راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در محیط کار OEL - L 9507

Transcript

1

2

3

4 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در محیط کار کد OEL - L

5 : : گلمحمدی رستم : راهنمای اندازه گیری و ارزیابی روشنایی در محیط کار/ مجری طرح قطب علمی آموزشی بهداشت حرفهای کشور ]برای[ وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی مرکز سالمت محیط و کار. : همدان: وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی معاونت بهداشت مرکز سالمت محیط و کار: انتشارات دانشجو : 448 ص.: مصور جدول نمودار : ریال : : فیپا : کتابنامه. : روشنایی و نورپردازی Lighting : : محیط کار -- روشنایی و نورپردازی Work environment -- Lighting : : ایران. وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی. مرکز سالمت محیط و کار : ر 34 گ/ TH /81 : شماره کتابشناسی ملی سرشناسه عنوان و نام پدیدآور مشخصات نشر مشخصات ظاهری شابک وضعیت فهرست نویسی یادداشت موضوع موضوع موضوع موضوع شناسه افزوده رده بندی کنگره رده بندی دیویی نام کتاب: راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در محیط کار ناشر: مرکز سالمت محیط و کار وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی انتشارات دانشجو تلفن: نمابر: مجری طرح: قطب علمی آموزشی بهداشت حرفهای کشور تلفن: نمابر: مولف: دکتر رستم گلمحمدی نوبت چاپ: اول 4814 تیراژ: 488 جلد وزیری فیلم زینک: لیتوگرافی روشن چاپ و صحافی: روشن مرکز پخش: همدان انتشارات دانشجو تلفن: شابک: قیمت: ریال markazsalamat.behdasht.gov.ir

6 مقدمه در حال حاضر بیش از نیمی از جمعیت جهان در مشاغل مختلف در معرض طیف وسیعی از عوامل زیانآور و آالیندههای محیطکار قرار دارند که این امر پیامدهای بهداشتی ناگواری را بههمراه داشته و امکان ابتال به بیماریهای شغلی را افزایش خواهد داد. با توجه به ضرورت برخورداری شاغلین از محیطکار سالم و نیاز مبرم کشور به حدود و معیارهایی برای تمایز محیطهای کاری سالم و ناسالم ویرایش چهارم کتاب حدود مجاز مواجهه شغلی در مرکز سالمت محیط و کار تدوین شد و با امضاء وزیر محترم بهداشت درمان و آموزش پزشکی ابالغ گردید. با عنایت به ماده 34 قانون کار که رعایت حدود مندرج در کتاب مذکور را برای صاحبان صنایع کارفرمایان الزام آور نموده است و بر اساس بازخوردهای واصله از کاربران مختلف این کتاب از سراسر کشور اعم از کارشناسان بهداشت حرفهای و متخصصان طب کار اعضاء محترم هیأت علمی و کارشناسان صنایع بر آن شدیم تا با کمک اساتید مجربی که در کمیته تدوین حدود مجاز همکاری نمودهاند راهنماهای فنی هر بخش از این کتاب را در 1 جلد با موضوعات مختلف به منظور تسهیل استفاده کاربران تدوین نماییم تا کاربران به کمک توضیحات تکمیلی و مثالهای عنوان شده در این راهنماها با توان بیشتری نسبت به تفسیر حدود مجاز مندرج در این کتاب و بهکارگیری نتایج حاصل از آن اهتمام ورزند و از محدودیتهایی که ممکن است پدید آید آگاهی داشته باشند و بیش از پیش بتوانند تفسیر صحیحی از مقایسه این حدود مجاز با وضعیت مواجهات آسیبرسان محیطکار بهدست آورند. الزم به ذکر است بهمنظور دسترسی بیشتر کاربران این راهنماها بر روی تارنماهای وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی )وبدا( معاونت بهداشتی و مرکز سالمت محیط و کار قرار خواهد گرفت. در انتها وظیفه خود میدانم از زحمات ارزشمند جناب آقای دکتر رستم گلمحمدی که در تألیف و خانم مهندس فاطمه صادقی و آقای مهندس حمید اقتصادی که در نظارت و تدوین این راهنما همکاری نمودهاند صمیمانه تشکر و قدردانی نمایم.

7

8 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 1 فهرست مطالب مقدمه و اهمیت موضوع گفتار یکم: مبانی نور و روشنایی دمای رنگ شاخص تجلی رنگ رفتارهای نور كمیات اندازهگیری روشنایی شار نوری منبع روشنایی شدت نور منبع شدت روشنایی درخشندگی ضریب بهره نوری ضریب بهره الکتریکی قواعد تابش نور در محیط قانون عکس مجذور فاصله تابش نور با زاویه روی سطح افق تابش نور با زاویه روی سطح عمود تابش نور با زاویه روی سطح شیبدار شدت روشنایی ناشی از منابع متعدد قاعده اثر سطوح محدودكننده منبع گفتار دوم: بینایی و روشنایی عوامل مؤثر بر دیدن گفتار سوم: منابع روشنایی مصنوعی مشخصههای اصلی المپها صفحه

9 1 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی انواع المپ چراغها گفتار چهارم: اصول طراحی و نگهداری روشنایی مصنوعی داخلی انتخاب سامانه توزیع روشنایی انتخاب چراغ و المپ متوسط شدت روشنایی مورد نیاز الزامات OEL تعیین ضرایب بازتابش سطوح داخلی ضریب بهره سامانه روشنایی مجموع افتهای روشنایی تعداد چراغ مورد نیاز چیدمان چراغها اصول طراحی پنجرهها برای تامین روشنایی طبیعی اصول طراحی روشنایی طبیعی گفتار پنجم: اندازهگیری و ارزیابی روشنایی هدف اندازهگیری وسایل اندازهگیری روش كار با دستگاه نورسنج سنجش درخشندگی كالیبراسیون سنجش ضریب بازتابش طیفسنجی نور گردآوری اطالعات مورد نیاز الزامات روشنایی

10 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی زمان اندازهگیری روشهای اندازهگیری روشنایی روش اندازهگیری الگویی الگوهای IES روش شبکهای اندازهگیری روشنایی تلفیقی اندازهگیری روشنایی موضعی اندازهگیری درخشندگی منابع و سطوح مالحظات ارزیابی روشنایی روش ارزیابی روشنایی مصنوعی راهنمای تکمیل فرم در سامانه ثبت نتایج مركز سالمت محیط و كار

11 2 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی

12 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 5 مقدمه و اهمیت موضوع نور بخشی از طیف الکترومغناطیس است كه در برخورد با سلولهای گیرنده شبکیه چشم انسان دریافت و پس از ارسال به مغز كمیت و كیفیت آن درک میگردد. طیف دریافت شده از محیط اطراف بر مبنای خصوصیات آن در مغز بهصورت نور رنگ یا شیء درک میشود. نور جزء جدایی ناپذیر عالم خلقت و یکی از مظاهر تجلی رحمت الهی است. نمیتوان زندگی بر روی زمین را بدون وجود روشنایی تصور نمود. گردش شب و روز و تغییرات فصلی شرایط بسیار مناسبی را برای ادامه حیات در زمین فراهم نموده است. ساعت زیستی موجودات از جمله انسان وابستگی عجیبی به سطح روشنایی دارد. هرگونه اختالل در دریافت روشنایی مطلوب میتواند سبب بروز پیامدهای مختلف برای انسان گردد. 1 در محیط نیازمند یکپارچهسازی سه عامل مهم شامل: نیازهای تأمین كیفیت روشنایی انسان عوامل مربوط به معماری و مالحظات اقتصادی-زیست محیطی است. نیازهای انسان بهطور عمده شامل قابلیت و راحتی دید كارایی شغلی امکان ارتباط مناسب با محیط اطراف زیباییشناسی و تأمین ایمنی بهداشت و آسایش میباشد. كارایی شغلی خود نیازمند كارایی ذهنی مطلوب میباشد و تأمین بهداشت و ایمنی نیز نیازمند قابلیت دید تأمین كمیت و كیفیت روشنایی متناسب برای درک كامل و بهموقع از عوامل محیط است. مطالعات نشان داده است بهبود شدت روشنایی 2/5 درصد بهرهوری را افزایش داده است كه این افزایش را میتوان به بهبود عملکرد بینایی اثرات بیولوژیکی روشنایی و اثرات روانی نسبت داد. در مباحث روشنایی در محیط كار اعم از صنعتی و غیر صنعتی از نظر تأمین نیازهای بهداشت ایمنی و ارگونومی مستلزم رعایت همه مؤلفههای روشنایی مطلوب میباشد. روشنایی ناقص یا نامطلوب میتواند عالوه بر اثرات مریی بر سیستم بینایی اثرات غیر مریی شامل اثرات بر كارایی ذهنی و عصبی-روانی و فیزیولوژیک شاغلین داشته باشد. مطالعات متعددی ارتباط بین روشنایی با مؤلفههای بهداشت ارگونومی و ایمنی را مورد تائید قرار دادهاند. روشنایی مطلوب میتواند بر بهبود سالمت آسایش هوشیاری خلق و خو كیفیت 1- Lighting Quality

13 1 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی خواب سرعت كار كاهش خطا كاهش حادثه و كاهش غیبت از كار كارایی و بهرهوری موثر باشد. روشنایی نامناسب یکی از ریسک فاكتورهای حوادث شغلی قلمداد میگردد. بهبود روشنایی همچنین میتواند به بهبود پوسچر كار )وضعیت قرارگیری بدن هنگام كار( كمک كرده و از اختالالت اسکلتیعضالنی مرتبط با روشنایی جلوگیری كند. افراد برای انجام وظایف خود بسته بهدقت و ظرافت كار اندازه شیء و ماهیت كار به روشنایی مطلوب نیاز دارند و درصورتیكه معیارهای روشنایی تأمین نگردد فرد ناگزیر در وضعیت بدنی نامطلوب قرار گرفته و فشارهای بیومکانیکی بیشتری به ساختار اسکلتی عضالنی بدن وارد میشود كه زمینه ابتالء به اختالالت اسکلتی عضالنی را فراهم میكند. نور ساعت زیستی را بر حسب منحنی پاسخ فازی بازنشانی میكند. نور میتواند با تغییر در تعادل هورمونهای بیندازد جلو بیولوژیک ریتم بدن خوابآلودگی یا هوشیاری افراد مؤثر و یا باعث تأخیر آن شود. این عامل میتواند بر روی باشد. میزان هوشیاری میتواند بر كارایی ذهنی و كارایی عینی تأثیرگذار باشد. كمیت و كیفیت روشنایی میتواند بر سالمت روحی روانی افراد نیز تأثیر بگذارد. بهطور مثال یکی از روشنایی محیط میباشد. انسان برای تعامل مؤثر عوامل مرتبط با نقص افسردگی در كمیت و كیفیت با محیط كار و تجهیزات همواره نیازمند روشنایی مطلوب 1 شامل مؤلفههای كمی و كیفی آن است. مؤلفههای كمی خود میباشد. روشنایی مطلوب شامل شدت روشنایی و یکدستی آن كنترل درخشندگی و تنظیم ضریب بازتابش سطوح و مؤلفههای كیفی شامل طراحی مناسب محیط جنبههای هنری و روانشناسی زیباییشناسی طیف روشنایی منابع و دمای رنگ آنها میباشد. پرواضح است كه تأمین حد اعالی این معیارها با توجه به جنبههای اقتصادی اجتماعی و اجرایی بسیار دشوار است. بر اساس تعداد 1292 سال ایران در در كشوری آمار آخرین كارگاه فعال در بخشهای چهارگانه صنعت معدن خدمات و كشاورزی شامل كارگاههای خانگی با جمعیت نفر شاغل در سطح كشور شناساییشده است كه دارای %15 پوشش جمعیتی 1 - Qualified lighting

14 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 1 خدمات بازرسی بهداشت حرفهای بوده است. از این تعداد كارگاه %1 با نسبت متناظر %1 شاغلین آنها در معرض روشنایی نامطلوب بودهاند. برآوردی از وضعیت شاغلین كشور نشان میدهد كه از جمعیت 12 میلیون نفری بیمهشده اصلی تأمین اجتماعی بدون احتساب نیروهای مسلح و نهادهای دیگر میتوان مواجهه حدود 166 هزار نفر تحت روشنایی نامطلوب را فقط در محیطهای صنعتی و تولیدی برآورد نمود كه به این آمار باید شاغلین نیروهای مسلح كاركنان بخشهای اداری دولتی و غیردولتی را افزود. مركز سالمت محیط و كار نهاد قانونی نظارت بر تأمین روشنایی مطلوب در محیطهای شغلی میباشد. طرح كشوری ساماندهی روشنایی در محیط كار از سال 1212 در این مركز تدوین و با آموزش روشهای یکسان اندازهگیری و ارزیابی و تدوین فرم های مربوطه شروع و به سرعت جزو شرح وظایف اصلی كارشناسان بهداشت حرفهای قرار گرفت. نتایج تأثیر این طرح در طی آمار سالهای بعد مشهود میباشد بهطوری كه درصد شاغلین در معرض روشنایی نامناسب از %11 در سال 1211 به %9 در سال 1211 و %1 در سال 1292 كاهش یافته است. تعیین حدی كه بتواند حداقل نیازهای شاغلین برای دستیابی به اهداف بهداشت حرفهای را مشخص نماید از وظایف مركز سالمت محیط و كار وزارت بهداشت میباشد. در این راستا یکی از موارد مهم مندرج در حدود مجاز مواجهه شغلی حدود الزامی و همارز OEL برای مبحث روشنایی بوده است. دستورالعمل حاضر بهمنظور و آموزش یکسانسازی روشهای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در محیط كار برای مطابقت با حدود مجاز مواجهه شغلی میباشد.

15 1 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی

16 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 9 گفتار یکم: مباني نور و روشنایي 1 است كه در برخورد با سلولهای 1 بخشی از انرژی طیف امواج الکترومغناطیس نور گیرنده شبکیه چشم انسان دریافت و پس از ارسال سیگنال متناظر آن به مغز كمیت و طیف آن درک میگردد. از نظر فیزیولوژیک برای یک فرد سالم امواج نورانی در محدوده 216 تا 116 نانومتر بهصورت طیف رنگی قابلرؤیت است و از بنفش شروع و به قرمز تیره 2 و ختم میگردد. امواج طولموجهای قبل و بعد از آن نامرئی هستند و با نام فرابنفش 2 نامیده شدهاند. شکل) 1 ( طیف قابل رؤیت از نظر طولموج و حساسیت نسبی چشم فروسرخ را نشان میدهد. نور دارای ویژگی موجی- ذرهای میباشد لذا در مواردی كه اثر نور بر اجسام و ایجاد واكنش روی سطوح خاص است مثل پدیده فتوالکتریک ماهیت ذرهای نور و در مواردی كه اثر نور بهصورت انتشار یا بازتابش و تفرق مطرح است ماهیت موجی آن بررسی میگردد. آنچه كه در تولید و انتشار نور مورد تأیید است این است كه بهدلیل وارد شدن انرژی مانند گرما یا الکتریسیته و امثال آن به الکترونهای مدارات اتمها این الکترونها از مدار اصلی خود به سمت مدارات باالتر پرتاب میشوند و چون تداوم انرژی وارده بر همان الکترون لحظهای است لذا الکترون بالفاصله به مدار اصلی خود باز میگردد و در این بازگشت انرژی اضافی را بهصورت فوتون آزاد میكند. این ذرات بهصورت موجی در محیط اطراف منتشر میگردند. لذا هم ذرهای بودن و هم موجی بودن حركت در مورد آن صدق میكند. امواج نور دارای مشخصات شدت سرعت و طولموج میباشند. دماي رنگ برای یک منبع مجهول برای بیان انتشار طیف نوری منابعی مانند المپ التهابی یا سایر المپهای مشابه با عنایت به روابط پیشگفت میتوان به دو ویژگی مقدار انرژی تابشی در تمام طولموجها و دمای مطلق اكتفا نمود اما برای بیان چگونگی تابش طیف مرئی سایر 1 -Light 2 - Electromagnetic Wave 3 - Ultraviolet 4 - Infrared

17 16 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 1 استفاده میگردد. دمای رنگ بیان كننده توانایی منبع برای تابش منابع از كمیت دمای رنگ طیفی در مقایسه با یک منبع جسم سیاه است. شکل )1( طیف نور مرئی دمای رنگ بهنوعی بیانكننده گرمی یا سردی طیف تابشی منبع نیز هست زیرا برخی طیفها از نظر روانشناسی سرد و برخی گرم هستند. طیف سرد در طولموجهای مرئی كوتاه و میانی و طیف گرم بلند و میانی است. دمای رنگ منبع به درجه كلوین (K ) برای هر منبع بیان میشود و از این نظر منابع باهم قابل مقایسه خواهند بود. دمای رنگ با یک منبع كامل كه همان منبع جسم سیاه است نیز قابل مقایسه است. هرچه دمای رنگ باالتر باشد توان خروجی تابش منبع نیز باالتر خواهد بود. تابش طیفی در یک منبع همراه با گرم شدن ابتدا در ناحیه مادون قرمز سپس قرمز زرد سفید مایل به آبی و آبی است. یکی از شاخصهای مهم در انتخاب منابع درجه رنگ آنها است كه بهطور استاندارد تعیین میگردد. در درجهبندی منابع آنهایی كه دارای دمای رنگ بین K باشند تحت 1 نامگذاری میشوند. چنانکه از شکل )2( برمیآید توان تابش منبع در نام منابع نور روز طولموج مرئی وابستگی به این شاخص دارد. بهطوریكه مالحظه میگردد در دمای رنگ 1 - Color Temperature 2 -Daylight

18 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی K تمام طیف مرئی با توان نسبتا یکدست تولید میشود ولی در 1666 K محدوده تابش به حدود نانومتر و در K بیشترین انرژی تابش در طولموج كمتر از 566 نانومتر گسترده شده است. شکل )2( دمای رنگ نور برخی منابع را نشان داده است. شکل) 2 ( تغییرات طیف تابشی بر مبنای تغییرات دمای رنگ شکل )2( مقایسه دمای رنگ منابع مختلف

19 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی شاخص تجلي رنگ 1 منابع عبارت از نسبت تشخیص رنگ اشیاء یا تصاویر در زیر نور هر شاخص تجلی رنگ منبع نسبت به تشخیص رنگ در زیر نور خورشید میباشد و برای نور خورشید این شاخص 166 تعیین شده است. شاخص دمای رنگ منبع تا حدودی برای تشخیص رنگدهی نور آنها قابل استفاده است اما بیانكننده واقعی رنگدهی نور منبع نمیباشد. بهطور مثال اگرچه دمای رنگ المپ التهابی و گازی سدیمی نزدیک است اما رنگدهی آنها به ترتیب 166 و 15 است كه قابل مقایسه نیستند. شاخص تجلی رنگ برای المپهای فلورسنت 15 متالهالید 15 و گازی بخار جیوه 56 میباشد. رفتارهاي نور امواج نوری در محیط انتشار دارای رفتارهای فیزیکی هستند كه این رفتارها در مباحث مربوط به ارزیابی و طراحی روشنایی دارای اهمیت است. این رفتارها در پنج دسته شامل: بازتابش پراكندگی و انحراف شکست تداخل امواج و تجزیه طیف خالصه شدهاند. در اینجا فقط به مبحث بازتابش و پراكندگی پرداخته میشود. بازتابش نور : 1 عمال همه سطوح میتوانند بخشی از نور تابیده شده روی سطح خود را منعکس نمایند. قسمتی از نور نیز در برخورد با اجسام جذب میگردد. میزان بازتابش وابسته به مشخصات سطح برخوردی است. بازتابش نور از روی سطوح از دو جنبه: بازتابش انرژی و بازتابش طیف دارای اهمیت است. در مفهوم اول بخشی از انرژی نوری تابش شده روی سطح بازتابش میگردد. در این مفهوم برای سطوح صاف بخشی از انرژی تابیده شده )i E( با حفظ زاویه نسبت به خط عمود بر سطح مطابق شکل) 2 ( بازتابش )r E( میگردد. نسبت انرژی بازتابش به انرژی تابش تحت عنوان ضریب بازتابش) ρ ( معرفی شده است كه درصورتیكه در یکصد ضرب شود بهصورت درصد بیان میگردد: 1 - Color Rendering Index (CRI) 2 -Light reflection

20 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 12 Er (%) 100 E i شکل )2( مفهوم بازتابش نور از روی سطوح در عمل جاذب كامل نور و بازتابش دهنده كامل نور وجود ندارد بلکه مواد و مصالح بهطور نسبی بخشی از انرژی نورانی را جذب و بخشی دیگر را بازتابش میكنند. این ویژگی برای هر مصالحی بهصورت اختصاصی است. بهطور مثال سنگ مرمر آجر یا آلومینیوم همواره دارای یک محدوده معین از ضریب بازتابش اختصاصی است. مفهوم دوم بازتابش طیف است. تمام اشیاء و مصالح عالوه بر ویژگی اختصاصی بازتابش انرژی دارای بازتابش اختصاصی طیف نیز هستند. این مفهوم تحت عنوان رنگ مصالح یا مفهوم رنگ سطوح مطرح است. برگ درختان اغلب محدودهای از رنگ سبز است. گوگرد زرد و برف سفید است. همه این مثالها بیان كننده بازتابش اختصاصی منتسب به ماهیت و رفتار اپتیکی مواد و مصالح است. اندازهگیری ضریب بازتابش سطوح توسط دستگاه رفلکتومتر امکانپذیر است. همچنین بهطور ساده میتوان با استفاده از دستگاه نورسنج ضریب بازتابش هر سطح را تعیین نمود. در اثر بازتابش بخشی از انرژی و طیف نور روشنی و رنگ اجسام مفهوم پیدا میكند. سطوحی كه بازتابش انرژی بیشتری داشته باشند روشنتر دیده میشوند. سطوح سفید تقریبا %95 طیف تابشی را منعکس میكنند و سطوح سیاه تقریبا %95 طیف تابش را جذب میكنند. در مباحث مربوط به ارزیابی روشنایی از هر دو مفهوم استفاده میشود و در طراحی بیشتر روی ضریب بازتابش انرژی تأكید میگردد. اگرچه ضریب بازتابش كلی مصالح هر

