Άγιος Πολύευκτος. Περίληψη : Χρονολόγηση τέλος 12ου αιώνα. Γεωγραφικός εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. 1. Τοπογραφικά

Transcript

1 Για παραπομπή : Φιολιτάκη Πηνελόπη,, 2008, Περίληψη : Ο ναός του Αγίου Πολυεύκτου χτίστηκε από την αριστοκράτισσα και πολιτική αντίπαλο του Ιουστινιανού Α, Ανικία Ιουλιανή. Εγκαινιάστηκε το 527 επρόκειτο για ένα μεγάλων διαστάσεων οικοδόμημα, ενδεχομένως τρουλαίο, με λαμπρότατο εσωτερικό διάκοσμο, που εξέφραζε τις πολιτικές φιλοδοξίες της Ανικίας. Είναι βέβαιο ότι ο Ιουστινιανός επιδίωκε, με την ανέγερση της Αγίας Σοφίας, να επισκιάσει αυτό το μεγαλοπρεπές οικοδόμημα και την κτήτορά του. Ο ναός του Αγίου Πολυεύκτου καταστράφηκε γύρω στο 12ο αιώνα και αρχιτεκτονικά του μέλη μεταφέρθηκαν από τους Σταυροφόρους στη Δύση με την άλωση του Η θεμελίωσή του και κατάλοιπα του διακόσμου του, ιδίως των γλυπτών μερών, ήρθαν στο φως με τις ανασκαφές που ξεκίνησαν τη δεκαετία του '60 στην περιοχή Saraçhane της σημερινής Κωνσταντινούπολης. Χρονολόγηση τέλος 12ου αιώνα Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη, περιοχή Saraçhane 1. Τοπογραφικά Ο ναός του Αγίου Πολυεύκτου, σύμφωνα με τις βυζαντινές πηγές, 1 βρισκόταν στη Μέση οδό, την κεντρική οδική αρτηρία της Κωνσταντινούπολης, κοντά στο ναό των Αγίων Αποστόλων. Τα πρώτα τμήματα του ναού ήρθαν τυχαία στο φως το 1960, κατά τη διάρκεια εργασιών στην περιοχή Saraçhane της σύγχρονης Κωνσταντινούπολης, τοποθεσία που επιβεβαίωνε την μαρτυρία των πηγών. Η ταύτιση του μνημείου με τον γνωστό από τις πηγές ναό έγινε από τους Cyril Mango και Ihor Ševčenko βάσει των τμημάτων της κτητορικής επιγραφής πάνω στα πρώτα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν τυχαία. Η επιγραφή ταυτίστηκε με ένα επίγραμμα από την Παλατινή Ανθολογία, του οποίου μεγάλο μέρος (41 από τους 76 στίχους) ήταν γνωστό ότι βρισκόταν σκαλισμένο στο εσωτερικό του συγκεκριμένου ναού. 2 Το επίγραμμα έδινε σημαντικές πληροφορίες τόσο για την κτήτορα του ναού, την αριστοκράτισσα και πολιτική αντίπαλο του Ιουστινιανού Α' Ανικία Ιουλιανή, όσο και για τη μορφή του ίδιου του οικοδομήματος. 2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός Οι ανασκαφές που ακολούθησαν αποκάλυψαν το σύνολο σχεδόν της θεμελίωσής του. Από την ανωδομή του κτηρίου όμως δεν σώθηκαν παρά μόνο τμήματα αρχιτεκτονικών μελών και θραύσματα από τον γλυπτό διάκοσμο. Από το μέγεθος και το σχήμα της θεμελίωσης συμπεραίνεται ότι επρόκειτο για κτήριο πολύ μεγάλων διαστάσεων που ανήκε στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής, με την αψίδα του Βήματος να προεξέχει στα ανατολικά. Στα δυτικά αποκαλύφθηκε αίθριο, με πλάτος περ. 26 μ., το μισό του συνολικού πλάτους του ναού. 3 Σε σχέση με το χώρο αυτό ο ναός ήταν υπερυψωμένος κατά 5 μ., πάνω σε ισχυρή θεμελίωση. Μια μεγάλη σκάλα πλάτους 8 μ. οδηγούσε από το αίθριο στο νάρθηκα. Ο κυρίως ναός, ανατολικά του νάρθηκα, όπως φαίνεται από την έκταση που καλύπτει η θεμελίωσή του, ήταν τετράγωνος, με πλευρά 52 μ., και χωριζόταν σε κεντρικό και δύο πλάγια κλίτη. Από την κτητορική επιγραφή που περιτρέχει το επιστύλιο γνωρίζουμε ότι η εκκλησία διέθετε διώροφες κιονοστοιχίες και υπερώα. Ως προς τη στέγαση, συγκεκριμένα ευρήματα από την ανασκαφή δεν υπάρχουν, όμως τα εξαιρετικά ισχυρά θεμέλια του