Ε.Μ.Π. ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΣΠΟΥ ΑΣΤΡΙΕΣ: ΚΑΛΟΓΕΡΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΤΣΑΦΟΥΛΙΑ ΛΟΥΚΙΑ

Transcript

1 Ε.Μ.Π. ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΜΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΣΤΗ ΛΕΩΦΟΡΟ ALMIRANTE REIS: Ο ΡΟΜΟΣ ΩΣ Ο ΗΓΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ ΣΠΟΥ ΑΣΤΡΙΕΣ: ΚΑΛΟΓΕΡΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΤΣΑΦΟΥΛΙΑ ΛΟΥΚΙΑ

2 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΜΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΣΤΗ ΛΕΩΦΟΡΟ ALMIRANTE REIS: Ο ΡΟΜΟΣ ΩΣ Ο ΗΓΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΞΗ 9 ΟΥ ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΜΑΥΡΙ ΟΥ ΜΑΡΙΑ ΣΠΟΥ ΑΣΤΡΙΕΣ: ΚΑΛΟΓΕΡΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΤΣΑΦΟΥΛΙΑ ΛΟΥΚΙΑ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΑΘΗΝΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 2008

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ. 2 Α. Η ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ 1. Η τοποθεσία Χρονολόγιο Η πολεοδομική εξέλιξη της Λισαβόνας Το αρχικό σημείο Οργανική επέκταση Ο πρώτος σχεδιασμός. Η περιοχή Bairro Alto Μεταλλαγές των ορίων της πόλης. α. Χάρτης του Joao Nunes Tinoco β. Χάρτης της αναδημιουργίας επί υπουργίας του Marques de Pombal.26 γ. Χάρτης του Duarte Jose Fava s Η στροφή του αιώνα, δημόσιος περίπατος και μεγάλες λεωφόροι Η πόλη του νέου κράτους Estado Novo, η πολιτική της επέκτασης Η Λισαβόνα μετά την ικτατορία, η διαδικασία S.A.A.L..44 Β. ΠΟΡΕΙΑ ΣΤΗΝ ALMIRANTE REIS 4. Η πορεία μας. Εισαγωγικά στοιχεία 4.1. Η ανάπτυξη προς ανατολή και ο χαρακτήρας της Η ιστορία της Λεωφόρου Almirante Reis Ο δρόμος, ένα πολυδιάστατο στοιχείο ρόμος Ιστορικότητα Ο χώρος του δρόμου ως δημόσιος χώρος, ιδιωτικό και δημόσιο Η πορεία μας. Αρχή και τέλος 5.1. Η αφετηρία μας, πλατεία Martim Moniz. Η περιοχή Socorro α. Κατοικία εργατικής τάξης, patios, vilas, bairros..68 β. Τα κτίρια και η συμβολή τους στην αναγνώριση της πόλης..70 γ. Ζώνες εργοστασίων και βιομηχανική αρχιτεκτονική Συνέχεια της πορείας μας, οι περιοχές Intendente και Anjos Ο δρόμος ως η μέσα μεριά της κοινωνίας Αλλαγή χαρακτήρα, η περιοχές Arroios και Bairro dos Actores Οι πρώτες κοινωνικές κατοικίες των δεκαετιών α. Συνέχεια της πορείας μας, η περιοχή Arco do Cego 88 β. Η περιοχή Encarnacao..90

4

5 5.7. Συνέχεια της πορείας μας, οι περιοχές Alameda και Areeiro, σχεδιασμός με βάση φασιστικά πρότυπα Σχεδιασμός βάση των Αρχών της Γειτονιάς, το παράδειγμα των Η.Π.Α 96 Η περιοχή Alvalade Η σύγχρονη πόλη των δεκαετιών 50-60, οι εφαρμογές του μοντέρνου κινήματος, το πνεύμα των Βρετανικών Κηπουπόλεων 102 α. Οι περιοχές Olivais Norte Olivais Sυl.106 β. Η περιοχή Chelas Κερδοσκοπική ανεξέλεγκτη ανάπτυξη, η περίοδος μετά την κοινωνική κατοικία..112 Expo 98, η πόλη στο τέλος του αιώνα: κατεύθυνση, η συμφιλίωση της με τον ποταμό Κατάληξη της πορείας μας στο αεροδρόμιο, έξοδος από την πόλη..120 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η πορεία μας γεμάτη αντιθέσεις: συνέχεια ασυνέχεια..124 Βιβλιογραφία, ιστοσελίδες και πηγές..130

6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η εργασία αποτελεί μια πορεία, έναν περίπατο κατά μήκος ενός από τους βασικότερους και πιο ιδιαίτερους δρόμους της πόλης της Λισαβόνας, την Avenida Almirante Reis (εικ.1,2). Φιλοδοξεί λοιπόν, μέσα από το δρόμο αυτό να κατανοήσει βασικά αυτόν τον ίδιο, καθώς και τις περιοχές που αφήνει δεξιά και αριστερά του και ταυτόχρονα το σύνολο της πόλης, σε διάφορα επίπεδα. Ενδιαφερόμαστε για το δημόσιο χώρο του δρόμου ως στοιχείο αναγνώρισης της πόλης. Μέσα από αυτόν αντιλαμβανόμαστε τις πολιτειακές, πολεοδομικές και κοινωνικές συνθήκες της Λισαβόνας οι οποίες ακολουθούν τις γενικότερες αλλαγές και τα κινήματα της υπόλοιπης Ευρώπης. Προσπαθούμε λοιπόν να αναγνώσουμε το δρόμο Almirante Reis, περπατώντας τον, μέσα από μια ματιά συσχετισμού του με τα κινήματα αυτά. Σχολιάζουμε, συγκρίνουμε, συγχέουμε την ιστορία την ανάπτυξη, την κοινωνία την αρχιτεκτονική, το θέαμα την εργασία τα οποία αναπτύσσονται στην συγκεκριμένη πόλη και κυρίως σε ένα συγκεκριμένο άξονα στοιχείο αυτής. Η Λισαβόνα λόγω κυρίως του ιστορικού της κέντρου, καθώς αποτελεί το πιο άμεσο στοιχείο σύνδεσης με το παρελθόν για τον επισκέπτη, παραμένει στενά συνδεδεμένη με την ιστορία της. Παρόλα αυτά με την αδιάκοπη ανάπτυξη της προς τα ανατολικά, κατά μήκος της λεωφόρου Almirante Reis και με κορύφωση την έκθεση της expo το 98, ο χαρακτήρας της έχει αλλάξει πολύ τα τελευταία χρόνια και η μορφή του παρελθόντος είναι απομονωμένη από την υπόλοιπη πόλη. Πρόκειται για αλλαγές που γίνονται στο νέο πλαίσιο ανάπτυξης των πόλεων που καθορίζει η παγκοσμιοποιημένη οικονομία και οι μεγάλες διοργανώσεις. Στο νέο αυτό πρότυπο, η επιτυχία αποτιμάται με την προσέλκυση δραστηριοτήτων και ανθρώπων με αποτέλεσμα την εξάπλωση και ανάπτυξη του αστικού ιστού. Από την δεκαετία του 1980, στο πλαίσιο του ανταγωνισμού, οι πόλεις επιδιώκουν να προσελκύσουν διεθνικές εταιρείες και να προωθήσουν έργα και παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας που θα μεταβάλλουν την εικόνα τους. Πρόκειται για έναν πραγματικό αγώνα δρόμου ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις συγκεκριμένες απαιτήσεις. Οι μηχανισμοί που τροφοδοτούν αυτές τις αλλαγές διαφέρουν πολύ από αυτούς του παρελθόντος. Έτσι, τα παλιά συστήματα σχεδιασμού αντικαθίστανται από ad hoc οργανώσεις (φορείς που συμπράττει ο δημόσιος με τον ιδιωτικό τομέα). Οι πόλεις εντάσσουν σταδιακά στο σύστημα του σχεδιασμού τους τις αρχές της επιχείρησης, της προσέλκυσης και του ανταγωνισμού. Ο τρόπος αυτός αναδιάρθρωσης της πόλης, που διαφέρει σημαντικά από τον παλαιότερο συνολικό πολεοδομικό σχεδιασμό, ονομάζεται στρατηγικός αστικός σχεδιασμός (Μ. Μαντουβάλου, Μ. Μαυρίδου, 2006). Έτσι έχουν μεθοδευτεί οι μεγάλες παρεμβάσεις για αναζωογόνηση που έγιναν σε μια σειρά πόλεων σε κρίση, λόγω της Εικ.1 Avenida Almirante Reis - 2 -

8 Χάρτης 1. Ανατολικό τμήμα της πόλης Εικ.2 Ανατολικο τμήμα της πόλης, Avenida Almirante Reis - 3 -