21 12 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی دوی این مفاهیم را پوشش میدهد. صرفنظر از رنگ سطوح هر چه ضریب بازتابش سطوح كمتر باشد. توزیع روشنایی در محیط مسقف نامطلوبتر خواهد بود زیرا باعث هدر رفتن انرژی نورانی میگردد. از طرف دیگر وجود سطوح براق یا صیقلی كه بازتابش زیادی دارند بهدلیل ایجاد خیرگی و خستگی چشم نیز از عوامل مزاحم میباشد در نتیجه میتوان گفت كه ضریب بازتابش در یک محدوده مناسب میتواند باعث توزیع یکنواخت و مطلوب روشنایی گردد. مطالعات نشان داده است كه برای توزیع مناسب روشنایی در داخل كارگاهها و اماكن بسته ضریب مناسب برای سقف 6/16 و دیوارها 6/56 و كف 6/26 میباشد. ضریب بازتابش تقریبی برخی از سطوح و رنگها در جدول )1( و )1( آمده است. جدول) 1 ( ضریب بازتابش تقریبی برخی مصالح ضریب بازتابش نوع مصالح آینه آلومینیوم پرداخت شده آندی آلومینیوم پرداخت شده روكش كروم فوالد ضد زنگ 16 سنگ مرمر سفید 16 گچ خشک تازه 15 گچ خشک كهنه سیمان پرتلند آجر 16 كاشی سفید جدول )1( ضریب بازتابش تقریبی برخی رنگها رنگ ρ)%( ضریب بازتابش )%(ρ 6/16 سفید 6/15 زرد 6/56 صورتی روشن 6/25 آبی روشن 6/26 قرمز روشن 6/15 سبز تیره 6/15 قهوهای تیره 6/65 سیاه

22 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 15 پراكندگي 1 و انحراف : 2 امواج نوری در برخورد با ذراتی كه بزرگتر از طولموج ذرات محیط هستند تغییر جهت میدهند. روشنایی روز قبل از طلوع آفتاب و بعد از غروب آن مثال بارزی از این پدیده است. آسمان در روز آبی به نظر میرسد. اگر جو زمین نبود آسمان روز هم تاریک به نظر میآمد در هنگام غروب خورشید به دلیل اینکه نور مسیر طوالنیتری را طی میكند در هنگام عبور از جو نزدیک سطح زمین طیف آبی آن حذف میشود آنچه میماند نور زرد و سرخ است. همچنین برخورد پرتوهای نور به لبه اشیاء نیز باعث انحراف یا تفرق آن میشود. عالوه بر این پرتوهای نور در حالت عادی دارای واگرایی هستند. كمیات اندازهگیري روشنایي در مباحث كاربردی بهجای واژه نور از واژه روشنایی استفاده میشود. كمیات اندازهگیری روشنایی از جنبه فیزیکی و روئیتی در دو گروه شامل: كمیات فتومتری انرژیتیک و كمیات فتومتری روئیتی تقسیمبندی شدهاند. كمیات انرژیتیک یا كمیات مطلق بر اساس مقادیر مطلق فیزیکی بیان میگردند در این سامانه مقیاس اولین مفهوم شار نوری منبع است كه واحد آن (W) 2 میباشد. سایر واحدها در این مقیاس بر اساس انتشار توان نوری در مسیر وات و تابش آن روی سطوح تعریف شده است. گروه دیگر واحدهای روئیتی میباشند. این واحدها جنبه قراردادی و كاربردی دارند و متناسب با مقادیر كمیات در مقیاس فیزیکی میباشند. امروزه در سامانه مقیاس بینالمللی این كمیات بهعنوان مقیاس روشنایی تعریف شدهاند. این واحدها در مباحث اندازهگیری ارزیابی و برابر طراحی روشنایی بهجای كمیات انرژیتیک مورد استفاده قرار میگیرند. در این مقیاس اولین مفهوم شار نوری منبع است كه با واحد لومن (lm) 2 بیان میشود. هر لومن وات در طولموج 555 نانومتر )حداكثر حساسیت چشم( میباشد. مبنای فوق 1/683 ارتباط لومن و وات را در تعاریف شار نوری بیان مینماید. سایر واحدهای مرتبط در مقیاس 1 - Scattering 2 -Diffraction 3 - Watt 4 - Lumen

23 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی روئیتی بر اساس انتشار توان نوری در مسیر و تابش آن روی سطوح تعریف شده است. واحدهای روئیتی ضمن سادگی مفهوم آنها تناسب بهتری با درک فیزیولوژیک انسان از مقادیر روشنایی دارند. امروزه در علم مهندسی روشنایی از این گروه كمیات استفاده میگردد. از نظر كاربردی تعاریف معینی برای هریک از مفاهیم مقیاس روئیتی ارائه شده است. مهمترین این مفاهیم شامل: شار نوری منبع شدت نور منبع شدت روشنایی درخشندگی ضریب بهره نوری منابع الکتریکی و ضریب بهره الکتریکی منابع است. 1 یا توان نوری منبع عبارت است از میزان نور ساطع شده از شار نوري منبع: شار نوری منبع كه با نماد نشان داده میشود و با واحد لومن (lm) بیان میگردد. طبق تعریف هر لومن شار نورانی ساطع شده از یک شمع استاندارد در یک زاویه فضایی)استرادیان( Sr 1 میباشد. از آنجایی كه شار نوری دارای ماهیت انرژی است لومن بیانكننده جریان تابش نور در واحد زمان نیز هست. در مقیاس انرژیتیک شار نوری منبع با واحد وات W(J/s) بیان میشود كه عبارت از میزان انرژی تابشی منبع در واحد زمان است. هر وات معادل 112 لومن میباشد. هر استرادیان زاویه فضایی در یک كره به شعاع واحد است كه بهصورت مخروطی رأس آن در مركز كره و مساحت قاعده آن واحد سطح باشد. شکل )5( مفهوم یک استرادیان را نشان میدهد. بهطور مثال برای یک كره با شعاع یک متر یک استرادیان زاویه فضایی مخروطی با مساحت قاعده یک مترمربع است. شکل )5( مفهوم یک استرادیان 1 - Luminous flux 2 - Steradian

24 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 11 یا كاندال (cd) بیان شددت نور منبع: شدت نور منبع 1 با نماد (I) با واحد شمع استاندارد 2 2 در طولموج می گردد. طبق تعریف یک ش مع بیانكننده تابش نور یک منبع تکرنگ 555 انتشار طیف 1/683 نانومتر می باش د بهطوری كه در یک جهت معین بتواند W/sr داشته باشد. بهطور عملی در تعاریف فیزیکی یک كاندال شدت نور ناشی از یک منبع نورانی با سطح cm 2 از جسم سیاه در درجه 1/60 2 پالتین ( k 1625( در فشار یک انجماد اتمسفر است. شدت تابش نور از این منبع را به عنوان شمع استاندارد میگیرند. چون تابش نور از یک منبع نقطهای در یک كره كامل انجام میگیرد لذا شار عبوری از سطح كره در هر زاویه فضایی حائز اهمیت است. بر اساس محاسبات هندسی برای هر تابش كروی نور از منابع نقطهای 11/51 استرادیان قابل تعریف است: در هر S = 4π.r 2 = = در اینجا عدد 11/51 هم بیان كننده سطح كره و هم بیان كننده تعداد زاویههای فضایی تابش كروی است. به عبارت دیگر این مساحت كه آنجایی از است. 4πsr برابر زاویههای فضایی در واقع مخروطهایی با مساحت قاعده واحد سطح میباشند. لذا میتوان گفت انتشار نور ناشی از یک منبع نقطهای با شدت یک كاندال كه بهصورت فضایی تابش روشنایی دارد در هر زاویه فضایی یک لومن شار نورانی منتشر میكند. شکل )1( این مفهوم را نشان میدهد. بین شدت نور منبع نقطهای كه در یک كره تابش میكند و توان نوری آن روابط زیر برقرار است: ( lm) I( cd ) ( lm) I( cd) ( lm) I( cd ) 2 A( m ) درصورتیكه تابش منبع الکتریکی در زوایایی محدود شده باشد میزان تابشها در زوایای باز متمركز خواهد شده. در این حاالت با ثابت بودن توان نوری منبع شدت نور آن افزایش 1 - Luminus Flux 2 - Candela 3 -Monochromatic 4 - Solidification

25 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی خواهد یافت. این روش برای بهبود بهره نوری متداول است. به همین خاطر المپهای 1 الکتریکی نوعا در قابهای موسوم به چراغ 1 مورد استفاده قرار میگیرند. استفاده از سطوح بازتابشی محدودكننده چراغها برای افزایش بهرهوری نوری منابع میباشد. مثال: اگر یک منبع روشنایی نقطهای با تابش كروی دارای توان نوری 1666 لومن باشد شدت نور آن برابر با چند شمع استاندارد )كاندال( میباشد 1000 I cd مثال: اگر شدت نور یک منبع با تابش كروی شمع استاندارد (cd) باشد شار نورانی كل آن چند لومن است معادل lm مثال: اگر یک منبع الکتریکی با توان نوری 1666 لومن توسط یک سطح محدودكننده در نیم و یکچهارم كره تابش نماید در این حالت توان تابشی آن چند كاندال خواهد بود 1000 I cd 1000 I cd * مالحظه میگردد كه با محدود نمودن زوایای تابش بهرهگیری از توان نوری افزایش مییابد. 2 با نماد (E) عبارت از میزان شدت روشنایي: در مباحث تأمین روشنایی شدت روشنایی شار نورانی دریافت شده توسط یک سطح معین است. واحدهای شدت روشنایی در سیستم (Lx) 2 میباشد. هر لوكس شدت روشنایی است كه از یک شمع استاندارد در SI لوكس فاصله یک متری توسط سطح یک مترمربعی دریافت میشود )یا بر آن سطح تابیده شود(. به بیان دیگر هر لوكس عبارت از دریافت یک لومن شار نوری در هر متر مربع ) 2 1) lm/m از 1 - lamps 2 - Luminaire 3 - Illuminance 4 - Lux

26 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 19 سطح موردنظر است. شدت روشنایی در مباحث مهندسی روشنایی یکی از مفاهیم كلیدی است زیرا هم مبنای اندازهگیری مقدار روشنایی روی سطوح مورد روئیت در اماكن و مشاغل است و هم استانداردهای روشنایی بر مبنای آن تدوین شده است. شکل )5( نمایش مقادیر مربوط به شدت روشنایی برای پی بردن به محدودههای عینی از شدت روشنایی باید گفت كه خورشید در ظهر تابستان شدت روشنایی بالغ بر یکصد هزار لوكس روی سطح زمین تابش میكند. شدت روشنایی این منبع در ساعات اولیه صبح حدود 1666 لوكس و نزدیک غروب به كمتر از 5666 لوكس میرسد. شدت روشنایی نور ماه در بدر كامل در سطح زمین حدود 6/1 لوكس است. چشم انسان قادر است تغییرات وسیع نور را تحمل نماید بهطوری كه عالوه بر تحمل نور خورشید در ظهر در شدت روشنایی حدود یک لوكس اشیاء و معابر را بهخوبی تشخیص میدهد. مقادیر توصیه شده یا الزامی شدت روشنایی در محیطهای مختلف با واحد لوكس بیان گردیده است. میانگین شدت روشنایی عمومی و مقادیر شدت روشنایی موضعی توسط مركز سالمت محیط و كار در كتاب حدود مجاز مواجهه شغلی (OEL) آمده است. 1 یا چگالی سطحی نور با نماد (L) و واحد (nit) درخشندگي: درخشندگی 2 معرفی cd/m میشود. درخشندگی مقدار شدت نوری است كه از واحد سطح یک منبع روشنایی ساطع یا از سطوح بازتابش میگردد. به عبارت دیگر این كمیت بیان كننده چگالی سطحی نور در منبع تولید یا روی سطوح بازتابشی است. روئیت اشیاء و تشخیص در حد تاریکی و روشنی 1 - Luminance

27 16 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در حداقل درخشندگی 6/61 cd/m 2 میسر است. در درخشندگی باالتر از 2cd/m 2 دید رنگها آسان میشود. درخشندگی باالتر از 166 cd/m 2 ممکن است چشم را دچار خستگی نماید یا سبب آزار ناظر گردد در شرایطی كه چشم انسان در معرض درخشندگی یک منبع یا یک سطح منعکس كننده با درخشندگی باال قرار گیرد به علت صدمه موقت به شبکیه 1 میگردد. در كتاب OEL چشم و تحریک ناپذیری بخشی از آن برای مدتی دچار خیرگی حد مجاز درخشندگی سطوح و منابع محدوده دید شاغلین مثالهایی از درخشندگی منابع روشنایی در جدول )2( آمده است. 1666nit جدول )2( مثالهایی از درخشندگی منابع روشنایی منبع روشنایي خورشید در هنگام ظهر المپ رشتهای 166 وات ساده )مات( سطح المپ فلورسنت سطح المپ گازی بخار جیوه فشار 1 اتمسفر سطح المپ گازی بخار سدیم فشار باال سطح المپ متال هالید شفاف درخشندگي cd/m ) ( تعیین شده است. یک رابطه مهم بین درخشندگی ضریب بازتابش و شدت روشنایی سطوح وجود دارد كه از این سه جزء در صورت داشتن دو كمیت سومی قابل محاسبه خواهد بود: مثال:. E L L E ρ درخشندگی سطح cd/m 2 شدت روشنایی روی سطح Lx ضریب بازتابش نور سطح ( 6-1( در صورتی كه شدت روشنایی یک سطح فلزی از جنس آلومینیوم با ضریب انعکاس L 66.88cd 3.14 m 2 6/1 برابر 266 Lx باشد درخشندگی سطح چقدر است 1 -Glare

28 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 11 ضریب بهره نوري: 1 با نماد (η) و واحد ضریب بهره نوری بهطور اختصاصی برای lm/w منابع روشنایی الکتریکی به كار برده میشود و عبارت از نسبت بین شار نوری منبع به توان الکتریکی مصرفی آن است: p η ф P ضریب بهره نوری المپ lm/w شار نوری منبع lm توان الکتریکی منبع W بدیهی است كه هر چه بهره نوری منبع باالتر باشد مطلوبتر است زیرا با مصرف برق كمتر شار نورانی بیشتری تولید میكند. مثال: یک المپ گازی سدیمی با توان الکتریکی 266w دارای شار نورانی لومن است ضریب بهره نوری آن چقدر است lm 400 W جدول )2( ضریب بهره نوری انواع المپهای موجود در بازار را نشان میدهد. همانگونه كه مالحظه میگردد كمترین ضریب بهره مربوط به المپهای التهابی رشتهای و بیشترین آن مربوط به المپهای دیودی (LED) است. مثال: یک المپ التهابی 166 وات كه در یک كره تابش میكند و دارای ضریب بهره نوری 15 است چند لومن روشنایی میدهد برابر با چند شمع استاندارد است و شدت روشنایی در فاصله یک متری زیر آن چند فوت كندل است lm I cd E fc Luminous efficiency

29 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی ضریب بهره الکتریکي: برای بیان میزان تبدیل انرژی الکتریکی توسط منبع نوری به شار 1 با نماد نورانی به نسبت صد در صد یک المپ ایدهآل از ضریب بهره الکتریکی و واحد η e درصد استفاده میشود. در این تعریف ضریب بهره نوری المپ ایدهآل 116 لومن بر وات در نظر گرفته میشود. مثال: e 100 W 680 W e 6.8W 6.8 ضریب بهره الکتریکی یک المپ رشتهای 156 وات كه دارای 1166 لومن شار نوری است چقدر است 2100 e 2.06% مثال فوق نشان میدهد كه المپ رشتهای مذكور حدود %1 از انرژی الکتریکی مصرفی را به شار نورانی تبدیل مینماید و مابقی آن را كه حدود %91 است بهصورت گرما تلف میشود. جدول )2( ضریب بهره الکتریکی انواع المپها را نشان میدهد. جدول )2( ضریب بهره نوری برخی از المپهای الکتریکی تجاری نوع المپ حدود ضریب بهره حدود ضریب بهره نوري (lm/w) الکتریکي )%( 1 1/ رشتهای التهابی 2 2/ هالوژنه 1/1 فلورسنت /5 گازی بخار جیوه فشار باال گازی بخار سدیم فشار باال دیودی (LED) 1 - Electrical luminous efficiency

30 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 12 قواعد تابش نور در محیط انتشار روشنایی در مسیر تابش تا رسیدن روی سطح معین تابع اصول و قوانینی است كه شناخت آنها در اندازهگیری ارزیابی و طراحی روشنایی مهم است. مهمترین قواعد شامل: قانون عکس مجذور فاصله قواعد تابش روشنایی روی سطوح افق عمود و شیبدار قاعده جمع شدت روشنایی منابع و قاعده اثر سطوح محدودكننده منبع میباشد. قانون عکس مجذور فاصله در صورتی كه منبع روشنایی محدود نشده باشد میتواند در تمام جهات تابش داشته باشد. در مورد منابع نقطهای كه تابش كروی دارند هر چه فاصله از منبع یا به عبارت دیگر شعاع كره فرضی بیشتر باشد چگالی نور كمتر میشود. به همین دلیل شدت روشنایی روی سطوح در فواصل دورتر از منبع كاهش مییابد. در این حالت در این قانون شدت روشنایی روی سطوح مقابل منبع با مجذور فاصله از منبع نسبت معکوس دارد. شکل )1( این مفهوم را نشان میدهد. بهطور عمومی میتوان با داشتن شدت نور منبع )یا توان نور منبع( در هر فاصلهای شدت روشنایی ناشی از آن را روی سطوح عمود بر آن محاسبه نمود: مثال: شدت روشنایی در فاصله r E I 2 r (Lx) E I r شدت نور منبع (cd) فاصله از منبع باشد از (m) در صورتی كه تابش به پایین مد نظر h بجای r استفاده میشود. اگر یک منبع روشنایی دارای 1166 لومن شار نورانی در تابش كروی باشد در فاصله 2800 I cd E Lx 9 2 متری از زیر چراغ شدت روشنایی چقدر است

31 12 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی شکل )1( نمای كاهش چگالی سطحی نور در افزایش فاصله از منبع تابش نور با زاویه روي سطح افق در صورتی كه تابش روشنایی روی سطوح افقی در نقاطی مد نظر باشد كه تابش با زاویه نسبت به خط عمود بر سطح انجام گردد در این صورت شدت روشنایی در هر نقطه روی سطح افق تابع شدت نور منبع فاصله مؤثر منبع تا نقطه مورد نظر و كسینوس زاویه تابش نسبت به خط عمود بر سطح خواهد بود. رابطه محاسباتی شدت روشنایی در این حالت با راهنمای شکل )1( بهصورت زیر است: E I 2 d cos cos H d شکل )1( روشنایی روی سطح افق تحت زوایای مختلف

32 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 15 تابش نور با زاویه روي سطح عمود اگر تابش روشنایی روی سطوح عمود در نقاطی مد نظر باشد كه تابش با زاویه نسبت به خط عمود بر سطح انجام گردد شدت روشنایی در هر نقطه روی سطح افق تابع شدت نور منبع فاصله مؤثر منبع تا نقطه مورد نظر و سینوس زاویه تابش نسبت به سطح عمود خواهد بود. رابطه محاسباتی شدت روشنایی در این حالت با راهنمای شکل )1( بهصورت زیر است: I E sin 2 d L sin d شکل )1( روشنایی روی سطح عمود تحت زوایای مختلف تابش نور با زاویه روي سطح شیبدار تابش نور از یک منبع نقطهای روی یک سطح شیبدار مطابق شکل )9( تركیبی از دو حالت قبل است. در این حالت شدت روشنایی روی این سطح وابسته به زاویه تابش θ شیب سطح نسبت به خط افق β دارد. و زاویه I E cos( ) d 2 H cos d شکل )9( شدت روشنایی روی سطح شیبدار

33 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی مثال: یک منبع با شار نوری 9666 لومن مد نظر است. در صورتی كه این منبع روی یک سطح با شیب 16 درجه تابش نماید. و زاویه تابش نسبت به خط عمود 25 درجه و فاصله مؤثر تا نقطه مورد نظر 2 متر باشد شدت روشنایی در نقطه مورد نظر چقدر است شدت روشنایي ناشي از منابع متعدد 9000 E cos(45 10) Lx 16 در محیطهایی كه بیش از یک منبع روشنایی دارند شدت روشنایی روی سطوح در هر نقطه بدون در نظر گرفتن بازتابش سطوح حاصل جمع شدت روشنایی نسبی حاصل از هر منبع نوری خواهد بود: n E t E i i 1 Et Ei n شدت روشنایی مجموع حاصل از چراغها در یک نقطه خاص Lx شدت روشنایی ناشی از هر چراغ در همان نقطه Lx تعداد منابع بهطور عملی سطوح داخلی نقش منابع ثانویه را ایفا میكنند و باعث افزایش شدت روشنایی روی نقطه مورد نظر میگردند. در ارزیابی و همچنین طراحی روشنایی داخلی اثر سطوح داخلی به عنوان یک پارامتر مهم لحاظ میگردد. قاعده اثر سطوح محدودكننده منبع وجود سطوح محدودكننده در پشت منبع میتواند بخشی از شار نوری كه در فضای پشت آن هدر میرود را بهصورت بازتابشی به سمت سطح مورد استفاده برگرداند. به همین دلیل منابع روشنایی در قاب چراغ مورد استفاده قرار میگیرند. مجموع المپ و قاب آن با نام چراغ نامیده میشود و در محاسبات طراحی روشنایی توان نوری و شدت نور آن مد نظر قرار میگیرد در واقع خصوصیات چراغ و توان نوری المپ است كه خصوصیات نوردهی هر منبع را مشخص میكند. سطوح محدودكننده در پشت منبع اغلب دارای بازتابش كامل نیستند و خود بخشی از نور را جذب میكنند. خصوصیات سطوح محدودكننده و ضریب بازتابش آنها نقش اصلی را در تعیین ضریب بهره از روشنایی چراغ ایفا میكند.