κτηρίου δηλώνουν ότι το συνολικό βάρος της ανωδομής ήταν πολύ μεγάλο, άρα δεν είναι απίθανο η στέγαση του ναού γινόταν με τρούλο. Συνολικά επρόκειτο για ένα εξαιρετικά ψηλό οικοδόμημα με τελικό ύψος που ξεπερνούσε τα 30 μ. Κάτω από τον κεντρικό άξονα του μεσαίου κλίτους, ένας υπόγειος διάδρομος ένωνε το χώρο κάτω από το νάρθηκα με μια κρύπτη κάτω από το ιερό. Δυτικά της κρύπτης βρέθηκε εγκάρσιος τοίχος, που πιθανότατα στήριζε ένα ευθύγραμμο φράγμα του πρεσβυτερίου. Λίγο δυτικότερα, στο σημείο που συνέπιπτε περίπου με το κέντρο του οικοδομήματος, ο διάδρομος περιέβαλλε μια οβάλ σχήματος κατασκευή, πάνω από την οποία θα πρέπει να στεκόταν ο άμβωνας. Δύο εξαιρετικά ισχυροί τοίχοι στα θεμέλια 8 μ. πάχος και 8 μ. βάθος ο καθένας στήριζαν τις κιονοστοιχίες που χώριζαν το κεντρικό από τα πλάγια Δημιουργήθηκε στις 8/10/2017 Σελίδα 1/8

2 Για παραπομπή : Φιολιτάκη Πηνελόπη,, 2008, κλίτη και μεγάλο μέρος της ανωδομής του κτηρίου. Κάτω από τα κλίτη, δύο υπόγειοι επιμήκεις καμαροσκέπαστοι διάδρομοι υποστήριζαν το δάπεδο. Η μορφή του ιερού είναι ασαφής, καθώς από την ανασκαφή προέκυψαν ανεπαρκή στοιχεία. Φαίνεται πάντως ότι η τετράγωνη κρύπτη κάτω από το ιερό επικοινωνούσε με αυτό με σκάλες, εκατέρωθεν του ιερού όπως τα συγκροτήματα δωματίων βόρεια και νότια του ιερού, όπου προφανώς υπήρχαν τα κλιμακοστάσια προς τα υπερώα. Βόρεια του προαύλιου χώρου ανασκάφηκαν θεμέλια που ανήκαν ενδεχομένως στο βαπτιστήριο του ναού (βλ. κάτοψη). 4 Σχετικά με την ανωδομή και την εσωτερική διάταξη του μνημείου μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Τα τμήματα αρχιτεκτονικών μελών λίγα σε αριθμό, λόγω της λεηλασίας των υλικών του μνημείου μετά την ερήμωσή του και τα θραύσματα της διακόσμησης που αποκαλύφθηκαν προσφέρουν ορισμένα στοιχεία για την ανασύσταση της αρχικής μορφής του κτηρίου. Τα σωζόμενα τμήματα του επιστυλίου φέρουν αποσπάσματα των στίχων της κτητορικής επιγραφής που περιέτρεχε το επιστύλιο μπορούν επομένως να τοποθετηθούν σε μια σειρά. Από το επιστύλιο ο R.M. Harrison, ανασκαφέας του ναού, συμπέρανε ότι ο κεντρικός τετράγωνος χώρος του ναού, εκατέρωθεν του άμβωνα, θα πρέπει να πλαισιωνόταν, στη βόρεια και στη νότια πλευρά, από ένα ζεύγος εξεδρών οι κόγχες του κάθε ζεύγους θα συνδέονταν μεταξύ τους με ένα χαμηλό τόξο. Το κεντρικό αυτό τετράγωνο είναι πιθανό να οριζόταν από τέσσερις ισχυρούς κτιστούς γωνιακούς πεσσούς. Μια τέτοια διαμόρφωση του εσωτερικού του κυρίως ναού ενισχύει την υπόθεση ύπαρξης τρούλου. Η δυτική πλευρά του ναού, η οποία θα πλαισιωνόταν από μια εξέδρα στα βόρεια και μια στα νότια, εικάζεται ότι θα στεγαζόταν με μεγάλο τόξο. 5 Έχουμε επομένως την εικόνα ενός ναού με τον οποίο θα παρουσίαζε πολλές ομοιότητες ο ιουστινιάνειος ναός της μεταγενέστερης Αγίας Ειρήνης θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί, ως προς τον τρόπο στέγασης και το σχηματισμό κογχών για τις ωθήσεις του τρούλου, ένα κτίσμα στο οποίο εμφανίζονται ήδη οι αρχιτεκτονικές τάσεις του 6ου αιώνα που θα κορυφωθούν με την ιουστινιάνεια Αγία Σοφία. Ωστόσο η ανασύνθεση αυτή του Harrison δεν γίνεται αποδεκτή από όλους τους μελετητές. Κυρίως η ύπαρξη τρούλου έχει αμφισβητηθεί, καθώς δεν έχουν βρεθεί ούτε κατάλοιπα τρούλου ούτε των υποτιθέμενων τεσσάρων γωνιακών πεσσών που θα τον στήριζαν Εσωτερικός διάκοσμος Ουσιαστικά τα θραύσματα του διακόσμου του ναού που ήρθαν στο φως ήταν η μεγάλη έκπληξη για τους ανασκαφείς του μνημείου, καθώς αποκάλυψαν μια μοναδική σε ποικιλία και εξαιρετική σε ποιότητα διακόσμηση, που ίσως ξεπερνούσε οποιοδήποτε άλλο κτήριο της παλαιοχριστιανικής Κωνσταντινούπολης. 