Μάθημα: «Οικογένεια και οικογενειακή πολιτική», Κωδικός: , Εαρινό Εξάμηνο 2017, Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Transcript

1 «Οικογένεια και Οικογενειακή Πολιτική» ΚΥΚΛΟΣ ΠΡΩΤΟΣ: «Η Οικογένεια ως Θεσμός» Γιώργος Νικολαΐδης Ψυχίατρος, MD, MA, MSc, PhD Κέντρο για την Μελέτη και την Πρόληψη της Κακοποίησης Παραμέλησης των Παιδιών Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού

2 Οι μετασχηματισμοί της Οικογένειας στους τελευταίους αιώνες

3 Λειτουργική διάκριση της έννοιας της οικογένειας αλλά και των λειτουργιών που κατά περιόδους επιτελεί Λειτουργία ηµογραφική Παραγωγική Βιολογική Ψυχολογική - Συναισθηµατική Νοµική Εκπαιδευτική Ψυχαγωγική Πολιτική Θρησκευτική Επιστήµες/πεδία λόγου (κατ εξοχήν) ηµογραφία, Στατιστική Οικονοµικά, Στατιστική Βιολογία, Ιατρική Ψυχολογία, Παιδαγωγική, Ιατρική, Κοινωνικές Επιστήµες Νοµική, Κοινωνικές Επιστήµες Παιδαγωγική, Ψυχολογία Κοινωνικές Επιστήµες Πολιτικές & Κοινωνικές Επιστήµες Θρησκειολογία, Κοινωνικές Επιστήµες

4 Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 2-3 αιώνες Η οικογένεια έχασε αρκετές από τις λειτουργίες της ενώ οι εναπομείνασες μετασχηματίστηκαν και αναπροσαρμόστηκαν Η οικογένεια αναδιπλώθηκε σε μικρότερα σχήματα (πυρηνική, εν συνεχεία χωρίς παιδιά κ.λπ.) Η οικογένεια «ιδιωτικοποιήθηκε» Δημιουργήθηκε το «χάσμα των γενεών» στο εσωτερικό της και αναδύθηκε το «παιδί» ως έννοια Η ηλικιωμένοι από αρχηγοί μετατράπηκαν σε άτομα χρήζοντα βοηθείας/προστασίας/φροντίδας

5 Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 2-3 αιώνες: σεξουαλικότητα Οι σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας συναισθηματικοποιήθηκαν έντονα Αναδύθηκαν ρόλοι όπως ο «μητρικός» «πατρικός» κ.α. Η σεξουαλικότητα διεγέρθηκε και εν συνεχεία οριοθετήθηκε αυστηρά εντός του οικογενειακού χώρου Με την παράλληλη ανάδυση του «εαυτού» η οικογένεια αποτέλεσε ένα κατ εξοχήν πεδίο σύνδεσης εαυτού και κοινωνίας (οικογένεια ως μηχανισμός ένταξης κοινωνικοποίησης) Παράλληλα, η διεγερμένη σεξουαλικότητα όταν κατευθυνόταν προς εαυτόν γινόταν αντιληπτή ως απειλή για την κοινωνικοποίηση των ατόμων

6 Οικογένεια, Σεξουαλικότητα και ΈμφυλοιΡόλοι

7 Οικογένεια: Φύλο, Σεξουαλικότητα, Εξουσία Τα μέλη εντός της οικογένειας αρθρώνονται με βάση ιεραρχικές σχέσεις εξουσίας σχεδόν πάντοτε! Οι σχέσεις εξουσίας συνυφαίνονται (αν και δεν ταυτίζονται πάντα) με ρόλους φύλου και σεξουαλικές σχέσεις Παραδοσιακά: πατριαρχικές οικογένειες (ωστόσο, προσοχή: ούτε η μεσαιωνική οικογένεια μοιάζει να ήταν σαν την οικογένεια των αρχών του 20 ου αιώνα, ούτε με τις σύγχρονες οικογένειες αναπτυσσόμενων κοινωνιών!) Κλασσική οικογένεια ως σύστημα με δεδομένους ρόλους (πατρικός/μητρικός, γονεϊκός/παιδιών, γυναικείος/αντρικός κ.α.) Γυναικείο κίνημα, κίνημα Δικαιωμάτων Ανθρώπου: αλλαγή σε συνάρτηση και με τις αλλαγές στον τρόπο και τις σχέσεις παραγωγής Βαθμιαία αναγνώριση εναλλακτικών ταυτοτήτων φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού Ανάγκη αναγνώρισης διαφορετικότητας πλαισίων και θεσμών

