογής αυτής των θεµελιωδών δικαιωµάτων δεν είναι η αντικειµενική σηµασία του κάθε δικαιώµατος, του οποίου επιτρέπεται η προσωρινή αναστολή, αλλά η αντιµετώπιση της έκτακτης ανάγκης. Γι αυτό το Σύνταγµα προβλέπει και τη δυνατότητα να τεθούν εκτός ισχύος ορισµένα δικαιώµατα ανάλογα µε τις λειτουργικές ανάγκες της συγκεκριµένης περίπτωσης. Η διαφοροποίηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων κατά το άρθρο 110 παρ. 1 ή κατά το άρθρο 48 παρ. 1 δεν θεµελιώνει, λοιπόν, µια γενική ιεράρχηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων, δηλαδή, µια ιεράρχηση που να ισχύει έξω από τη στιγµή της αναθεώρησης και έξω από τη διαδικασία της κατάστασης ανάγκης. Η διαφοροποίηση αυτή δεν αποτελεί το κριτήριο της λύσης όταν σε µια συγκεκριµένη περίπτωση συγκρούονται δύο θεµελιώδη δικαιώµατα Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ «ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ» Η θεωρία της «στάθµισης των συµφερόντων» αναπτύχθηκε µετά το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου στη Γερµανία, κυρίως στα πλαίσια του Γερµανικού Οµοσπονδιακού Συνταγµατικού ικαστηρίου (στο εξής: ΓΟ Σ), το οποίο εκείνη την εποχή ήρθε αντιµέτωπο µε κάποιες δύσκολες περιπτώσεις διαπροσωπικής εφαρµογής των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Η ευδοκίµηση της θεωρίας στη γερµανική νοµολογία και νοµική σκέψη δεν ήταν τυχαία. Εδράζεται στην ιδεαλιστικού τύπου αντίληψη που επικρατούσε στη Γερµανία και στην υιοθέτηση του αξιολογικού συστήµατος και της αξιολογικής έννοµης τάξης από τη γερµανική νοµική επιστήµη. Να σηµειωθεί ότι στο πεδίο αυτό παρατηρείται µια έντονη προσήλωση του ΓΟ Σ και της γερµανικής θεωρίας στις επιταγές της ατοµικιστικής παραδοσιακής αρχής, προσήλωση που δεν χαρακτηρίζει όµως το σύνολο της γερµανικής νοµικής σκέψης. Σύµφωνα µε τη θεωρία της «στάθµισης των συµφερόντων», οι «ανώτερες αξίες» υπερτερούν των «κατώτερων», µε το δικαστή να κρίνει in concreto 29 ποια αξία είναι κάθε φορά αυτή που πρέπει να προτιµηθεί. Προτιµώνται, δηλαδή, συνταγµατικές αξίες ως αξίες «περικλειόµενες» στα νοµίµως ασκούµενα συνταγµατικά δικαιώµατα. Η υιοθέτηση και ανάπτυξη της θεωρίας της «στάθµισης των συµφερόντων» εκδηλώθηκε µε δύο πολύ σηµαντικές αποφάσεις του ΓΟ Σ, οι οποίες αναλύονται παρακάτω. Το ΓΟ Σ προχώρησε στη µέσω της δικαστικής εξουσίας εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις, µε την προϋπόθεση ότι αυτό είναι αναγκαίο. Η προστασία των θεµελιωδών 28 Το εν λόγω ζήτηµα είναι πολύ αµφίβολο στη γερµανική επιστήµη, η δε σχετική θέση του ΓΟ Σ δεν είναι σαφής. 29 Αντίθετα µε αλλοδαπές συνταγµατικές τάξεις, όπως η αµερικανική, όπου προβλέπεται η a priori αξιολογική ιεράρχηση των ελευθεριών. 15