7 Μάρμαρα σε μεγάλη ποικιλία χρωμάτων, προερχόμενα από όλο το μεσογειακό χώρο, είχαν χρησιμοποιηθεί για την ορθομαρμάρωση των εσωτερικών τοίχων του κτηρίου. Μεγάλης πολυτέλειας θα ήταν και οι διακοσμήσεις με ένθετα υλικά, αφού έχει βρεθεί φίλντισι, αμέθυστος, φύλλα χρυσού και πολύχρωμα γυαλιά. Θραύσματα ψηφιδωτών μαρτυρούν ότι οι θόλοι του κτηρίου ήταν καλυμμένοι με ψηφιδωτό διάκοσμο μάλιστα ένα σπάραγμα από το χώρο του ιερού απεικονίζει τμήμα του προσώπου κάποιας μορφής, εύρημα μοναδικό για την Κωνσταντινούπολη της προεικονομαχικής περιόδου. Το πιο εντυπωσιακό όμως εύρημα είναι τα γλυπτά αρχιτεκτονικά μέλη του ναού, στην πλειοψηφία τους από προκοννήσιο μάρμαρο. Κιονόκρανα, πεσσόκρανα, γείσα, ζωφόροι, και βέβαια τα τμήματα του επιστυλίου, με ανάγλυφη την κτητορική επιγραφή, φέρουν ανάγλυφο διάκοσμο εξαιρετικό στην ποικιλία των μοτίβων φυτικών, ζωικών, γεωμετρικών με προέλευση από ποικίλες παραδόσεις ελληνορωμαϊκή, περσική, αραβική εκτελεσμένα από τους καλύτερους τεχνίτες (εικ. 5-9). Εντυπωσιακό είναι ότι ακόμα και τα κάθετα αρχιτεκτονικά μέλη, π.χ. οι κίονες και οι πεσσοί, φαίνεται ότι έφεραν ανάγλυφη διακόσμηση. Η γλυπτική στον Άγιο Πολύευκτο παρουσιάζει πολλές καινοτομίες σε σχέση με την παράδοση της Ύστερης Αρχαιότητας, ενώ φαίνεται ότι επηρέασε μεταγενέστερα μνημεία όπως ο Άγιος Βιτάλιος στη Ραβέννα και η Ευφρασιανή βασιλική του Παρεντίου. Τέλος, ιδιαίτερα σημαντικές είναι και δέκα ανάγλυφες πλάκες με τις μορφές του Χριστού, της Παναγίας και των Αποστόλων οι οποίες, λόγω του θέματος που απεικονίζουν, αποτελούν επίσης εύρημα μοναδικό για την Κωνσταντινούπολη την περίοδο πριν από την Εικονομαχία Τοιχοδομία Δημιουργήθηκε στις 8/10/2017 Σελίδα 2/8

3 Για παραπομπή : Φιολιτάκη Πηνελόπη,, 2008, Οι τοίχοι της θεμελίωσης είναι κατασκευασμένοι με σειρές από τετραγωνισμένες, καλά λειασμένες πέτρες σε εναλλαγή με σειρές από τούβλα ο πυρήνας αποτελείται από κονίαμα με αργολιθοδομή. Η ίδια τοιχοδομία θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε για τους τοίχους του ναού, ενώ το πάνω μέρος των τοίχων, στο σημείο της γένεσης των θόλων, περιέτρεχε μια λεπτή σειρά μαρμάρινων πλακών με στρογγυλευμένα άκρα. Από την ανωδομή έχει σωθεί μόνο ένας κτιστός πεσσός, χτισμένος από περίπου σαράντα σειρές τούβλα. 5. Ιστορία του μνημείου Η Ανικία Ιουλιανή ανήκε στην αριστοκρατία της Κωνσταντινούπολης, με αυτοκρατορική καταγωγή και από τους δυο της γονείς. 9 Στο ναό που έχτισε σε επαφή με το ανάκτορό της, πρόθεσή της ήταν να προβάλλει τη βασιλική της καταγωγή και τη δόξα της οικογένειάς της, αλλά και τις φιλοδοξίες της για τον αυτοκρατορικό θρόνο. Οι πληροφορίες που δίνει το επίγραμμα, καθώς και στοιχεία που αντλούνται από άλλες γραπτές πηγές, τοποθετούν την ανέγερση του μνημείου στο διάστημα μ.χ., το έτος δηλαδή ανόδου στο θρόνο του Ιουστινιανού Α. Τη χρονολόγηση αυτή επιβεβαιώνουν τα νομισματικά ευρήματα αλλά και επιγραφές με χρονολογίες πάνω στα τούβλα που χρησιμοποιήθηκαν στο κτήριο. 