9 αποβιομηχάνισης, σε Β. Αμερική και Ευρώπη. Τέτοιου τύπου διαδικασίες καθιερώνονται και στην Λισαβόνα καθώς επιδιώκει να μπει στο χάρτη του ανταγωνισμού σύμφωνα με τα διεθνή κριτήρια. Αρχίζοντας την πορεία μας από το ιστορικό κέντρο αντιλαμβανόμαστε αυτόν την μετασχηματισμό της πόλης. Το ανατολικό τμήμα της πόλης έχει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα (Χάρτης 1). Από την αρχή του αιώνα συγκέντρωνε την βιομηχανία και τον εργατικό πληθυσμό καθώς κα περιοχή συμμετρική με το βορειοδυτικό τμήμα της πόλης (και τις Avenidas Novas) σε πυκνότητα και σε παραδείγματα μοντέρνας αρχιτεκτονικής, με όμως πιο φτωχό χαρακτήρα. Αυτά σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες καθιστούν το ανατολικό τμήμα της πόλης ιδιαίτερο ως προς τα αρχιτεκτονικά, πολεοδομικά, οικονομικά χαρακτηριστικά του, με έντονη κοινωνική ποικιλομορφία και ενδιαφέρουσα καθημερινή ζωή. Η προς ανατολάς ανάπτυξη της Λισαβόνας μετά το 1940, μπορεί να διαβαστεί με διαφόρους τρόπους. Η πολεοδομική της ανάπτυξη χαρακτηρίζεται από την αναγκαστική εφαρμογή σχεδίων, τα οποία ανταποκρίνονται στις ανάγκες της πόλης και απαντούν στα διάφορα οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά φαινόμενα, με σκοπό την καλύτερη λειτουργία της πόλης ως σύστημα. Η αποτύπωση όμως των προγραμμάτων αυτών στο χώρο και η μελέτη της ανάπτυξης της πόλης σήμερα αποκτά διαφορετική σημασία και κοινωνικό περιεχόμενο. Η αστική ανάπτυξη φανερώνεται όταν περιλαμβάνει όλες εκείνες τις κοινωνικές συνθήκες οι οποίες επικρατούσαν και επικρατούν και σήμερα στην Λισαβόνα. Πώς ζει η πόλη σήμερα πέρα από το τουριστικό της κέντρο ή την καλοφτιαγμένη EXPO; Πού είναι οι άνθρωποι για τους οποίους σχεδιάσθηκε η πόλη; Μία πόλη η οποία άλλα στοιχεία της προβάλλονται πολύ και άλλα, τα οποία αποτελούν και την πραγματική της ζωή, είναι κρυμμένα. Ο οποιοσδήποτε μπορεί να πάει στην Λισαβόνα και να καταλάβει αυτά που η πόλη έχει επιλέξει να δείξει, αλλά ψάχνοντας να ανακαλύψει την ουσιαστική της ζωή έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα μιας άλλης πόλης οπού ο λειτουργικός ρόλος του ιστορικού κέντρου είναι αποκομμένος από τους ανθρώπους που ζουν στο σύνολο της. H εντύπωση μιας πόλης, ενός δρόμου, ενός κτιρίου θα είναι πάντα αρκετά διαφορετική από εκείνον που τον έχει ζήσει. Περπατάμε σε αυτό το τμήμα της πόλης κατά μήκος του βασικού του άξονά, την Almirante Reis, που είναι και ο παλαιότερος της. Περιγράφουμε μια πορεία που ξεκινά από το ιστορικό της κέντρο και περνώντας από τα πιο χαρακτηριστικά μοντέρνα και μη προάστια εξετάζοντας τα σήμερα αλλά και σε προηγούμενες χρονολογικές περιόδους καταλήγει στην κύρια έξοδό της, το εθνικό αεροδρόμιο. Φιλοδοξούμε να δούμε-να περπατήσουμε-να καταλάβουμε-να ερμηνεύσουμε τον δρόμο, την Almirante Reis, και να ζήσουμε την αστική εμπειρία που μας προσφέρει εισάγοντας την έννοια του πλάνητα flaneur του Μπωντλαίρ όπως την ερμηνεύει ο Walter Benjamin, που ερμηνεύει ο Walter Benjamin. Περιπλανώμενος τόσο στα στενά πεζοδρόμια όσο και στα φαρδιά, που βέβαια ήταν σπάνια πριν Εικ.3 Βασικές περιοχές της πόλης Χάρτης 2. Διαχωρισμός της Λισαβόνας σε περιοχές - 4 -

10 - 5 -

11 περνά από διάφορες καταστάσεις και βιώνει διαφορετικές εμπειρίες. Από την αφετηρία της πορείας στο τέλος της και με γνώμονα τις διαφορετικές χρονολογικές περιόδους προβληματιζόμαστε για αντιτιθέμενα στοιχεία-καταστάσεις: Παράδοση-Καινοτομία Ιστορικό κέντρο-σύγχρονη πόλη Αυθόρμητη πόλη- Σχεδιασμένη πόλη Διατήρηση της πόλης- ανατροπή της πόλης Η πόλη ως ευθύνη του πολεοδόμου και η πόλη ως συλλογική κατασκευή ΜΕΘΟΔΟΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η εργασία αυτή, αποτελεί μια προσπάθεια συνδυασμένης καταγραφής - μελέτης συσχέτισης της αστικής ανάπτυξης της Λισαβόνας γενικά και ιδιαιτέρως κάποιων σημαντικών γειτονιών της, μέσα από τη μελέτη της μορφής, της εξέλιξης και τους μετασχηματισμούς ενός βασικού αστικού της δρόμου. Ο δρόμος αυτός αντιμετωπίζεται ως φυσικός χώρος, ως χώρος επικοινωνίας και ως κοινωνικός χώρος. Η εργασία περιλαμβάνει λοιπόν μια αφήγηση των μετασχηματισμών ενός αστικού δρόμου της Λισαβόνας με σημαντική ιστορία, της οδού Almirante Reis, καθώς και χαρακτηριστικών περιοχών που αφήνει δεξιά και αριστερά της. Η οργάνωση της εργασίας θα ακολουθήσει τα εξής στάδια: α. Αρχικά παρουσιάζεται ένα συνοπτικό χρονολόγιο της αστικής και πολιτικής κατάστασης της Λισαβόνας και των σημαντικών γεγονότων στην Ευρώπη και έπειτα αναλυτικότερα τα στάδια της πολεοδομικής εξέλιξης του συνόλου της πόλης παράλληλα με αναφορές και συσχετίσεις με το δρόμο που μελετάμε καθώς και σε συνδυασμό με την πολιτική και κοινωνική κατάσταση κάθε εποχής. Η προσπάθεια αυτής της καταγραφής και ανάλυσης γίνεται κυρίως με τη χρήση - παράθεση τριών βασικών στην ιστορία της Λισαβόνας χαρτών β. στο δεύτερο μέρος γίνεται συγκεκριμένη αναφορά στον δρόμο Almirante Reis - την ιστορία και τον χαρακτήρα του ως τμήμα του ανατολικού μέρους της πόλης καθώς και σε βασικά χαρακτηριστικά της ευρείας έννοιας του δρόμου ως πολυδιάστατο στοιχείο στο σύνολο της πόλης που βέβαια συναντιούνται και στην Almirante Reis. Το μέρος αυτό της εργασίας, αποτελεί και το βασικό σώμα της, στο οποίο περιγράφεται και η πορεία μας κατά μήκος του άξονα αυτού και χαρακτηριστικών προαστίων από την αφετηρία μέχρι την κατάληξη του. Το τελευταίο μέρος της εργασίας αποτελεί μια κριτική προσέγγιση και αποτίμηση των αντιθετικών στοιχείων του άξονα που δημιουργούν συνέχειες και ασυνέχειες και περιλαμβάνει επίσης τις τάσεις, την κριτική και τα πεδία προβληματισμού της σύγχρονης πορτογαλικής αρχιτεκτονικής, τα στοιχεία αυτά που κατακτήθηκαν και αυτά που πρέπει να κατακτηθούν στο σύνολο της σημερινής πόλης της Λισαβόνας

12 - 7 -

13 ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ Η ιστορία της Λισαβόνας χαρακτηρίζεται από πολλές σημαντικές εποχές και πολλά σημαντικά γεγονότα τα οποία μπορεί να είναι τώρα μόνο μνήμες, αλλά τα σημάδια τους είναι ακόμα ορατά στον αστικό ιστό. Είναι μια πόλη γεμάτη προσθήκες και η σημερινή δομή της προέρχεται τόσο από την γεωγραφική της θέση και τα χαρακτηριστικά της περιοχής, όσο και από την πρωτοβουλία εκείνων που έχτισαν, τη θέληση εκείνων που διέταξαν, τον πολιτισμό εκείνων που σχεδίασαν, και προ πάντων από την καθημερινή ύπαρξη των ανθρώπων που ζουν ή έζησαν μέσα στην πόλη. Σε όλα αυτά όμως διακρίνεται ένας κοινός χαρακτήρας. Αν και πολλές ζώνες αποτελούνται από μεμονωμένα κτήρια, πολύ συχνά κακής ποιότητας, η σχέση τους δημιουργεί μια ποικιλομορφία. Από αυτήν την άποψη, η Λισαβόνα είναι παρόμοια με πολλές μικρές πόλεις και χωριά στη χώρα, όπου το εμφανέστερο χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής και της πορτογαλικής πολεοδομίας είναι ότι η σχέση που καθιερώνεται μεταξύ των κτηρίων είναι σημαντικότερη από τα κτήρια τα ίδια

14 Χάρτης 3. Πορτογαλία, στην δυτική ακτή της Ευρώπης Εικ.4 Εικόνα της πόλης της Λισαβόνας από το κάστρο S. George - 9 -