34 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 11 گفتار دوم: بینایي و روشنایي چشم انسان پرتوهای تابشی و بازتابشی اشیاء و تصاویر در محدوده درخشندگی و طولموج معین دریافت و بر روی شبکیه تنظیم میكند. پس از تحریک سلولهای گیرنده حسی بینایی پالسهای الکتریکی متناسب از هر دو چشم به مغز فرستاده میشود تا در آنجا با تطابق درک سهبعدی آنها را به مفهومهای ذهنی از واقعیت محیط تبدیل نماید. چشم انسان در شدت روشنایی كمتر از 6/1 لوكس میتواند اشیاء و سایهروشنها را بهخوبی تشخیص دهد و با تطابق قطر مردمک چشم میتواند شدت روشنایی یکصدهزار لوكس در زیر نور خورشید را نیز تحمل نماید. از نظر آناتومیک چشم تقریبا به شکل كروی و دارای قطر تقریبی 15 میلیمتر است. الیه خارجی چشم یا صلبیه پرده سفید رنگی است كه دارای عروق خونی میباشد. صلبیه تمام چشم را میپوشاند در جلوی چشم شفاف و قرنیه نامیده میشود. زیر صلبیه الیه مشیمیه است كه حاوی عروق میباشد و در جلوی چشم به آن عنبیه میگویند كه به مردمک ختم میشود. عنبیه در مقابل شدت نور حساس است و با تشدید نور مردمک را تنگ میكند. در پشت قرنیه عدسی قرار دارد كه عمل تطابق و هدایت پرتوهای روشنایی اشیاء و تصاویر را بهعهده دارد. شکل )16( مقطع عرضی چشم و اجزاء آن را نشان میدهد. شکل )16( مقطع عرضی چشم و اجزاء آن

35 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 1 قرار دارد. شبکیه حاوی در بخش خلفی كره چشم حساسترین قسمت آن یعنی شبکیه 1 و 1 حدود 121 میلیون سلول گیرنده حسی نور است كه 115 میلیون آن بهشکل میلهای 2 است. تراكم گیرندهها در سطح شبکیه متفاوت است و در یک میلیون آن بهشکل مخروط نقطه به بیشترین تمركز خود میرسد به آن نقطه لکه زرد میگویند. برای تمركز روی اشیاء یا تصاویر ریز چشم پرتوها را به این نقطه هدایت میكند. در محل خروج اعصاب بینایی كمترین تعداد سلول عصبی وجود دارد لذا به آن لکه سیاه )نقطه كور( میگویند. شکل )11( برش شبکیه و نمای سلولهای میلهای و مخروطی را نشان میدهد. شکل )11( برش شبکیه و نمای سلولهای میلهای مخروطی گانگلیونی سلولهای گیرنده میلهای حساسیت باالیی به نور دارند اما تشخیص رنگها را نمیتوانند داشته باشند و برای دید در شب یا دید در نور بسیار پایین كارایی دارند. بیشترین حساسیت درک طیف این گیرندهها در طولموج 561 نانومتر است. سلولهای نوع مخروطی اگرچه دارای حساسیت كمتری نسبت به میلهایها است ولی تشخیص رنگها را بهخوبی انجام میدهند. بیش از یکمیلیون سلول مخروطی در محدوده خط مركزی دید قرار گرفتهاند تا چشم برای تشخیص دقیق طیفها دچار مشکل نگردد. بیشترین حساسیت طیفی سلولهای مخروطی در طولموج 555 نانومتر است. بیشترین حساسیت دید توسط این گیرندهها در 1 -Retina 2 -Rod 3 -Cone

36 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 19 طولموج 555 نانومتر است. شکل )11( منحنی بیشترین حساسیت چشم را در این دو شرایط دید نشان میدهد. در سیستم بینایی عالوه بر مکانیسم روئیتی شبکیه چشم به یک سیستم مجزای دیگری 1 مجهز است كه از طریق قاعده گیرندههای موجود در سلولهایی با نام گانگلیون مالنوسپین اثر تحریک طیف مرئی را به كانال نخاعی و از طریق عقدههای نخاعی خارج از مغز هدایت و 1 هدایت مینماید. این سیستم به نور آبی حساسیت بیشتری دارد. سپس به غده پینه آل پالسهای عصبی هدایتشده توسط این مکانیسم سبب تحریک غده پینه آل شده و كنترل میزان ترشح هورمون مالتونین را باعث میگردد. مالتونین نیز بر میزان هوشیاری و عملکرد خواب افراد تأثیر میگذارد. بدین ترتیب افزایش نور آبی باعث كاهش ترشح مالتونین و كاهش این طیف باعث خوابآلودگی و كاهش تمركز میگردد. از سوی دیگر ترشح كورتیزول از قشر فوق كلیوی باعث افزایش هوشیاری میگردد هر دوی این مکانیسمها با تأثیر بر ساعت بیولوژیک و دمای بدن میتوانند بر كارایی و كیفیت خواب افراد تأثیرگذار باشند. كار در نور روز یا در تحت روشنایی نزدیک به نور روز از نظر طیف و شدت میتواند بر كارایی و هوشیاری افراد مؤثر باشد و این عوامل نیز از جنبههای ایمنی و ارگونومیکی و حتی بهرهوری قابل تفسیر میباشند. در كاربرد برای مکانهایی كه نیاز به هوشیاری باال دارند الزاما طیف نور آبی در روشنایی محیط باید تأمین گردد و از بهكارگیری منابع با طیف ناقص خودداری شود. نور این مکانها باید حداكثر شباهت به نور روز را دارا باشد. در غیر این صورت عواقب ناشی از آن به یک معضل دائمی برای افراد و صاحب مشاغل تبدیل میگردد. تشخیص رنگ توسط چشم در شار نوری پایین امکانپذیر نیست. درک نور در این ناحیه 2 مینامند. در شار نوری باال بهصورت سایهروشن امکانپذیر است. این محدوده را دید شب 2 دید رنگها و اشیاء توسط سلولهای مخروطی چشم انجام میشود این محدوده را دید روز مینامند. حساسیت چشم در نور آبی كه توسط گیرندههای مالنوسپین انجام میشود نیز در 1 - Melanospin Ganglion cell 2 - Pineal Gland 3 - Scotopic 4 - Photopic

37 26 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 216 محدوده نانومتر میباشد. سیستم بینایی را نشان میدهد. شکل )12( مقایسه حداكثر حساسیت گیرندههای حسی شکل )11( منحنی مقایسهای حساسیت نسبی دید در شب و روز شکل )12( مقایسه حداكثر حساسیت گیرندههای حسی سیستم بینایی

38 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 21 برخی از افراد بهطور ارثی در درک برخی از طیف رنگها دچار مشکل هستند. مطالعات نشان داده است كه همه افراد درک یکسانی از طیف نور دریافتی ندارند. حدود %1 از مردان و %6/5 از زنان قادر به درک بخشی از طیف رنگی نور مرئی و حدود 26 نفر در هر میلیون نفر ( %6/662( نیز قادر به درک هیچ طیف رنگی نیستند. به این حالت از ناتوانی كوررنگی میگویند. دید نزدیک در افراد مسن دچار مشکل میگردد. برخی افراد نیز به دلیل بیماری یا فقر ویتامین)مخصوصا A( قادر به درک واضح از طیف رسیده به چشم خود نیستند. بسیاری از افراد به دلیل عیوب انکساری شامل دوربینی نزدیکبینی و آستیگماتیسم قادر به 1 نیز دید درک واضح تصاویر نیستند. پیر چشمی و بیماریهای چشمی مانند آبمروارید كامل را محدود مینمایند. برای دید مطلوب و راحت عالوه بر نیاز به تأمین سامانه روشنایی مطلوب افراد استفادهكننده نیز باید در محدوده مناسبی از سالمت باشند. زیرا هر دو عامل در دید راحت به یک اندازه اهمیت دارند و تنها تأمین ویژگیهای قابل قبول در سامانه روشنایی نمیتواند تأمینكننده تمام نیازها باشد. اگر فرد استفادهكننده دارای بیماری یا عیوب چشمیباشد حتی اگر بهترین سامانههای روشنایی تأمین شود بیفایده خواهد بود لذا الزم است در معاینات قبل از استخدام یا دورهای كاركنان خصوصا كارگران صنایع و حرف مختلف به این نکته توجه جدی به عمل آید. عوامل مؤثر بر دیدن عالوه بر سالمتی چشم و مواردی كه در خصوص روشنایی مطلوب گفته شد عوامل زیر در رؤیت اشیاء و تصاویر نقش اساسی دارند: 1- اندازه شئ یا تصویر 1- سن مشاهدهگر 2- شدت روشنایی 2- طول زمان رؤیت 1 - Cataract

39 21 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 2- تباین 5- درخشندگی 1- بازتابش سطوح 1- طیف تابشی و بازتابشی هر چه اندازه جسم یا تصویر و جزئیات آن كوچکتر باشد همچنین هر چه فاصله آن از چشم دورتر باشد رؤیت آن مشکلتر خواهد بود. از نظر اندازه شئ بعد قابلتشخیص حدود 6/1 یا mm 166 μ میباشد. هر چه سن مشاهدهگر باالتر باشد به دلیل تغییرات آناتومیک و فیزیولوژیک چشم تطابق كاهش مییابد. كاهش نسبت عبور نور از سطح چشم تا سطح شبکیه تا حدود 26 در اثر سن اثبات شده است. بعد از سن 26 سالگی پیرچشمی)دوربینی( نیز تطابق افراد را برای تشخیص موضوعات نزدیک محدود مینماید. نزدیکترین فاصله تشخیص اشیاء با سن تغییر میكند یک فرد 16 ساله دارای حداقل فاصله دید 16 سانتیمتر است و این فاصله برای فرد 26 ساله ساله 26 و 16 ساله 166 سانتیمتر است لذا یک فرد 16 ساله اشیایی را كه در فاصله نزدیکتر از دو متر هستند را بهخوبی تشخیص نمیدهد. برای تطابق در دید عالوه بر اصالح عیب انکساری باید شدت روشنایی محیط نیز افزایش یابد. 1 عبارت از اختالف نسبی بین درخشندگی تصویر یا شئ با زمینه آن یا اختالف تباین نسبی ضریب بازتابش آن دو است. هر چه تباین كمتر باشد دیدن یک موضوع در زمینه آن مشکلتر خواهد بود. از نظر عددی تباین بین صفر و یک میتواند متغیر باشد. تباین مناسب برای رؤیت واضح بیشتر از 6/5 است. L1 L2 C L 1 1 C 2 1 C L1 تباین )بین 6-1( درخشندگی بیشتر)شئ یا زمینه( cd/m 2 L2 درخشندگی كمتر)شئ یا زمینه( cd/m 2 ρ1 ρ 2 ضریب بازتابش بیشتر) شئ یا زمینه( % ضریب بازتابش كمتر )شئ یا زمینه( % 1 -Contrast

40 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 22 مثال: یک نوشته كه درخشندگی آن 6/1 nit است در زمینهای با درخشندگی 6/2 nit مفروض است. تباین بین نوشته و زمینه چقدر است C مثال: اگر ضریب بازتابش یک تصویر 6/1 و رنگ زمینه آن 6/2 باشد در این حالت تباین چقدر خواهد بود C مثال: قرار است یک جمله حاوی هشدار ایمنی روی یک دیوار با زمینه تیره و ضریب بازتابش 6/15 نوشته شود در صورتی كه تباین مناسب 6/1 باشد و قرار باشد كه از یک رنگ روشن استفاده شود ضریب بازتابش آن برای دید مطلوب باید چقدر باشد (1 0.7) طول زمان رؤیت: هر چه مدت زمانی كه تصویر یا شئ در معرض دید قرار میگیرد كوتاهتر باشد به علت اینکه تصویر ذهنی آن ناقصتر است كمتر در ذهن ایجاد مفهوم میكند. برای دیدن مطلوب و مخصوصا توجه به جزئیات و در خاطر سپردن آن الزم است مدت زمان دیدن كافی باشد در این حالت تصویر ذهنی و درک آن كامل میباشد. زمان مناسب رؤیت خود به عوامل دیگری مثل اندازه تباین و شدت روشنایی وابسته است حداقل زمان الزم برای تشخیص تصویر در صورت تأمین سایر شرایط 6/11 ثانیه است. شدت روشنایي: با توجه به اینکه اغلب اشیاء و تصاویر خود منابع روشنایی نیستند درخشندگی و چگونگی بازتابش از آنها اهمیت زیادی دارد. اگر شدت روشنایی روی سطوح از 56 لوكس كمتر باشد تشخیص رنگ مشکل میشود. شدت روشنایی مناسب برای دید تحت نور خورشید در فضای باز لوكس میباشد كه طبق بررسی برای %56

41 22 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی افراد مناسب است. در داخل اماكن شدت روشنایی عمومی و موضعی مورد نیاز وابسته بهدقت و ظرافت كار و ابعاد كوچکترین شیء مورد رؤیت است. در كارهای با دقت پایین شدت روشنایی مورد نیاز تا 156 لوكس و برای كارهای معمولی لوكس و كارهای دقیق لوكس تعیین شده است. برای كارهای خیلی دقیق این حد به لوكس هم میرسد. در سنین باال نیاز به روشنایی برای تطابق بهتر دید افزایش پیدا میكند. بهطوری كه طبق معیار انجمن مهندسین روشنایی ) 1 (IES برای شاغلین با سن باالتر از 15 سال شدت روشنایی مورد نیاز نسبت به جوانان دو برابر میباشد. درخشندگي: رؤیت اشیاء در درخشندگی كمتر از 6/61 cd/m 2 )یا شدت روشنایی كمتر از 6/662 لوكس( با تفکیک رنگ مقدور نیست. در محدوده درخشندگی بین 6/61-2 cd/m 2 1 نامیده شده است دید )شدت روشنایی متناظر 6/662 تا 16 لوكس(كه ناحیه دید میانی برخی رنگهای تیره بهطور نسبی و دید بدون رنگ امکانپذیر میگردد. در درخشندگی باالتر از 2 cd/m 2 )شدت روشنایی بیش از 56 لوكس( تشخیص رنگ به وضوح امکانپذیر میگردد. درخشندگی منابع یا سطوح دارای باالتر از 166 cd/m 2 در زمینه تاریک میتواند برای افراد ناراحتكننده باشد. درخشندگی شدید میتواند به علت خستگی سلولهای گیرنده و تحریک ناپذیری موقت آنها اغلب دید را دچار مشکل نماید. اگر منابع نوری در معرض دید مستقیم فرد قرار گیرد یا سطوح براق نور شدید منابع را به چشم منعکس نمایند به دلیل دانسیته انرژی كه به چشم میتابد بخشی از شبکیه چشم كه این شوک نورانی را دریافت كرده است به شدت تحریک شده و برای مدتی به تحریکات بعدی پاسخ نمیدهد كه این 2 میگویند. عالوه بر آن یک حالت برقزدگی ناخوشایند در چشم ایجاد حالت را خیرگی میشود. تکرار این حالتها میتواند صدماتی به چشم وارد كند. حد مجاز درخشندگی برای تمام محدودههای دید طبق معیار OEL برابر 1666 cd/m 2 تعیین شده است. 1 - Illumination Engineering Society 2 - Msopic 3 -Glare

42 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 25 بازتابش سطوح: هر چه ضریب بازتابش سطوح كمتر باشد دیدن آنها مشکلتر خواهد بود لذا بهتر است كه برای دیدن مطلوب تمام تصاویر و اشیاء دارای ضریب بازتابش مناسبی باشند كه بتوانند حداقل تباین مورد نیاز دیدن را تسهیل نماید. همچنین بازتابش مناسب سطوح داخلی بنا میتواند در توزیع روشنایی نقش مهمی ایفاء كند به همین دلیل برای سقف ضریب بازتابش باالتر از 6/1 دیوارها محدوده 6/5 و كف بین 6/1 تا 6/2 پیشنهاد شده است. طیف تابشي و بازتابشي: چشم انسان در مقابل تمام طیف نور مرئی حساسیت یکسان ندارد. طبق بررسیها در نور روز حساسیت چشم انسان با تغییر طولموج به تندی تغییر میكند بهطوری كه بیشترین حساسیت چشم در روز در ناحیه طولموج 555 نانومتر است اما همین حداكثر حساسیت در شب 561 نانومتر میباشد. بنا بر درک حسی انسان هر گونه نقص در طیف در مقایسه با نور خورشید ایجاد محدودیت و ناراحتی مینماید. شاخص تجلی برای منابع الکتریکی به درصد بیانكننده كامل بودن طیف تابشی در مقایسه با نور رنگ 1 خورشید است. برای محیطها و مشاغل مختلف این حد تعیین شده است. در طراحی داخلی محیط همچنین باید توجه شود كه رنگها دارای پیام و مفهوم هستند. برخی رنگها قراردادی میباشند مانند قرمز كه مخصوص آتشنشانی است. رنگها دارای اثرات روانی هستند و میتوانند برخی حاالت را مانند سردی گرمی اضطراب و افسردگی القاء نمایند. لذا باید توجه داشت كه ضمن اجتناب از رنگهای قراردادی جز در موارد استفاده خود از سایر طیفهای رنگ بهگونهای استفاده شود كه ضمن حفظ حالت شادابی تباین مناسبی با زمینه داشته باشد و دید اشیاء و تصاویر را تسهیل نماید. خصوصیات رنگ سطوح داخلی بناها شامل ضریب بازتابش آنها و كیفیت رنگ آنها است. در این خصوص باید توجه شود كه از رنگهای با اشباع كم و متناسب با محیط استفاده شود و رنگهای انتخابی باید در طبیعت مشابه داشته باشند. در محیطهای كاری و مکانهایی كه نیاز به آرامش دارند 1 - Color Rendering Index (CRI)

43 21 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی استفاده از رنگهای تند یا اشباع مجاز نیست و انتخاب آنها باید با در نظر گرفتن اثرات و القای حاالت روحی رنگها باشد. برای مثال در محیطهای كار كه ماهیت سرد دارند باید از رنگهای طیف گرم مانند كرم و در محیطهای استفاده شود. جدول )5( برخی اثرات روانی رنگها را نشان میدهد. كاری گرم از رنگهای طیف آبی مالیم نام رنگ آبی سبز قرمز زرد قهوهای بنفش جدول )5( اثرات روانی رنگها تخیل مسافت تخیل حرارت دور سرد دور خیلی سرد نزدیک گرم نزدیک خیلی گرم خیلی نزدیک بیاثر خیلی نزدیک سرد اثر رواني آرامش بخش آرامش بخش تحریکكننده محرک ضعیف بیحوصلگی اضطراب انسان به تجربه دریافته است كه رنگهای طبیعت بیشترین تناسب و راحتی را برای دید دارند. زندگی شهری اغلب همراه با رؤیت مناظر ناهمگون و تغییرات تند طیفهای رنگ است. اغلب مردم از شلوغی تصاویر تبلیغاتی و زننده بودن رنگهای مورد استفاده ناراضی و بلکه شاكی هستند. استفاده وسیع از چراغهای تزیینی و تبلیغاتی شبها را توأم با ناراحتی كرده است. حتی استفاده نامناسب از رنگها در فضای شهری و حرفهای باعث افزایش ریسک حوادث گردیده است.