10 Παρά τη βασιλική της καταγωγή, η Ιουλιανή Ανικία απέτυχε να δει τόσο το σύζυγό της, Flavius Areobindus Dagalaifus, στρατηγό γερμανικής καταγωγής, όσο και το γιο της να στέφονται αυτοκράτορες. Αντίθετα ο θρόνος πέρασε στα χέρια ενός αμόρφωτου στρατιωτικού, του Ιουστίνου Α, τον οποίο διαδέχτηκε ο ανιψιός του, Ιουστινιανός Α. Η περιφρόνηση της Ανικίας για την ταπεινή καταγωγή των πολιτικών της αντιπάλων εκφράζεται στην επιγραφή που περιέτρεχε το εσωτερικό του ναού, ενώ ταυτόχρονα εξαίρεται η δική της ευγενική καταγωγή και οι αυτοκρατορικές της φιλοδοξίες. Με την οικοδόμηση του Αγίου Πολυεύκτου, δηλώνεται στην επιγραφή, επεδίωξε να ξεπεράσει τον Σολομώντα, τον βιβλικό βασιλιά-σύμβολο, και το ναό που αυτός έχτισε. Η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε ότι η δήλωση αυτή στο επίγραμμα δεν ήταν χωρίς περιεχόμενο. Ο χτίστηκε επαναλαμβάνοντας τις διαστάσεις αλλά και το διάκοσμο του ναού του Σολομώντα, όπως αυτά παραδίδονται από τη Βίβλο. 11 Παρά τη λαμπρότητα της κατασκευής του, λίγα είναι γνωστά για τη μετέπειτα τύχη του. Σίγουρα ο ναός ήταν ακόμα σε χρήση το 10ο αιώνα καθώς αναφέρεται ως ένα από τα σημεία από τα οποία περνούσε η πασχαλινή πομπή του αυτοκράτορα. 12 Τους επόμενους αιώνες όμως φαίνονται σημάδια εγκατάλειψης. Ο ναός θα πρέπει να γκρεμίστηκε στα τέλη του 12ου αιώνα. Τα πολύτιμα υλικά του λεηλατήθηκαν και αρχιτεκτονικά γλυπτά από τον Άγιο Πολύευκτο χρησιμοποιήθηκαν σε άλλες εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης, όπως έχει διαπιστωθεί στην περίπτωση της μονής Παντοκράτορος. 13 Άλλα πάλι κλάπηκαν κατά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους και μεταφέρθηκαν στη Δύση, στη Βενετία, τη Βαρκελώνη και τη Βιέννη. Μετά την Άλωση το 1453, και όταν πια ο χώρος είχε πλήρως ισοπεδωθεί, χτίστηκαν σπίτια και ένα τζαμί. Η κατάληψη του χώρου ήταν συνεχής μέχρι το 1940, οπότε το τζαμί κατεδαφίστηκε. Το 1960 ήρθαν τυχαία ξανά στο φως τα πρώτα τμήματα των αρχιτεκτονικών μελών του Αγίου Πολυεύκτου, κατά τη διάρκεια εργασιών στην περιοχή. Η συστηματική ανασκαφή που ακολούθησε την τυχαία αποκάλυψη διεξήχθη από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης με επικεφαλής τον Dr. Nezih Firatli και το Ινστιτούτο του Dumbarton Oaks με επικεφαλής τον καθηγητή R.M. Harrison. Στις έξι ανασκαφικές περιόδους που ακολούθησαν η ανασκαφή επεκτάθηκε σχεδόν στο σύνολο του χώρου που κάλυπτε ο ναός. Ο πλούτος των ευρημάτων, κυρίως όμως το είδος του οικοδομήματος που αποκαλύφθηκε ένα σταθερά χρονολογημένο μητροπολιτικό μνημείο κατέστησε την ανασκαφή μια από τις σημαντικότερες στην Κωνσταντινούπολη. 6. Αποτίμηση Η σημασία του ναού του Αγίου Πολυεύκτου για την κωνσταντινουπολίτικη ναοδομία του 6ου αιώνα δεν μπορεί πλήρως να εκτιμηθεί, αφού δεν σώζεται η ανωδομή του που θα έδειχνε σε ποιο βαθμό τα τρουλαία οικοδομήματα προηγήθηκαν των γνωστών ιουστινιάνειων καθιδρυμάτων. Σημαντικά, από την άλλη, είναι τα γλυπτά μέλη που έχουν βρεθεί, καθώς δίνουν πληροφορίες για τις τάσεις στη γλυπτική της περιόδου στην πρωτεύουσα, ενώ μπορεί να διαπιστωθεί και η επιρροή τους σε Δημιουργήθηκε στις 8/10/2017 Σελίδα 3/8

