Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα

Transcript

1 Προϊστορικές Κοινωνίες Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου

2 «Νεολιθική επανάσταση» και η καταγωγή της Νεολιθικής στην Ελλάδα Στο θέμα της προέλευσης του παραγωγικού τρόπου ζωής στην Ευρώπη η θέση της Ελλάδας ήταν πάντα σημαντική καθώς θεωρείται ότι δρόμος της εξάπλωσης του νεολιθικού τρόπου ζωής περνούσε και από τον Ελληνικό χώρο.

3 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας Το θέμα της προέλευσης του παραγωγικού τρόπου ζωής στον ελληνικό χώρο, δηλαδή εάν τα επιτεύγματα της νεολιθικής είναι εισηγμένα ή γηγενή, έχει απασχολήσει την έρευνα από πολύ νωρίς και εξακολουθεί να είναι επίκαιρο θέμα. Και στην Ελλάδα η απουσία στοιχείων που να δείχνουν κάποια μακρόχρονη μεταβατική φάση προς τη γεωργία και κτηνοτροφία στον ελληνικό χώρο οδήγησε στην θεωρία ότι ο νεολιθικός τρόπος ζωής προήλθε από την Εγγύς Ανατολή.

4 «Νεολιθικοποίηση» της Ελλάδας «Νεολιθικοποίηση» της Ελλάδας Ex Oriente Lux

5 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας Ως αποτέλεσμα αυτής της επικρατούσας άποψης η έρευνα στην δεκαετία του 60 αναζητούσε μια Προκεραμική ή Ακεραμική φάση στον ελληνικό χώρο (Κρήτη και ιδιαίτερα Θεσσαλία), μια φάση η οποία είναι χαρακτηριστική για το πρώιμο στάδιο της νεολιθικής στην Μέση Ανατολή. Μόνο σε κάποιες θέσεις της Θεσσαλίας (π.χ. Σέσκλο, Αχίλλειο) και στην Κνωσό (Κρήτη) πιθανολογείται ύπαρξη μιας προκεραμικής φάσης. Σε κάθε περίπτωση όμως φαίνεται ότι η Ακεραμική Νεολιθική δεν συνιστά στην Ελλάδα ξεχωριστή φάσηόπωςστημέσηανατολή.

6 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας Τα πρόσφατα ευρήματα από τα Γιούρα και την Κύθνο από στρώματα σύγχρονα με την Προκεραμική Νεολιθική Α στην ΝΑ Τουρκία (αρχές 9 ης χιλιετίας), τα οποία φαίνεται να δείχνουν ύπαρξη εξημερωμένων αιγοπροβάτων και χοίρων δίνει ώθηση στην θεωρία μιας πιο ανεξάρτητης ανάπτυξης της νεολιθικής. Και στην θεόπετρα αναφέρεται πρώιμη εξημέρωση. Άλλεςθέσειςτηςίδιαςεποχήςόμως (π.χ. Φράγχθι) κατοικούνται από ανθρώπους με μεσολιθικό τρόπο ζωή.

7 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας Την πιθανή ύπαρξη θέσεων με πρώιμη νεολιθική οικονομία μέσα σε ένα μεσολιθικό περίγυρο ερμηνεύουν κάποιοι ερευνητές (π.χ. Α. Σάμψων) ως ένδειξη μιας πιο ανεξάρτητης καταγωγής της νεολιθικής της Ελλάδας. Το θέμα της καταγωγής της Νεολιθικής στην Ελλάδα κάνει ακόμη πιο σύνθετο το γεγονός ότι κάποια είδη εξημερωμένων ζώων και φυτών (π.χ. το πρόβατο και το δίκοκκο σιτάρι Triticum Dicoccum) που συναντάμε στις νεολιθικές θέσεις δεν έχουν άγριους προγόνους στον Ελληνικό χώρο.

8 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας Το θέμα της καταγωγής τηςνεολιθικήςστην Ελλάδα κάνει ακόμη πιο σύνθετοτογεγονόςότι κάποια είδη εξημερωμένων ζώων και φυτών (π.χ. το πρόβατο και το δίκοκκο σιτάρι Triticum Dicoccum) που συναντάμε στις νεολιθικές θέσεις δεν έχουν άγριους προγόνους στον Ελληνικό χώρο.