15 A. 1. Η ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ «Καλές ειδήσεις, κύριοι, ζητώ καλές ειδήσεις και αξίζω καλές ειδήσεις! Έδαφος! Έδαφος! Θα έλεγα ακόμη ότι πρόκειται για παράδεισο!, παράδεισο!, επειδή είμαστε στην περίφημη Λισσαβόνα. ( ) Η πόλη είναι η μεγαλύτερη της Ευρώπης και έχει το περισσότερο εμπόριο: τα μεγάλα πλούτη της Ανατολής ξεφορτώνονται εκεί και έπειτα στέλνονται σε όλο τον κόσμο». 1 (Miguel de Cervantes, 1617) Τοποθετημένη στην δυτική ακτή της Ευρώπης, η Λισαβόνα αποτελούσε παγκόσμιο κομβικό σημείο, σαν τα φυσικά χαρακτηριστικά της να είχαν καθορίσει την αποστολή της. Λόγω της θέσης της συνδέθηκε στενά με τη ναυτιλία και το εμπόριο. Όσον αφορά τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της, οι μεγάλες εναλλαγές του τοπίου, η αμφιθεατρική θέαση προς το ποτάμι, οι λόφοι και οι κοιλάδες, με την άριστη προοπτική τους, ευνόησαν την τοποθέτηση ενός σχετικά πυκνού πληθυσμού στην περιοχή, ήδη από την παλαιολιθική περίοδο. 2 Η ασυμμετρία - ποικιλία των παράκτιων περιοχών και των οχθών του ποταμού συμβάλλει στο μεγαλείο του μέρους. Στο νότο το έδαφος είναι χαμηλό και επίπεδο και κατακλύζεται από διάφορους κολπίσκους. Στο Βορρά αναδιπλώνεται σε διαδοχικά κύματα, δημιουργώντας οπτικές φυγές από τους λόφους, από όπου είναι πάντα δυνατό να βρεθεί (οπτικά) κανείς στην απέναντι πλευρά. Η πόλη λοιπόν αποτελείται από αυτό το σύστημα καθρεφτών μεταξύ των κοιλάδων και των λόφων. Κατά κύριο λόγο, στο παρελθόν τα ψηλά σημεία επιλέχτηκαν για αμυντικούς σκοπούς και οι οχυρώσεις ή τα παρατηρητήρια κατασκευάστηκαν εκεί. Η σημαντικότερη οχύρωση είναι αυτή του κάστρου του S.George. Οι πολλές απόψεις της πόλης που το κάστρο προσφέρει, δίνουν τη δυνατότητα της θέασης των κτιρίων που εκτείνονται πάνω από την ιδιότροπη γεωγραφία της Λισαβόνας (εικ.1,2). Συγχρόνως, αποκαλύπτουν το μοναδικό ατλαντικό και νότιο φως που τα νερά του Tejo αντανακλούν. Από εκεί μπορεί κανείς να κάνει μια πολύ σύντομη περιήγηση στην πόλη να δει την Praca do Commercio και τον ποταμό, την περιοχή της Alfama με το περίπλοκο δίκτυο σπιτιών στο νότο, και της Mouraria στο Βορρά. Στη δύση κάποιος μπορεί να δει το σαφές αστικό Εικ.1 Εικόνα της πόλης από ψηλά, οχύρωση του κάστρου S. George 1 Αυτή η ενθουσιώδης περιγραφή από τον Θερβάντες μας δίνει μια ιδέα της σπουδαιότητας της Λισαβόνας τότε, όταν ανταγωνίστηκε με τη Σεβίλλη (και αργότερα την Μαδρίτη) για την ανάδειξη της πρωτεύουσας της Ιβηρικής χερσονήσου. 2 Οι αριθμοί καταδεικνύουν τη δυναμική αστική αύξησή της: αυξήθηκε από κατοίκους το 15 ο αιώνα σε τον επόμενο αιώνα και στο 17ο αιώνα

16 Εικ.2 Εικόνα της πόλης από ψηλά από ψηλά Χάρτης1. Baixa, Mouraria, Alfama, Estrela, Chiado, Santa Catarina

17 σχεδιάγραμμα Pombaline που εκτείνεται στο λόφο του Chiado και της Santa Catarina και τελικά τη βασιλική Estrela, την τελευταία των μπαρόκ εκκλησιών της Ευρώπης, να εξουσιάζει τον ορίζοντα. (Χάρτης 1) Αυτές λοιπόν οι οπτικές σχέσεις μεταξύ των λόφων και της πεδιάδας συγκροτούν τη μοναδική εικόνα της Λισαβόνας. Η εκμετάλλευση αυτών των οπτικών φυγών έγινε με την χωροθέτηση στα ψηλά σημεία θρησκευτικών χώρων. Χρησιμοποιήθηκαν λοιπόν από παρεκκλήσια και μοναστήρια. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα της περιοχής που μελετάμε είναι η μονή Graca και το πανόραμά της που βλέπει τα σπίτια της παλιάς Mouraria, την Penha da Franca και την εκκλησία της (εικ.3,5,6). Αυτοί οι πανοραμικοί χώροι πήραν μια σημαντική αστική λειτουργία από το 19ο αιώνα και μετά, ως σημεία θέασης που ατένιζαν πέρα από τον ποταμό. Στον 20ό αιώνα, αυτή η συνειδητοποίηση της αξίας της παλαιάς Λισαβόνας των παλαιών οργανικών τετραγώνων με την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά τους όπως η περιοχή της Alfama, ήταν ο λόγος για μερικές επεμβάσεις που διενεργήθηκαν με σκοπό την ανάδειξή τους. Αυτές περιέλαβαν την απομάκρυνση μερικών οδών και την αντικατάσταση τους με πανοράματα όπως αυτό της Santa Luzia (εικ.4).πρόκειται για πολύ χαρακτηριστικά και γοητευτικά στοιχεία στη σημερινή πόλη και ζωή της Λισαβόνας με την ονομασία miradouro που μεταφράζεται ως ψηλό σημείο από όπου υπάρχει αξιοθαύμαστη θέα (προέρχεται από το ρήμα mirar=κοιτάζω). Εικ.3 Εικόνα της πόλης από το Miradouro της μονής Graca Εικ.6 Miradouro της μονής Graca Εικ.4 Miradouro Santa Luzia Εικ.5 Miradouro της μονής Graca

18 Εικ.7 Εικόνα της πόλης Χάρτης 2. Oχύρωση της πόλης κατά την εποχή των Μαυριτανών (Irisalva Moita, 1994)

19 2. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ Χρονολογίες Πληθυσμός Αστική Εξέλιξη στη Λισαβόνα Πολιτική Κατάσταση στη Λισαβόνα Ευρώπη 5 ος αιώνας Βαρβαρικές εισβολές και κατάληψη της περιοχής από τους Βησιγότθους 719 Μουσουλμανική κατάκτηση 1256 Η Λισαβόνα γίνεται πρωτεύουσα της Πορτογαλίας Πρώτη δυναστεία:burgundy 12 ος 14 ος αι (χρονολογία 1290) (χρονολογία 1425) Οργανική επέκταση Έξοδος από τα οχυρά. Κατασκευή της κεντρικής πλατείας Paco da Ribeira, σημερινή Comercio εύτερη δυναστεία: Aviz 14 ος 16 ος αι. Χρυσή Εποχή, η εποχή των μεγάλων κατακτήσεων Τρίτη δυναστεία: Habsburg 16 ος 17 ος αι. Ισπανική κατοχή της Πορτογαλίας Μεσαίωνας. Ανάπτυξη μεσαιωνικών πόλεων και εμπορίου Ανάπτυξη της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής. Στην Ευρώπη κυριαρχεί ο Ρομανικός ρυθμός και ο Γοτθικός ρυθμός ( ) Φεουδαρχία (χρονολογία 1550) Ο πρώτος σχεδιασμός. Η περιοχή του Bairro Alto 1650 Ο πρώτος τοπογραφικός χάρτης της Λισαβόνας από τον Joao Nunes Tinoco Τέταρτη δυναστεία: Branganca 17 ος 20 ος αι. Αναγέννηση (1450 ως το 1600) (χρονολογία 1729) ιοικητικός διαχωρισμός της πόλης σε ανατολική και δυτική Λισαβόνα Μεγάλος σεισμός. Σχέδιο ανακατασκευής του κέντρου της πόλης. Το τέλος της οργανικής ανάπτυξης Μοναρχία. Προσπάθειες ανάδειξης των πόλεων

20 ιάνοιξη του δημόσιου περίπατου Passeio Publico Χάρτης του Duarte Jose Fava s Βιομηχανική Επανάσταση. Άθλιες συνθήκες στις πόλεις. Το Αστικό πάρκο εισάγεται ως στοιχείο αναβάθμισης της πόλης. Αστικές Επαναστάσεις: Αμερικανική Επανάσταση το 1776 και Γαλλική Επανάσταση από το 1789 έως το Έφεραν στην εξουσία, την νέα τάξη των αστών και το πέρασμα από το φεουδαρχικό στο κεφαλαιοκρατικό οικονομικό σύστημα. Α Βιομηχανική Επανάσταση στην Αγγλία ( ) (χρονολογία 1864) (χρονολογία 1885) 20 ος αιώνας (χρονολογία 1890) Λειτουργία σιδηροδρόμου Ανάπτυξη του σιδηρόδρομου στην Ευρώπη Πολεοδομική νομοθεσία στην Αγγλία, με στόχο την υγιεινή των πόλεων. ιάνοιξη της λεωφόρου Avenida da Liberdade και αστική επέκταση προς το Βορρα με το σχέδιο για τις Avenidas Novas το 1888 Σχεδιασμός των μεγάλων λεωφόρων επηρεασμένων από το πνεύμα του Hausmann. Περίοδος Βιομηχανικής Ανάπτυξης Πρώτη ημοκρατία Απόπειρες βελτίωσης εργατικών συνοικιών. Το κίνημα των πάρκων. Επικράτηση δυο τάσεων στο σχεδιασμό πάρκων: Εξωραϊσμός των πόλεων και κίνηση με βάση τον σχεδιασμό των Olmstead και Nolen. Β Βιομηχανική Επανάσταση στις Η.Π.Α. και Γερμανία ( ) 1901 Λειτουργία του τραμ Αρχές των Αγγλικών κηπουπόλεων Πρώτη Κηπούπολη E. Howard (1903) (χρονολογία 1920) Νόμος για την εργατική οικονομική κατοικία Bairros Sociais. ημιουργία της περιοχής Arco do Cego Ένωση με τις συμμαχικές δυνάμεις του Α Παγκοσμίου πολέμου (1917) Α Παγκόσμιος πόλεμος