4 Για παραπομπή : Φιολιτάκη Πηνελόπη,, 2008, μεταγενέστερα μνημεία κυρίως όμως η ανακάλυψη των αρχιτεκτονικών καταλοίπων του Αγίου Πολυεύκτου συμπληρώνει, ως ένα βαθμό και παρά τις ελλείψεις στη γνώση μας για το ναό, ένα σημαντικότατο κενό στη γνώση για τα μνημεία της Κωνσταντινούπολης, καθώς από την οικοδόμηση της βασιλικής της Μονής Στουδίου στα μέσα του 5ου αιώνα μέχρι τα λαμπρά οικοδομήματα της περιόδου του Ιουστινιανού κανένα κτήριο δεν έχει σωθεί. 1. Constantini Porphyrogeniti Imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae Ι, Reiske, J. (επιμ.) (Bonn 1829), σελ Mango, C. Ševčenko, I., Remains of the church of St. Polyeuktos at Constantinople, Dumbarton Oaks Papers 15 (1961), σελ Η περιγραφή στηρίζεται στην ανασύνθεση που πρότεινε ο ανασκαφέας του ναού Harrison, R.M. The Church of St. Polyeuktos, στο Harrison, R.M. (επιμ.), Excavations at Saraçhane in Istanbul, I: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs (Princeton 1985), σελ Βλ. επίσης Harrison, R.M., A temple for Byzantium. The discovery and excavation of Anicia Juliana s palace-church in Istanbul (London 1989), σελ , Harrison, R.M., A temple for Byzantium. The discovery and excavation of Anicia Juliana s palace-church in Istanbul (London 1989), σελ. 64. Αλλού έχει προταθεί ότι μπορεί να ανήκουν στο ανάκτορο της κτήτορος του ναού, Ιουλιανής Ανικίας: Mathews, T.F, The early churches of Constantinople: Architecture and Liturgy 2 (University Park, 1977), σελ Harrison, R.M., The Church of St. Polyeuktos, στο Harrison, R.M. (επιμ.), Excavations at Saraçhane in Istanbul, I: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs (Princeton 1985), σελ Βλ. Buchwald, Η., St. Sophia. Turning point in the development of Byzantine Architecture?, στο Hoffman, V. (επιμ.), Die Hagia Sophia in Istanbul (Bern 1997), σελ. 43 αλλά και Harrison, R.M., The Church of St. Polyeuktos, στο Harrison, R.M. (επιμ.), Excavations at Saraçhane in Isatnbul, I: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs (Princeton 1985), σελ. 406, Για τη διακόσμηση του μνημείου βλ. Harrison, R.M., A temple for Byzantium. The discovery and excavation of Anicia Juliana s palace-church in Istanbul (London 1989), σελ Harrison, R.M., The Church of St. Polyeuktos, στο Harrison, R.M. (επιμ.), Excavations at Saraçhane in Istanbul, I: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs (Princeton 1985), σελ Για την Ιουλιανή Ανικία βλ. Capizzi, C., Anicia Giuliana (462 ca 530 ca): Ricerche sulla sua famiglia e la sua vita, Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici n.s. 5, XV (1968), σελ και Martindale, J.R., The prosopography of the Later Roman Empire, II (Cambridge 1980), σελ , Harrison, R.M., A temple for Byzantium. The discovery and excavation of Anicia Juliana s palace-church in Istanbul (London 1989), σελ Harrison, R.M., The Church of St. Polyeuktos, στο Harrison, R.M. (επιμ.), Excavations at Saraçhane in Istanbul, I: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs (Princeton 1985), σελ Πρβ. Alchermes, J.D., Art and Architecture in the Age of Justinian, στο Maas, Μ., (επιμ.) The Cambridge Companion to the Age of Justinian (New York 2005), σελ Constantini Porphyrogeniti Imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae Ι, Reiske, J. (επιμ.) (Bonn 1829), σελ R. Ousterhout et al., «Study and restoration of the Zeyrek Camii in Istanbul: first report, » Dumbarton Oaks Papers 54 (2000), pp Βιβλιογραφία : Janin R., La géographie ecclésiastique de l empire byzantin, Ι. Le Siège de Constantinople et le Δημιουργήθηκε στις 8/10/2017 Σελίδα 4/8