9 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας Την απουσία τέτοιων προγόνων στην Ελλάδα και την ύπαρξη τους, όπως και των εξημερωμένων τους μορφών, στη Μέση Ανατολή χρησιμοποιούν οι υποστηρικτές της Θεωρίας της διασποράς ως απόδειξη της καταγωγής της νεολιθικής της Ελλάδας από την Ανατολή. Οι οπαδοί της θεωρίας της αυτόχθονης εξέλιξης της Νεολιθικής υποστηρίζουν, από την άλλη, ότι καμία συστηματική έρευνα για την παρουσία των άγριων προγόνων των φυτών στην Ελλάδα δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα. Είναι γνωστό όμως ότι κάποιοι άλλοι άγριοι πρόγονοι ήταν αυτοφυή στον Ελλαδικό χώρο (π.χ. μονόκοκκο σιτάρι και άγριο κριθάρι). Η διασταύρωση τους με άλλα είδη μπορεί να δημιούργησαν και τα υποτιθέμενα επείσακτα είδη.

10 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας Ακόμη και την εξημερωμένη αίγα θεωρούν αρχαιοζωολόγοι επείσακτο είδος, καθώς πιστεύουν ότι σημερινό κατσίκι δεν προέρχεται από την Capra Ibex το άγριο κατσίκι που έχει βρεθεί στην Ελλάδα.

11 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας Πολλές πρώιμες θέσεις φαίνεται να ήταν μικρές, η στρωματογραφία τους δεν παρουσιάζει διαδοχικά στρώματα που παραπέμπουν στην μακρόχρονη κατοίκηση στον ίδιο χώρο.

12 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας - προβληματισμοί και σκόπελοι Σύνθετη στρωματογραφία των ανασκαμμένων θέσεων, ταφονομικές ιδιαιτερότητες της κάθε θέσης και άλλα πρακτικά ζητήματα μπορεί να μειώνουν την αξιοπιστία των δεδομένων.

13 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας - προβληματισμοί και σκόπελοι - Η ανατομία των άγριων και των πρώτων ήμερων ειδών μπορεί να είναι όμοια, γεγονός που καθιστά επισφαλή την ταύτιση των ειδών ως άγριου ή ήμερου ιδιαίτερα στο αποσπασματικό αρχαιολογικό υλικό το οποίο συχνά μπορεί να μην διατηρείται καλά.

14 «Νεολιθοποίηση» της Ελλάδας - προβληματισμοί και σκόπελοι - Η έλλειψη συστηματικής έρευνας (αρχαιολογικής, γεωλογικής, βοτανικής κλπ.) Η παρουσία κάποιων ειδών στο τέλος του Πλειστόκαινου και η εξαφάνιση τους στον Ολόκαινο. Η εξαφάνισή τους δικαιολογείται με τις κλιματολογικές και περιβαλλοντολογικές αλλαγές που έγιναν στο τέλος του Πλειστόκαινου.

15 Αρχή του νεολιθικού τρόπου ζωής - γιατί αναπτύχθηκε η γεωργία και η κτηνοτροφία - Αλλαγή του κλίματος; Αύξηση του πληθυσμού; Αλλαγή στην διατροφή η οποία άρχισε πριν την ανάπτυξη της γεωργίας; Δηλαδή, η γεωργία συνιστούσε ένα μέσον συνέχισης με μεγαλύτερο έλεγχο στο ήδη δοκιμασμένο και αποδοτικό σύστημα διατροφής (στους φυσικούς τους χώρους τα σιτηρά είναι τόσο πυκνά όσο και τα καλλιεργημένα).

16 Αρχή του νεολιθικού τρόπου ζωής - γιατί αναπτύχθηκε η γεωργία και η κτηνοτροφία - Σε όλες τις πρώιμες περιοχές δεν ήταν εξίσου σημαντικά τα ίδια ήδη εξημερωμένων ζώων και φυτών (π.χ. αλλού τα εξημερωμένα πρόβατα, όπως η Συροπαλαιστίνη, φαίνεται πως άργησαν να ενσωματωθούν στις οικονομικές επιλογές των ανθρώπων = 6 η χιλιετία). Διαφορετικές διατροφικές επιλογές (στο Levant η διατροφή βασιζόταν στην τροφή φυτικής προέλευσης, ενώ στο Ιράν στα προϊόντα αιγοπροβάτων). Στην Ελλάδα, όπως δείχνουν οι έρευνες, η βάση της διατροφής ήταν φυτικής προέλευσης.