16 δικαιωµάτων παρουσιάζεται µε αυτόν τον τρόπο σαν υποχρέωση του δικαστή, µε το νοµικό σκεπτικό ότι από τη στιγµή που µια υπόθεση εφαρµογής των δικαιωµάτων µεταξύ ιδιωτών φθάσει στα δικαστήρια, το ζήτηµα µετατρέπεται πλέον σε ζήτηµα προστασίας των θεµελιωδών δικαιωµάτων του ιδιώτη από το κράτος (αφού προσφεύγει στο δικαστήριο ως όργανο της κρατικής εξουσίας), µεταβάλλοντας έτσι τη σχέση σε σχέση κράτους-πολιτών! Καθίσταται µε αυτό το σκεπτικό δυνατή η σύµφωνα µε τις επιταγές της παραδοσιακής ατοµικιστικής θεωρίας εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στην εξεταζόµενη από το δικαστήριο υπόθεση. Το ΓΟΣ ξεπερνά µε τον τρόπο αυτό τον σκόπελο της εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων αποκλειστικά στις σχέσεις κράτουςιδιώτη και ως αποτέλεσµα καταλήγει στην αποδοχή της διαπροσωπικής εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων, αποδοχή που το φέρνει κοντά στη θεωρία της ενότητας της έννοµης τάξης και του αντικειµενικού χαρακτήρα των δικαιωµάτων Η ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗ «ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ» Α) Η ΥΠΟΘΕΣΗ LUTH Ο πιο γνωστός από τους σκηνοθέτες του γερµανικού ναζιστικού καθεστώτος Veit Harlan συνεχίζει και µετά το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου την κινηµατογραφική του δραστηριότητα. Ο διευθυντής της υπηρεσίας τύπου του Αµβούργου Luth, στην προσπάθειά του να εµποδίσει µια νέα είσοδο του Harlan στο γερµανικό κινηµατογράφο, τον κατηγορεί µε οµιλία του προς τους εµπόρους και παραγωγούς κινηµατογραφικών ταινιών, σαν οπαδό του εθνικοσοσιαλισµού και παρακινεί το ακροατήριό του να µποϊκοτάρει την ταινία του Harlan. Το ίδιο πράττει και µε επιστολή του στις εφηµερίδες. Κατά του Luth εγείρεται αγωγή µε την οποία επιδιώκεται η καταδίκη του σε παράλειψη από τέτοιου είδους ενέργειες. Η αγωγή γίνεται δεκτή µε την αιτιολογία ότι η συµπεριφορά του Luth αντίκειται στα χρηστά ήθη σαν επέµβαση στη σφαίρα επαγγελµατικής δραστηριότητας του ενάγοντος (άρθρο 826 γερµ. ΑΚ). Κατά της απόφασης αυτής ο Luth εγείρει συνταγµατική προσφυγή, η οποία και γίνεται δεκτή από το ΓΟΣ. Η προσφυγή βασιζόταν στο άρθρο 5 του γερµανικού συντάγµατος, το οποίο κατοχυρώνει την ελευθερία σκέψεως και εκφράσεως γνώµης. Το ΓΟΣ έκρινε ότι η ελευθερία εκφράσεως αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της δηµοκρατίας, αποτελεί τη βάση κάθε ελευθερίας. Το αξιολογικό περιεχόµενο του συντάγµατος πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλες τις 30 ηµητρόπουλος Α., Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, σελ

17 περιοχές του δικαίου και είναι αυτό που προσδιορίζει τη γενική ρήτρα των χρηστών ηθών του αστικού δικαίου. Κατά το ΓΟΣ, το κοινό δικαστήριο έσφαλε κρίνοντας ότι οι ενέργειες του Luth αντίκεινται στα χρηστά ήθη. Το άρθρο 5 του Θεµελιώδους Νόµου της Βόννης προστατεύει όχι µόνο την απλή έκφραση γνώµης, αλλά και την επιδιωκόµενη γενικότερη επίδραση. Στην κρινόµενη υπόθεση δεν πρόκειται για απλή σύγκρουση οικονοµικών επαγγελµατικών συµφερόντων. Το ενδιαφέρον του προσφεύγοντος ήταν ενδιαφέρον για το γερµανικό κινηµατογράφο. Τα οικονοµικά συµφέροντα του Harlan πρέπει να υποχωρήσουν, εφόσον πρόκειται για δηµόσια