5 Για παραπομπή : Φιολιτάκη Πηνελόπη,, 2008, Patriarcat Oecuménique 3: Les églises et les monastères, 2, Paris 1969 The Prosopography of Later Roman Empire 2 (AD ), Cambridge London New York New Rochelle Melbourne Sydney 1980 Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, Reiske, J. (ed.), Constantini Porphyrogeniti imperatoris de cerimoniis aulae Byzantinae libri duo, 1, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829 Mathews T.F., The Byzantine Churches of Istanbul. A Photographic Survey, University Park London 1976 Müller-Wiener W., Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Byzantion Konstantinupolis Istanbul bis zum Beginn d. 17. Jhs., Tübingen 1977 Harrison, R.M. (ed.), Excavations at Saraçhane in Istanbul 1: The excavations, structures, architectural decoration, small finds, coins, bones and molluscs, Princeton 1986 Hayes, J.W (ed.), Excavations at Saraçhane in Istanbul 2. The pottery, Princeton 1992 Janin R., La géographie ecclésiastique de l'empire byzantin 3. Les églises et les monastères, Paris 1953 Mathews T.F., The Early Churches of Constantinople. Architecture and Liturgy, University Park, Pennsylvania London 1971 Ελληνική Ανθολογία, Beckby, H. (ed.), Anthologia Graeca, 1-4, München Mellink M.J., "Archaeology in Asia Minor: Istanbul- Saraçhane", American Journal of Archaeology, 69, 1965, 149 Mellink M.J., "Archaeology in Asia Minor: Istanbul- Saraçhane", American Journal of Archaeology, 70, 1966, 159 Mellink M.J., "Archaeology in Asia Minor: Istanbul- Saraçhane", American Journal of Archaeology, 71, 1967, Capizzi C., "Anicia Giuliana (462 ca- 530 ca): Ricerche sulla sua famiglia e la sua vita", Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici, 15, 1968, Harrison R.M., A Temple for Byzantium. The Discovery and Excavation of Anicia Juliana's Palace- Church in Istanbul, London 1989 Mango C., Ševčenko I., "Remains of the church of St. Polyeuktos at Constantinople", Dumbarton Oaks Papers, 15, 1961, Firatli N., Harrison R.M., "Excavations at Saraçhane in Istanbul", Dumbarton Oaks Papers, 19, 1965, Firatli N., Harrison R.M., "Excavations at Saraçhane in Istanbul", Dumbarton Oaks Papers, 20, 1966, Firatli N., Harrison R.M., "Excavations at Saraçhane in Istanbul: Fifth Preliminary Report, with a Contribution on A Seventh-Century Pottery Group", Dumbarton Oaks Papers, 22, 1968, Firatli N., Harrison R.M., "Excavations at Saraçhane in Istanbul", Dumbarton Oaks Papers, 21, 1967, 273- Δημιουργήθηκε στις 8/10/2017 Σελίδα 5/8

6 Για παραπομπή : Φιολιτάκη Πηνελόπη,, 2008, 278 Harrison R.M., "Anicia Juliana's church of St. Polyeuktos", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 32, 1982, Harrison R.M., "The church of St. Polyeuktos in Constantinople", Akten des VII Internationalen Kongresses für Christliche Archäologie 1, Città del Vaticano - Berlin 1969, Studi di antichità cristiana 27, Harrison R.M., "The Church of St. Polyeuktos in Istanbul and the Temple of Solomon", O. Pritsak (ed.), Okeanos. Studies presented to Ihor Ševčenko on His Sixtieth Birthday by