17 Περιβαλλοντικές συνθήκες στο τέλος του Πλειστοκαίνου και στις αρχές του Ολόκαινου Η θαλάσσια στάθμη ποικίλει κατά εποχές κατακλύζοντας ή αποκαλύπτοντας χερσαίες εκτάσεις. Πλειστόκαινος Ολόκαινος

18 Περιβαλλοντικές συνθήκες στο τέλος του Πλειστοκαίνου και στις αρχές του Ολόκαινου Ο ρόλος της θάλασσας και των νησιών ως οδού μέσω του οποίου εξαπλώθηκε η νεολιθική συχνά τονίζεται από τους υποστηρικτές της θεωρίας της καταγωγής της Νεολιθικής από τη Μέση Ανατολή. Οι διακυμάνσεις της θαλάσσιας στάθμης στο Αιγαίο παρατηρούνται και κατά τη διάρκεια της νεολιθικής εποχής, αν και υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για το μέγεθος των διακυμάνσεων.

19 Αλλαγές της ακτής της θάλασσας στο κόλπο της Αργολίδας

20 Περιβαλλοντικές συνθήκες στο τέλος του Πλειστοκαίνου και στις αρχές του Ολόκαινου Σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας η τεκτονική δραστηριότητα έχει συμβάλλει σημαντικά στις περιβαλλοντικές αλλαγές (π.χ. δημιουργούνται ρήγματα, χαράδρες και λίμνες).

21 Περιβαλλοντικές συνθήκες κατά το Ολόκαινο - κλιματολογικές συνθήκες- Η μελέτες δείχνουν ότι κατά τη μεσολιθική περίοδο η άνοδος της θερμοκρασίας ήταν ομαλή. Προς το τέλος της περιόδου παρατηρείτε αύξηση της υγρασίας με πολλές βροχοπτώσεις. Το θερμό και υγρό κλίμα συνεχίστηκε περίπου μέχρι το τέλος της Μέσης Νεολιθικής. Σε απόλυτες χρονολογήσεις αυτό σημαίνει ότι από το 8000 έως το 5000 π.χ. η θερμοκρασία και η υγρασία αυξάνονται. Από το 5000 π.χ. (Νεότερη Νεολιθική) και μετά οι χειμώνες ήταν ψυχρότεροι και τα καλοκαίρια πιο ξηρά και ζεστά.

22 Περιβαλλοντικές συνθήκες κατά το Ολόκαινο Όπως είναι αναμενόμενο, παρατηρούνται επίσης σημαντικές διαφορές στο κλίμα και στο ύψος των βροχοπτώσεων μεταξύ διαφόρων περιοχών της Ελλάδας, γεγονός που συμβάλει στην διαφοροποίηση του παλαιοπεριβάλλοντος (ποικιλότητα στην χλωρίδα και πανίδα).

23 Περιβαλλοντικές συνθήκες κατά το Ολόκαινο - βλάστηση - Οι αναλύσεις γύρης δείχνουν ότι στην αρχή του Ολόκαινου υπάρχουν, σε γενικές γραμμές, πλούσια δάση σε όλο τον ελληνικό χώρο, αν και πρέπει να υπήρχαν αισθητές διαφορές μεταξύ των περιοχών. Τα πλούσια δάση χρησιμοποιούνται από ένα μέρος των ερευνητών ως αιτία για την απουσία πυκνής κατοίκησης στις αρχές του Ολόκαινου και ως αποτρεπτικό στοιχείο για την ανάπτυξη μεγάλων κοπαδιών ζώων, καθώς τα βοσκοτόπια είναι περιορισμένα.

24 Περιβαλλοντικές συνθήκες κατά το Ολόκαινο Η αποψίλωση των δασών φαίνεται πως άρχισε στο μέσο Ολόκαινο, εντονότερα όμως στη Νεότερη Νεολιθική, γεγονός που αποδίδεται στην δημιουργία βοσκότοπων και καλλιεργήσιμων εκτάσεων.

25 Οι φάσεις της Νεολιθικής περιόδου στην Ελλάδα: Αρχαιότερη Νεολιθική (>7000/ /5800 π.χ.) Μέση Νεολιθική (6000/ π.χ.) Νεότερη Νεολιθική ( /4200 π.χ.) Τελική Νεολιθική ( π.χ.)

26 Νεολιθική περίοδος στην Ελλάδα Η διαίρεση της Νεολιθικής περιόδου σε τρεις κύριες φάσεις έγινε από τους δυο αρχαιολόγους, τον Δ. Θεοχάρη και τον V. Milojcic, οι οποίοι αναγνώρισαν και μια τρίτη φάση τη Μέση Νεολιθική. Ο τριμερής χωρισμός της Νεολιθικής δεν μπορεί, προς το παρόν, να εφαρμοστεί σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας (π.χ. Αιγαίο) λόγο απουσίας της έρευνας και των ευρημάτων που θα υποδείκνυαν μια τέτοια διαίρεση. Σε αυτές τις περιοχές ακόμη χρησιμοποιείται ο διαχωρισμός σε Αρχαιότερη και Νεότερη Νεολιθική.