21 1926 Η πόλη του Νέου Κράτους Estado Novo 1928 Απόφαση εγκατάστασης του κεντρικού αερολιμένα στην περιοχή της Portela de Sacavem. Τα έργα αρχίζουν το (χρονολογί α 1930) (χρονολογί α 1950) (χρονολογί α 1960) Σχέδιο πόλεως De Groer υπό την επίβλεψη του υπουργού δημοσίων έργων Duarte Pacheco. ημιουργία της περιοχής του Encarnacao το 1940 με βάση αυτό το σχέδιο ημιουργία της περιοχής του Alvalade σύμφωνα με τις αρχές της γειτονιάς. ημιουργία των περιοχών Olivais Norte (αρχές του Μοντέρνου Κινήματος) και Olivais Sul (Αγγλικές Κηπουπόλεις) Κατασκευή των πρώτων γραμμών του Μετρο (χρονολογί α 1970) (χρονολογί α 1981) (χρονολογί α 1991) ιαδικασία S.A.A.L. Πρόγραμμα που λειτουργούσε σε τοπικό επίπεδο για τον μετασχηματισμό των φτωχότερων γειτονιών της Λισαβόνας Έκθεση της EXPO με θέμα Η θάλασσα και ο ωκεανός, σύμφωνα με τις παγκόσμιες τάσεις ικτατορικό καθεστώς του António de Oliveira Salazar Η επανάσταση της 25ης Απριλίου 1974, ονομαζόμενη επανάσταση των γαρυφάλλων Γίνεται μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (1986) Μορφολογικό πρότυπο σύμφωνα με την ιδέα της μονάδας της γειτονιάς Η.Π.Α. από τον Clarence Arthur Perry Β Κηπούπολη Β Παγκόσμιος πόλεμος Aρχές του Μοντέρνου Κινήματος, Χάρτα των Αθηνών το 1933 Νόμος για τις Νέες Πόλεις (New Towns) στην Αγγλία Α γενιά Ν. Πόλεων Μεταπολεμική ανοικοδόμηση Απελευθέρωση στην κίνηση των κεφαλαίων (παγκοσμιοποίηση) Κριτική στο Μοντέρνο κίνημα Αποβιομηχάνιση Στροφή της οικονομίας των πόλεων προς αναπλάσεις και πολιτιστικές διοργανώσεις. Μεγάλες διοργανώσεις

22 - 17 -

23 3. Η ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ Μελετώντας κάποιους σημαντικούς στην εξέλιξη της Λισαβόνας χάρτες, προσπαθήσαμε αρχικά να επισημάνουμε τις γενικές γραμμές αστικής ανάπτυξής της, μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, έτσι ώστε να κατανοήσουμε και το χαρακτήρα της Almirante Reis. Ο λόγος για μια στάση σε εκείνο το χρονικό σημείο είναι απλά το γεγονός ότι από τότε αρχίζει μια διείσδυση στο εσωτερικό (Avenidas Novas), προς το βορρά ακολουθώντας την διάνοιξη της Avenida da Liberdade το 1879, πλήρως αντίθετα στην παραδοσιακή εξέλιξη της πόλης κατά μήκος του ποταμού. Πρόκειται για ένα κρίσιμο σημείο στην ιστορία της Λισαβόνας. Η πόλη αυτή δε μπορεί να διαχωριστεί από την οργάνωση της γύρω και σε σχέση με τον ποταμό Tejo. Οπότε, η μοντέρνα αντίληψη της σύγχρονης πόλης πρέπει να ιδωθεί μέσα από την ιστορία και τις ρίζες της. Πάντα ήταν ένα λιμάνι, η είσοδος και η έξοδος μιας οικονομικής μονάδας που αναπτύχθηκε γύρω από τις όχθες της εκβολής (εικ.7) ΤΟ ΑΡΧΙΚΟ ΣΗΜΕΙΟ Όταν ο αστικός πυρήνας άρχισε να μεγαλώνει στα χρόνια των Φοινίκων, η γεωγραφική κατάσταση της περιοχής όπου τοποθετείται η Λισαβόνα ήταν πολύ διαφορετική από ότι είναι σήμερα. Δύο ποτάμια, το ένα που έρεε από το βορρά αποτελεί σήμερα την Avenida da Liberdade και το άλλο από τα ανατολικά που σήμερα αποτελεί την οδό που μελετάμε Avenida Almirante Reis συναντιόντουσαν στην σημερινή πλατεία Rossio και δημιουργούσαν ένα μεγάλο όρμο που έρεε στον Tejo (εικ.8). Αυτή η γεωγραφική διάρθρωση μετατράπηκε σε αυτό που είναι σήμερα γνωστό ως ο λόφος του κάστρου, μια χερσόνησος περιτριγυρισμένη από νερό, που την καθιστούσε ιδανικό μέρος για εγκατάσταση. Από την μια, το γεγονός αυτό επέτρεψε στους κατοίκους να τελειοποιήσουν την άμυνά τους και από την άλλη έδωσε πρόσβαση στα πλοία στην περιοχή που είναι σήμερα γνωστή ως Martim Moniz και αποτελεί την αφετηρία της πορείας που περιγράφουμε στη συνέχεια του κειμένου μας. Οι φοίνικες πριν 3000 χρόνια κυριάρχησαν τη νοτιοδυτική άκρη της Ιβηρικής χερσονήσου. Την πόλη την ονόμασαν Alis Ubbo δηλαδή όμορφη πόλη. Έχτισαν στην αριστερή όχθη του ποταμού Tejo, την σημερινή Alfama, στο τεράστιο στόμιο που δημιουργεί λίγο πριν από την έξοδό του στο μεγάλο ωκεανό, έναν οικισμό-εμπορικό σταθμό. Στην σημερινή περιοχή της Baixa λάβαινε μέρος έντονη δραστηριότητα στην βιομηχανία αλατίσματος του ψαριού και την κεραμοποιεία. Εικ.8 Δύο ποτάμια συναντιόντουσαν στην σημερινή πλατεία Rossio

24 Χάρτης 3. Baixa, πλαγιά του κάστρου, περιοχή Sao Francisco Εικ.9 Πλατεία Rossio

25 Όταν οι Ρωμαίοι ήρθαν το 205πχ υπήρξε ήδη η πρώτη ουσιαστική τακτοποίηση πάνω στο λό φο του S. Jorge. 3 Καθώς οι δρόμοι θεωρούνταν οι έξοδοι προς την εξοχή του βορά, της ανατολής και της δύσης ήταν φοβερά σημαντικοί αφού ήταν οι άξονες για την ανάπτυξη της πόλης για αιώνες. Η βιομηχανική και εμπορική πόλη αναπτύχθηκε στις κάτω περιοχές γύρω από την Ribeira do Tejo ενώ η κοινωνική και διοικητική, εγκαταστάθηκε στην πλαγιά του λόφου. Στην κορυφή κυριαρχώντας την πόλη βρισκόταν η αμυντική δομή, ο πρόδρομος του σημερινού Κάστρου. Αυτό ήταν το ανώτερο, το επιβλητικό τμήμα της πόλης όπου βρίσκονταν οι ναοί, η Σύγκλητος και οι κατοικίες της ανώτερης τάξης. Από το έτος 715μχ οι Μαυριτανοί, μουσουλμάνοι της βορείου Αφρικής, κατακτούν τη πόλη και συνεχίζουν την οικοδόμηση πάνω στον λόφο του S. Jorge. Η δημιουργία της αστικής δόμησης υπό την κυριαρχία τους ήταν οργανική, με αργή ανάπτυξη από αυθόρμητες μορφές, μέσα σε έναν πυκνό ιστό, με μόνη εξαίρεση την εμπορική ζώνη και τις ευρείες οδούς της. Πολλά από τα ρωμαϊκά κτήρια αποκαταστάθηκαν, νέες ζώνες χτίστηκαν, καθώς επίσης και το τείχος γύρω από την πόλη, Cerca Velha, που καθόρισε την εξωτερική περίμετρο της (Χάρτης 2). Της ξανάδωσαν επίσης την παλιά της ονομασία με παραφθορές : Ulixbone, Lixbuna, Luzbona. Οι Μαυριτανοί θα παραμείνουν για τετρακόσια χρόνια παρά τις απεγνωσμένες προσπάθειες των χριστιανικών στρατών να τους διώξουν ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ Μετά από μια μεγάλη και ταραγμένη περίοδο, η Λισαβόνα έγινε μέρος του Βασιλείου της Πορτογαλίας το 1147 με κεντρικό σημείο της πόλης, το Pago da Alcagova (το τετράγωνο γύρω από το κάστρο). Στο τέλος του 12ου αιώνα, η πόλη που έγινε η πρωτεύουσα της χώρας το 1256, ξεχείλιζε ήδη πέρα από τα τείχη της. Εξαπλώθηκε στα ανατολικά στη Baixa, στα δυτικά στη Alfama και στα βόρεια στη Mouraria. Η Rua Nova χτίστηκε τότε, διατρέχοντας την πόλη από την Ανατολή προς την ύση, διαμορφώνοντας το νότιο δίκτυο της πόλης. 4 Η εξάπλωση εκτός των τειχών θα παρέμενε η ίδια στην μεσαιωνική περίοδο στην διάρκεια της οποίας μια συνεχής ανάπτυξη αστικοποιημένων περιοχών διακρίνεται, ειδικά προς τα δυτικά, τόσο κατά μήκος του ποταμιού όσο και στο λόφο. Συγχρόνως, οι νέες θρησκευτικές δυνάμεις που παρουσιάστηκαν τον 13 ο αιώνα, εδραιώνοντας την εξουσία τους και προσελκύοντας πολύ κόσμο, πήραν την πρωτοβουλία να κατασκευάσουν δρόμους στις κενές περιουσίες τους και έτσι δημιουργήθηκαν νέα αστικά κέντρα. Από μια τέτοια διαδικασία προέρχεται ο λόφος του Sao Francisco κοντά στο σημερινό Chiado και η Rossio που πήρε το ρόλο της κύριας πλατείας στη ζωή της πόλης (εικ9). Άλλωστε ήδη στο 14 ο αιώνα ήταν το σημείο 3 Η διάταξη του οικισμού έγινε γύρω από ένα οδικό δίκτυο τριών κύριων αρτηριών, δύο ομόκεντρες αρτηρίες γύρω από το λόφο και μια τρίτη που τις έτεμνε. 4 Από εκείνη την περίοδο δύο κύρια σχέδια μπορούν να διακριθούν: Το Αραβικό, το οποίο είναι κυρίως ορατό στην Alfama, με πυκνό ιστό από μικρές οδούς και το μεσαιωνικό, που αναπτύχθηκε μέσα στα τείχη, επίσης με αυθόρμητο ιστό αλλά πιο διασκορπισμένο και ευκολότερα διαπερατό