44 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 21 گفتار سوم: منابع روشنایي مصنوعي كار در مکانهایی با عمق فضای زیاد یا در ساعات شب امکان استفاده از روشنایی خورشید را محدود و گاه غیرممکن مینماید. استفاده از منابع روشنایی مصنوعی الکتریکی با روشهای فنی و رعایت اصول طراحی میتواند شرایط مناسبی را برای كار و زندگی فراهم نماید. منابع الکتریکی در حال حاضر دارای تنوع وسیعی میباشند كه طراح را برای تأمین بهترین كمیت و كیفیت ممکن روشنایی حمایت میكنند. در این فصل ابتدا ساختمان و طرز 1 و 1 الکتریکی مورد بحث قرار میگیرد و در ادامه انواع چراغ كار گروههای اصلی المپ مهمترین خصوصیات آنها تشریح خواهد شد. واژه چراغ به معنی یک منبع تأمین روشنایی است كه شامل المپ یا المپها نیز میشود و نباید با المپ اشتباه گردد. چراغ شامل قاب سرپیچ المپ و در صورت نیاز باالست خازن و برخی اجزای دیگر است و قاب چراغ یا كاسه چراغ ضمن حفظ المپ وظیفه مهم محدود نمودن میدان تابش آن را نیز دارد. بنا بر این شکل و خصوصیات چراغ و المپ به طور توأم باید به عنوان یک واحد روشنایی مورد توجه قرار گیرد. مشخصههاي اصلي المپها مهمترین خصوصیات المپها شامل: توان نوری ضریب بهره نوری طول عمر درخشندگی و شاخص تجلی رنگ (CRI) آنها است. توان نوري: یا شار نوری المپ تابع توان الکتریکی و ضریب بهره نوری آن است. استفاده از المپهایی با توان نوری مختلف تابع ارتفاع نصب آنها و مساحت محدودهای است كه باید توسط آنها تأمین روشنایی گردد. المپهای با توان نوری پایین برای اماكن كوچک و ارتفاع نصب كوتاه استفاده میشوند. بهطور مثال از المپهای فلورسنت برای ارتفاع نصب بیش از 1 متر نمیتوان استفاده نمود زیرا در باالتر از آن ارتفاع شار نوری رسیده روی سطح برای 1 - Lamp 2 - Luminaire

45 21 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی تأمین حداقل شدت روشنایی مورد نیاز برای فعالیتهای معمول كفایت ندارد. المپهای با توان نوری باالتر از 9666 لومن )شامل المپهای گازی فشار باال( برای ارتفاع بیش از 1 متر مناسب هستند بهطوری كه در تأمین روشنایی محوطهها و معابر برای ارتفاع نصب 12 متر میتوان از مجموعهای از چراغهای با المپ 1666 وات سدیمی استفاده نمود. بدیهی است كه تمام توان نوری المپ قابل استفاده برای سطوح مورد نظر در زیر آن نیست لذا هرگاه صحبت از توان نوری المپ به میان میآید باید خصوصیات و قابلیت قاب چراغ یا كاسه چراغ برای ایجاد شرایط الزم در بهرهگیری از توان نوری المپ نیز لحاظ گردد. طول عمر المپ: بر اساس هزار ساعت كاركرد آن تعیین میشود. بهطور عمومی عمر نامی هر گروه المپ بر اساس مدت زمانی از كاركرد آن تعیین میشود كه به ازای 11 ساعت روشن و یک ساعت خاموش %56 از آنها بسوزد یا از كار بیفتد. در حال حاضر عمر نامی المپها بر اساس تأییدیه مؤسسات استاندارد توسط سازندگان اعالم میگردد. حداقل عمر نامی المپها مربوط به رشتهای با هزار ساعت و بیشترین آن مربوط به المپ دیودی (LED) با بیش از ساعت است. كاهش توان نوری المپها وابسته به طول زمان استفاده خصوصیات برق ورودی ویژگیهای محیط استفاده و نحوه استفاده از آنها متغیر است لیکن در محاسبات طراحی برای یک دوره نگهداری ضریب 6/92 لحاظ میگردد. دوره نگهداری شامل نظافت و تعمیرات است كه در طراحی اغلب 1 ماه و یکساله در نظر گرفته میشود. درخشندگي: یکی از عوامل مهم در انتخاب المپها میزان درخشندگی آنها است. برای جلوگیری از خیرگی و صدمه به چشم الزم است كه المپهایی كه در ارتفاع كم قرار میگیرند درخشندگی پائینی داشته باشند. در صورتی كه ضرورت داشته باشد كه چراغهایی در ارتفاع پایین یا در دید افراد نصب شود باید از المپهای با درخشندگی پایین یا حبابهای مات در قاب چراغ استفاده گردد. اگر درخشندگی سطح المپ یا دهانه چراغ از 166 cd/m 2 بیشتر باشد احتمال ناراحتی و آزار برای استفادهكنندگان دارد. شاخص تجلي رنگ: با توجه به نیاز افراد به تشخیص طیف رنگ در مکان مورد استفاده المپ باید رنگدهی مناسبی داشته باشد. برای محیط زندگی اماكن عمومی مسقف اداری

46 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 29 و آموزشی باید این شاخص باالتر از 16 و برای اماكن صنعتی با مشاغل معمولی بیش از 26 باشد. برای معابر اصلی و محوطههای باز كه نیازی به تشخیص رنگ اشیاء نیست از منابع با رنگ دهی كمتر از 26 میتوان استفاده نمود. انواع المپ المپهای الکتریکی به طور كلی به سه دسته كلی: المپهای رشتهای 1 المپهای تخلیه (LED) 2 تقسیم میشوند. 1 و المپهای دیودی در گاز المپهاي رشتهاي: یا التهابی از یک حباب شیشهای تشکیل شده است كه از هوا خالی شده و با فشار معینی از یک گاز بیاثر )اغلب آرگون( جایگزین شده است. در داخل حباب المپ یک رشته فنری از تنگستن قرار داده شده است و عبور جریان الکتریکی با ولتاژ معین باعث التهاب رشته شده و مستقیما تولید طیف نسبتا كاملی از نور مرئی مینماید. امروزه این گروه علیرغم محدودیتهای جهانی به دلیل پایین بودن ضریب بهره نوری به خاطر شاخص تجلی رنگ باالیی كه دارند برای برخی اماكن مسکونی و كماكان استفاده میشوند. المپهای رشتهای در دو گروه اصلی رشتهای معمولی و هالوژنه تقسیم میشوند. المپهای التهابی با طول عمر نامی 1666 ساعت دمای رنگ متوسط 1166 K رنگ دهی یکصد محدوده ضریب بهره نوری لومن بر وات و ضریب بهره الکتریکی حدود %1 هستند و امروزه فقط برای فضاهای بسیار محدود كه رنگ دهی بسیار باالیی را نیاز دارند توصیه میشوند. یکی دیگر از معایب المپهای التهابی درخشندگی باالی آنها است. بهطور مثال سطح یک المپ یکصد وات ساده 16 5 cd/m 2 5 درخشندگی دارد. نوع مات این المپها درخشندگی كمتری )حدود یک پنجم نوع ساده( دارد لیکن آزار دهنده میباشد. با توجه به اینکه این المپها اغلب بدون قاب محدودكننده مورد استفاده قرار میگیرند. 1 - Incandescent lamp 2 - Discharge lamp 3 - Light Emitting Diodes (LED)

47 26 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 1 گروه دیگری از المپهای التهابی رشتهای هستند. تمایز عمده این المپهای هالوژنه المپها با نوع رشتهای معمولی این است كه عالوه بر گاز بیاثر از یک عنصر هالوژنه مثل برم یا ید استفاده شده است. این موضوع به علت رفع عیب المپهای معمولی از نظر تبخیر تنگستن هم بهره نوری المپ را به حدود دو برابر افزایش میدهد )تا 26 لومن بر وات( و هم طول عمر المپ به دلیل مقاومت رشته تا 2666 ساعت افزایش پیدا نموده است. المپهای هالوژنه برای مصارف مختلفی همانند خودروها المپهای تزیینی تا توان مصرفی 1666 وات بهصورت تجاری در بازار موجود است. این المپها گرمای زیادی تولید میكند و برای كاهش حجم حباب معموال آن را بهصورت لولهای میسازند تا از شکستن و تركیدن آن جلوگیری شود. المپهای موسوم به مدادی كه در ساخت پروژكتورهای استودیویی و موارد مشابه استفاده میشود از این نوع هستند. المپهای این گروه درخشندگی باالیی دارند و نباید هرگز از آنها بدون قاب یا كاسه چراغ استفاده گردد. بسیار المپهاي تخلیه در گاز: المپهای گازی یا تخلیه در گاز بهطور عمومی از یک حباب شیشهای مقاوم به حرارت تشکیل شدهاند كه هوای آن تخلیه شده و با فشار معینی از گاز بی اثر )نئون یا آرگون( به همراه مقداری از فلز تبخیر شونده )جیوه یا سدیم( جایگزین شده است. برقراری ولتاژ معینی از جریان الکتریکی در الکترودهای دو طرف حباب باعث تبخیر فلز و تحریک آن میگردد. این عمل باعث تابش طیف الکترومغناطیس در محدوده نور مرئی یا ماورای بنفش میشود كه در نهایت به نور مرئی تبدیل میگردد. در المپهایی كه امواج تابشی در طولموج ماورای بنفش است برای تبدیل آن به نور مرئی از ماده فلئورسانس به طور عمده فسفر و تركیبات آن در سطح داخلی حباب استفاده میشود این پدیده را تخلیه در گاز و المپهای آن را تخلیه در گاز میگویند. المپهای تخلیه در گاز متداول شامل: فلورسنت و فلورسنت فشرده ) 1 (CFL بخار جیوهای فشار باال بخار سدیم متال هالید و المپهای LED هستند. 1 - Halogen lamp 2 - Compact Fluorescent Lamp

48 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 21 المپ فلورسنت: این المپها از نوع بخار جیوه فشار پایین میباشند. حباب این المپ به شکل لولهای ساخته میشود تا ضمن كاهش درخشندگی هدایت حرارتی به محیط بهراحتی انجام گردد. با توجه به اینکه تابش طیف در این المپها در محدوده فرابنفش )حدود nm 152( است. برای تبدیل آن به طیف مرئی سطح داخلی حباب المپ با ماده فلئورسانس میپوشانند. ماده فلئورسانس پرتو تابشی را جذب میكند و در اثر تحریک طولموج بلندتری را ساطع میكند. تركیب ماده مذكور طیف تابشی را تعیین مینماید. فشار داخلی المپ فلورسنت حدود 1/61( Pa( 6/61 mmhg و شامل گاز آرگون و مقداری فلز جیوه است. درجه حرارت سطح این المپها نیز حدود 26 C است. بهره نوری این گروه المپ حدود 16lm/w شاخص تجلی رنگ نوع سنتی آن حدود 2666 K و انواع فشرده نیز بین همین مقدار تا K در بازار موجود میباشد. شاخص تجلی رنگ فلورسنتها اغلب 15 است بنابر این برای هر مکان با ارتفاع كمتر از 1 متر كه نیاز به المپ با بهره نوری خوب و رنگدهی مطلوب باشد از این منابع استفاده میشود. المپهای فلورسنت در مقایسه با المپهای رشتهای دارای چهار برابر بهره نوری هستند و طول عمر المپ فلورسنت حدود 1666 ساعت است لذا از این جهت دارای مزیت نسبی در مقایسه با المپهای التهابی است به همین دلیل به آنها كم مصرف میگویند. برای اماكن اداری عمومی و خانگی المپهای فلورسنت كامال مطلوب هستند. المپهای التهابی به سرعت در حال جایگزینی با نوع فلورسنت فشرده هستند و در ایران نیز اخیرا محدودیت تولید المپهای التهابی به تصویب هیئت دولت رسیده است. محدودیت استفاده از ال پم های فلورسنت شامل میدان الکترومغناطیسی و پرتو فرابنفش آنها است. تحقیقات اخیر در ایران نشان داد كه فاصله ایمن المپهای فلورسنت فشرده برای مصارف عمومی دو متر و مصارف شغلی یک متر میباشد. در المپهای فشرده به دلیل تراكم نور منابع و درخشندگی باال الزم است از قرارگیری آنها در مسیر دید افراد مخصوصا در فواصل نزدیک پرهیز گردد و بدون قاب پخشكننده مورد استفاده قرار نگیرند. شکل) 12 ( نمونههایی از المپ فلورسنت معمولی و فشرده را نشان میدهد.

49 21 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی شکل )12( نمونههایی از المپ فلورسنت معمولی و فشرده 1 از یک حباب داخلی كوارتز كه به شکل لولهای المپ گازي بخار جیوه: المپ بخار جیوه و یک حباب خارجی كه میتواند به شکل بیضی یا لولهای باشد تشکیل شده است. داخل هر دو حباب از هوا تخلیه شده است و حباب مركزی با فشار معینی از گاز آرگون جایگزین هوا شده است. فلز تبخیر شونده در این گروه جیوه است. فشار داخل حباب مركزی در هنگام كار حدود KPa میباشد لذا این گروه را المپهای بخار جیوه فشار باال نیز میگویند. بسته به مشخصات المپ طیف تابشی میتواند در محدوده نور مرئی یا شامل نور مرئی و فرابنفش باشد در حباب خارجی گاز ازت جایگزین هوا شده است و سطح داخلی با الیهای از ماده فلئورسانس از تركیبات فسفر پوشانده شده است. الیه فسفر قادر است تابش 1 - Mercury vapor discharge lamp

50 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 22 را به طولموج مرئی با طیف مناسب تبدیل كند. این گروه از المپها در نهایت دارای نور سفید در محدوده nm هستند لذا در محدوده طولموج قرمز طیف آنها ناقص است. دمای رنگ این گروه حدود 2666 K و شاخص رنگ دهی آنها حدود 26 است. ضریب بهره نوری این گروه حدود 16 لومن بر وات و طول عمر آنها تا ساعت است. توان الکتریکی تجاری این گروه بین 156 تا 1666 وات است كه در توان 156 وات و باالتر اغلب باید از باالست و خازن مخصوص استفاده شود. از این گروه المپ به طور وسیع برای مکانهای بزرگی كه نیاز به رنگ دهی باال ندارد مثل انبارها سالنهای تولید صنایع و معابر فرعی با ارتفاع نصب 11-1 متر به كار گرفته میشوند. در ساختمان المپ گازی جیوهای مطابق شکل )15( در حباب مركزی دو الکترود اصلی و یک الکترود فرعی وجود دارد. هنگام برقراری جریان ابتدا به علت باال بودن مقاومت الکتریکی داخل حباب بین الکترود فرعی و اصلی بهصورت لحظهای اتصال كوتاه برقرار میشود كه باعث جرقه زدن و گرمای ناشی از جرقه باعث گرم شدن حباب و تبخیر و تحریک جیوه میگردد.تبخیر جیوه باعث میشود كه مقاومت داخلی كمتر از مقاومت بین الکترود فرعی و اصلی گردد و به تدریج طی 2 تا 5 دقیقه فشار حباب به 2-2 اتمسفر میرسد. در این حالت به دلیل تبخیر جیوه جریان الکتریکی بین دو الکترود اصلی برقرار و تابش طیف در اثر تحریک اتمهای جیوه انجام میگردد. هر چه فشار در حباب مركزی باالتر میرود طیف نیز كاملتر میگردد لذا حداكثر توان نوری بعد از 5 دقیقه خواهد بود. اغلب المپهای گازی بخار جیوه فشار باال دارای باالست هستند ولی در صورتی كه به هر دلیل جریان برق قطع شود چرخه راهاندازی المپ باید بعد از سرد شدن حباب مركزی انجام گردد. این مدت حدودا 1 2 دقیقه طول میكشد. این عامل به دلیل تبعاتی كه برای استفادهكنندگان از نظر ایمنی و اختالل در دید به دنبال دارد عیب عمده این گروه المپها بهحساب میآید. عیب دیگر این المپها تداخل با امواج رادیویی تلویزیونی است و باعث میشود كه گیرندهها صوت یا تصویر واضحی نداشته باشند. علت این امر به تابش طیف ناشی از تحریک جیوه در محدوده امواج بلند و اشکاالت ناشی از ایجاد میدان توسط باالست است. عامل مزاحم دیگر تولید امواج صوتی توسط باالست معیوب میباشد. باالست غیر استاندارد

51 22 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی یا معیوب میتواند ترازهای فشار صوت پیوستهای ایجاد كند كه باعث آزار استفادهكنندگان گردد كه در این صورت تعویض باالست توصیه میشود. شکل )15( برش یک المپ گازی بخار جیوه المپ متال هالید : 1 ساختمان و عملکرد این المپها تشابه زیادی به المپهای بخار جیوه پرفشار دارد با این تفاوت كه در حباب مركزی عالوه بر آرگون و جیوه مقدار معینی نمک فلزی شامل یدور سدیم و اسکاندیوم یا یدور تالیوم و هالیوم دیسپرسیوم اضافه شده است. این عامل باعث افزایش بهره نوری تا حدود 15 لومن بر وات در آنها گردیده است. المپهای متال هالید تا توان مصرفی 1666 وات به طور متنوع به بازار عرضه شده است. مزیت مهم دیگر این گروه نسبت به المپهای بخار جیوه گسترش محدوده طیف نور آنها است بهطوری كه به علت استفاده از تركیبات فلزی فوق دمای حباب مركزی كاهش یافته است و این عامل اجازه داده است كه حجم حبابها كوچک گردد. دمای رنگ این المپها تا 5666 K افزایش یافته و طیف در محدوده مرئی وسیع شده و رنگدهی نیز به حدود 15 ارتقاء یافته است بهطوری كه در این المپها دیگر نیازی به الیه فلئورسانس نیست. طول عمر این المپها ساعت است. زمان راهاندازی تا رسیدن به اوج توان نوری در این المپها كوتاهتر از نوع جیوهای است. باالست در این گروه متفاوت از المپهای جیوهای است و در هنگام استارت نیاز به شوک ولتاژ باالتری دارند. 1 - Metal halide discharge lamp

52 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 25 المپ گازي بخار سدیم فشار باال : 1 این المپ از نظر ساختمانی شبیه المپهای بخار جیوه هستند با این تفاوت كه در حباب مركزی آنها بجای جیوه و آرگون از سدیم و زنون استفاده شده است. در این گروه فشار حباب داخلی KPa میرسد و دمای حباب نیز باالتر از جیوهایها است و به 1166 C بالغ میشود. در ساختمان این گروه المپ الکترود فرعی وجود ندارند و الکترودهای اصلی از جنس تنگستن میباشد. هنگام راهاندازی شوک حرارتی برای تبخیر سدیم از طریق باالست تأمین میگردد. حباب مركزی از جنس مقاوم به حرارت و معموال پلیكریستالین آلومینا است. روشن شدن المپهای گازی سدیمی فشار باال حدود 15 دقیقه طول میكشد ولی بعد از خاموش شدن بالفاصله میتوانند روشن شود. رنگ نور در این المپها زرد نارنجی و اوج طیف در 519 nm است. دمای رنگ این گروه 116 K 1966 و بهره نوری آنها به طور متداول حدود 166 لومن بر وات و شاخص تجلی رنگ آنها بسیار پائین بوده و حدود 12 میباشد. بزرگترین عیب آنها نیز همین موضوع است. البته به دلیل عمر خوب آنها بیش از ساعت و بهره نوری بسیار باال برای میادین معابر اصلی و مخصوصا مناطق مه خیز كامال مناسب است. شکل )11( نمای المپهای سدیمی فشار باال را نشان میدهد. شکل )11( برش یک المپ بخار سدیم فشار باال 1 - Sodium vapour discharge lamp

53 21 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی المپهاي دیودي :(LED) دیودها زیر گروه نیمه هادیها میباشند. ویژگی كه LED را از سایر نیمههادیها متمایز میكند تولید نور به دلیل عبور جریان میباشد. LED بهصورت تراشههای كوچکی بوده كه معموال داخل یک كپسول قرار میگیرند و دارای اندازه بسیار كوچک هستند و بهسختی میشکنند. تولید نور در فوق LED حاصل تشعشع كریستالها میباشد. نور از طریق تحریک 1 تولید میشود. هر واحد كریستالها كه از عناصر نیمههادی هستند به روش الکترولومینانس از المپهای دیودی دارای نور محدود میباشد كه كاربری پیشین آنها برای تأمین روشنایی نبوده است لیکن اخیرا بهصورت گستردهای مدارهای مجتمع آنها برای ساخت المپهای كممصرف رایج گردیده است. حجم هر واحد المپ دیودی بسیار كوچک است و الکترودهای المپ از دو جوشن یا دو ناحیه P با مساحت بسیار كوچک 6/15 mm 2 و بسیار نزدیک به هم تشکیل شده است كه در اثر برقراری جریان الکتریکی یک قوس معین در بین این دو جوشن تشکیل میشود و نور محدودی را تولید میكند. المپهای دیودی میتوانند دارای طیف نور سفید یا رنگی باشند كه با این تنوع كاربرد صنعتی وسیعی دارند و اغلب در پانلهای الکتریکی و الکترونیکی برای نشان دادن مفاهیم یا به عنوان صفحه عالئم به كار میروند. استفاده از مجتمع هوشمند یا ثابت آنها در طراحی پانلهای اعالن چراغهای خودروها چراغها و پیام نماهای راهنمایی و رانندگی و حتی نمایشگرهای كوچک و بزرگ تصویری و تلویزیونها از این دستهاند. ضریب بهره نوری در المپهای رنگی بین 15 تا 166 لومن بر وات میباشد. در چند سال اخیر المپهای بسیار كممصرف و پرتوان بر پایه مجتمع این المپها بهصورت المپهای نقطهای یا طولی شبیه به المپهای انتظار این المپها متداول )حبابی یا فلورسنت( به بازار عرضه شده است ضریب بهره نوری مورد لومن بر وات و عمر آنها 56 تا یکصد هزار ساعت میباشد. شکل )11( برش یک المپ دیودی و برخی المپهای مجتمع بر این پایه را نشان میدهد. 1 -Electro luminance

54 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 21 نسل جدید LED 1 و نوع مسطح SMD 1 دارای ساختمان پیچیدهتری هستند. با راندمان باال انواع جدید به سرعت در حال تجاری سازی برای استفاده در روشنایی داخل اماكن و حتی محوطه ها و معابر است. استفاده از این منابع هرچند دارای توجیه اقتصادی باالیی میباشد لیکن باید به مالحظات عدم قرارگیری مستقیم چشم در برابر تابش آنها توجه نمود. شکل )11( المپه یا دیودی و مجتمع آنها چراغها برای بهرهگیری از حداكثر توان نوری المپ الزم است كه تا حد امکان تابش نور بهطرف فضای مورد استفاده توسط سطوح محدودكننده متمركز گردد. وجود سطوح محدودكننده در پشت المپ میتواند بخشی از شار نوری كه در فضای پشت آن هدر میرود را بهصورت بازتابشی به سمت سطوح مورد استفاده برگرداند. به همین دلیل المپها در قابی بنام قاب قرار میگیرند. مجموع المپ قاب و سایر اجزای الکتریکی و مکانیکی آن با نام چراغ نامگذاری شده است. خصوصیات چراغ و توان نوری المپ است كه خصوصیات نوردهی هر منبع را در فضای مورد استفاده در جهتی كه تابش منبع به آن سمت محدودشده مشخص میكند. چراغها انواع متنوعی دارند و بر اساس نوع المپ به دو گروه اصلی نقطهای و خطی تقسیمبندی میشوند. چراغهای خطی برای استفاده از المپ فلورسنت سنتی و چراغهای نقطهای برای استفاده از المپهای فلورسنت فشرده التهابی گازی بخار جیوه بخار سدیم و 1 - High Power LED (SMD) 2 - Surface Mounted Device

55 21 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی متال هالید طراحی شدهاند. سطوح محدودكننده در پشت منبع اغلب دارای بازتابش كامل نیستند و خود بخشی از تابش نور را جذب میكنند با این وجود در باال بردن بهره نوری منابع بسیار مؤثر میباشد. برای بیان چگونگی تابش نور در اطراف چراغ از منحنی قطبی توزیع روشنایی استفاده میشود. منحنی قطبی چراغ میتواند بهصورت برش قائم یا افقی باشد و یا بهصورت مخروطی نشان داده شود. منحنی قطبی هم بیان كننده پهنای تابش نور و نقش محدودكننده است و هم در زوایا و فواصل مختلف از دهانه چراغ مقادیر تابش را بیان میكند. مقادیر تابش با واحد لوكس یا كاندل به ازای 1666 لومن روی خطوط منحنی قطبی درج میگردد. شکل )11( نمونهای از منحنی قطبی چراغ را در زوایای افقی و عمودی نشان میدهد. منحنی قطبی عمودی در تابش روشنایی چراغها از اهمیت باالیی برخوردار است. برای تأمین یکدستی روشنایی در سطح كار منحنی قطبی چراغها باید همدیگر را مطابق شکل )11( قطع نمایند. برای این منظور چراغها را در گروههایی تقسیمبندی میكنند كه شامل منحنی قطبی محدود )برشی ( 1 نیمه محدود )نیمه برشی ) 1 و محدود نشده )وسیع ) 2 است. برای مکانهایی كه ارتفاع بلند باشد باید از چراغهای با منحنی قطبی باریک و برای مکانهای با ارتفاع كم باید از چراغهای با منحنی قطبی پخش روشنایی وسیع استفاده گردد. شکل )11( نمونهای از منحنی قطبی چراغ 1 - Cutoff 2 - Semicutoff 3 - Wide

56 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 29 شکل )11( منحنی قطبی عمودی پخش روشنایی و ارتفاع نصب سه گروه چراغها مشخصات فني چراغها: خصوصیات فنی چراغها برای انتخاب آنها متناسب با مکان مورد استفاده دارای اهمیت زیادی است. شركتهای سازنده سعی میكنند كه تا حد امکان با تنوع محصوالت خود برای تمامی شرایط مورد انتظار بااینحال چراغهای مناسب طراحی نمایند. مسئولیت انتخاب بهترین چراغ همواره با طراح روشنایی است. مهمترین خصوصیات فنی كه در طراحی روشنایی مد نظر است شامل: شکل ظاهری مشخصات مکانیکی ابعاد و جنس قاب موارد كاربرد گروه چراغ درجه حفاظت امکان تهویه چگونگی نگهداری و تعمیرات و منحنی قطبی پخش روشنایی است. شکل ابعاد میزان مقاومت مکانیکی و جنس مصالح چراغ باید متناسب با محیط مورد استفاده باشد. مواد مورد استفاده باید كمترین تأثیرپذیری را از شرایط محیط داشته باشند. به طور مثال در یک محیط مرطوب یا دارای بخارات شیمیایی مواد تشکیل دهنده چراغ باید در مقابل این مواد مقاوم باشند. شکل چراغ و شکل قاب بازتابش دهنده و ضریب بازتابش سطح داخلی آن نیز در تعیین ویژگیهای تابش و نهایتا منحنی قطبی و ضریب بهره نوری تأثیر مهمی دارد.