27 Οι φάσεις της Αρχαιότερης νεολιθικής: Αρχαιότερη νεολιθική Ι Αρχαιότερη νεολιθική ΙΙ Αρχαιότερη νεολιθική ΙΙΙ Χάρη στις έρευνες του Τσούντα στις αρχές του 20 ου αιώνα (Σέσκλο και Διμήνι Θεσσαλία) η φάση αυτή της νεολιθικής είχε διακριθεί πολύ νωρίς.

28 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα Οι παλιότερες έρευνες έδειχναν ότι η Αρχαιότερη Νεολιθική στο πρώιμο της στάδιο δεν έχει κεραμική (π.χ. Σέσκλο, Άργισσα, Γεντίκι, Αχίλλειο, Κνωσός). Σε καμία θέση ωστόσο δεν αναγνωρίστηκαν πρώιμες απόπειρες κατασκευής αγγείων (π.χ. πειραματισμός). Η σημερινή έρευνα τείνει να αμφισβητεί την ύπαρξη μιας τέτοιας φάσης, άποψη που ενισχύεται και με το γεγονός ότι οι θέσεις με «ακεραμική» φάση είναι λίγες ενώ και οι ίδιες ερευνήθηκαν σε πολύ μικρή έκταση.

29 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα Η περιοχή της Ελλάδος στην οποία η αρχαιότερη νεολιθική ερευνήθηκε σε μεγαλύτερο βαθμό είναι η Θεσσαλία. Μια από τις βασικές κατηγορίες του υλικού πολιτισμού που χρησιμοποιήθηκε ίσως περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στην έρευνα της Νεολιθικής είναι η κεραμική, τόσο για τα ζητήματα της καταγωγής της Νεολιθικής, τον επαφών των ανθρώπων και της ταυτότητάς τους όσο και για τη χρονολόγηση των θέσεων.

30 Νεολιθική κεραμική ως μέσο χρονολόγησης Αρχαιότερη νεολιθική Μέση νεολιθική Νεότερη νεολιθική

31 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα Τα χαρακτηριστικά που συνήθως χρησιμοποιούνται για τέτοια ζητήματα είναι το σχήμα των αγγείων, το χρώμα τόσο των αγγείων όσο και της διακόσμησης, το είδος της διακόσμησης και τα θέματά της. Σέσκλο Θεσσαλία

32 Νεολιθική εποχή Αγγεία Αρχαιότερης Νεολιθικής

33 Νεολιθική εποχή ΑγγείαΜέσηςΝεολιθικήςμεγραπτήδιακόσμηση

34 Νεολιθική εποχή Νεότερη Νεολιθική Μακεδονία Παραδημή (Θράκη) Θεσσαλία

35 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - κεραμική Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της Αρχαιότερης Νεολιθικής κεραμικής στην Ελλάδα είναι ότι τα πρώτα αγγεία δεν πρέπει να χρησιμοποιούνταν στις καθημερινές πρακτικές όπως είναι το μαγείρεμα. Η χρήση της κεραμικής για την προετοιμασία της τροφής τεκμηριώνεται στην προχωρημένη Μέση Νεολιθική. Αυτό μπορεί να είναι ένδειξη, μεταξύ άλλων, ότι ο τρόπος που ετοίμαζαν η άνθρωποι κατά την Αρχαιότερη και εν μέρη τη Μέση Νεολιθική το καθημερινό τους φαγητό παρέμεινε για κάποιους αιώνες όμοιος με αυτόν που χρησιμοποιούσαν στη Μεσολιθική εποχή.

36 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - Βασικά χαρακτηριστικά της κεραμικής Στην ΑΝ Ι της Θεσσαλίας η πρώτη κεραμική δεν είναι καθόλου πρωτόγονη, όπως ίσως θα περίμεναν κάποιοι (ως ένδειξη πειραματισμού), αλλά αντίθετα είναι καλής ποιότητας. Η κεραμική είναι μονόχρωμη. Κυριαρχούν ανοιχτά σχήματα με επίπεδη ή δακτυλιόσχημη βάση. Μονόχρωμο αγγείο με επίπεδη βάση Μονόχρωμα αγγεία με δακτυλιόσχημη βάση

37 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - Βασικά χαρακτηριστικά της κεραμικής Στην ΑΝ ΙΙ στην Θεσσαλία τα σχήματα είναι περίπου τα ίδια, εμφανίζεται όμως γραπτή διακόσμηση με μοτίβα που αποτελούνται από τρίγωνα ή φυλλόσχημα θέματα. Τα αγγεία διακοσμούνται μερικές φορές και με πλαστική διακόσμηση η οποία αποτελείται από μικρές πλαστικές αποφύσεις.