συζήτηση, πάνω σε θέµατα γενικής σηµασίας. Από την παραπάνω απόφαση προκύπτει ότι το ΓΟΣ, εφαρµόζοντας τα θεµελιώδη δικαιώµατα σε διαπροσωπική σχέση, µε αφετηρία την αποδοχή ότι και οι δύο εµπλεκόµενοι ασκούν νοµίµως τα συνταγµατικά δικαιώµατά τους, προχώρησε σε µία στάθµισης των συγκρουόµενων συµφερόντων τους. Από τη µια η οικονοµική και επαγγελµατική ελευθερία και από την άλλη η ελευθερία έκφρασης γνώµης, στην οποία το δικαστήριο εντάσσει και τις γενικότερες επιδράσεις της εκφράσεώς της. Από τις δύο το ΓΟΣ αξιολογεί εν προκειµένω ανώτερη τη δεύτερη, µε το επιχείρηµα ότι το θέµα που εξέφρασε δηµοσίως ο Luth ήταν γενικότερης σηµασίας. Το ερώτηµα που ανακύπτει είναι το εξής: Είναι δεδοµένο ότι οι δύο αντίδικοι ενεργούσαν εντός του συνταγµατικά προστατευόµενου πεδίου άσκησής των δικαιωµάτων τους ή µήπως κάποιος από τους δύο βρισκόταν εκτός αυτού, µε συνέπεια να µην υπάρχει καν συνταγµατικό δικαίωµα άξιο προστασίας; Β) Η ΥΠΟΘΕΣΗ BLINKFUER Μετά τα γεγονότα του τείχους του Βερολίνου, τρεις εκδοτικές εταιρίες εφηµερίδων του συγκροτήµατος Springer στο Αµβούργο, ανακοινώνουν µε έγγραφό τους στους πωλητές των εφηµερίδων να µην πωλούν πλέον έντυπα που δηµοσιεύουν τα ραδιοτηλεοπτικά προγράµµατα της Ανατολικής Γερµανίας, ώστε να συµβάλλουν στην «προπαγάνδα του Ulbricht». Σε αντίθετη περίπτωση θα επανεξεταζόταν το θέµα της συνεχίσεως των επαγγελµατικών τους σχέσεων. Η εβδοµαδιαία εφηµερία Blinkfuer συνεχίζει τη µετάδοση των εβδοµαδιαίων προγραµµάτων της Ανατολικής Γερµανίας και η κυκλοφορία της µειώνεται. Ο εκδότης της εφηµερίδας εγείρει αγωγή για την αποκατάσταση της ζηµίας. Το BGH, απορρίπτει την αγωγή µε αιτιολογία που προσανατολίζεται στην υπόθεση Luth (σκοποί πολιτικοί και όχι επαγγελµατικοί-οικονοµικοί). Τότε, ο Blinkfuer κατέθεσε συνταγµατική προσφυγή στο ΓΟΣ, η οποία έγινε δεκτή. Σύµφωνα µε την αιτιολογία της αποφάσεως, που βασίζεται και αυτή στο άρθρο 5 17

18 του Θεµελιώδους Νόµου, «η έκκληση για οικονοµικό αποκλεισµό επιτρέπεται µόνο σαν µέσο του πνευµατικού αγώνα των γνωµών». Πρέπει να περιορίζεται αποκλειστικά στη διακήρυξη των πεποιθήσεων και να µην επεκτείνεται στη χρησιµοποίηση µέσων που στερούν τον αντίπαλο από τη δυνατότητα να αποφασίζει ελεύθερα και να µην συνοδεύονται από οικονοµικές πιέσεις. Η ελευθερία των πνευµατικών αντιθέσεων του πνευµατικού αγώνα είναι πρωταρχική προϋπόθεση της ελεύθερης λειτουργίας του πολιτεύµατος. Το ΓΟΣ βασίζει την επέκταση της δικαιικής ισχύος των θεµελιωδών δικαιωµάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις στη θεωρία του «αξιολογικού συστήµατος». Τα όρια και το περιεχόµενο αυτού του αξιολογικού συστήµατος δεν αποσαφηνίζονται από τη νοµολογία του δικαστηρίου, γεγονός που γεννά ερωτηµατικά αναφορικά τόσο µε τη φύση του όσο και µε τη δυνατότητα δέσµευσης ή µη του κοινού νοµοθέτη. 