8 Νόμιμοι λόγοι διαζυγίου στην Ελλάδα έως το 1982 Μοιχεία Αφάνεια Διγαμία Σεξουαλική ανικανότητα που Επιβουλή ζωής υπήρχε κατά την τέλεση του γάμου, Κακόβουλη εγκατάλειψη διάρκειας κράτησε τουλάχιστον τρία χρόνια τουλάχιστον δύο χρόνων και υπήρχε και κατά την υποβολή της αγωγής διαζυγίου Λέπρα Ακόμα Θρησκευτικός γάμος υποχρεωτικά Σύζυγοι: Άνδρας 18 ετών -Γυναίκα 14 ετών Μοιχεία: αυτόφωρο ποινικό αδίκημα Αγωγή διαζυγίου μόνο από τον αναίτιο σύζυγο Αποπλάνηση ανηλίκου: παύση δίωξης δράστη αν τελούνταν γάμος Προίκα: προγαμιαία δωρεά στον άνδρα Επώνυμο συζύγου επώνυμο πατέρα

9 Μερικοί σταθμοί νομοθετικής καινοτομίας στο Ελληνικό οικογενειακό δίκαιο Δεκαετία 80: καθιέρωση ισότητας ανδρών-γυναικών, κατάργηση προίκας, καθιέρωση συναινετικού διαζυγίου, εισαγωγή πολιτικού γάμου και ονοματοθεσίας κ.α. Δεκαετία 90: ενίσχυση θεσμικού πλαισίου ισότητας, καθιέρωση αναδοχής ανηλίκων, εκσυγχρονισμός πλαισίου υιοθεσίας, εισαγωγή απαγορεύσεων βίας Δεκαετία 00: Αυστηροποίηση πλαισίου για την ενδοοικογενειακή βία, διεύρυνση νομικού ορισμού ενδοοικογενειακού χώρου, εξίσωση γονεϊκώνευεργετημάτων, ποινικοποίηση του συζυγικού βιασμού και άλλοι πολλοί σημαντικοί σταθμοί.

10 Σεξουαλικότητα και έμφυλοιρόλοι στο οικογενειακό περιβάλλον Με τις συνεχείς μεταλλάξεις του οικογενειακού θεσμού ανάδυση νέων δυνατοτήτων για σχέσεις / σχέσεις εξουσίας στα σεξουαλικά σχετιζόμενα μέλη των οικογενειών Η σεξουαλικότητα και επιτρέπεται και απαγορεύεται εντός της οικογένειας: διεγείρεται, οριοθετείται, επιτρέπεται υπό όρους, απαγορεύονται πιθανότητές της Η σεξουαλικότητα των ανθρώπινων κοινωνιών δεν ταυτίζεται αλλά εφάπτεται με τα θέματα γαμηλιότητας και αναπαραγωγής σε αυτές Η σύγχρονες κοινωνίες αναγνωρίζουν ολοένα και περισσότερο την ατομικότητα (άρα τα ατομικά δικαιώματα) και αναφορικά με την ταυτότητα φύλου, τον σεξουαλικό προσανατολισμό και τις εκδηλώσεις της σεξουαλικότητας των μελών εντός του οικογενειακού θεσμού (όχι πάντα!) Η πολιτική ορθότητα σε επίπεδο κοινωνικής πολιτικής και οι θεωρίες της ταυτότητας επιχείρησαν να στηρίξουν την παραπάνω αντικειμενική εξέλιξη χωρίς ωστόσο να αποφεύγονται αντιφάσεις και προβλήματα

11 Αιμομιξία

12 Βαθμοί συγγένειας

13 Θρησκείες και αιμομικτική απαγόρευση Παλαιά Διαθήκη/Λευιτικό, Δευτερονόμιο(Ιουδαϊσμός): απαγόρευση αιμομικτικών σχέσεων: γονέων παιδιών, αδελφών ομοθαλών και ετεροθαλών μεταξύ τους παππούδων/γιαγιάδων με εγγόνια θείων με ανίψια Κοράνι (Ισλάμ): άνδρας απαγορεύεται να έχει σεξουαλικές σχέσεις με τη σύζυγο του πατέρα του, βιολογική μητέρα, μητριά ή τροφός με την αδερφή οποιουδήποτε εκ των γονέων με την αδερφή του, με γυναίκα που είχαν την ίδια τροφό ή με την αδερφή της συζύγου του, όσο είναι ακόμα παντρεμένοι με ανιψιά, με την κόρη του (είτε είναι προγονή του ή όχι), με την νύφη του Βέδες/Ρίγκβέδα(Ινδουισμός): απαγόρευση ενδογαμίας σε άτομα που συνδέονται με συγγένεια εξ αίματος (pravara) ή ευρύτερης συγγένειας (gotra)