His Colleagues and Students, Cambridge Mass. 1932, Harvard Ukrainian Studies 7, Shahid I., "The Church of Hagios Polyeuktos in Constantinople. Some new observations.", Graeco-Arabica, 9-10, 2004, Δικτυογραφία : Church of St. Polyeuktos, View of the site Hag. Polyeuktos The Buildings of Procopius Book I Γλωσσάριo : άμβων, ο Το επίσημο βήμα σε ένα ναό για την ανάγνωση των Γραφών, την εκφώνηση του κηρύγματος κτλ. άτριο ή αίθριο, το 1. Αρχαιότητα: Ο εσωτερικός ελεύθερος χώρος (αυλή) ενός κτηρίου που σε όλες τις πλευρές του περιβάλλεται από κιονοστοιχίες. 2. Βυζάντιο: Το προαύλιο μιας εκκλησίας στην παλαιοχριστιανική, βυζαντινή και μεσαιωνική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Κατά κανόνα περιβαλλόταν από τέσσερις κιονοστήρικτες στοές (τετράστωο, quadriporticus). αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. βασιλική, η Σημαντικός τύπος δημόσιου κτηρίου της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής που χρησίμευε ως δικαστική αίθουσα και χώρος εμπορικών συναλλαγών και χρηματιστηριακών πράξεων ή απλώς ως τόπος δημόσιων συγκεντρώσεων και ακροάσεων. Στα χριστιανικά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας και μετεξελίχθηκε σε ναό, ο δε τύπος των ναών που ονομάζονται βασιλικές είναι λιτές δρομικές, δηλαδή επιμήκεις, δομές. εξέδρα, η 1. Ημικυκλική κατασκευή υπαίθρια ή στεγασμένη, η οποία διέθετε χαμηλά θρανία ή καθίσματα, που αναπτύσσονταν περιμετρικά. 2. Τύπος αίθουσας της παλαίστρας με πλευρά ανοιχτή προς την κεντρική αυλή, η οποία διαμορφώνεται με κιονοστοιχία. Οι εξέδρες στα γυμνάσια και τις παλαίστρες εξυπηρετούσαν ποικίλες λειτουργίες. Τέτοιας μορφής αίθουσα ήταν συχνά το εφηβείον. επιστύλιο, το Η δοκός που ήταν τοποθετημένη πάνω από τους κίονες (στύλους) και ακριβώς πάνω από τα κιονόκρανα. Αρχικά το επιστύλιο κατασκευαζόταν από ξύλο, ενώ αργότερα ήταν λίθινο (πώρινο ή μαρμάρινο). Στους ναούς της Αρχαιότητας αποτελεί το κατώτατο τμήμα του θριγκού. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από Δημιουργήθηκε στις 8/10/2017 Σελίδα 6/8

7 Για παραπομπή : Φιολιτάκη Πηνελόπη,, 2008, τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. κλίτος, το Επιμήκης χώρος στο εσωτερικό κτηρίου ή ναού που δημιουργείται από την ύπαρξη κιονοστοιχίας. κτητορική επιγραφή, η Επιγραφή που αναφέρεται στη χορηγία σε ναό ή ίδρυμα. Αναγράφονται κατά περίπτωση το όνομα του κτήτορα, το είδος της χορηγίας (ανέγερση, ανακαίνιση, τοιχογράφηση, δωρεά κ.ά.), ο χρόνος της χορηγίας και άλλα στοιχεία. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. ορθομαρμάρωση, η Η επένδυση των τοίχων ενός ναού με μαρμάρινες πλάκες. Η επένδυση ξεκινούσε από το δάπεδο και έφτανε έως το ύψος της γένεσης των τόξων. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. υπερώο, το Το υπερώο (ή γυναικωνίτης) είναι το ανώτερο διαμέρισμα του ναού πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα, από όπου παρακολουθούσαν τη λειτουργία τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας τη Βυζαντινή περίοδο οπότε το «αυτοκρατορικό θεωρείο» είχε ειδική είσοδο και τη Νεότερη περίοδο οι γυναίκες. φράγμα του πρεσβυτερίου, το Χαμηλό διαχωριστικό ανάμεσα στο Ιερό Βήμα και τον κυρίως ναό. Αρχικά είχε τη μορφή κιγκλιδώματος και αργότερα έγινε λίθινο ή μαρμάρινο. Συναντάται