57 56 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی خصوصیات باالست: وظیفه باالست محدود نمودن جریان در حدود تعریف شده برای كار مطلوب چراغ است. كیفیت كار باالست میتواند بر كاركرد چراغ مؤثر باشد و معیوب بودن آن نیز میتواند استفاده مطلوب از آن را مخدوش نماید. باالستها به دو گروه القایی )قدیمی( و الکترونیک تقسیم میشوند. باالستهای الکترونیک هم به دالیل: مصرف برق بسیار كم باال بردن فركانس و حرارت پایین و میدانهای الکترومغناطیس بسیار پایین ارجحیت دارند. مطالعات نشان داده است كه باالست غیر استاندارد طول عمر المپ را به میزان %56 و لومن آن را به میزان %26 كاهش میدهد. در صورتی كه تهویه اطراف باالست القایی مناسب نباشد و درجه حرارت آن از 96 درجه سانتیگراد بیشتر شود طول عمر آن بهشدت كاهش مییابد. باالست استاندارد میتواند تا ساعت كاركرد داشته باشد این در حالتی است كه ولتاژ ورودی و دمای اطراف آن مناسب باشد. مطالعات نشان داده است كه برای كاركرد 11 ساعت در روز باالست استاندارد میتواند با كاركرد سالیانه 5666 ساعت تا 11 سال سالم بماند طبعا باالستی كه شبانهروز در حال كار باشد عمر كوتاهتری خواهد داشت. باالست معیوب میتواند بر كاركرد المپ و طول عمر آن تأثیر نامطلوب داشته باشد و عالوه بر ایجاد میدانهای الکتریکی و مغناطیسی مزاحم صدای آزار دهندهای نیز تولید نماید. درجه حفاظت چراغ: اماكن مختلف متناسب با ماهیت كار نیاز به چراغهای متناسبی دارند. سازندگان مطابق جداول استاندارد كد حفاظتی ورودی معینی را بر روی كاالی خود نصب میكنند كه به كد IP 1 معروف است. بعد از دو حرف IP دو رقم ثبت میگردد اولین رقم درجه حفاظت چراغ در مقابل ورود اشیاء و ذرات و دومین رقم آن مربوط به حفاظت در مقابل نفوذ آب و رطوبت است. جداول )1( و )1( كدهای حفاظتی چراغها و مفهوم آنها را بیان میكنند. این مقادیر كد استاندارد بهصورت بینالمللی برای تمامی چراغها تعیین شدهاند. حفاظت در مقابل شوک جریان الکتریکی نیز شامل,0,I II, III از مؤلفههای مهم درجهبندی چراغها است. 1 - Ingress Protection (BS 4533)

58 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 51 جدول )1( درجه حفاظت چراغ در مقابل ورود اشیاء و ذرات اولین رقم بعد از IP درجه حفاظت حفاظت نشده حفاظت در مقابل اشیاء صلب خارجی با قطر بیش از 56 میلیمتر حفاظت انگشتان یا موارد مشابه با طول كمتر از 16 میلیمتر حفاظت در مقابل اشیاء صلب با قطر بیش از 11 میلیمتر حفاظت در مقابل سیم وابزارآالت با قطر یا ضخامت بیش از 1/5 میلیمتر حفاظت در مقابل اجسام صلب با قطر بیش از 1/5 میلیمتر حفاظت در مقابل سیمهای با ضخامت بیش از یک میلیمتر حفاظت در مقابل اجسام صلب خارجی با قطر بیش از یک میلیمتر حفاظت در مقابل ورود گرد و غبار به داخل چراغ تا حدی كه مانع كار عادی آن نشود حفاظت كامل در مقابل ورود گرد و غبار جدول )1( درجه حفاظت چراغ در مقابل نفوذ آب و رطوبت دومین رقم بعد ازIP درجه حفاظت حفاظت نشده حفاظت در مقابل قطرات آب ناشی از رطوبت هوا كه بهصورت عمودی به محفظه چراغ برخورد میكند حفاظت در مقابل چکیدن قطرات آب در صورتی كه چراغ حداكثر زاویه 15 درجه با محور قائم داشته باشد حفاظت در مقابل بارش باران در صورتی كه حداكثر تحت زاویه 16 درجه با محور قائم ببارد حفاظت در مقابل ترشح آب از هر سمت حفاظت در مقابل فوران آب از طریق یک افشانه از هر سمت حفاظت در مقابل ورود آب فراوان به داخل محفظه حفاظت كامل در مقابل ورود آب به داخل محفظه در شرایط غوطهوری در آب به مدت مشخص و تحت فشار مشخص آب حفاظت در مقابل ورود آب به داخل محفظه در شرایط غوطهوری در آب بهصورت دائم و تحت فشار مشخص آب

59 51 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی سایر موارد حفاظت شامل: حفاظت در مقابل ضربه و حفاظت در مقابل خوردگی است كه باید به آن توجه گردد. جدار بیرونی چراغ همواره بیشتر در معرض خوردگی قرار دارد. استفاده از مس و برنج كه بیش از %16 آن مس باشد فوالد ضد زنگ آلومینیوم آهن نرم و ورق فوالدی با ضخامت بیش از 2 میلیمتر با پوشش حداقل 6/61 میلیمتر فلز روی و مواد پلیمری برای این منظور مناسب هستند. گروه چراغ: چراغها بر مبنای ویژگیهای ظاهری نسبت انتشار نور به سمت پایین و باالی قاب شفافیت دهانه عبوری نور وجود محافظ در دهانه در تقسیمبندی شدهاند. جدول )1( معیار تعیین گروه چراغ 1 گروه به شرح جدول )1( قاب پایین قاب باال گروه چراغ ندارد ندارد I 1- ندارد 1- محافظ نردهای %15 یا بیشتر به سمت باال از 1- ندارد 1- شفاف با عبور نور به میزان یا مشبک شکافها 2- نیمه شفاف با عبور نور به میزان %15 یا بیشتر به سمت باال II از شکافها 2- مات با عبور نور به میزان %15 یا بیشتر به سمت باال از شکافها 2- ندارد به سمت باال از 1- شفاف با عبور نور به میزان كمتر از %15 2- محافظ نردهای شکافها یا مشبک 1- نیمه شفاف با عبور نور به میزان كمتر از %15 به سمت باال از III شکافها 2- مات با عبور نور به میزان كمتر از %15 به سمت باال از شکافها 1- ندارد 1- محافظ مشبک 1- شفاف بدون شکاف 1- نیمه شفاف بدون شکاف IV 2- مات بدون شکاف 1- شفاف بدون 1- شفاف بدون شکاف شکاف 1- نیمه شفاف بدون شکاف 1- نیمه شفاف بدون 2- مات بدون شکاف V شکاف 1- شفاف بدون شکاف 1- نیمه شفاف بدون شکاف 2- مات بدون شکاف 1- ندارد 1- شفاف بدون شکاف 2- نیمه شفاف بدون شکاف 2- مات بدون شکاف VI

60 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 52 نگهداري و تعمیرات: شار نوری چراغها در اثر كاركرد كاهش مییابد این پدیده عوامل مختلفی دارد ازجمله میتوان به كاهش شار نوری در اثر عمرالمپ كاهش در اثر كاهش ضریب انعکاس و كدر شدن سطوح داخلی چراغ و كثیفی سطح المپ و سطح داخلی چراغ در اثر نشستن و چسبیدن ذرات روی آنها اشاره نمود. عدم كاركرد مطلوب باالست نیز میتواند روی كاركرد المپ تأثیر سوء داشته باشد. چراغ نیز یک دوره زمانی مناسب برای استفاده دارد كه بسته به وضعیت نگهداری از آن و شرایط محیطی میتواند متفاوت باشد. تشخیص اینکه زمان مناسب برای تعویض چراغ چه موقعی است به عهده كارشناس است و در صورت بروز خوردگی پوسیدگی یا كدر شدن سطح داخلی آن باید تعویض گردد. كاهش شار نوری المپ در اثر كاركرد اجتناب ناپذیر است و الزم است كه پس از طی مدت زمان عمر نامی المپ آنها را تعویض نمود. حتی با وجود روشن بودن المپ پس از عمر نامی به علت افت لومن خروجی استفاده از آن به صالح نیست زیرا این عامل خود بهتنهایی باعث كاهش شدت روشنایی در محل مورد استفاده میگردد. باالست نیز در صورت استاندارد بودن دارای عمر نامی است و پس از آن باید تعویض گردد در غیر این صورت عالوه بر اتالف انرژی سبب ایجاد میدان الکتریکی و مغناطیسی مزاحم و صدای آزار دهنده میگردد. با رعایت شرایط فوقالذكر نیز كاركرد چراغ باعث افت در توان نوری خروجی آن میگردد. زیرا در چراغهایی كه امکان تبادل هوا در آنها وجود دارد در اثر جابجایی هوا سطوح المپ و سطوح داخلی چراغ نیاز به نظافت دارند. نشست ذرات یا ورود حشرات و سوختن آنها هم میتواند در زیر چراغهایی كه دارای حباب هستند یک الیه مانع برای عبور نور ایجاد كند. در طراحی روشنایی معموال افت لومن در اثر كاركرد كه وابسته به عوامل متعددی است TLLF 1 به عنوان ضریب توان نوری در نظر گرفته میشود و تحت نام افت كلی روشنایی چراغ چراغ در محاسبات وارد میگردد. این عامل در كنار ضریب بهره روشنایی به عنوان عامل محدوده كننده توان نوری چراغ عمل میكند. در محاسبات روشنایی ضریب افت كلی 1 - Total Light Loss Factor (TLLF)

61 52 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی روشنایی چراغ برای یک دوره زمانی معین و برابر دورههای نظافت چراغ و نیمه عمر المپ تعیین میگردد. هرچه تناوب دورههای نظافت كوتاهتر باشد این ضریب باالتر خواهد بود و بهرهگیری بهتری از توان نوری چراغ را باعث خواهد شد. عالوه بر نظافت و نگهداری چراغ نظافت سطوح داخلی بنا نیز نقش مشابهی در بهره روشنایی چراغ دارد.كوتاه بودن تناوب دورههای نظافت عالوه بر جلوگیری از كاهش شدید لومن چراغ باعث میگردد كه تبادل حرارت در چراغ بهتر صورت گیرد و عمر المپ و چراغ آن افزایش یابد. انواع مهم چراغ بر مبناي مکان استفاده: از نظر كاربرد چراغها بسته به محل مورد استفاده متنوع هستند و هر روزه شاهد تولیدات جدیدی با استفاده از فناوری طراحی صنعتی هستیم. به طور كلی چراغهای مورد استفاده در مکانهای شغلی در گروههایی شامل موارد زیر تقسیمبندی شدهاند: چراغهای سقفی قابدار و بدون قاب شامل فلورسنت متال هالید دیودی و التهابی كه نمونه آنها در شکل )11( آمده است. چراغهای دواری قابدار شامل فلورسنت متال هالید دیودی و التهابی كه نمونه آنها در شکل )19( آمده است. چراغهای صنعتی نقطهای و طولی شامل چراغهای با المپ گازی جیوهای و متالهالید و چراغهای فلورسنت كه نمونه آنها در شکل )16( آمده است. چراغهای محوطهای و معابر كه نمونه آنها در شکل )11( آمده است.

62 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 55 شکل )11( نمونههایی از چراغهای سقفی و دیواری قابدار و بدون قاب شکل )19( نمونههایی از چراغهای دیواری قابدار

63 51 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی شکل )16( نمونههایی از چراغهای صنعتی نقطهای و طولی شکل )11( نمونههایی از چراغهای محوطهای و معابر

64 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 51 گفتار چهارم: اصول طراحي و نگهداري روشنایي مصنوعي داخلي در طراحی روشنایی به روش نسبت فضا (RCR) كه به روش تقسیم ناحیهای نیز نامیده شده است مکان مورد طراحی به سه ناحیه: سقف یعنی فضای بین سقف و چراغ یا ارتفاع آویز چراغ ناحیه اتاق حد فاصل زیر دهانه چراغ تا روی سطح كار با ارتفاع hrc h cc كف حد فاصل سطح كار و كف با ارتفاع h fc و ناحیه مطابق شکل )11( تقسیم شده است. در این روش بر مبنای یک قاعده محاسباتی برای رسیدن به متوسط شدت روشنایی مورد نیاز متناسب با شرایط محیط و خصوصیات چراغها اقدام میگردد. به بیان دیگر مبنای طراحی روشنایی در این روش استفاده از مجموعه چراغهایی است كه بتواند روی سطح مورد نظر شدت روشنایی مورد نیاز را تأمین نماید. رابطه محاسبات كلی در این روش بهصورت زیر است: E Av t CU TLLF A متوسط شدت روشنایی روی سطح مورد نظر )لوكس( شار نوری مجموعه چراغها )لومن( مساحت مکان مورد طراحی )مترمربع( 1 روشنایی سامانه ضریب بهره ناشی از عوامل مختلف مجموع افتهای 1 E Av Ø t A CU TLLF در رابطه باال مالحظه میگردد كه میزان شدت روشنایی متوسط روی هر سطح تابعی از توان نوری منابع مساحت مکان ضریب بهره و مجموع افتهای ناشی از عوامل مختلف سامانه روشنایی است. TLLF وابسته به خصوصیات چراغ چگونگی نظافت چراغها و سطوح و تناوب تعمیرات سامانه و درجه تمیزی صنعت از نظر انتشار ذرات خصوصیات الکتریکی و سایر عوامل الکتریکی و مکانیکی سامانه است كه در طول زمان استفاده پدید میآید و بر شدت روشنایی تأثیر میگذارد. مقدار CU نیز وابسته به خصوصیات سامانه توزیع نور و چراغ 1 - Coefficient of Utilization 2 - Total Light Loss Factor

65 51 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی و ضرایب بازتابش سطوح و ارتفاع طراحی است و اغلب بین 6/15-6/15 قابل تعیین است. ضریب بهره روشنایی اغلب بیشترین وابستگی را به الگوی تابش روشنایی دارد كه در جدول )9( آمده است. برای تعیین دقیق CU ابتدا مقدار عددی شاخص نسبت ناحیه اتاق متناسب با مقادیر شکل )11( به ترتیب زیر محاسبه میشود: hrc ارتفاع طراحی یا ارتفاع ناحیه اتاق )متر ) طول مکان )متر( 5hrc( L W ) RCR LW. L W عرض مکان )متر ) طبق رابطه فوق هرچه ارتفاع طراحی بیشتر باشد مقدار عددی RCR بزرگتر خواهد بود. RCR بهطور عملیاتی بین محاسبه و به عنوان یکی از مالکهای طراحی مورد استفاده قرار میگیرد. بزرگ بودن نسبت فضای اتاق باعث میشود كه بر اساس قانون عکس مجذور فاصله برای مقدار معینی از توان نوری دانسیته نور روی سطح كاهش یابد لذا كوچک بودن نسبت فضای اتاق ارجحیت دارد. شکل )11( مبنای تعیین ارتفاع طراحی و ارتفاع ناحیه فضای سقف و ناحیه كف

66 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 59 جدول )9( برآورد محدوده ضریب بهره روشنایی از آنجایی كه مقادیر TLLF و CU همواره از یک كوچکتر است این دو به عنوان عوامل محدودكننده برای سامانه عمل مینمایند. در عمل CU همواره به عنوان ضریب محدودكننده طراحی مداخله دارد ولی TLLF ضریبی است كه برای اثر افتها در پایان یک دوره نگهداری سامانه روشنایی استفاده میشود. مطالب باال مؤید این نکته مهم است كه تمام شار نوری كه توسط منابع تولید میشود روی سطح كار تابش نمیشود بلکه عوامل تأثیرگذار متعددی كه در ضریب بهره نوری و مجموع افتها خالصه شده به عنوان محدودكننده عمل میكنند. تعیین دقیق عوامل تأثیرگذار بر توزیع و كمیت روشنایی و كنترل آنها برای دستیابی به مناسبترین طراحی به عهده طراح است. در روش طراحی بر مبنای نسبت فضا این عوامل

67 16 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی )1 )1 )2 )2 )5 )1 و ارتباط آنها قدم به قدم باید رعایت گردد. مهمترین نکاتی كه در طراحی و ارزیابی سامانه روشنایی مصنوعی داخلی باید در نظر گرفته شود شامل موارد زیر است: تناسب سامانه روشنایی با محیط كار تناسب چراغ و المپ با نیازهای شغلی و ماهیت كار رعایت متوسط شدت روشنایی مورد نیاز E avg تأمین دمای رنگ و شاخص تجلی رنگ منابع متناسب با نیاز شغلی رعایت مالحظات فنی در طراحی)مانند ارتفاع نصب چراغها چیدمان صحیح برای تأمین روشنایی یکدست كنترل درخشندگی(. مالحظات مربوط به نگهداری و تعمیرات انتخاب سامانه توزیع روشنایي نحوه تابش نور روی سطوح با توجه به فواصل و زوایا میتواند در تعیین شدت روشنایی در هر نقطه از درون فضای مورد طراحی مؤثر باشد. در طراحی باید توجه شود كه هر چه تابش غیر مستقیم باشد بهره نوری سامانه كمتر و برای تأمین شدت روشنایی معین نیازمند تعداد بیشتری از منابع روشنایی است. این مالحظه در هزینههای اجرا و نگهداری سامانه روشنایی مستقیما مؤثر است. در صورتی كه امکانپذیر باشد بهترین سامانه تابش نور روی سطح كار تابش مستقیم است كه در آن بین 96 تا 166 درصد نور به پایین تابش میكند. به همین ترتیب مطابق جدول )16( در سامانههای تابش نیمه مستقیم مستقیم غیر مستقیم و غیر مستقیم میزان هدر روی توان نوری باالتر میرود و ضریب بهره نوری سامانه كاهش مییابد. الزم به ذكر است كه برای برخی اماكن استفاده از سامانه تابشی غیر از مستقیم به دلیل محدودیتها اجتناب ناپذیر است كه در این شرایط طراح باید از تبعات آن كامال آگاه باشد. در هر سامانه تابش نیز الزاما از چراغهای معینی میتوان استفاده نمود كه خود دارای مشخصات پخش روشنایی ویژه بوده و بهره نوری معینی دارند.