38 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - Βασικά χαρακτηριστικά της κεραμικής Στην ΑΝ ΙΙΙ επίσης κυριαρχούν ανοιχτά (ρηχά και βαθιά) σχήματα, ενώ παράλληλα με την γραπτή διακόσμηση εμφανίζεται και η εμπίεστη διακόσμηση.

39 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - Βασικά χαρακτηριστικά της κεραμικής Φράγχθι και Λέρνα (Πελοπόννησος)

40 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - Βασικά χαρακτηριστικά της κεραμικής Κνωσός (Κρήτη)

41 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - Βασικά χαρακτηριστικά της κεραμικής Στην Μακεδονία η πρώτη κεραμική είναι μονόχρωμη, με χρώματα που ποικίλουν από ανοιχτά μπέζ έως σκούρα. Στην πλειονότητα τα αγγεία είναι καλής ποιότητας. Παλιάμπελα Κολινδρού

42 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - κεραμική Στην προχωρημένη ΑΝ κάνουν στην Μακεδονία την εμφάνιση και διακοσμημένα αγγεία με γραπτό και εμπίεστο διάκοσμο. Στα γραπτά κυριαρχούν λευκά μοτίβα σε κόκκινη επιφάνεια. Αγγείο με χαρακτηριστική της ΑΝ γραπτή διακόσμηση Αγγεία με χαρακτηριστική για την ΑΝ εμπίεστη διακόσμηση

43 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - αρχιτεκτονική Στην Θεσσαλία τα σπίτια ήταν τετράπλευρα, συχνά με λίθινα θεμέλια και με τοίχους από πηλό και ξύλα. Παρατηρείται ορισμένη ποικιλότητα ως προς τα οικοδομικά υλικά. Σέσκλο (Θεσσαλία)

44 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - αρχιτεκτονική Στην κεντρική και δυτική Θεσσαλία (θέσεις Οτζάκι, Νεσσωνίδα 1, Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου, Άργισσα κλπ) τα σπίτια της ΑΝ ήταν πασσαλόπηκτα χωρίς λίθινα θεμέλια.

45 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - αρχιτεκτονική Εθνογραφικό παράδειγμα πασσαλόπηκτου κτίσματος.

46 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - αρχιτεκτονική Στην Μακεδονία λίγες είναι οι θέσεις οι οποίες κατοικούνται στην Αρχαιότερη Νεολιθική (Νέα Νικομήδεια, Παλιάμπελα Κολινδρού, Ρεβένια, Γιαννιτσά Β, Μικρή Βόλβη). Τα σπίτια είναι πασσαλόπηκτα και, σε αντίθεση με την Θεσσαλία, έχουν κυρίως κυκλική κάτοψη.

47 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - αρχιτεκτονική Μόνο στη Νέα Νικομήδεια αναφέρονται τετράπλευρα οικοδομήματα.

48 Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα - αρχιτεκτονική Η Νέα Νικομήδεια μας έδωσε και ειδώλια της Αρχαιότερης Νεολιθικής τα οποία βρέθηκαν σε ένα οικοδόμημα που ερμηνεύτηκε από τον ανασκαφέα Rodden ως ιερό.

49 Ταφές στην Αρχαιότερη Νεολιθική Τα νεολιθικά νεκροταφεία είναι σπάνια. Στην ΑΝ συναντάμε και τα τρία είδη ταφών: Πρωτογενείς Δευτερογενείς (ανακομιδή των οστών από μια θέση στην άλλη κυρίως κρανίων και μακρών οστών σύνηθες στην Ανατολία) Καύσεις

50 Ταφές στην Αρχαιότερη Νεολιθική Ενταφιασμοί είναι οι ποιο συνηθισμένες ταφές (σε συνεσταλμένη στάση) τις οποίες βρίσκουμε συνήθως κάτωαπότοδάπεδοτου σπιτιού. Στη Σουφλή Μαγούλα βρέθηκε μοναδικό νεκροταφείο με καύσης (15). Οι καύσεις είναι σπάνιες και φαίνεται ότι εφαρμόζονταν σε ορισμένες θέσεις κατά περίπτωση. ενταφιασμός

51 Ταφές στην Αρχαιότερη Νεολιθική Εγχυτρισμός (ο νεκρός τοποθετείται στο αγγείο) βρέθηκεμόνοσεμια περίπτωση (βρέφος) και προέρχεται από τον ΑΝ οικισμό των Γιαννιτσών Β. Τα κτερίσματα, αν υπάρχουν, συνήθως περιορίζονται σε λίγα αγγεία.