31 Το αξιολογικό σύστηµα βασίζεται στην ανώτατη αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, βασική αρχή του γερµανικού συντάγµατος, χωρίς να προχωρεί, όµως, στο χαρακτηρισµό του συστήµατος ως ανθρωπιστικού. Και στις δύο υποθέσεις το δικαστήριο αν και καταλήγει στην αποδοχή της εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών, δεν ασχολείται µε τη θεωρητική πλευρά του ζητήµατος, µε το ζήτηµα της τριτενέργειας ή της µεταβολής της έννοµης τάξης από ατοµικιστική σε ανθρωπιστική. Παράλληλα, το δικαστήριο µε ασαφή και περιπτωσιολογικού χαρακτήρα κριτήρια προβαίνει σε in concreto αξιολογήσεις συνταγµατικών δικαιωµάτων, κρίσεις που δεν στηρίζονται σε γερή βάση. Και στις δύο αποφάσεις η εκκίνηση από τη βάση της νόµιµης άσκησης θεµελιωδών δικαιωµάτων και από τα δύο µέρη καταλήγει στην αυθαίρετη νοµικά επιλογή του ισχυρότερου, χωρίς εχέγγυα συνταγµατικής νοµιµοποίησης Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ Η αρχή της αναλογικότητας έχει συνταγµατική ισχύ 32. Από το άρθρο 5 παρ. 1 του συντάγµατος συνάγεται ότι οι περιορισµοί της ελευθερίας ανάπτυξης της προσωπικότητας δεν µπορούν να ξεπερνούν το αναγκαίο µέτρο για την προστασία του συντάγµατος, των χρηστών ηθών και των δικαιωµάτων των άλλων. Επίσης, η κρατική εγγύηση των δικαιωµάτων του ανθρώπου στο άρθρο 25 παρ. 1 του Συντάγµατος και η υποχρέωση των κρατικών οργάνων να διασφαλίζουν την ακώλυτη άσκησή τους φανερώνει ότι το Σύνταγµα δεν 31 βλ. για το θέµα αυτό ηµητρόπουλος Α., Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, σελ. 212 επ. 32 Σκουρής Β., Η συνταγµατική αρχή της αναλογικότητας και οι νοµοθετικοί περιορισµοί της επαγγελµατικής ελευθερίας 18

19 επιτρέπει δυσανάλογες προσβολές των δικαιωµάτων των άλλων. 33 Ο νοµοθέτης έχει υιοθετήσει την αρχή της αναλογικότητας ως όριο του περιορισµού 34 των ατοµικών δικαιωµάτων. Όπως δεν επιτρέπεται η καταχρηστική άσκηση των ατοµικών δικαιωµάτων έτσι δεν επιτρέπεται και η καταχρηστική επιβολή των περιορισµών τους. Η αρχή της αναλογικότητας υπό ευρεία έννοια 35 περιλαµβάνει τα στοιχεία της καταλληλότητας, της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας σε στενή έννοια. Πρόκειται για µια συνταγµατική αρχή που δεσµεύει και το νοµοθέτη. Α) Το στοιχείο της καταλληλότητας Ο περιορισµός ενός ατοµικού δικαιώµατος για να επιτευχθεί ένας συνταγµατικός σκοπός θεωρείται νόµιµος όταν είναι κατάλληλος, πρόσφορος για να επιφέρει τον επιδιωκόµενο σκοπό, το επιδιωκόµενο αποτέλεσµα. 36 Ο περιορισµός κρίνεται κατάλληλος και κατά συνέπεια συνταγµατικός ακόµη και όταν µε αυτόν επιτυγχάνεται έστω και εν µέρει η πραγµατοποίηση του σκοπού. Αν ο περιορισµός κριθεί αρχικά κατάλληλος για την επίτευξη του σκοπού αλλά ο σκοπός τελικά δεν επιτευχθεί, τότε ο περιορισµός δεν θεωρείται αντισυνταγµατικός. 