68 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 11 انتخاب چراغ و المپ توان نوری المپ و بالتبع چراغ میتواند در بهكارگیری آن مؤثر باشد. المپهای التهابی حتی با توان الکتریکی باال به دلیل پایین بودن ضریب بهره نوری برای فضاهای بزرگ و ارتفاع بلند كارایی كافی ندارند. المپهای فلورسنت اغلب برای ارتفاع باالتر از 1 متر كارایی ندارند. در عوض المپهای گازی بخار جیوه فشار باال كه دارای توان 116 وات باشد تا ارتفاع 1 متر هم كارایی مناسبی دارند. از این گروه المپها با توان 156 وات تا ارتفاع 9 متر 266 وات تا 12 ارتفاع وات تا 1666 متر و 11 ارتفاع متر بهصورت مجموعه كارایی مناسبی دارند. المپهای بخار سدیم به خاطر ضریب بهره نوری باال )حدود 166 لومن بر وات( برای روشنایی معابر اصلی كارایی مطلوبی دارند اما عامل محدودكننده آنها رنگ دهی پایین است و برای استفاده در روشنایی داخلی و محوطه عبور افراد مجاز نمیباشد. با توجه به تابش نحوه روشنایی نوع منبع توان نوری منبع و شاخص رنگ دهی مورد نیاز نوع المپ و بالتبع نوع چراغ توسط طراح تعیین میگردد. با توجه به تشابهاتی كه انواع چراغها دارند اغلب انتخاب دقیق یکی از آنها مشکل است زیرا شکل چراغ شکل و خصوصیات منحنی قطبی آن و ویژگیهای جانبی آن میتواند در انتخاب مؤثر باشد. در برخی مکانها نیز به خاطر گرمای محیط به چراغ دارای قابلیت تهویه و در برخی مکانها به چراغ ضد جرقه نیاز است عامل بسیار مهم دیگر منحنی قطبی چراغ است زیرا انتخاب نابهجای چراغ بدون توجه به شکل منحنی قطبی و كارایی آن هزینههای زیادی را اعمال خواهد كرد. در مرحله چیدمان چراغها در صورتی كه منحنی قطبی مناسب نباشد سایهروشن در روی سطوح ایجاد میگردد. نکتهای كه باید در این مرحله رعایت گردد این است كه برای ارتفاع بلند طراحی منحنی قطبی عمودی چراغ باید محدود باشد و در ارتفاع كم شکل منحنی باید وسیع باشد. امروزه متأسفانه استفاده نابجا از منابع روشنایی نقطهای پر توان با درخشندگی باال)همانند چراغهای متال هالید یا LED پرتوان( بدون محافظ در اماكن شغلی صنعتی اداری عمومی و حتی مذهبی باعث آزار استفادهكنندگان میشود. در هیچ شرایطی استفاده از المپ و سرپیچ به عنوان چراغ و بدون استفاده از قاب محدودكننده مجاز نمیباشد. نکته مهم دیگر اینکه برای اماكن عمومی و دفاتر اداری باز و اتاقهای اداری با ارتفاع كمتر از 2 متر استفاده از چراغهای

69 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی نقطهای مجاز نیست و الزم است از منابع خطی یا سطحی استفاده شود كه دارای قاب پخشكننده نور باشند تا استفادهكنندگان در معرض درخشندگی آزار دهنده قرار نگیرند. متوسط شدت روشنایي مورد نیاز شدت روشنایی عمومی مورد نیاز برای اماكن مختلف تابع دقت و ظرافت كار است. بر اساس تغییرات ویرایش چهارم كتاب حدود مجاز مواجهه شغلی OEL 1 مصوب وزارت بهداشت در هر حال شدت روشنایی عمومی داخلی مکانهای شغلی نباید از 56 لوكس كمتر باشد. هر چه دقت كار یا فعالیت در مکان مورد طراحی بیشتر باشد این میزان باالتر در نظر گرفتهشده است. در كتاب مذكور با لحاظ اینکه تأمین روشنایی كافی و مطلوب از نظر ارگونومیک و ایمنی نیز حائز اهمیت بوده و میتواند از اختالالت اسکلتی عضالنی مرتبط با روشنایی نیز پیشگیری نماید مقادیر شدت روشنایی در اماكن شغلی به عنوان حدود الزامی و هم ارزش با OEL بهصورت اجباری تعیین گردیده است. در این مقررات سه جدول ارائه گردیده است. جدول )16( حدود الزامی میانگین شدت روشنایی عمومی داخلی مورد نیاز )در ارتفاع سطح عمومی كار( برای اماكن مختلف جدول )11( حدود الزامی شدت روشنایی موضعی مورد نیاز برای مشاغل مختلف ارائه شده است. جدول سوم هم مربوط به شدت روشنایی معابر و محوطههای صنعتی و شغلی است. در این الزامات قانونی ذكر گردیده كه روشنایی اضطراری كه مربوط به كار زمانهای خاص نظیر قطع جریان برق اصلی تعمیرات سامانه اصلی تأمین روشنایی و هنگام حوادث است باید به طور مجزا به گونهای تأمین شده باشد كه در هیچ محدودهای از مکانهای شغلی از 56 لوكس برای فعالیت موقت كمتر نباشد. همچنین در مسیرهای عبور و محدودههای خروج اضطراری افراد شدت روشنایی در كف مکان مورد نظر از 16 لوكس كمتر نباشد. نکته مهم این است كه مقادیر اعالم شده شرایط سالم در شب ابتدا و انتهای روز و شرایط ابرناكی را تضمین مینماید و استفاده از روشنایی طبیعی یا تلفیقی نمیتواند دلیلی برای تخفیف در مقادیر جداول فوقالذكر باشد. 1 - Occupational Exposure Limits

70 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 12 مورد نیاز (Lx) ** * میانگین شدت روشنایی عمومی داخلی جدول )16( حدود الزامی گروه مکان الف ب ج د ه خصوصیات مکان مکانهایی با تردد محدود افراد مکانهایی با توقف محدود افراد كارهای غیر دقیق كارهای با دقت متوسط كارهای دقیق اندازه اشیاء و تصاویر مثال میانگین شدت روشنایي عمومي مورد نیاز Lx شاخص یکدستي E min/e avg 16 سانتیمتر زیرزمینها راهروها تونلهای عبور و زیرگذرهای پیاده رو 6/ سانتیمتر انبارها راههای خروج 6/ سانتیمتر بارگیری و تخلیه یا آمادهسازی مواد اولیه تولید كارهای عمومی ساختمان كارهای خدماتی و تولیدی صنعتی سالنهای ورزشی عمومی اماكن كارهای اداری, آموزشی تحریری بهداشتی درمانی خط مونتاژ قطعات چاپ نساجی و پوشاک اتاق كنترل 6/1 6/1 6/ سانتیمتر 5 میلیمتر * حدود مجاز مواجهه شغلی ویرایش چهارم 1295 ** مبنای سنجش ارتفاع عمومی سطح كار و بر اساس الگوهای شش گانه IES میباشد. * شدت روشنایی موضعی مورد نیاز برای مشاغل مختلف (Lx) جدول) 11 ( حدود الزامی گروه شغل الف ب ج د ه و خصوصیات شغل كارهای معمول غیر دقیق كارهای نسبتا دقیق كارهای دقیق كارهای خیلی دقیق كارهای فوقالعاده دقیق كارهای فوقالعاده دقیق اندازه اشیاء و تصاویر 5 سانتیمتر یک سانتیمتر مثال مشاغل تولیدی و تعمیرات عادی مونتاژ قطعات مکانیکی تعمیر تجهیزات مکانیکی شدت روشنایي موضعي مورد نیاز Lx میلیمتر یک میلیمتر كمتر از یک میلیمتر كمتر از یک میلیمتر * حدود مجاز مواجهه شغلی ویرایش چهارم 1295 مشاغل اداری تحریری یا تایپی تعمیرات و مونتاژ تجهیزات الکتریکی نقشهكشی طراحی دقیق مونتاژ یا تعمیر قطعات ریز قالیبافی طراحی فرش مینیاتور تعمیرات یا مونتاژ دقیق كنترل كیفیت جراحی

71 12 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی * میانگین شدت روشنایی برای معابر و محوطههای باز (Lx) جدول) 11 ( حدود الزامی خصوصیات مکان مالحظات مبناي سنجش میانگین شدت روشنایي عمومي مورد نیاز Lx شاخص یکدستي Emin/Eavg 6/22 56 محوطه عمومی كارگاههای تولیدی و شامل تردد افراد كف زمین 6/11 15 ساختمانی توقفگاهها باراندازها بدون تردد افراد كف زمین 6/ راههای اصلی و شریانی كف زمین 6/ راههای فرعی كف زمین 6/ پیادهروها كف زمین 6/ تونلهای عبور سواره كف زمین * حدود مجاز مواجهه شغلی ویرایش چهارم 1295 الزامات OEL عالوه بر معیارهای كلی الزامات زیر نیز در كتاب حدود مجاز مواجهه شغلی آمده است كه برای تأمین كیفیت روشنایی و سالمت شاغلین باید رعایت گردد: برای اماكن با ارتفاع كمتر از 2 متر استفاده از منابع الکتریکی نقطهای )متالهالید LED نقطهای و فلورسنت فشرده كالفی( مجاز نمیباشد و توصیه میشود منابع 1 باشد. روشنایی بهصورت خطی یا سطحی با نور مات شده برای تأمین روشنایی داخلی اماكن شغلی استفاده از منابع بخار سدیم به دلیل پایین بودن شاخص تجلی رنگ مجاز نمیباشد. برای اماكنی كه در آنها فعالیت ذهنی یا 1 هوشیاری باال الزم است برای تأمین نیاز به طیف نور آبی باید دمای رنگ )همبسته( منابع از 2666 درجه كلوین باالتر باشد. 3 شاخص تجلی رنگ منابع الکتریکی برای فعالیتهای اداری و مشاغلی كه به دید كامل رنگ نیاز دارند نباید كمتر از 16 باشد همچنین برای مشاغل تولیدی شاخص تجلی رنگ منابع نباید كمتر از 56 باشد. 1 - Diffuse 2 - Correlated Color Temperature 3 - Color Rendering Index

72 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 15 درخشندگی منابع الکتریکی و سایر سطوح در محدوده دید شاغلین نباید از 1666 كاندال بر متر مربع بیشتر باشد. روشنایی اضطراری كه مربوط به زمانهای خاص نظیر قطع جریان برق اصلی تعمیرات سامانه اصلی تأمین روشنایی و هنگام حوادث است باید به طور مجزا بهگونهای تأمین شده باشد كه متوسط شدت روشنایی برای محیطهای با خطر پایین 16 لوكس و خطر باال از 16 لوكس برای فعالیت موقت كمتر نباشد در مسیرهای خروج اضطراری افراد شدت روشنایی در كف مکان مورد نظر نبایستی از 56 لوكس كمتر باشد. تعیین ضرایب بازتابش سطوح داخلي یکی از عوامل بسیار مؤثر در توزیع روشنایی داخل اماكن چگونگی بازتابش نور توسط سطوح داخلی بنا است لذا توصیه شده است كه متوسط ضریب بازتابش سقف بیشترین مقدار و ترجیحا 6/1 یا باالتر باشد و ضریب مناسب دیوارها حدود 6/5 و ضریب مناسب كف بین 6/1-6/2 باشد. در طراحی روشنایی عامل متوسط ضریب سطوح داخلی میتواند ضریب بهره نوری سامانه روشنایی را تا 2 برابر افزایش دهد. برعکس نامناسب بودن ضرایب بازتابش میتواند ضریب بهره روشنایی را تا یک چهارم تضعیف نماید. این عامل از جنبه اقتصادی برای كارفرما و در كالن از نظر بهرهوری انرژی حائز اهمیت است زیرا هرچه ضریب بهره روشنایی سامانه كوچکتر باشد تعداد چراغ بیشتری برای تأمین روشنایی مجاز الزم است و بهعالوه هزینههای جاری نگهداری و بهای برق مصرفی نیز باال میرود. از نظر طراحی باید شرایط عملی بازتابش سطوح داخلی در پایان دوره نگهداری )نظافت سطوح داخلی( است. برای تعیین متوسط ضریب بازتابش سطوح باید بر اساس مقادیر واقعی ضریب بازتابش هر جزء از سطوح به ترتیبی كه قبال گفته شد اندازهگیری شود و آنگاه با استفاده از فرمول زیر به تفکیک برای سقف دیوارها و كف به عدد واحدی تبدیل گردد: متوسط ضریب بازتابش هر سطح avg S i S i i α avg

73 Si α i 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی سطح جزئی ضریب بازتابش جزئی ضریب بهره سامانه روشنایي مجموع توان نوری منبع روشنایی به سطح كار تابش نمیشود بلکه بخشی از آن در داخل چراغ و بخشی دیگر در اثر ضریب جذب سطوح و بخشی دیگر به خاطر قانون عکس مجذور فاصله دچار افت میشود. در طراحی روشنایی داخلی برای تأثیر دادن همه این عوامل بهطور یکجا از ضریب بهره روشنایی سامانه (CU) استفاده میشود. ضریب مذكور اغلب توسط سازنده معتبر برای هر نوع چراغ با نوع و مدل خاص المپ تعیین و در جداولی به همراه كاال عرضه میشود. ضریب بهره اگرچه وابسته به عوامل مختلفی است ولی در مجموع بیان كننده كارایی سامانه روشنایی برای بهرهگیری فضا از مجموع توان نوری چراغها است. این ضریب بهطور عملیاتی اغلب بین 6/1-6/15 بسته به مشخصات طراحی قابل دسترسی است. ضریب بهره روشنایی سامانه با استفاده از جدول مشخصات فنی چراغ با داشتن RCR و متوسط ضریب بازتابش نور دیوار و ضرایب بازتابش مؤثر ناحیه سقف ρcc تعیین میگردد. نمونه جدول تعیین CU توسط جداول الگوی ارائه شده توسط شماره )12( آمده است. ρfc و ناحیه كف IES در جدول جدول )12( تعیین ضریب بهره روشنایی سامانه توسط چراغهای الگوی IES

74 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 11 مجموع افتهاي روشنایي مجموع افتهای روشنایی ناشی از عوامل مختلف TLLF 1 با اختصار فاكتور افت یا ضریب نگهداری سامانه روشنایی به طور عملیاتی بسته به خصوصیات محیطی و الکتریکی متعددی است و به همین دلیل همواره باید از جانب طراح عوامل تأثیر گذار بر آن مد نظر قرار گیرد. مهمترین عوامل مؤثر بر TLLF شامل موارد زیر است: الف- میزان تمیزی سطوح داخلی محیط كار ب- چگونگی انتشار ذرات و بخارات در هوای محیط ج- تناوب تعویض المپهای سوخته د- تناوب و نحوه نظافت چراغها و سطوح ه- خصوصیات و مشخصات فنی چراغ و المپ و - ماهیت و خصوصیات فرآیند كار و نیازهای محیط ز- خصوصیات الکتریکی سامانه روشنایی ح- دمای محیط مقدار TLLF عموما برای مکانهای مختلف است و نقش طراح در تعیین آن كلیدی است لذا هرچه مهارت و تجربه طراح باالتر باشد انتخاب این عامل واقعیتر است. اثر كوچک بودن مجموع افتها در طراحی سامانه روشنایی بهصورت افزایش در تعداد چراغها نمایان میگردد و دارای تبعات اقتصادی برای كارفرما است. اگرچه این ضریب به عنوان فاكتور افت نامگذاری شده است ولی عمال نقش آن به عنوان فاكتور نگهداری سامانه روشنایی است. در شرایط مساوی از نظر CU چراغی بهتر است كه فاكتور افت بزرگتری داشته باشد. به همین خاطر كیفیت فنی چراغ و باال بودن استاندارد ساخت آن و عدم نیاز به مراقبت دائمی میتواند در افزایش این فاكتور مؤثر باشد. همچنین ایجاد شرایط یا مقرراتی كه نگهداری و تعمیرات سامانه را تضمین نماید نیز همین اثر را دارد. TLLF عمال دارای مقدار عددی كوچکتر از یک 1- Total Light Loss Factor

75 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی و برای بهترین وضعیت حدود 6/1 میباشد در برخی حاالت این ضریب ممکن است تا 6/2 نیز تنزل یابد. فاكتور افت روشنایی حاصلضرب هشت عامل مؤثر بر افت روشنایی سامانه است و از طریق فرمول ذیل محاسبه میشود: TLLF = TF VF RSDD LDD LLD (1-LBF) LSD BF عامل دما است كه در مکانهای با دمای معمول برابر با یک و در غیر آن مطابق نظر سازنده و بهصورت ضریبی كوچکتر از یک لحاظ میگردد. عامل ولتاژ برق است و معموال بر مبنای وضعیت تأمین نیروی برق بین 6/91 تا 6/95 در نظر گرفته میشود. 1 و كثیفی سطوح است كه از جدول مربوطه متناسب با افت سطوح داخلی بنا در اثر گرد و غبار محیط با درجه تمیزی صنعت محاسبه میگردد. 1 است كه برای گروههای 1 گانه چراغ از طریق محاسبه یا از طریق افت در اثر كثیفی سطح چراغ جداول 2 در اثر كاركرد و حدودا 6/92 در نظر گرفته میشود. افت لومن المپ 2 كه بر اساس برآورد طراح و ماهیت صنعت و نگهداری سامانه تعیین میشود درصد المپهای سوخته و اغلب برابر 6/65 است. 5 است كه برای سطوح رنگ شده برابر 6/91 و سطوح فلزی افت در اثر تغییر سطوح داخلی كاسهچراغ یا پالستیک 6/99 انتخاب میشود. 1 یا باالست چراغ است كه بسته به كارایی آن تعیین میشود و برای باالست استاندارد عامل افت باالست برابر یک است. TF VF RSDD LDD LLD LBF LSD BF تعداد چراغ مورد نیاز تعداد چراغ مورد نیاز وابسته به میزان شار نوری كل برای تأمین روشنایی و لومن هر واحد چراغ برای هر محدوده طراحی است. پس از تعیین مقادیر CU و TLLF با داشتن مساحت 1 - Room Surface Dirt Depreciation 2 - Luminaire Dirt Depreciation 3 - Lamp Lumen Depreciation 4 - Lamp Burned Factor 5 - Luminare Surface Depreciation 6 -Ballast Factor

76 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 19 محدوده مورد طراحی و متوسط شدت روشنایی عموی مورد نیاز با كمک رابطه زیر شار نوری كل مورد نیاز چراغها به دست میآید و با تقسیم این عدد بر شار نوری هر واحد چراغ تعداد چراغها محاسبه میگردد: Øt مقدار كل شار نوری مورد نیاز)لومن ) مقدار شار نوری چراغ)لومن ) E avg A t CU TLLF t n l Øl ) Lx( شدت روشنایی عمومی مورد نیاز Eavg CU TLLF n ضریب بهره روشنایی سامانه مجموع افتهای روشنایی در اثر عوامل مختلف A مساحت مکان مورد طراحی )مترمربع ) تعداد چراغ مورد نیاز مثال: برای یک كارگاه تولید مصنوعات فلزی كه طبق جدول )16( میانگین شدت روشنایی 156 لوكس نیاز دارد. و دارای ابعاد متر و ارتفاع جانبی 1 متر باشد اگر از چراغهای بخار جیوه 156 وات استفاده شود و ضریب بهره نوری سامانه 6/51 و ضریب مجموع افتهای روشنایی 6/11 باشد تعداد چراغ مورد نیاز چند دستگاه میباشد E avg A 250 ( ) t lm CU TLLF t n l * حال برای چیدمان منظم باید 2 ردیف چراغ كه در هر ردیف 15 دستگاه چراغ نصب گردد. چیدمان چراغها

77 16 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در آخرین مرحله از محاسبات طراحی برای حفظ یکدستی روشنایی داخل بنا باید چراغها در طول و عرض بنا بهصورت ردیفها و فواصل منظم در هر ردیف چیده شوند. تعداد ردیفها و تعداد چراغ در هر ردیف تابع تعداد كل چراغها و نسبت طول به عرض مکان مورد طراحی است. چیدمان باید بهگونهای باشد كه شاخص یکدستی مندرج در جدول گردد. OEL تأمین در خصوص روشنایی موضعی مفهوم میانگین شدت روشنایی موضوعیت ندارد. در این طراحی با رعایت اصول پیش گفت شدت روشنایی در هیچ نقطه از سطح كار نباید از ارقام مندرج در جدول OEL كمتر باشد. در مورد روشنایی محوطهای و جادهای با توجه به اصول پیش گفت و رعایت موارد مهم در تأمین روشنایی مندرج در جدول OEL الزم است شاخص یکدستی تعیین شده نیز رعایت گردد. یک معیار مهم برای رعایت یکدستی روشنایی در این اماكن فاصله چراغها از هم میباشد. برای جلوگیری از سایه روشن نباید فاصله دو پایه روشنایی مجاز از 2 برابر ارتفاع نصب چراغهای آنها بیشتر باشد. اصول طراحي پنجرهها براي تامین روشنایي طبیعي عوامل مختلفی بر میزان شدت تابش نور طبیعی روی سطوح افقی و عمودی بنا و بالتبع میزان بهرهگیری از آن در داخل بنا مؤثر میباشد. مهمترین عوامل شامل: عرض جغرافیایی فصل سال موقعیت خورشید)زاویه ارتفاع و زاویه انحراف از خط جنوب( موقعیت اقلیمی مکان مورد نظر ساعات روز ابعاد پنجره ضلع قرارگیری پنجره جنس و خصوصیات الیه شفاف پنجره خصوصیاتبازتابشی و رنگ سطوح داخلی بنا و نهایتا خصوصیات سطوح خارج بنا شامل زمین و ساختمانها است. طراحی پنجرهها باید به گونهای باشد كه روشنایی یکنواخت و متناسب با نیاز استفادهكنندگان را تامین نماید. از نظر فنی امکان طراحی پنجره برای تامین روشنایی بخشی از ساعات میانی روز میسر است اما در هر حال باید متوسط شدت روشنایی مطابق معیارهای OEL باشد. استفاده از سامانه تلفیقی روشنایی طبیعی و