26 Εικ.10 Bairro Alto Εικ.11 Bairro Alto Χάρτης 4. Terreiro do Paco, Rossio, Cais do Sodre Εικ.12 Praca do Commercio

27 συνάντησης ανάμεσα στις τρεις περιοχές: Την Baixa, την πλαγιά του κάστρου και την περιοχή του Sao Francisco (Χάρτης 3). Αυτή η ύπαρξη βασικών περιοχών έξω από τα τείχη ήταν ο λόγος για το χτίσιμο ενός νέου τείχους, αποκαλούμενο Cerca Fernandina ( τοίχος Fernandina) το Περιέλαβε σε αυτήν την νέα αστική περίμετρο, τη Baixa καθιστώντας τη το κεντρικό σημείο μεταξύ των δύο λόφων, οι οποίοι ήταν η έως τότε αστικοποιημένη περιοχή. Πρόκειται για τις πρώτες κινήσεις προς τις κεντρικές περιοχές της πόλης, οι οποίες άρχισαν να αναπτύσσονται γρηγορότερα. Επίσης με την ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου η πόλη στράφηκε περισσότερο προς τον ποταμό και άρχισε να επεκτείνεται γρηγορότερα στη δύση, με μη σχεδιασμένες κατασκευές καινούριων κτιρίων, ενώ η ανάπτυξη προς τον Βορρά ήταν αργή και η ανάπτυξη στην ανατολή ήρθε ακόμα αργότερα Ο ΠΡΩΤΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ. Η ΠΕΡΙΟΧΗ BAIRRO ALTO Στην αρχή του 16ου αιώνα η αστική δομή της πόλης άλλαξε αισθητά καθώς πραγματοποιήθηκε η μέχρι τότε σημαντικότερη αστική επέμβαση στη Λισαβόνα. Το έδαφος κοντά στις όχθες του ποταμού ισοπεδώθηκε και μια νέα περιοχή σχεδιάστηκε όπου εγκατασταθήκαν οι διοικητικές υπηρεσίες και το νέο παλάτι, γνωστό ως Paco da Ribeira (παλάτι όχθεων ποταμού). Αυτό το νέο συγκρότημα έδωσε την αφορμή για το όνομα Terreiro do Paco (Προαύλιο παλατιών) στη νέα πλατεία που από τότε έχει γίνει το κέντρο της πολιτικής δύναμης. Η κυρίαρχη αστική τάξη του 15ου αιώνα παραγκωνίζεται τώρα από μια άλλη κάστα την οποία συνθέτουν ως επί το πλείστον εκπρόσωποι της αριστοκρατίας και του υψηλόβαθμου κλήρου. 5 Άλλωστε το πολιτικό κλίμα εκείνη την περίοδο, όπως και σε όλη την Ευρώπη αντίστοιχα, χαρακτηρίζεται από την επικράτηση της μοναρχίας. Η Πορτογαλία περνάει στη Τρίτη δυναστεία της η οποία θα κρατήσει μέχρι και τον 17 ο αιώνα. Ήδη από τη χαραυγή του 16ου αιώνα οι πόλεμοι για τον έλεγχο της χερσονήσου, η ισπανική κυριαρχία μετά το 1580 και οι μεγάλες ευρωπαϊκές στρατιωτικές αναμετρήσεις κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα χαρακτηρίζουν την επικρατούσα κατάσταση στη χώρα. Η κύρια σπονδυλική στήλη της πόλης ήταν τώρα από το Terreiro do Paco στην Rossio και από τον άξονα που αναπτύχθηκε μεταξύ Terreiro do Paco και την σημερινή Cais do Sodre (χάρτης 4). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το μεγάλο δίκτυο του Bairro Alto de S. Roque, άρχισε να αναπτύσσεται. Η σαφώς καινοτόμος μορφή του ήταν αποτέλεσμα της πρώτης μεγάλης εφαρμογής σχεδίου σε μια αγροτική περιοχή, με ευθύγραμμη ρύθμιση δρόμων μεταξύ Χάρτης 5 Σχέδιο 1. Bairro Alto 5 Όσον αφορά την αρχιτεκτονική, είναι πλέον στην υπηρεσία της απολυταρχίας και οφείλει, μέσω των έργων της, να ανταποκριθεί στις ανάγκες εκπροσώπησης του δεσποτισμού. Η ιεράρχηση των οικοδομικών όγκων και των χώρων ενός κτιρίου αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό της σύνθεσης. Το συνθετικό σχήμα προβλέπει την ύπαρξη ενός κεντρικού, κυρίαρχου οικοδομήματος δίνοντας κυρίως βάση στην μνημειακή εξωτερική κλίμακα, με σκοπό την ανάδειξη της Αυλής

28 Χάρτης 6. Απεικόνιση των τειχών των δρόμων καθώς και των τετράγωνων της πόλης, Λισαβόνα, 1650

29 ορθογώνιων ή τραπεζοειδών οικοδομημένων περιοχών. (Σχεδιο 1) Αν και αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα προαναγγέλλουν τις αλλαγές που θα ακολουθήσουν τον επόμενο αιώνα, η Λισαβόνα του 16ου αιώνα χαρακτηρίζεται από έναν απέραντο λαβύρινθο από στενές παρόδους, διαμορφώνοντας ένα πυκνό δίκτυο δρόμων ανάμεσα σε δύο κεντρικές πλατείες. Στην ανάπτυξη του ιστού της πόλης ο άξονας Ανατολής- ύσης συνέχισε να είναι ο πιο κυρίαρχος ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ α. Χάρτης του Joao Nunes Tinoco Τα τείχη, οι δρόμοι και οι πλατείες της πόλης παρουσιάζονται καθαρά στο χάρτη του Joao Nunes Tinoco (χάρτης 7). Παρότι είναι ο παλαιότερος χάρτης της πόλης, σχεδιασμένος το 1650, εντούτοις, δεν παρουσιάζει ολόκληρη την αστική περιοχή. Λόγω του στρατιωτικού χαρακτήρα του, περιορίζεται στην απεικόνιση των τειχών για αμυντικούς σκοπούς. εν παρουσιάζει λοιπόν μεγάλες περιοχές που ήταν έως τότε αστικοποιημένες, τοποθετημένες όμως έξω από τα ήδη παλαιά τείχη Cerca Fernandina. Η πόλη είχε από καιρό εξαπλωθεί έξω από αυτά τα όρια και η καλύτερη ένδειξη για αυτό είναι η δημιουργία νέων κοινοτήτων τον 16ο και 17ο αιώνα. 6 Η γραμμή για αυτήν την εξάπλωση της πόλης ήταν η εκμετάλλευση χώρων παράλληλα με τους δρόμους που οδηγούσαν έξω από αυτή. Αυτές οι νέες αστικές περιοχές ήταν τυχαίες ως προς το σχεδιασμό τους, δεδομένου ότι δεν σχεδιάστηκαν ούτε ήταν αντικείμενο οποιασδήποτε αστικής μελέτης. Η ανατολική ανάπτυξη της πόλης, προσέλκυσε πάντα λιγότερο πληθυσμό. Είναι το τμήμα με βασικό άξονα την Almirante Reis που οριοθετεί τη μοναδική ανατολική κοινότητα που υπήρχε, Santa Engracia. Η οργανική επέκταση της πόλης σε αυτά τα χρόνια επομένως, γίνεται κυρίως κατά μήκος των δρόμων που ακολουθούσαν τον ποταμό. Πρόκειται για μια συνεχή κατάληψη του χώρου όπου οι θρησκευτικοί και αριστοκρατικοί οίκοι έπαιζαν πρωτοποριακό ρόλο. 6 Η περιοχές Santa Catarina και Santos προέκυψαν στη δύση, το Sao Sebastiao στο Βορρά και η Santa Engracia στην ανατολή

30 Εικ.13 Παράδειγμα Pombaline αρχιτεκτονικής, Baixa Χάρτης 8. Κατεστραμμένη περιοχή της Λισαβόνας με τους αρχιτεκτονικούς προσανατολισμούς των αρχιτεκτόνων Eugenio Dos Santos και Carlos Mardel. Λισαβόνα Εικ.14 Baixa