37 Ο περιορισµός είναι αντισυνταγµατικός αποκλειστικά και µόνο στην περίπτωση που εκ των προτέρων δεν αποτελεί το κατάλληλο µέτρο για να επιτευχθεί ο επιδιωκόµενος σκοπός. Β) Το στοιχείο της αναγκαιότητας Η αρχή της αναγκαιότητας 38 χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση εναλλακτικών πρόσφορων λύσεων µε τη συσχέτιση των οποίων θα αναδειχθεί η µόνη αναγκαία λύση προς υλοποίηση του επιδιωκόµενου σκοπού. Ο έλεγχος αναγκαιότητας έχει συγκεκριµένο σκοπό και αποβλέπει στην αποτροπή θέσπισης ή επιβολής µη αναγκαίων περιορισµών των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ο περιορισµός ενός ατοµικού δικαιώµατος είναι αναγκαίος για την επίτευξη του προσδοκώµενου σκοπού όταν δεν υπάρχει ένα άλλο εξίσου αποτελεσµατικό µέτρο, το οποίο δεν περιορίζει ή περιορίζει ελάχιστα την άσκηση του ατοµικού δικαιώµατος. Ένα µέτρο κρίνεται το ίδιο αποτελεσµατικό 33 αγτόγλου Π. Συνταγµατικό ίκαιο 34 Για τα όρια και τους περιορισµούς των δικαιωµάτων βλ. Βεγλερής Φ., Οι περιορισµοί των δικαιωµάτων του ανθρώπου, του ιδίου, Τα δικαιώµατα του ανθρώπου και οι περιορισµοί τους 35 Γέροντας Α., Η αρχή της αναλογικότητας στο γερµανικό δηµόσιο δίκαιο, Ράικος Α. Συνταγµατικό ίκαιο, αγτόγλου Π., Συνταγµατικό ίκαιο, Παπαιωάννου Ζωή, Η αρχή της αναλογικότητας κατά την άσκηση της αστυνοµικής εξουσίας 36 Γέροντας Α., Η αρχή της αναλογικότητας στο γερµανικό δηµόσιο δίκαιο, ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά δικαιώµατα 37 Γέροντας Α., Η αρχή της αναλογικότητας στο γερµανικό δηµόσιο δίκαιο 38 αλακούρας Θεοχάρης, αρχή της αναλογικότητας και µέτρα δικονοµικού εξαναγκασµού, σελ

20 όταν µπορεί µε την ίδια ένταση να πετύχει τον επιδιωκόµενο σκοπό. Το πότε ένα µέτρο είναι εξίσου αποτελεσµατικό κρίνεται κατά περίσταση. Μόνο όταν προκύπτει ότι τα µειονεκτήµατα του εφαρµοζόµενου µέτρου υπερισχύουν εκείνων που επιφέρει ένα άλλο µέτρο κρίνεται το εφαρµοζόµενο µέτρο µη αναγκαίο. Ο περιορισµός πρέπει να είναι ικανός να αποτρέψει τον κίνδυνο. εν απαιτείται να τον αποτρέπει τελείως. Αρκεί δηλαδή και η εν µέρει αποφυγή του. Γ) Το στοιχείο της αναλογικότητας stricto sensu Η αρχή της αναλογικότητας υπό στενή έννοια 39 επιτάσσει ότι µεταξύ του περιορισµού του ατοµικού δικαιώµατος και του σκοπού πρέπει να υφίσταται µια εύλογη σχέση. 40 Ο σκοπός δεν πρέπει να είναι δυσανάλογος µε την προσβολή των ατοµικών συνταγµατικών δικαιωµάτων. Πρέπει να γίνει µια στάθµιση του σκοπού και της επίδρασης που έχει ο περιορισµός στην περιοχή των ατοµικών ελευθεριών. Όσο εντονότερη είναι η προσβολή, τόσο σπουδαιότερος πρέπει να είναι ο σκοπός που επιδιώκεται. Κατευθυντήρια γραµµή για τη στάθµιση είναι οι επιλογές του Συντάγµατος. Η ζηµία που προέρχεται από την επέµβαση δεν επιτρέπεται να βρίσκεται σε δυσαναλογία µε τη ζηµία που επιχειρείται να αποτραπεί. Σκοπός της επέµβασης είναι η προώθηση του γενικού συµφέροντος, συνεπώς πρέπει να γίνει µια αντιπαράθεση της ωφέλειας της επέµβασης για το κράτος και της ζηµίας για τον πολίτη. Στη στάθµιση αυτή πρέπει να συνυπολογισθεί εκτός από την άµεση ωφέλεια του κράτους και την άµεση ζηµία του πολίτη και η ζηµία που υφίσταται το κράτος σε κάποιον άλλον τοµέα καθώς και η συνδεδεµένη µε την επέµβαση ωφέλεια για τον συγκεκριµένο πολίτη. Συνεπώς τα περιοριστικά µέτρα πρέπει να ερµηνεύονται µε τέτοιο τρόπο ώστε να λαµβάνεται συγχρόνως υπόψη η σηµασία της συνταγµατικής εγγύησης τόσο για τον πολίτη όσο και για το κράτος δικαίου. 