78 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 11 مصنوعی نیز امکانپذیر است اما در این حالت نیز باید معیارهای كمی و كیفی روشنایی در تمام طول روز با جدول حدود مجاز مواجهه شغلی )جدول 16( متناسب گردد. اصول طراحي روشنایي طبیعي در صورتی كه امکان استفاده از روشنایی روز برای یک بنا وجود داشته باشد الزم است اصول زیر در طراحی بنا و سطوح داخلی رعایت گردد: طراحی بنا باید به گونهای باشد كه پنجرههای اصلی در سمت جنوب جنوب غربی و جنوب شرقی قرار گیرند. در صورتی كه امکان طراحی پنجره در سمت جنوب نباشد بایستی از پنجرههای سقفی كه به صورت قائم نصب شده باشند كمک گرفت. نصب پنجرههای افقی سقفی مشکالت زیادی را از نظر ایمنی و هدایت تابش مستقیم خورشید كه مشکالت متعددی ایجاد میكند در پی خواهد داشت. ترتیبی اتخاذ گردد كه عمق فضا )فاصله پنجره از ضلع مقابل( به حداقل ممکن كاهش یابد. عمق فضایی كه توسط هر پنجره میتوان از روشنایی موثر استفاده نمود از 1/5 برابر ارتفاع پنجره تجاوز نمیكند. در صورت لزوم پنجرههای قائم سقفی میتواند مفید باشد. پوشش سطوح داخلی باید دارای رنگ و ضریب بازتابش مناسب برای توزیع بهتر روشنایی باشند. در این توصیه برای كف سطوحی با ضریب بازتابش 6/2 و برای دیوارها 6/5 و سقف 6/1 پیشنهاد میگردد. الزم است كه همواره نظافت دیوارها و كف جزء برنامه های دورهای محیط مورد نظر باشد. كلیه دستگاهها و تجهیزات و لوازم باید دارای پوشش رنگ مالیم با ضریب بازتابش حدود 6/5 بوده و دائما نظافت گردند. استفاده از دستگاهها ابزارها یا وجود سطوح براق به دلیل بازتابش شدید نور و ایجاد خیرگی مجاز نیست. پنجرهها باید تا نزدیکی سقف ادامه داشته باشند زیرا پنجرهها زمانی بازدهی بهتری دارند كه به سقف نزدیکتر باشند. شکل پنجره و جانمایی آن باید به گونهای باشد كه كمترین خیرگی را برای كاركنان ایجاد نماید. بهتر است كف پنجرهها ار ارتفاع خظ دید كاركنان باالتر باشد و در ص ورتی كه منظر اهمیت ندارد از الیه نیمه

79 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 1 و نزدیک به شفاف)دیفیوز( یا شیشه مات استفاده شود. پنجرههای با نمای عرضی سقف مناسب هستند. مس احت پنجرهها باید برای نورگیری مکان كافی باشد. نسبت مساحت پنجره به مساحت اتاق بسته به نیاز و میزان دقت و ظرافت كار بین 5 تا 26 درصد تعیین میشود. جدول )12( این نسبتها را برای پنجههای جنوبی پیشنهاد میكند. متوسط سالیانه ارزش پنجرههای شمالی یک سوم پنجرههای جنوبی و ارزش پنجرههای شرقی و غربی نصف آنها است. وجود مانع سایبان پرده و كثیفی شیشهها میتواند تا حدود زیادی بازدهی پنجرهها را كاهش دهد. مجاورت درخت و بوته های بلند میزان نورگیری پنجره را كاهش می دهد. شفافیت شیشه ها و تمیزی آنها در نورگیری نقش مهمی دارد. استفاده از شیشه مات خصوصا در پنجرههای بلند برای جلوگیری از تابش نور با درخشندگی باال روی سطوح داخلی توصیه میگردد. استفاده از پنجرهها برای تامین روشنایی متناسب با OEL مس تلزم وجود سامانه روشنایی مصنوعی بطور تلفیقی میباشد جدول )12( نسبت سطح پنجره جنوبی به سطح بنا در برخی اماكن نسبت سطح پنجره به سطح مکان % نمونه اماكن و مشاغل 5-16 راهروها و مکانهایی با حداقل تردد افراد انبارها و مشاغل با دقت پایین اماكن تولیدی و خدماتی و مشاغل با دقت متوسط اماكن اداری و مسکونی اماكن خاص و مشاغل ظریف با دقت باال توجه: نسبتهای فوق برای اماكن دارای هوای تمیز میباشد. برای اماكن صنعتی معمولی در 1/15 و برای اماكن صنعتی دارای بار آلودگی ذرات در 1/5 ضرب شود. 1 - Landscape

80 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 12 گفتار پنجم: اندازهگیري و ارزیابي روشنایي نظارت بر تأمین حفظ و ارتقاء روشنایی مطلوب به همراه تأمین پارامترهای كیفی برای اهداف بهداشت ایمنی و آسایش مستلزم اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در معابر محوطهها و داخل اماكن صنعتی و شغلی است. نظر به اینکه اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در محیطهای مختلف نیازمند روش مناسب میباشد شناخت كامل در مورد اصول و روشهای اندازهگیری خصوصیات محیط حدود الزامی نیاز استفادهكنندگان و جنبههای كیفی تأمین روشنایی دارای اهمیت است. مهمترین نکاتی كه باید قبل از اقدام به اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در نظر گرفته شود شامل موارد زیر است: الف - تعیین هدف اندازهگیری ب - انتخاب وسیله مناسب اندازهگیری ج - گردآوری اطالعات مورد نیاز از محل و نیازهای شاغلین د - تعیین زمان اندازهگیری ه تعیین روش مناسب اندازهگیری و شناخت و توجه به حدود الزامی روشنایی عمومی موضعی محوطهای و جادهای هدف اندازهگیري قبل از اقدام به اندازهگیری باید هدف كار معلوم گردد. برای دستیابی به هر هدف روش دستگاه و نحوه ارزیابی متفاوت میباشد. اندازهگیری روشنایی میتواند به منظورهای گوناگونی انجام گردد: الف- اندازهگیری محیطی: بهمنظور تعیین توزیع شدت روشنایی و متوسط آن توزیع درخشندگی روی سطوح محیط و بازرسی روشنایی از دیدگاه ایمنی و بهداشت ب- اندازهگیری موضعی: برای مشخص نمودن شدت روشنایی یا درخشندگی در موضع كار یا موضع خاص ج- اندازهگیری بهمنظور ارزیابی فنی و ممیزی انرژی

81 12 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی وسایل اندازهگیري 1 انجام می شود. 1 یا لوكس متر اندازه گیری شدت روشنایی با دستگاهی بنام نورسنج نورسنجها انواع مختلفی دارند ولی همه آنها در خصوصیات و قابلیتهایی مشترک هستند. هر نورسنج از سه جزء اساسی: دریافتكننده پردازشگر و نمایشگر تشکیل شده است. 2 جامد دریافتكننده شامل حسگر و سیم رابط است. حسگر نورسنج سلول فتوولتاییک حالت 2 یا فتوسل از جنس سلنیوم آرسنید گالیوم یا سیلیکون و معروف به سلول فتوالکتریک است. سلول فتوالکتریک انرژی نورانی را در موضع قرارگیری خود دریافت و میزان هم ارز انرژی الکتریکی آن را به مدار تقویت كننده و پردازشگر دستگاه گسیل میكند. حسگرهای نور پایین از سولفید كادمیوم و سلنید كادمیوم استفاده میشود. برای پردازشگر جریان الکتریکی رسیده را تقویت و با توجه به اصول حاكم بر معادالت فیزیک نور پردازش و در صورت نیاز برخی محاسبات را نیز بر روی آن انجام میدهد. در صورتی كه دستگاه دارای حافظه باشد پردازشگر میتواند مقادیر حداقل حداكثر و میانگین را ذخیره نماید. یکی از قابلیتهای مهم دستگاه نورسنج سرعت پاسخ آن است. اغلب این دستگاهها در محدوده پاسخ معمولی هستند و تغییرات سریع شدت روشنایی را حس نمیكنند. برخی از دستگاهها برای منظورهای خاص )مانند حركت در داخل تونلها( میتوانند تغییرات سریع شدت روشنایی را نیز دریافت و ثبت نمایند. پردازشگرها دارای مبنای محاسبات هستند و مبنای آنها معموال لوكس میباشد. دقت اندازهگیری نیز یکی دیگر از خصوصیات پردازشی دستگاه است كه به دریافتكننده نیز مربوط میباشد. امروزه اغلب دستگاهها دیجیتال بوده و دقتی در حد 6/1 لوكس دارند و برای بازرسیهای معمول مناسب هستند اما در انجام اندازهگیری دقیق و امور پژوهشی ممکن است بهدقت 6/61 و باالتر نیز نیاز باشد كه سازندگان معتبری همچون كمپانی Hagner چنین دستگاههایی را به بازار عرضه نمودهاند. 1 -Photometer 2 -Luxmeter 3 - Solid-stste photovoltaic detectio 4 - Photoelectric cell

82 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 15 قابلیت دستگاه در اندازهگیری محدوده شدت روشنایی یکی دیگر از معیارهای انتخاب دستگاه است. اغلب دستگاههای معمولی شدت روشنایی را تا لوكس مدلهای باالتر تا لوكس و مدلهای پیشرفته تا لوكس اندازهگیری مینمایند. بدیهی است كه با توجه به هدف اندازهگیری و نیاز میتوان انواع آنها را تهیه نمود. نورسنجهایی كه هم اكنون بهصورت دیجیتال یا حتی عقربهای در بازار موجود هستند با توجه به محدوده وسیع اندازهگیری توسط یک سلکتور به چند بخش 100 X 10 X 1 X یا باالتر تقسیم شدهاند. نکته مهم در بهكارگیری دستگاه این است كه در انتخابهای غیر از X 1 دقت اندازهگیری كاهش مییابد. نمایشگرهای فعلی اكثرا دیجیتال هستند و خطای قرائت در آنها منتفی میباشد. لیکن مشکالت مربوط كثیف بودن سطح فتوسل تغییر رنگ سطح آن و كیفیت باتری میتواند بر كار نورسنج تأثیر نامطلوب داشته باشد. توصیه میشود ضمن نگهداری مطلوب و تمیز بودن سطح فتوسل همواره از باتریهای مرغوب و ترجیحا آلکالین استفاده شود. شکل )16( نمونههایی از نورسنج را نشان میدهد. شکل )16( نمونه نورسنج متداول

83 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی روش كار با دستگاه نورسنج برای اندازه گیری شدت روشنایی روی یک سطح باید بدون تغییر در شرایط محیط و ایجاد سایه یا نیمسایه مزاحم فتوسل دستگاه روی سطح مورد نظر قرار گیرد و شدت روشنایی قرائت شود. تغییر زاویه قرارگیری فتوسل باعث خطا در اندازهگیری میشود. در اندازه گیری محیطی باید فتوسل در ارتفاع مورد نظر )ارتفاع عمومی سطح كار( به طور افقی قرار گیرد و شدت روشنایی قرائت گردد. سنجش درخشندگي درخشندگی سطوح توسط دستگاههای فتومتر پیشرفته قابل اندازهگیری است. در این دستگاهها یک سلول دریافتكننده داخلی تعبیه شده است كه در واقع توسط یک منعکس كننده تصویر سطح مورد اندازهگیری و دانسیته نور آن روی سلول فتوالکتریک میافتد و سلول مربوطه بر اساس نسبت سطح مقدار هم ارز دانسیته نور را بهصورت سیگنال الکتریکی به پردازشگر دستگاه میفرستد. شکل دستگاه همانند دوربین تصویربرداری یا شکاری است كه با استفاده از زاویه نمای چشمی آن و متمركز كردن نقطه دید اپراتور قابلیت اندازهگیری درخشندگی را روی سطوح مختلف دارد. همانطور كه در شکل )11( نشان داده شده است در چشمی دستگاه سنجنده روی محورهای زاویه نما یک دایره تمركز روی هدف وجود دارد كه اپراتور با تطابق چشمی آن بر روی سطح یا شیء مورد نظر قادر است همزمان نمایشگر دستگاه را هم ببیند و درخشندگی سطح را سنجش نماید. چنین دستگاههای معموال دوكاره هستند و با تعبیه یک فتوسل خارجی قادر هستند شدت روشنایی را نیز اندازهگیری نمایند. دستگاههای پیشرفته قادرند با تعویض سلول دریافتكننده خارجی مادون قرمز و ماورای بنفش دور را نیز اندازهگیری نمایند. سلولهایی 1 هستند كه از جنس كه قادر به اندازهگیری دو پرتو فوق موسوم به سلولهای فتوكانداكتور سولفید كادمیوم یا سلنید كادمیوم تهیه شدهاند. 1 - Photocunductor detector

84 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 11 شکل )11( دستگاه پیشرفته اندازهگیری شدت روشنایی و درخشندگی كالیبراسیون مشخصههای مهم هر دستگاه اندازهگیری مستقیم صحت و دقت آن است. در مورد دقت قبال توضیح داده شد اما صحت اندازهگیری یا به عبارت دیگر اعتبار مقادیر اندازهگیری شده دستگاه نورسنج آن است كه مقادیر اندازهگیری شده آن با مقادیر واقعی تطابق داشته باشد. با توجه به اینکه در این دستگاهها از دریافتكننده فتوالکتریک استفاده میشود حساسیت سلول مربوطه به طیف مرئی است و در نتیجه در صورت امکان با كالیبراسیون خارجی دستگاه )برای اندازهگیری شدت روشنایی( یا كالیبراسیون سلول داخلی )برای اندازهگیری درخشندگی( میتوان از قابلیت دستگاه اطمینان حاصل نمود. دو روش برای كالیبراسیون پیشنهاد میگردد: كالیبراسیون نقطه صفر كالیبراسیون منبع استاندارد در كالیبراسیون نقطه صفر باید با تاریک كردن سطح سلول دریافتكننده انرژی دریافتی به صفر رسانده شود. در مورد سلول خارجی میتوان با پوشاندن دریافتكننده توسط یک غالف ضخیم چرمی یا پارچهای و حتی پوشاندن آن با كف دست و روشن

85 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی نمودن دستگاه نمایشگر )در حالت اندازهگیری بدون ضریب( در این حالت باید عدد صفر را نشان دهد. در غیر این صورت باید با پیچاندن پیچ تنظیم )پتانسیومتر( نمایشگر صفر شود. در صورتی كه دستگاه پیچ تنظیم نداشته باشد عدد مربوطه باید به عنوان عدد تصحیح دستگاه در نتایج اندازهگیری لحاظ شود. بهطور مثال اگر در شرایط آزمون دستگاه بهجای صفر عدد 15 لوكس را نشان دهد این به آن معنی است كه در هر بار اندازه گیری باید 15 لوكس از عدد قرائت شده كسر گردد كه این حالت برای حاالت X 100 X 10 )اندازهگیری 1666 لوكس به باال( دقت كافی ندارد. كالیبراسیون توسط منبع استاندارد باید در آزمایشگاه و تحت شرایط مخصوص باشد و در آن باید توسط یک منبع نور با طیف كامل با تابش همدوس در فاصله معین روی سطح فتوسل تابش نماید و با توجه به معلوم بودن دانسیته نور روی سطح دریافتكننده امکان انجام كالیبراسیون وجود دارد. برای كالیبراسیون بخش سنجش درخشندگی كه دارای سلول داخلی است باید توسط اهرم مخصوص كه در دستگاه تعبیه شده است روی سلول دریافتكننده تاریک شود. در این حال میزان درخشندگی روی صفحه نمایشگر باید صفر باشد. در غیر این صورت توسط پیچ تنظیم صفر میشود یا عدد انحراف به عنوان عدد تصحیح یادداشت میگردد. سنجش ضریب بازتابش 1 برای اندازهگیری دقیق ضریب بازتابش سطوح از یک دستگاه اختصاصی به نام رفلکتومتر استفاده میشود. این دستگاه در واقع فتومتری است كه بهطور ویژه برای این كار طراحی شده است. این كار توسط یک دستگاه اسپکتروفتومتر ویژه با قابلیت عملیاتی مناسب انجام میگردد و در آن برای نمونه مورد آزمایش با تولید طیف معین و تاباندن آن از نمونه بازتابش از روی سطح مورد آزمایش دریافت و نتایج آن توسط آزمایشگر تفسیر میشود. دستگاههای پرتابلی كه امروزه به بازار عرضه شدهاند قادرند ضریب بازتابش سطوح و حتی طیف بازتابش 1 - Reflectometer

86 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 19 آنها را سنجش نمایند. در این دستگاهها نور را از یک روزنه كوچک با زاویه 25 درجه روی سطح مورد آزمایش میتابانند و در زاویه صفر درجه یعنی عمود بر سطح بازتابش آن را توسط دریافتكننده حس و پس از انجام محاسبات نتایج را روی نمایشگر نشان میدهند. شکل) 11 ( نحوه تابش و نمونه دستگاههای رفلکتو اسپکترومتر را نشان میدهد. شکل )11( نحوه تابش و نمونه دستگاههای رفلکتو اسپکترومتر روش فوقالذكر نیاز به دستگاه تخصصی دارد. یک راه ساده برای تعیین ضریب بازتابش سطوح مصالح استفاده از نور سنج معمولی است. این آزمایش در دو مرحله انجام میشود. در مرحله اول بدون ایجاد مانع یا سایه نسبی روی موضع مورد سنجش فتوسل دستگاه را روی سطح موضع قرار میدهند و شدت روشنایی را اندازه میگیرند. در مرحله دوم فتوسل را رو به سطح مورد نظر در فاصله حدود 15 سانتیمتری طوری تنظیم میكنند كه سایه یا نیمسایه فتوسل یا دست آزمایشگر روی موضع نیفتد در این حالت نیز شدت روشنایی كه در واقع میزان بازتابش انرژی نورانی از سطح است اندازهگیری میشود. نسبت عدد قرائت شده در مرحله دوم به عدد قرائت شده در مرحله اول آزمایش ضریب بازتابش نور سطح مورد نظر تحت تابش موجود است. طبعا برای نتیجه مطلوب باید در این آزمایش طیف نور تابشی كامل باشد. آزمایش ساده فوق زمانی معتبر است كه منبع نور دارای تابش وسیع یا توزیع نور در محل آزمایش كامال یکدست باشد. در صورتی كه شرایط مذكور برقرار نباشد باید از منبع

87 16 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی موضعی ثابت استفاده شود و در مرحله دوم آزمایش )زمان اندازهگیری بازتابش( فتوسل دستگاه نورسنج مقابل زاویه بازتابش نور از روی سطح مورد آزمایش قرار گیرد. طیفسنجي نور برای اندازهگیری بیناب نور در تابش روشنایی منابع بهطور عمومی از دستگاه 1 استفاده میشود. دستگاه مذكور قادر است با فیلتر نمودن نور منابع در اسپکترورادیومتر طولموجهای معین با باند باریک مقادیر نسبی و مجموع تابش در بیناب نور مرئی و حتی محدودههای قبل و بعد از آن را تعیین نماید. دستگاههای موجود عالوه بر تجزیه تابش طیف روشنایی منابع دمای رنگ و شاخص تجلی رنگ نور منبع مورد آزمایش را نیز تعیین مینمایند. شکل )12( نمونه تجزیه طیفی المپهای متداول را نشان میدهد. شکل )12( نمونه تجزیه طیفی المپهای متداول گردآوري اطالعات مورد نیاز اولین مرحله از فرایند اندازهگیری و ارزیابی روشنایی جمعآوری اطالعات الزم در محیط مورد سنجش كار و نیازهای استفادهكنندگان میباشد. در این مرحله ابتدا باید نقشه سادهای 1 - Spectroradiometer

88 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 11 از محیط مورد نظر كه دارای مقیاس و مشخصات مهم مرتبط با تأمین روشنایی باشد تهیه گردد سپس با كد بندی نقشه اطالعات مربوط به هر كد شامل: محلهای تردد و توقف افراد مدتزمان كار آنان و اطالعات مربوط به میزان دقت مورد نیاز و سایر موارد مهم لیست شود. در مرحله بعد عالوه بر اطالعات فوقالذكر ابعاد بنا مشخصات اپتیکی و جنس سطوح داخلی مشخصات فنی سامانه روشنایی مانند پارامترهای طراحی خصوصیات منابع روشنایی و درصد المپهای سوخته نحوه نگهداری سامانه و سایر اطالعات ضروری به فهرست اطالعات اضافه و در فرم مربوطه ثبت گردد. در مورد روشنایی محوطهای و جادهای نیز شبیه به این اطالعات باید تهیه شود. برای این كار نمونه فرمهای اندازهگیری و ارزیابی در پایان همین مبحث آمده است. الزامات روشنایي مقادیر الزامی برای روشنایی عمومی و موضعی در محیطهای بسته محوطه ها و معابر محدودههای صنعتی و شغلی توسط مركز سالمت محیط و كار در كتاب حدود مجاز مواجهه شغلی تحت عنوان مقادیر الزامی هم ارز با OEL آمده است كه در حال حاضر معیار كشوری برای ارزیابی روشنایی در محیطهای كار میباشد. در این حدود عالوه بر معیار شدت روشنایی سایر معیارهای كمی و كیفی مرتبط با تأمین روشنایی مطلوب آورده شده است كه در فرایند ارزیابی روشنایی مد نظر قرار میگیرد. زمان اندازهگیري یکی از معیارهای مهم در تائید اعتبار نتایج اندازهگیری روشنایی زمان آن است. تأثیر تابش نور روز در ساعات مختلف بر كمیت روشنایی داخل اماكن انکارناپذیر است لذا میتوان اثبات نمود كه شدت روشنایی داخل بنا در ساعات مختلف روز اگرچه وابسته به تابش منابع مصنوعی نور است اما كمیت تابش نور خورشید به داخل مکان مورد نظر نیز اثر افزایشی دارد. پیش از طلوع آفتاب و هنگام غروب آن و همچنین روزهای ابری اثر تابشی خورشید در داخل بناها حداقل است. در مقابل ساعات میانی روزهای آفتابی تابش نور خورشید در داخل