31 β. Χάρτης της αναδημιουργίας του Marques de Pombal - ( Eugenio Dos Santos και Carlos Mardel) Όπως αναφέρθηκε, χαρακτηριστική ήταν η αυθόρμητη, χωρίς ειδικό σχεδιασμό επέκταση της πόλης με το πέρασμα των αιώνων που έγινε περισσότερο μέσω της ανάγκης παρά με οποιοδήποτε γενικό προγραμματισμό, και κράτησε μέχρι το σεισμό του Καθ' όλη βέβαια τη διάρκεια αυτών των αιώνων, και κυρίως από το 16ο αιώνα, υπήρξε μια ώθηση να πειθαρχηθεί αυτή η τυχαία, και κατά περιόδους χαοτική επέκταση που εμπόδισε τη ορθολογική λειτουργία της πόλης. 7 Στην αρχή του 18ου αιώνα έγιναν πολλές μεγάλης κλίμακας εργασίες στην πόλη. Με το βίαιο σεισμό του 1755, τη μεγάλη πυρκαγιά και το τσουνάμι που τον ακολούθησαν (εικ.15), η Λισαβόνα καταστράφηκε μερικώς, κυρίως στην κεντρική περιοχή της Baixa, πυρήνας του ιστορικού κέντρου από τις παρυφές του οποίου ξεκινάει και η Almirante Reis. Περίπου από τα υπάρχοντα σπίτια καταστράφηκαν όπω ς και η πλειοψηφία των παλατιών, των μονών και των μεγάρων, πολλά από τα οποία επαναοικοδομήθηκαν. Η σημαντικότερη εργασία της αναδημιουργίας της Λισαβόνας ανατέθηκε στον υπουργό Marques de Pombal 8, ο οποίος απαγόρευσε το χτίσιμο οποιουδήποτε νέου κτηρίου έως ότου το νέο σχέδιό δημοσιευτεί. Με το σχέδιο ανοικοδόμησης του Eugenio Dos Santos, η Baixa αρθρώθηκε από τον άξονα ένωσης των δύο προηγούμενων μεγάλων πλατειών, από τη μία πλευρά τη Rossio και την Praca da Figueira και από την άλλη την Terreiro do Paco (εικ. 16). Μεταξύ τους παρεμβάλλονταν μια σχετικά ανοικτή ζώνη με ευρείες οδούς και πεζοδρόμια. 9 (Χάρτης 8) Προγραμματίστηκε και κατασκευάστηκε επίσης δίκτυο υπονόμων, το πρώτο τέτοιο δίκτυο σε μια ευθύγραμμη και ιεραρχική δομή. Αντίστοιχες τέτοιες διαδικασίες αστικής ανάπτυξης παρατηρούνται και στον υπόλοιπο Ευρωπαϊκό χώρο την ίδια εποχή. Επηρεασμένη από την μπαρόκ πόλη που κυριαρχούσε στην υπόλοιπη Ευρώπη η περιοχή δομείται μέσω κεντρικών σημείων, φυσικών (ποταμός) και τεχνικών (πλατείες και μνημειακά μέγαρα), τα οποία συνδέονται από ευθείες οδούς. Ο σχεδιασμός επίσης και η διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου αποκτούν τώρα ιδιαίτερη σημασία και οδηγούν σε δύο νέους τύπους πλατείας: την place royale (Παρίσι) και τη square (Λονδίνο). Οι δρόμοι επίσης αποκτούν νέα σημασία και οργανώνονται σε ένα ορθολογικό σύστημα, ενώ ο καλλωπισμός τους συνιστά νέα δημιουργική Εικ.15 Το μεγάλο τσούνάμι του 1755 Εικ. 16 Πλατείες Rossio, Praca da Figueira και Terreiro do Paco 7 Για τον σκοπό αυτό μερικές μικρές επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν, όπως η διεύρυνση μερικών οδών στη Baixa καθώς και η διάνοιξη της οδού Nova do Almada το 1660 με σκοπό την αύξηση τη ροής στο δίκτυο των στενών οδών της Baixa. Όλες αυτές οι επεμβάσεις όμως δεν επέλυσαν το κεντρικό πρόβλημα της αστικής λειτουργίας της πόλης. 8 Πρόκειται για έναν από τους πιο διακεκριμένους υπουργούς του βασιλείου της Πορτογαλίας. Ο όρος Pombaline ο οποίος καθιερώθηκε χρησιμοποιείται για να περιγράψει όχι μόνο την διάρκεια υπουργίας του αλλά επίσης και την αρχιτεκτονική έκφραση που σχηματίστηκε την περίοδο μετά τον μεγάλο σεισμό. 9 Τα κύρια χαρακτηριστικά της Pombaline αρχιτεκτονικής είναι η συνοχή και η ομοιογένεια οι οποίες οφείλονται στις κάθετες διασταυρώσεις των οδών και τη συμμετρία των κτηρίων, σε συνδυασμό με τα σταθερά εσωτερικά τους διαστήματα. Στο συγκεκριμένο σχέδιο τα κτήρια είναι πέντε ορόφων με ένα ισόγειο για το εμπόριο και

32 Χάρτης 9. Απεικόνιση της πόλης της Λισαβόνας και της περιοχής του Belem μέχρι το πυροβολείο του Bom Sucesso, Λισαβόνα, Μουσείο της πόλης

33 δραστηριότητα. Όπως έλεγε χαρακτηριστικά το 1644 ο John Evelyn, «το κάλλος των πόλεων συνίσταται πρωταρχικώς στην ευθυγράμμιση των οδών». Όλα λοιπόν αυτά τα έργα που εκτελούνται σε όλη την Ευρώπη αναδεικνύουν τις πολιτισμικές ανταλλαγές οι οποίες υπάρχουν ήδη από τον 17ο και 18ο αιώνα σε μεγάλη κλίμακα, στα πλαίσια μιας Ενωμένης Ευρώπης. Την περίοδο μάλιστα αυτή, παρατηρείται μια διαρκής μετακίνηση αρχιτεκτόνων από και προς τις σημαντικότερες τότε χώρες, οι οποίοι περιφέρονται από τη μια Αυλή στην άλλη, διαδίδοντας μέσω των έργων τους νέες σχεδιαστικές ιδέες, μολύνοντας την καθαρότητα της τοπικής παράδοσης. 10 (Κωνσταντίνος Πατέστος, 19/03/2000 ) Εκτός από την αποκαλούμενη επίσημη αναδημιουργία, που πραγματοποιήθηκε κυρίως στο κέντρο της πόλης, (Chiado, Baixa, Sao Paulo) και ακολούθησε τις ακριβείς κατευθύνσεις της από το Sala do Risco (Planning Division of Public Works), μια άλλη πόλη έκανε την εμφάνισή της στα περίχωρα. Μερικοί ιδιώτες που και ήταν κάτοχοι εξοχικών κατοικιών ή μεγάλων ιδιοκτησιών, τις εκμεταλλεύτηκαν αμέσως μετά από το σεισμό, προκειμένου να παράσχουν, σε ένα μη απαιτητικό πληθυσμό που είχε ανάγκη για στέγαση, την κατοικία που χρειάζονταν. Δημιουργήθηκαν έτσι οδοί χωρίς καμία μορφή σχεδιασμού και άρχισε μια διαδικασία ενοικίασης μονοκατοικιών με χαμηλό αντίτιμο. Αυτή η διαδικασία διεύρυνε χαοτικά την αστική περίμετρο της Λισαβόνας και δημιούργησε μια δύσκολη κατάσταση που η κεντρική εξουσία ήταν ανίκανη να ελέγξει. Ενώ η επίσημη αναδημιουργία προχωρούσε συναντώντας δυσκολίες στην εύρεση του απαραίτητου κεφαλα ίου για να χτιστεί η νέα πόλη, η αστική ανάπτυξη αυτών των περιφερειακών περιοχών παγιώθηκε δέκα έτη μετά από το σεισμό και η ταχύτητα με την οποία κατασκευάστηκαν τα κτίρια και κινητοποιήθηκε η χρηματοδότηση ήταν ανεπανάληπτη. Ως άμεση λοιπόν συνέπεια του σεισμού, η αστική περίμετρος της Λισαβόνας υποβλήθηκε σε μια υπερβολική επέκταση με αποτέλεσμα τα όρια της πόλης να μετατοπίζονται με γρήγορο ρυθμό. γ. Χάρτης του Duarte Jose Fava s Χάρτης 10. Περιφερειακή οδός της πόλης Στο χάρτη σχεδιασμένο από τον Domingos Jose Fava το 1805 (χάρτης 9) φαίνεται αυτή η νέα πόλη, η οποία αναπτύχθηκε με έναν κάπως αυθόρμητο τρόπο παρά τις συνεχείς προσπάθειες της βασιλικής εξουσίας και του ημοτικού Συμβουλίου να βάλουν σε τάξη αυτήν τέσσερεις όροφοι για την κατοικία. Ένας άλλος νέος παράγοντας ο οποίος είναι ορατός είναι η ρητή ιεραρχία των δευτερευουσών οδών, που διαφέρουν στην κλίμακα και τα αρχιτεκτονικά πρότυπα σύμφωνα με τη σχέση τους με τους κύριους άξονες. Μετά λοιπόν το σεισμό του 1755 μηχανικοί, υπό την καθοδήγηση του Manuel da Maia, ανάλαβαν την διαμόρφωση προτάσεων για μια νέα πόλη, ακολουθώντας ορθολογικά κριτήρια βασισμένα σ ε μια τυπολόγηση του αστικού ιστού και στη λειτουργικότητα. Το πρόγραμμα αναδημιουργίας κάλυψε την ευρεία περιοχή που είχε καταστραφεί από το σεισμό. Πρόκειται για μια ανακατασκευή που προκάλεσε πολλά πολεοδομικά, αισθητικά, και ιδεολογικά ερωτήματα. 10 Πρόκειται για ενέργειες που συνδέονται με το γενικότερο κλίμα στην Ευρώπη όπου η ανάδειξη της πόλης είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ανάδειξη του μεγαλείου των μοναρχών

34 Χάρτης 11. Plano de Melhoramentos da Capital, Σχέδιο για την Βελτίωση της πόλης, (Frederico Ressano Garcia 1903)