κατά κανόνα την Παλαιοχριστιανική εποχή. Στην κάτοψη είναι ευθύ ή σε σχήμα Π. Αποτελείται από κιονίσκους ή πεσσίσκους και ανάμεσα έχει πλάκες, τα θωράκια. Σταυροί και φυτικά μοτίβα είναι η συνήθης ανάγλυφη διακόσμηση του φράγματος. Πηγές Παλατινή Ανθολογία Ι, Beckby, H. (επιμ.), Anthologia Graeca Ι (Munich 1965), 10, στ Προκόπιος, Περί κτισμάτων Ι, Wirth, G. (post Haury, J.) (επιμ.), Procopii Caesariensis opera omnia 4 (Leipzig 1964), Γρηγόριος της Τουρ, De gloria martyrum, Patrologia Latina 71, στήλ Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, Reiske, J. (επιμ.), Constantini Porphyrogeniti Imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae 1 (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829), σελ. 50, Ψευδο Κωδινός, Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, Preger, T. (επιμ.), Scriptores originum Constantinopolitanarum 2 (Leipzig 1907, ανατ. 1975), σελ Παραθέματα Απόσπασμα από την επιγραφή του Αγίου Πολύευκτου, όπως καταγράφεται στην Παλατινή Ανθολογία Εἰς τὸν ναὸν τοῦ ἁγίου μάρτυρος Πολυεύκτου Εὐδοκίη μὲν ἄνασσα, Θεὸν σπεύδουσα γεραίρειν,... (1) πρώτη νηὸν ἔτευξε θεοφραδέος Πολυεύκτου ἀλλ οὐ τοῖον ἔτευξε καὶ οὐ τόσον οὔ τινι φειδοῖ, οὐ κτεάτων χατέουσα (τίνος βασίλεια χατίζει;) ἀλλ ὡς θυμὸν ἔχουσα θεοπρόπον, ὅττι γενέθλην... (5) καλλείψει δεδαυῖαν ἀμείνονα κόσμον ὀπάζειν. Δημιουργήθηκε στις 8/10/2017 Σελίδα 7/8

8 Για παραπομπή : Φιολιτάκη Πηνελόπη,, 2008, ἔνθεν Ἰουλιανή, ζαθέων ἀμάρυγμα τοκήων, τέτρατον ἐκ κείνων βασιλήιον αἷμα λαχοῦσα, ἐλπίδας οὐκ ἔψευσεν ἀριστώδινος ἀνάσσης, ἀλλά μιν ἐκ βαιοῖο μέγαν καὶ τοῖον ἐγείρει,...(10) κῦδος ἀεξήσασα πολυσκήπτρων γενετήρων πάντα γάρ, ὅσσα τέλεσσεν, ὑπέρτερα τεῦξε τοκήων, ὀρθὴν πίστιν ἔχουσα φιλοχρίστοιο μενοινῆς. τίς γὰρ Ἰουλιανὴν οὐκ ἔκλυεν, ὅττι καὶ αὐτοὺς εὐκαμάτοις ἔργοισιν ἑοὺς φαίδρυνε τοκῆας,...(15) εὐσεβίης ἀλέγουσα; μόνη δ ἱδρῶτι δικαίῳ ἄξιον οἶκον ἔτευξεν ἀειζώῳ Πολυεύκτῳ. Παλατινή Ανθολογία Ι, Beckby, H. (επιμ.), Anthologia Graeca Ι (Munich 1965), 10, στ Η διέλευση της αυτοκρατορικής πομπής από τον Άγιο Πολύευκτο τη Δευτέρα του Πάσχα Ὑποστροφὴ τῶν δεσποτῶν δείλης ἀπὸ τοὺς Ἁγίους Ἀποστόλους πρὸς τὸ παλάτιον. Δοχὴ α, εἰς τοὺς Λέοντας... Δοχὴ β, εἰς τὸν Ἅγιον Πολύευκτον. Δέχεται ἐκεῖσε ὁ δήμαρχος τῶν Βενέτων μετὰ τοῦ δήμου τοῦ Λευκοῦ, καὶ λέγουσιν οἱ κράκται Καλῶς ἦλθεν ἡ ἔνθεος βασιλεία. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, Reiske, J. (επιμ.), Constantini Porphyrogeniti Imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae 1 (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829), σελ. 50 Η μαρτυρία των πηγών για τη θέση του Αγίου Πολυεύκτου στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη... καὶ ἀνελθὼν τὴν Μέσην, διέρχεται διά τε τῶν Ἀρτοπωλίων καὶ τοῦ Ταύρου. Καταλαβὼν τὸν ναὸν τῆς Παναγίας τῶν Διακονίσσης, ἐπιδίδωσιν ὁ βασιλεὺς τὸ λιτανίκιον, καὶ μέχρι τοῦ Φιλαδελφίου, διελθών, ἐκκλίνει τὸ δεξιὸν μέρος, καὶ ἔρχεται διὰ τε τῶν Ὀλυβρίου καὶ τῶν Κωνσταντινιανῶν μέχρι τοῦ Ἁγίου Πολυεύκτου. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, Reiske, J. (επιμ.), Constantini Porphyrogeniti Imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae 1 (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829), σελ Δημιουργήθηκε στις 8/10/2017 Σελίδα 8/8