39 Γέροντας Α., Η αρχή της αναλογικότητας στο γερµανικό δηµόσιο δίκαιο, ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά δικαιώµατα, αλακούρας Θεοχάρης, αρχή της αναλογικότητας και µέτρα δικονοµικού εξαναγκασµού 40 Γέροντας Α., Η αρχή της αναλογικότητας στο γερµανικό δηµόσιο δίκαιο, ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά δικαιώµατα 20

21 5.4. Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΕ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ Όπως σωστά επισηµαίνεται, 41 η µέθοδος της έρευνας της αναλογικότητας σε στενή έννοια σχεδόν ταυτίζεται µε τη µέθοδο της θεωρίας της στάθµισης των συµφερόντων, σε βαθµό που να γίνεται δεκτό ότι η αυτοτελής αρχικά θεωρία αργότερα ενσωµατώθηκε στην αρχή της αναλογικότητας. Η αρχή της αναλογικότητας προϋποθέτει µια συγκεκριµενοποίηση και διαβάθµιση των συµφερόντων και αγαθών που πρέπει να υποβληθούν σε στάθµιση. Η διαδικασία της στάθµισης, σύµφωνα µε τους υποστηρικτές αυτής της άποψης, 42 είναι περιττή µόνο όταν ο περιορισµός είναι αναµφισβήτητα επιτρεπτός, ως µη εντασσόµενος στο προστατευτικό πεδίο του δικαιώµατος. Κατά τη διάρκεια της στάθµισης των συµφερόντων και συνταγµατικών αγαθών, ο δικαστής δεν επιτρέπεται να προσανατολίζεται αποκλειστικά και µόνο στη βαρύτητα και αξία τους, αλλά οφείλει να ελέγχει την έκταση της προσβολής του ατοµικού δικαιώµατος και τη βαρύτητα που έχει αυτή η προσβολή σε σχέση µε τον επιδιωκόµενο σκοπό. Καθίσταται µε αυτόν τον τρόπο σαφές ότι στο τρίτο στάδιο έρευνας της αρχής της αναλογικότητας επέρχεται ουσιαστικά µια στάθµιση συνταγµατικών συµφερόντων, στάθµιση που χωρεί σε σχέσεις κράτους-ιδιωτών, εν αντιθέσει µε τις διαπροσωπικές σχέσεις που απασχόλησαν τη νοµολογία του ΓΟΣ. εν χρειάζεται ιδιαίτερη επιχειρηµατολογία για την κατάφαση του προβληµατικού χαρακτήρα της ασαφούς και περιπτωσιολογικής αυτής µεθόδου Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗΣ Η θεωρία της πρακτικής εναρµόνισης εµφανίστηκε για πρώτη φορά στη γερµανική έννοµη τάξη και προβλήθηκε ως µέθοδος συγκεκριµενοποίησης του κανονιστικού περιεχοµένου, αλλά και της δικαιικής άρσης των συγκρούσεων. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο περιορισµός ενός θεµελιώδους δικαιώµατος κρίνεται αναγκαίος παρά το ότι ο συντακτικός νοµοθέτης δεν προέβλεψε επιφύλαξη υπέρ του νόµου. Τότε ακριβώς έγινε εµφανής η χρησιµότητα της θεωρίας την πρακτικής εναρµόνισης, η οποία δικαιολογούσε περιορισµούς ανεπιφύλακτων συνταγµατικών δικαιωµάτων βρίσκοντας βάση σε άλλες συνταγµατικές διατάξεις, προβαίνοντας σε συστηµατική ερµηνεία του Συντάγµατος, το οποίο άλλωστε αποτελεί σύστηµα κανόνων δικαίου. 41 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά δικαιώµατα, τόµος Γ, σελ. 248 επ. 42 Στην Ελλάδα, υποστηρικτής ο Γέροντας Απ. στο άρθρο του «Η αρχή της αναλογικότητας στο γερµανικό δηµόσιο δίκαιο», τοσ,