35 την γρήγορη ανάπτυξη. 11 Η περίμετρος που καλύπτεται από το χάρτη είναι σχεδόν η ίδια με την σημερινή. Αν και η πόλη επεκτάθηκε προς το βορρά, ειδικά στις παγιωμένες θέσεις γύρω από τις παλαιές, κεντρικές αρτηρίες που οδηγούσαν έξω από αυτήν, γενικά διατήρησε την παραδοσιακή λειτουργική εξάρτησή της με την περιοχή κοντά στον ποταμό. Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στην περιοχή της Baixa, όπου το Passeio Publico - ο δημόσιος περίπατος, ενέργησε ουσιαστικά ως τοίχος περιοριστικός για τον αστικό ιστό. Το Passeio Publico ήταν και η αφετηρία στη ρήξη με την παράδοση, δεδομένου ότι με βάση αυτό η πόλη άρχισε να εξαπλώνεται προς το βορρά στο Campo Grande. Σημαντικός είνα ι ο τρόπος διάνοιξης της περιφερειακής οδού που θα οριοθετούσε τα σύνορα της πόλης μέχρι αρκετά πρόσφατα. Αρχίζοντας από την Alcantara, διαμορφώνει ένα τόξο γύρω από μια ευρεία περιοχή, περνώντας μέσα από το Campolide (Rua Maria Pia), το Sao Sebastiao, το Arroios (η σημερινή Praca do Chile και Rua Morais Scores),το Alto de Sao Joao και καταλήγει στο Cruz do Pedra, ακόμα μια φορά στις όχθες του Τejo (χάρτες 10,12). Αναμφισβήτητα, η περιφερειακή οδός καθόρισε τις νέες γραμμές επέκτασης της σύγχρονης πόλης στα 1850, με το άνοιγμα της Avenida do Liberdade. Χάρτης 12. Περιφερειακή οδός της πόλης 3.5. Η ΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΙΩΝΑ Δημόσιος περίπατος και μεγάλες λεωφόροι Μεγάλη αλλαγή παρατηρείται στα όρια της πόλης του 1852 από εκείνα του Μια νέα πολιτική αστικής ανάπτυξης ορίζεται σε αυτήν την περίοδο (1856/1864), και στο Plano de Melhoramentos da Capital (σχέδιο για την Βελτίωση της πόλης) (χάρτης 11), περιλαμβάνονται οι νέες αυτές προτάσεις οι οποίες επιτρέπουν την απαλλοτρίωση του εδάφους με σκοπό την εγκατάσταση δημόσιας χρήσης. Πρόκειται για προτάσεις που αντίστοιχα υλοποιούνται και σε άλλα κέντρα της Ευρώπης και ιδιαίτερα στο Παρίσι όπου ο αυτοκράτορας Luis Napoleon και ο βαρόνος Haussmann, νομάρχης Παρισιού, έθεσαν σε εφαρμογή ένα σχέδιο μεταμόρφωσης της πόλης. Βασικός στόχος ήταν η δημιουργία της αστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης, κέντρο βιομηχανικής και εμπορικής δραστηριότητας αλλά και ο στρατηγικός έλεγχος της πόλης. ( Γ. Πολύζος, Ν. Μπελαβίλας, Φ. Βαταβάλη, ) Όπως προαναφέρθηκε, οι μηχανικοί της Pombaline αρχιτεκτονικής είχαν προτείνει ήδη μια διείσδυση στο εσωτερικό της πόλης, η οποία φαίνεται τόσο στα διάφορα σχέδια που εκπονήθηκαν, όσο και μέσω ενός προγράμματος για μια υποδομή που μέχρι τώρα δε είχε ξανακουστεί: το Αστικό Πάρκο. 12 (εικ.17) Εικ.17 Αστικό Πάρκο 11 Για πρώτη φορά ένας χάρτης της Λισαβόνας περιλαμβάνει περιοχές όπως, η Alcantara, η Junqueira και το Belem που ήταν απλά προάστια μέχρι τότε, ως ενσωματωμένο μέρος του αστικού ιστού. 12 Πρόκειται για αστική επέμβαση πού συνδέεται με το κίνημα των πάρκων που αναπτύσσεται στην Ευρώπη μέσα σε ένα γενικότερο κλίμα αναβάθμισης των πόλεων και την βελτίωση των εργατικών συνοικιών. Το κίνημα αυτό βασίζεται στους σχεδιασμούς των Olmstead και Nolen

36 Χάρτης 13. Avenidas Novas (νέες λεωφόροι)

37 Ο δημόσιος περίπατος, o οποίος ανοίχτηκε το 1764 και είχε περιορισμένη πρόσβαση ήταν ο πρώτος πράσινος χώρος της Λισαβόνας και για το λόγο αυτό οι Λισαβονέζοι δεν ήξεραν πώς να τον χρησιμοποιήσουν. Η έννοια του περιπάτου καθιερώνεται ως συνήθεια των Πορτογάλων και ιδιαίτερα των κατοίκων της Λισαβόνας, στα πλαίσια του ρομαντισμού στα μέσα του 19ου αιώνα. Πρόκειται για αλλαγές που συνδέονται με την άνοδο των αστών και επικράτηση τους στην εξουσία. Γενικά στην Ευρώπη η νέα αυτή πολιτική δύναμη φιλοδοξούσε να κάνει την παρουσία της εμφανή μέσω της ανάπτυξης του δημοσίου χώρου. Με τον δημόσιο περίπατο δίνεται λοιπόν, ένας εξαιρετικά σημαντικός ρόλος στην κοινωνική ζωή της Λισαβόνας. Παράλληλα όμως με την λειτουργία του σαν δημόσιο πάρκο και τόπο αναψυχής των κατοίκων, χρησιμοποιήθηκε και ως κερδοφόρα επιχείρηση η οποία προσέφερε νέους τύπους κατοικίας στους αστούς, φέρνοντας στην εξουσία την νέα αυτή τάξη και το πέρασμα από το φεουδαρχικό στο κεφαλαιοκρατικό οικονομικό σύστημα. 13 Άλλωστε αυτή η πολιτική της αναβάθμισης της πόλης με την δημιουργία του Αστικού πάρκου και του ημόσιου περίπατου ακολουθεί τις μεγάλες πολιτειακές αλλαγές οι οποίες συνέβαιναν στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική τον 19 ο αιώνα. Η Αμερικανική Επανάσταση το 1776 (σχέδιο της Νέας Υόρκης, 1811) και η Γαλλική Επανάσταση από το 1789 έως το 1893 προκάλεσαν θεμελιώδεις ανακατατάξεις στην μορφή των κοινωνιών και των πόλεων. Στα πλαίσια μιας στρατηγικής ανάπτυξης, το 1879 ο περίπατος εξαφανίστηκε για να δώσει τη θέση του στη σύγχρονη λεωφόρο της Λισαβόνας, Avenida da Liberdade (εικ.18,19), η οποία επεκτάθηκε βορειοδυτικά πέρα από τα όριά της πόλης. Το σχέδιο ολοκληρώνεται το 1886, και αυτή η ευρεία λεωφόρος η οποία συνδέει την Praca dos Restauradores με την Praca Marques de Pombal όπου και καταλήγει, θα ήταν η βάση για την εξάπλωση της πόλης.(χάρτης 14) Ο μηχανικός Frederico Ressano Garcia ( ) από το 1874, μετασχημάτισε τον περίπατο σε ένα δίκτυο λεωφόρων, των Avenidas Novas, νέες λεωφόροι.(χάρτης 13) Κατά την άποψή του το θέμα της λεωφόρου δεν περιορίζεται στον καλλωπισμό και την παρουσίαση μιας εκπολιτισμένης περιοχής για περίπατο. Μετασχημάτισε λοιπόν την πόλη ανταποκρινόμενος πρακτικά στην ευνοϊκότερη τοπιογραφία: ένα συνεχές οροπέδιο το οποίο επεκτάθηκε μέχρι και το Campo Grande, εκμεταλλευόμενο το νέο σιδηρόδρομο και πιο πρόσφατα το τραμ. Οι Avenidas Novas λοιπόν αποτελούν την αστική επέκταση της Λισαβόνας. 14 Χάρτης 14. Avenida da Liberdade Εικ.18 Avenida da Liberdade Εικ.19 Avenida da Liberdade 13 Έτσι το πάρκο από διαμορφωμένο τμήμα εξοχής με αποκλειστικά ιδιωτική χρήση αποκτά τον 19 ο αιώνα νέα σημασία σαν δημόσιος αστικός χώρος με διπλό προορισμό: την υγιεινή και την αναψυχή των κατοίκων. Στην αρχή αναπτύσσεται στις παρυφές της πόλης. Πολύ γρήγορα όμως θα αποτελέσει ένα σημαντικό πόλο επέκτασής της και σιγά σιγά θα ενσωματωθεί μέσα στο αναπτυσσόμενο αστικό περιβάλλον. (Αθ. Αραβαντινός, Π. Κοσμάκη, 1988) 14 Το σχέδιο υλοποιήθηκε σε δύο μέρη, ένα κατά μήκος των δρόμων που πλαισιώνουν το νέο Parque da Liberdade, το ο ποίο τώρα ονομάζεται Parque Eduardo VII, και ένα δεύτερο πλαισιώνοντας τους δρόμους Avenida Fontes Pereira de Melo και Avenida da Republica