14 Θρησκείες και αιμομικτική απαγόρευση Καθολική Εκκλησία (Χριστιανισμός): απαγόρευση αιμομικτικών σχέσεων και μεταξύ τρίτων εξαδέλφων (Δ σύνοδος Λατερνού, 1215 μχ) μετέπειτα άλλοτε ελαστικοποίηση, άλλοτε επέκταση της απαγόρευσης Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία (Χριστιανισμός): απαγόρευση αιμομικτικών σχέσεων και μεταξύ δευτέρων εξαδέλφων άλλοτε ελαστικοποίηση, άλλοτε επέκταση της απαγόρευσης Απαγόρευση γάμων θείων/ανιψιών, τέκνων αποθανόντος συζύγου και νονών Αγγλικανική Προτεσταντική Εκκλησία (Χριστιανισμός): άλλοτε ελαστικοποίηση και σε πρώτα εξαδέλφια, άλλοτε απαγόρευση Εκκλησίες άλλων Προτεσταντικών δογμάτων (Χριστιανισμός): άλλοτε άλλες απαγορεύσεις με συνήθως διαχρονικές μεταβολές ελαστικοποίησης ή αυστηροποίησης της απαγόρευσης

15 Απαγορεύσεις γαμηλιότητας: Βρετανία, 16 ος αιώνας

16 20 ος αιώνας: πολιτικό νομοθετικό πλαίσιο Εισαγωγή νομοθετικής απαγόρευσης γάμου και αιμομιξίας γονέων παιδιών και αδελφών μεταξύ τους Σε κάποιες επίσης απαγόρευση γάμων και μεταξύ θείων ανιψιών και πρώτων εξαδέλφων Σε αρκετές χώρες ποινικοποίηση της αιμομιξίας ακόμα και μεταξύ αμοιβαία συναινούντων ενηλίκων Όχι ίδιο εύρος απαγόρευσης σε όλες τις χώρες ακόμα και σήμερα: Π.χ. επιτρέπεται ο γάμος μεταξύ ετεροθαλών εξαδέλφων στην Σουηδία Π.χ. η αιμομιξία μεταξύ συναινούντων ενηλίκων δεν διώκεται ποινικά σε Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Σλοβακία και Ισπανία

17 Ελλάδα - Ποινικός Κώδικας - Άρθρο 345: Αιμομιξία Η συνουσία μεταξύ συγγενών εξ αίματος, ανιούσας και κατιούσας γραμμής, τιμωρείται: α) ως προς τους ανιόντες με κάθειρξη τουλάχιστον 10 ετών αν ο κατιών δεν είχε συμπληρώσει το 15 ο έτος της ηλικίας του, με κάθειρξη αν ο κατιών είχε συμπληρώσει το 15 ο αλλά όχι το 18 ο έτος της ηλικίας του, με φυλάκιση μέχρι 2 ετώναν ο κατιών έχει συμπληρώσει το 18 ο έτος της ηλικίας του, β) ως προς τους κατιόντες, με φυλάκιση μέχρι 2 ετών γ) μεταξύ αμφιθαλών ή ετεροθαλών αδελφών, με φυλάκιση μέχρι 2 ετών. Συγγενείς κατιούσας γραμμής ή αδελφοί μπορούν να απαλλαγούν από κάθε ποινή, αν κατά το χρόνο της πράξης δεν είχαν συμπληρώσει το 18 ο έτος της ηλικίας τους. Ποινικός Κώδικας - Άρθρο 346: Ασέλγεια μεταξύ συγγενών Με τις ποινές του άρθρου 345 παρ. 1 τιμωρείται η επιχείρηση και κάθε άλλης, πλην της συνουσίας, ασελγούς πράξης που γίνεται μεταξύ των συγγενών που αναφέρονται στο άρθρο 345. Η παράγραφος 2 του άρθρου 345 έχει εφαρμογή και σε αυτήν την περίπτωση

18 Ελλάδα -Αστικός Κώδικας -Άρθρα 1356 & 1357 Από συγγένεια εξ αίματος Εμποδίζεται -κωλύεται ο γάμος με συγγενείς εξ αίματος, σε ευθεία γραμμή απεριόριστα, και σε πλάγια γραμμή ως και τον τέταρτο βαθμό. (Τα πρώτα εξαδέρφιαέχουν συγγένεια εξ αίματος σε πλάγια γραμμή τέταρτου βαθμού). Από αγχιστεία Εμποδίζεται -κωλύεται ο γάμος σε συγγενείς εξ αγχιστείας, σε ευθεία γραμμή απεριόριστα, και σε πλάγια ως και τον τρίτο βαθμό.