38 - 33 -

39 Το πρόγραμμα επέκτασης το οποίο περιέλαβε τις εγκαταστάσεις πολιτισμού και τα κτίρια των τοπικών αρχών, καταλάμβανε μια απέραντη περιοχή που απαλλοτριώθηκε και πουλήθηκε σε μέρη σε δημόσια δημοπρασία. Είναι διαρθρωμένο από ένα πλέγμα με πλατείες και ορθογώνια συγκροτήματα που αναπτύσσονται στον άξονα Marques de Pombal Duque de Saldanha. Υπάρχουν δύο τμήματα του άξονα, και κάθε ένα καθορίζει δίκτυα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Με το σχέδιο αναδιατυπώνονται τα μέρη του ήδη υπάρχοντος δικτύου της πόλης, όπως η περίμετρος του 1852 που περιέλαβε την Avenida Duque D'Avila και τον δρόμο με τον οποίο διασταυρώνεται, την Avenida da Republica. Η πλειοψηφία των κτηρίων των αξόνων, δημιουργήθηκε στην αρχή του 19ου αιώνα, αλλά υπάρχουν ζώνες οι οποίες αναπτύχθηκαν την δεκαετία του '30 και τη δεκαετία του '50, όπως για παράδειγμα η Avenida Defensores de Chaves στην ανατολή και η ζώνη που πλαισιώνει το Parque Edwardo VII στη δύση. Στην περιοχή μέχρι και σήμερα συναντάμε μια ευρεία ποικιλία αρχιτεκτονικών μορφών, με παραδείγματα του Ευρωπαϊκού Εκλεκτικισμού, του μοντέρνου κινήματος και του εθνικιστικού πολιτικού ρεύματος.(εικ.20) Ο σχεδιασμός αυτών των νέων λεωφόρων είναι επηρεασμένος από το πνεύμα του Hausmann, των μεγάλων λεωφόρων για τη χρήση οχημάτων και έγινε ώστε να περιλάβει τα πράσινα κενά στο σχεδιάγραμμά του. 15 (εικ.21,22) Τα μέτωπα αυτά αντικατέστησαν τη σύνθετη περιπτωσιολογία που χαρακτήριζε τη παλιότερη οργάνωση των αστικών συγκεντρώσεων. Οι ιδιωτικοί και δημόσιοι χώροι, που ως εκείνη τη στιγμή συνδέονταν και αλληλεπιδρούσαν, ήρθαν αντιμέτωποι. Σύμφωνα με τον Benevolo, ο δρόμος του 19ου αιώνα παρότι προέρχεται από το μεσαιωνικό δρόμο, καταλήγει να τον αλλοιώνει και να τον καταστρέφει: οι παλιοί άξονες διαπλατύνονται, τα αστικά μέτωπα ανοικοδομούνται, τα ασύμμετρα δίκτυα αντικαθίστανται και εξαφανίζονται κάτω από ένα συμμετρικό σχέδιο. Χαρακτηριστικό είναι ότι δημιουργείται από και αναφέρεται σε μια αστική τάξη η οποία επιδίωξε να προβάλει την εικόνα της και μέσω των κτιρίων κατοικίας της (βίλες) 16. Με την κατασκευή μεγάλων έργων, η αστική γη έγινε για πρώτη φορά αντιληπτή ως χώρος που οργανώνεται και εξυπηρετείται από δίκτυα υποδομών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση της αξίας της, καθώς στα πλεονεκτήματα που είχαν οι κεντρικές περιοχές λόγω της θέσης τους προστέθηκαν και αυτά που ήταν αποτέλεσμα των υποδομών. Οι νέες βελτιωμένες συνθήκες υγιεινής 17 και επικοινωνίας όμως, απευθύνονταν σε αυτούς που είχαν την Εικ.20 Πλατεία Saldanha Εικ.21 Παρίσι, χαράξεις μεγάλων λεωφόρων ( Boulevard) Εικ.22 Λυόν, κατεδάφιση της Rue Imperiale Τριάντα μέτρα πλατύ το βουλεβάρτο συγκεντρώνει τις υπηρεσίες και την κυκλοφορία της νέας πόλης. Το αστικό βουλεβάρτο ήταν χωρισμένο σε τρεις ζώνες. Τα πεζοδρόμια για περίπατο και ψώνια, το δρόμο για την κυκλοφορία των οχημάτων και σειρές δένδρων για να δημιουργούν το φράγμα ανάμεσα στα δύο προηγούμενα (Γ. Πολύζος, Ν. Μπελαβίλας, Φ. Βαταβάλη, ) 16 Στο Παρίσι εγκαινιάστηκε η πολεοδομική πρακτική ως η ελπίδα του 20ου αιώνα ενάντια στην φτώχεια αλλά και στην επανάσταση. Αυτή η πρακτική, αποτέλεσε κανόνα για τις ευρωπαϊκές αλλά και άλλες πόλεις, όπως η Λισαβόνα τόσο τον ύστερο 19ο όσο και τον 20ο αιώνα. 17 Mια νέα απαίτηση, η "υγιεινή" εμφανίζεται να προικίζει παλιές και νέες συνοικίες του Παρισιού με " φως, αέρα, πρασινάδα και λουλούδια σε ένα κόσμο που αποπνέει υγεία". Ταυτόχρονα όμως, "..το συμφέρον της δημόσιας τάξης, που δεν είναι λιγότερο σημαντικό από αυτό της υγιεινής, απαιτεί να διανοιχθεί ένας πλατύς άξονας, όσο το δυνατόν πιο γρήγορα, σ' αυτή την περιοχή των οδοφραγμάτων"

40 Εικ.25 Avenida Almirante Reis Εικ.23 Avenidas Novas Χάρτης 15. Πάρκα Εικ.24 Avenidas Novas

41 οικονομική δυνατότητα να τις αποκτήσουν, και αυτοί σε καμία περίπτωση δεν ήταν οι παλιοί κάτοικοι των περιοχών πολλοί από τους οποίους αναγκάστηκαν να μεταφερθούν στην περιφέρεια της πόλης και στο ανατολικό τμήμα της. Η παρέμβαση του Haussmann, δημιούργησε το πλαίσιο και εγκαινίασε τη διαχείριση του αστικού χώρου μέσα από το συνδυασμό του δημόσιου ελέγχου και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας σε καθεστώς "έντονου" φιλελευθερισμού (laissez faire). (Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου) Οι Avenidas Novas λοιπόν ήταν επιθυμία των αστών της Λισαβόνας των πρώτων δύο δεκαετιών του νέου αιώνα (εικ.26). Στη δεκαετία του '30 μάλιστα αποτέλεσαν την σημαντικότερη περιοχή έκφρασης της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής στη Λισαβόνα, η οποία περιλαμβάνει τους αρχιτέκτονες της νέας γενεάς. Σε αντίθεση με αυτές, η ανατολική εξάπλωση αρθρώθηκε από τον άξονα Rua da Palma, η επέκταση του οποίου είναι σήμερα η Avenida Almirante Reis. ρόμος με τελείως διαφορετικό πνεύμα και γενικά φτωχότερος στους αρχιτεκτονικούς τύπους από τις Avenidas Novas (εικ.23,24,25). Εκτείνεται κατά μήκος της κοιλάδας Rainha Dona Amelia, ονομασία που προέρχεται από μια από τις βασίλισσες της Λισαβόνας, και αποτελεί την έξοδο της πόλης προς τα βορειοδυτικά. Πρόκειται για τον παλαιότερο άξονα που συγκεντρώνει κάποια βιομηχανικά κτίρια και σε αντίθεση με τις Avenidas Novas αναφέρεται σε οικονομικά χαμηλότερα στρώματα κατοίκων (Εικ.26). Είναι λοιπόν ένας περισσότερο λαϊκός άξονας που οι χρήσεις του ποικίλουν καθώς αποτελεί και το δρόμο όπου λάβαιναν χώρα όλες οι λαϊκές διαμαρτυρίες και οι διαδηλώσεις. Σήμερα συνεχίζει να έχει παρόμοιο χαρακτήρα άλλα όχι τόσο ξεκάθαρο. Σε γειτνίαση με τον άξονα αυτό, δημιουργούνται άλλου είδους γειτονιές. Χαρακτηριστικό είναι το Bairro do Arco do Cego που κατασκευάστηκε στο τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 20 ου αιώνα, υπό την εντολή του δημοκρατικού Υπουργείου εργασίας, προκειμένου να ανταποκριθεί στην έλλειψη της στέγασης της εργατικής τάξης. Πρόκειται για το πρώτο κοινωνικό τετράγωνο της πόλης. Το πρόσωπο λοιπόν της πόλης αλλάζει. Παράλληλα με την μείωση της επιρροής της θρησκευτικής εξουσίας, η πλειοψηφία των υπαρχουσών μονών προσαρμόστηκε στις νέες λειτουργίες, χάνοντας την παραδοσιακή σχέση που είχε με τις περιοχές των οποίων ήταν μέχρι τότε αναπόσπαστο τμήμα. Την ίδια περίοδο, μεγάλα πάρκα δημιουργήθηκαν σε όλη την πόλη, όπως ο Jardim Botanico, ο Jardim da Estrela και ο Jardim do Principe Real (εικ.27,28) ακολουθώντας το παράδειγμα του Passeio Publico. Συγχρόνως υπήρξε μεγάλη αύξηση στην οικοδόμηση των πολιτιστικών εγκαταστάσεων, η έλλειψη των οποίων είχε γίνει αισθητή ήδη στη νέα κοινωνική και αστική ζωή αυτού του αιώνα 18. Το 1888 τα όρια της πόλης επεκτείνονται πάλι και σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες ρυθμίσεις του 1895 και του 1903 φτάνουν στην τωρινή τους εξωτερική περίμετρο. Παρόλα αυτά, τα όρια αυτά είναι μόνο διοικητικά, δεδομένου ότι δεν σχετίζονται με την αστική ανάπτυξη της πόλης. Εικ.26 Αφίσα για τις Avenidas Novas Εικ.27 Jardim do Principe Real Εικ.28 Jardim da Estrela 18 Από αυτήν την περίοδο μπορούμε να χρονολογήσουμε το Conservatorio Nacional, το Teatro D. Μαρία II στην πλατεία Rossio και αργότερα το Apolo, το Trindade και το Ginasio