19 Μερικές θεωρητικές προσεγγίσεις της αιμομικτικής απαγόρευσης Φρόυντ: Οιδιπόδειο σύμπλεγμα Λιβιδινική έλξη/επένδυση παιδιού προς τον ετερόφυλο γονέα Φόβος/αντιζηλία προς τον ομόφυλο γονέα Διαφοροποιημένη πορεία στα δυο φύλα λόγω της πρωταρχικής επένδυσης της μητέρας και από αγόρια και από κορίτσια Ψυχαναλυτικές σύγχρονες αναλύσεις στην βάση της ιστορικής σχετικότητας του μοντέλου της οικογένειας και των σχέσεων της Γουέστερμαρκ: Westermarck effect Αναστροφή της σεξουαλικής έλξης λόγω χρόνιας εγγύτητας Εμπειρικά δεδομένα από εβραϊκά κιμπούτς και κινεζικά σίμ-πούα Κριτική (και στο εμπειρικό σκέλος) από εξελικτική θεωρία ψυχοβιολογία: εξελικτικές θεωρήσεις με βάση την φυσική επιλογή Εθνο-κοινωνιολογικές προσεγγίσεις: το ταμπού της αιμομιξίας ως θεμέλιο της εξωγαμίας και των εν γένει κοινωνικών ανταλλαγών

20 Δεδομένα κλινικής παρατήρησης Η αιμομικτική απαγόρευση εγκαθίσταται με άρρητους τρόπους στα άτομα στο περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουν Η απαγόρευση αυτή είναι συνήθως τουλάχιστον τόσο ισχυρή όσο και η επιθυμία την οποία επιχειρεί να αναχαιτίσει και ανακατευθύνει Η απαγόρευση εισάγεται από τους ενήλικες τα παιδιά επιχειρούν παραβιάσεις της που οι ενήλικοι αντέχουν Επί επιτυχούς εγκατάστασης της απαγόρευσης η αιμομικτική επιθυμία μετασχηματίζεται σε άλλα συναισθήματα ηθικά παραδεκτά (τρυφερότητα κλπ) Σε κάποια άτομα η αιμομικτική απαγόρευση δεν εγκαθίσταται πλήρως και άρτια. Τα άτομα αυτά μεγαλώνοντας θα βιώνουν αιμομικτικές επιθυμίες συνειδητά σε άλλοτε άλλο βαθμό με αποτέλεσμα είτε οικογένειες αιμομικτικής ατμόσφαιρας ή αιμομιξία

21 Παραδείγματα επιτρεπτικότηταςσε αιμομικτικές πρακτικές Δυναστική Αιμομιξία: Περσία κλασσικών χρόνων (Καμβύσης Β ), Φαραώ, Ρώμη, Βυζάντιο (Ηράκλειος), Αψβούργοι, Οίκος Βουρβόνων κ.α. Η αιμομιξία των αυτοκρατόρων ως δυνητικά λειτουργική συνθήκη άρσης οποιασδήποτε εσωτερικευμένηςαπαγόρευσης Αίγυπτος: 1 ος αιώνας π.χ. 1 ος αιώνας μ.χ.: Αρχαιολογικά τεκμήρια εκτεταμένης γαμηλιότηταςμεταξύ βιολογικών αδελφών Περσία δυναστείας Σασσανιδών: 3 ος 7 ος αιώνας μ.χ. Ζωροαστρισμός επικράτηση ιερατικής φυλής Maggi: Xvaetvadatha: Εκτενής πατρο-/μητρο-μιξίας και αιμομιξίας αδελφών Ενεργητική υποστήριξη αιμομικτικών πρακτικών ως κατ εξοχήν τρόπου θρησκευτικής και κοινωνικής καταξίωσης

22 Σας ευχαριστώ πολύ! Στοιχεία επικοινωνίας: Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, ιεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας Φωκίδος 7, Αθήνα