89 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی اماكن با عمق فضای محدود استفاده از روشنایی مصنوعی را منتفی میكند. در اماكن مسقف بزرگ مانند كارگاهها و سالنهای عمومی تغییرات اثر تابشی نور طبیعی به دلیل عمق فضا كمتر است. در ساعات تاریکی شب كه تابش طبیعی تقریبا به صفر میرسد سامانه روشنایی مصنوعی باید كارایی كافی در تأمین شدت روشنایی مورد نیاز داشته باشد. به دالیل فوق میتوان گفت كه انتخاب ساعت اندازهگیری دارای اهمیت زیادی است. برای ارزیابی روشنایی مصنوعی محوطهها و معابر طبعا باید برای اندازهگیری شدت روشنایی و درخشندگی در شب انجام گردد. برای اماكن شغلی و صنعتی الزم است اندازهگیری در شب انجام گردد. در صورتی كه انجام اندازهگیری در شب مقدور نباشد این كار باید پیش از طلوع آفتاب یا بعد از غروب آن بهگونهای انجام شود كه نور طبیعی اثر مزاحمتی در هیچیک از ایستگاههای مورد سنجش نداشته باشد. به هر حال ساعت تاریخ و شرایط اندازهگیری باید در فرم مربوطه قید گردد زیرا نتایج فقط برای آن شرایط معتبر است. معیار اعالم شده توسط OEL برای تضمین كفایت و مطلوبیت روشنایی در شرایط نبود یا كمبود روشنایی طبیعی در محیط كار است و باید در تمام محلهای كار تأمین شده باشد. طبعا در صورتی كه برای ساعات معینی از روز امکان بهرهگیری تلفیقی از روشنایی طبیعی و مصنوعی امکانپذیر باشد خاموش نمودن بخشی از سامانه روشنایی مصنوعی مجاز است به شرط اینکه معیارهای مربوط به كمیت و كیفیت روشنایی حفظ گردد. روشهاي اندازهگیري روشنایي دستیابی به نتایج روشن و ارزیابی معتبر در اندازهگیری روشنایی ضروری است كه به دور از افراط و تفریط با استفاده از راهكارهای مدون شده و علمی به اندازهگیری روشنایی پرداخت. بر اساس اهداف بازرسی روشهای اندازهگیری روشنایی در محیطهای كار را میتوان در دو مبحث مهم اندازهگیری روشنایی عمومی و موضعی تقسیم نمود كه در ادامه مبحث تشریح خواهد شد. برای اندازهگیری روشنایی عمومی با انتخاب ایستگاههای معین شدت روشنایی عمومی محل در سطح افق و ارتفاع معینی كه متناسب با نیاز شاغلین باشد اندازهگیری

90 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 12 میشود. در این روش برای بازرسی بهداشتی ایستگاه بندی و اندازهگیری به دو روش عملیاتی امکانپذیر است. این دو روش شامل روش الگوهای انجمن مهندسین روشنایی (IES) و روش شبکهای میباشد. روش اندازهگیري الگویي انجمن بینالمللی مهندسین روشنایی (IES) بر اساس مطالعات و تجربیات خود الگوهایی را برای ایستگاهبندی نقاط اندازهگیری در داخل اماكن برای تعیین و ارزیابی متوسط شدت روشنایی مصنوعی داخل اماكن تدوین و منتشر نموده است. الگوهای مذكور بسته به شیوه چیدمان چراغها در مکان و نوع آنها )از نظر نقطهای یا خطی بودن( معرفی شدهاند. در الگوهای مذكور با انتخاب حداكثر 11 ایستگاه اندازهگیری در كارگاه بدون محدودیت مساحت توسط ضرایبی كه برای نقاط مختلف تعیین شده با انجام یک محاسبه ساده متوسط شدت روشنایی محل به دست میآید. الگوهاي IES اولیه الگوهای پیشنهادی IES مبتنی بر اندازهگیری نمونههای وزن یافتهای از مقادیر شدت روشنایی در اماكن است كه از نظر آماری ضرایب یا ارزش هر خوشه ایستگاه تعیین شده و بسته به الگوی چیدمان چراغ در محاسبه متوسط شدت روشنایی لحاظ شده است. در این الگوها حتی برای مکانهای وسیع حداكثر 11 ایستگاه اندازهگیری برای تعیین متوسط شدت روشنایی كافی است. بهعالوه نقاط شدت روشنایی حداقل و حداكثر هم در آن معلوم میشود. در اندازهگیری و تطبیق این الگوها بر مکان مورد بررسی باید توجه داشت كه در صورت تغییرات دستكاری یا خرابی در بخشی از سامانه روشنایی كارشناس باید بر اساس چیدمان چراغها از الگوی مناسب استفاده نماید و پس از محاسبه شدت روشنایی متوسط اشکاالت سامانه روشنایی را در گزارش قید نماید. به تجربه میتوان گفت حتی در كارگاههای صنعتی كه بیشترین دستكاری و تغییرات در چیدمان چراغها در طول زمان صورت میگیرد

91 12 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی هم میتوان با انطباق یکی از این الگوها بر كارگاه مورد بررسی آن را مورد ارزیابی قرار داد. الگوهای مورد بحث در 1 گروه بهشرح زیر آمده است: در صورتی كه یک منبع نقطهای روشنایی موجود باشد چهار ایستگاه P 1 - I تا P 4 در یک چهارم قطرهای اتاق مطابق شکل )15( تعیین و در آن ایستگاهها شدت روشنایی در سطح افق و در ارتفاع عمومی كار اندازهگیری شود. متوسط شدت روشنایی با استفاده از رابطه زیر محاسبه میشود: E avg p 1 p2 3 p4 p 4 شکل )15( الگوی یکم در اندازهگیری روشنایی عمومی داخلی - II در صورتیكه در یک مکان با عرض كم یک ردیف چراغ خطی )فلورسنت( متصل به هم موجود باشد مطابق شکل )11( تعداد 1 ایستگاه تعیین و در آنها اندازهگیری بهعمل آید. نقاط P نزدیک گوشه و نقاط q در دو طرف ردیف چراغ حد فاصل دیوار و زیر چراغ تعیین شوند. هر چه تعداد چراغها بیشتر باشد به همان نسبت فواصل q بیشتر میشود. در مرحله بعد مقادیر شدت روشنایی در نقاط هم نام میانگینگیری شود و در رابطة زیر متوسط شدت روشنایی محل محاسبه گردد:

92 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 15 P n p i Q n q i n تعداد ایستگاه اندازهگیری هم نام در هر خوشه E avg QN P N 1 N تعداد چراغ شکل )11( الگوی دوم در اندازهگیری روشنایی عمومی داخلی مثال: اگر در الگوی دوم نتایج اندازهگیری شامل موارد زیر باشد شدت روشنایی عمومی را حساب كنید. q 1=125 q 2=132 q 3=125 q 4=124 q 5=131 q 6=124 p1=96 p2= Q Lx P 90. 5Lx 2 ( ) 90.5 E avg Lx 7

93 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی -III در صورتی كه در یک مکان با عرض كم یک ردیف چراغ خطی )فلورسنت( یا نقطهای با فاصله نصب شده باشد. بهترتیب شکل )11( در 16 ایستگاه تعیین شده شدت روشنایی اندازهگیری و طبق رابطه زیر متوسط شدت روشنایی آن مکان محاسبه شود: E avg Q( N 1) P N شکل )11( الگوی سوم در اندازهگیری روشنایی عمومی داخلی -IV در مکانهای وسیع با ارتفاع كم استفاده از چراغهای خطی در چند ردیف بدون فاصله یا با فاصله كمتر از طول چراغ معمول است. در این حالت باید طبق الگوی شکل )11( اندازهگیری روشنایی در 11 ایستگاه انجام و میانگین مقادیر در ایستگاههای هم نام به رابطه زیر منتقل و متوسط شدت روشنایی مکان محاسبه میشود: R E avg i i r t T n n QN T( M 1) P RN ( M 1) M ( N 1) M N n تعداد ردیف چراغ تعداد چراغ در هر ردیف تعداد اندازهگیریهای هم نام

94 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 11 شکل )11( الگوی چهارم در اندازهگیری روشنایی عمومی داخلی مثال: در صورتی كه نتایج اندازهگیری روشنایی در یک سالن كامپیوتر بهشرح زیر در ایستگاههای الگوی 2 میانگینگیری شده باشد متوسط شدت روشنایی سالن را محاسبه نمایید. P = 115 Lux Q = 175 T = 169 R = 235 N = 10 M = 7 ( ) (169 6 ) (7 1) E avg Lx 7 11 در اماكن بزرگ با ارتفاع زیاد به خاطر نیاز به توان نوری باال اغلب از منابع نقطهای در چند ردیف استفاده میشود. صرف نظر از تعداد چراغ در ردیفها و مساحت مکان طبق الگوی شکل) 19 ( شدت روشنایی در 11 ایستگاه اندازهگیری میشود و میانگین مقادیر -V

95 11 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی همنام به رابطه زیر منتقل و متوسط شدت روشنایی مکان محاسبه Q( N 1) T( M 1) P R( N 1)( M 1) E avg MN ایستگاههای در میشود: شکل )19( الگوی پنجم در اندازهگیری روشنایی عمومی داخلی مثال: در صورتی كه نتایج اندازهگیری روشنایی در یک كارگاه صنعتی كه دارای منابع نقطهای در چند ردیف است بهشرح زیر در ایستگاههای الگوی 5 میانگینگیری شده باشد متوسط شدت روشنایی كارگاه را محاسبه نمایید. P = 75 Lux Q =140 T = 150 R = 250 N = 5 M = 5 (140 4 ) (150 4 ) ( 5 1) ( 5 1) E avg Lx 25

96 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 19 1 نصب شده باشند برای تعیین نقاط در صورتی كه منابع روشنایی در حاشیه سقف اندازهگیری طبق الگوی شکل )16( باید در فاصله 1/1 متری از كناره دیوارها خطوط فرضی تجسم و نقاط P و q و t در فاصله 6/1 متری دیوار در ارتفاع عمومی كار اندازهگیری شود. در مركز مکان با فاصله چهار نقطه r نیز اندازهگیری و پس از میانگینگیری شدت روشنایی در نقاط هم نام به رابطه زیر منتقل و متوسط شدت روشنایی محاسبه میشود. در این روش بجای استفاده از ضرایب تعداد چراغ از ضرایب طول L و عرض W استفاده میشود: -VI R( L 8)( W 8) 8Q( L 8) 8T ( W 8) 64P E avg WL شکل )16( الگوی پنجم در اندازهگیری روشنایی عمومی داخلی 1- Loverall

97 96 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی روش شبکهاي استفاده از روش شبکهای برای ارزیابی روشنایی عمومی و مقایسه با مقادیر OEL توصیه نمیشود. لیکن امکانپذیر نباشد در صورتی كه امکان تطبیق چیدمان استفاده از روش شبکهای با حداقل چراغها بر یکی از الگوهای IES 16 و حداكثر 26 ایستگاه در هر محدوده سنجش مجاز میباشد. این روش در مکانهای كوچک كاربرد چندانی ندارد. در این روش محاسبات متوسطگیری باید بهگونهای باشد كه نتایج سنجش روشنایی در ایستگاههایی كه محل استقرار كارگران است دو برابر سایر ایستگاهها لحاظ گردد. این روش اصوال برای تعیین چگونگی توزیع روشنایی عمومی در سطح مکان مورد بررسی تعیین محدودهای مختلف توزیع نور به كمک ترسیم منحنیهای ایزولوكس و تشخیص یکدستی روشنایی عمومی كاربرد دارد. مركز هر خانه شطرنجی در این روش یک ایستگاه اندازهگیری خواهد بود. در هر یک از ایستگاهها باید شدت روشنایی در سطح افق )فتوسل دستگاه نورسنج باید بهصورت كامال افقی قرار گیرد( اندازهگیری و روی پالن شطرنجی یا جدول كدبندی شده مربوط به پالن ثبت گردد. نتایج این اندازهگیری توزیع شدت روشنایی را در سطح مکان نشان میدهد. برای این كار ابتدا پس از تهیه نقشه ساده محل مورد بررسی سطح مکان )محوطه كارگاه یا معبر( بهصورت شبکه شطرنجی منظم با الگوی زیر تقسیمبندی میشود: برای مکانهای سربسته و محوطهها ابعاد هر خانه شطرنجی 1 تا 5 متر بسته به ابعاد مکان تعیین میشود. برای تعیین ایستگاهها پیشنهاد میشود نسبتی از مساحت مکان مورد بررسی باشد. بهطور مثال برای طول و عرض 26 در 16 متر تعداد 56 خانه شطرنجی منتظم به ابعاد 2 2 متر همانند شکل )11( تقسیم گردد.

98 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 91 شکل )11( نمونه روش شبکهای در اندازهگیری شدت روشنایی یک سالن برای معابر عرض معبر به 5 خانه و حد فاصل دو تیر به 9 خانه تقسیم شود. در این روش اندازهگیری فقط در 5 خانه از طول معبر )حد فاصل دو تیر چراغ( و 5 خانه عرض معبر بهگونهای انجام میگردد كه در ردیف اول یک ایستگاه در خط زیر چراغ و ایستگاه پنجم درست در وسط فاصله دو چراغ باشد. )جمعا 15 ایستگاه اندازهگیری( شکل )11( نمونه این روش را نشان میدهد. شکل )11( روش شبکهای در اندازهگیری شدت روشنایی یک معبر

99 91 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی برای اندازهگیری روشنایی در محوطهها شبیه به روش معابر عمل میشود با این تفاوت كه باید تمام ایستگاههای حد فاصل دو چراغ )جمعا 25 ایستگاه( مطابق شکل )12( اندازهگیری شود. شکل )12( روش شبکهای در اندازهگیری شدت روشنایی یک محوطه با استفاده از جدول اطالعاتی به دست آمده از نتایج اندازهگیری شبکهای مقادیر و مکان شدت روشنایی حداقل و حداكثر به دست میآید. با استفاده از نتایج میتوان مکان مورد نظر را به نواحی با شدت روشنایی كمتر از حد الزام و در حد الزام تقسیم و نقشه جدیدی با همین محتوا و بهصورت رنگی)طوسی برای زیر حد الزام و زرد برای حد الزام و باالتر( به عنوان الیه اطالعاتی كاربردی ترسیم نمود. یکی از استفادههای مهم از نتایج اندازهگیری طبق روش شبکهای تهیه نقشه خطوط ایزولوكس است. با استفاده از نتایج و درونیابی مقادیر با استفاده از نرمافزارهای متداول همانند SURFER و ArcGIS میتوان الیه اطالعاتی جدیدی بر مبنای منحنیهای هماندازه شدت روشنایی )ایزو لوكس( یا بافرهای محدوده شدت روشنایی بهصورت دو بعدی و سه بعدی ترسیم نمود. شکل )12( نمونهای از این نقشهها را نشان میدهد. عالوه بر آن انجام محاسباتی كه توزیع آماری مقادیر شدت روشنایی در محدوده مورد بررسی را بیان كند )بهجز متوسط گیری( در گزارش دهی مفید خواهد بود.

100 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 92 شکل )12( نمونه نقشه منحنیهای ایزولوكس مالحظه مهم: استفاده از روش برای اندازهگیری شبکهای روشنایی مصنوعی داخلی مزایایی است لیکن به دالیل زیر باید با احتیاط مورد استفاده قرار گیرد: تعداد ایستگاههای اندازهگیری نسبتا زیاد و اجرای این روش وقتگیر است. اگرچه دارای با توجه به اینکه نقاط مختلف در محدوده مورد اندازهگیری ارزش هم اندازهای ندارند نمیتوان با استفاده از آنها به میانگینی از شدت روشنایی )كه معیار اصلی ارزیابی روشنایی عمومی است( دست یافت. طبعا انجام محاسباتی كه منجر به تعیین شدت روشنایی عمومی گردد بدون لحاظ كردن ارزش نسبی ایستگاهها اشتباه است. در حدود مجاز OEL برای موارد استثناء روشنایی داخلی راهحلی پیشنهاد گردیده است. در صورتی كه امکان تطبیق چیدمان چراغها بر یکی از الگوهای IES امکانپذیر نباشد استفاده از روش شبکهای با حداقل 26 و حداكثر 16 ایستگاه در هر محدوده سنجش مجاز میباشد. در این روش محاسبات متوسطگیری باید بهگونهای باشد كه نتایج سنجش روشنایی در ایستگاهها لحاظ گردد. ایستگاههایی كه محل استقرار كارگران است دو برابر سایر

101 92 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی ارزیابي روشنایي تلفیقي در بسیاری از محیطهای شغلی و در ساعات روز امکان استفاده از روشهایی طبیعی به صورت منفرد یا به صورت تلفیقی با سامانه روشنایی مصنوعی وجود دارد. حال این سوال مطرح است كه برای ارزیابی روشنایی در ساعات روز چگونه عمل نماییم در پاسخ باید گفت كه در ارزیابی روشنای عمومی اصل بر تامین روشنایی برای ساعاتی است كه استفاده از روشنایی طبعی محدودیت دارد. به طور مثال برای كارگاهی كه فقط شامل شیفت روز از ساعت 1 صبح تا 2 بعد از ظهر باشد بایستی میانگین روشنایی عمومی از حد الزامی OEL كمتر نباشد. با توجه به اینکه در ساعات اولیه صبح در فصول پاییز و زمستان اثر روشنایی طبیعی بسیار ناچیز است سامانه روشنایی طبیعی باید بتواند به تنهایی شدت روشنایی مورد نیاز كارگاه را تامین نماید. طبعا برای كارگاههای كه شیفت دوم و سوم نیز دارند این الزام عینیتر خواهد بود. به همین دلیل اكیدا توصیه شده است كه اندازهگیری روشنایی عمومی باید در شب یا ساعات ابتدا و انتهای روز انجام شود تا اثر روشنایی طبیعی در نتایج ارزیابی ایجاد خطا ننماید. در صورتی كه در كارگاه مورد بررسی سامانه تلفیقی روشنایی طراحی شده باشد و تغییرات متوسط شدت روشنایی در طول روز به گونهای باشد كه هیچگاه از متوسط روشنایی مندرج در جدول 16 كمتر نشود. استفاده از روشنایی تلفیقی مجاز میباشد لیکن همانطور كه در متن OEL آمده این وضعیت به هیچ وجه مجوزی برای تخفیف در معیارهای طراحی یا خاموش نمودن سامانه روشنایی در طول روز نیست. در سامانه روشنایی تلفیقی تنظیم سهم روشنایی طبیعی و مصنوعی برای تامین متوسط شدت روشنایی عمومی به هر صورت) دستی-نیمه دستی یا خودكار( كه انجام شود فقط از جهت اقتصادی یا بهبود كیفیت روشنایی قابل اعتنا خواهد بود و مجوزی برای تخفیف در معیارهای اندازهگیری و ارزیابی ندارد. در بازرسی روشنایی حفظ كلیه معیارها اعم از كمی و كیفی باید در كل طول شیفت باید مالک باشد و مقادیر شدت روشنایی مندرج در جدول 16 حداقل سطح انتظار از تامین روشنایی برای تایید مطلوبیت سامانه است.

102 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 95 اندازهگیري روشنایي موضعي برای اندازهگیری شدت روشنایی موضعی باید ضمن حفظ وضعیت عادی در موضع مورد سنجش فتوسل دستگاه در موضع مورد نظر قرار داده شود و شدت روشنایی قرائت گردد. نکات و مالحظات مهم در این روش اندازهگیری موارد زیر است: با توجه به هدف اندازهگیری موضع مورد نظر كه همان محل استقرار فرد مورد نظر است تعیین گردد برای اندازهگیری موضعی لوكس مترهایی كه فتوسل روی آنها نصب است مناسب نیست زیرا بهطور ناخودآگاه هنگام قرائت آن امکان ایجاد سایه روی موضع توسط آزمایشگر وجود دارد. دقت شود كه با تغییر زاویه فتوسل میزان شدت روشنایی دریافتی توسط دستگاه تغییر میكند لذا باید فتوسل در وضعیت مناسب قرار گیرد. برای اندازهگیری شدت روشنایی در سطح افق شیبدار یا عمود فتوسل باید در همان وضعیت درست روی سطح دید كارگر قرار گیرد. برای اندازهگیری شدت روشنایی در موضع كار دقت شود كه سایه یا نیمسایه بدن یا دست آزمایشگر روی موضع نیفتد و كارگر نیز تغییر وضعیت ندهد. در این حالت فتوسل دستگاه نورسنج باید در محدوده دید كارگر و با همان زاویه معمول قرار داده و مقدار شدت روشنایی قرائت گردد. طبق توصیه OEL برای ارزیابی روشنایی موضعی سه ایستگاه كافی میباشد. این سه ایستگاه در سطح كار كه باید مورد سنجش قرار گیرد شامل: محدوده بیشترین مدت زمان رؤیت و دو ایستگاه در طرفین آن در محدوده دید است. در ارزیابی روشنایی موضعی هیچیک از آنها نباید از جدول شماره )11( باالتر باشد. روی سطح پایانههای تصویری سنجش شدت روشنایی اشتباه است زیرا خود منبع روشنایی هستند برای این سطوح باید درخشندگی اندازهگیری شود.

103 91 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی اندازهگیري درخشندگي منابع و سطوح برای اندازهگیری درخشندگی منابع كافی است با استفاده از یک فتومتر با قابلیت اندازهگیری درخشندگی روی سطح قابل رؤیت چراغ یا المپ آن متمركز و مقدار درخشندگی اندازهگیری شود. باید توجه داشت كه چراغ به حداكثر نوردهی خود رسیده باشد. به همین دلیل توصیه شده است كه بهتر است بعد از یک ساعت از روشن بودن چراغ درخشندگی سطح آن از زاویه و فاصله دید ناظر )یا كاركنان( اندازهگیری شود. با توجه به اینکه فتومترهای سنجش درخشندگی شامل سلول داخلی و سلول خارجی هستند توصیه میشود بهمنظور تضمین دقت در زاویه فتوسل مربوطه از فتومترهای سلول داخل كه دارای تنظیم چشمی)همانند دوربین( هستند استفاده شود. هرچه سطح درخشنده كوچکتر باشد یا سطح فتوسل دستگاه با سطح درخشنده غیر مقابل باشد احتمال خطای اندازهگیری باالتر است. برای اندازهگیری درخشندگی سطوح الزم است كه در حالت معمول كار سامانه روشنایی و زمانی كه منابع در حداكثر نوردهی خود هستند با تمركز دایره زاویهیاب چشمی دستگاه روی سطح مورد نظر در فاصله ناظر )یا كاركنان( درخشندگی آن اندازهگیری شود. طبق توصیه OEL برای ارزیابی درخشندگی سه موضع كافی میباشد. این سه ایستگاه در سطح كار كه باید مورد سنجش قرار گیرد شامل: محدوده بیشترین مدت زمان ی رؤت سطح مقابل دید كه معموال دیوار یا پنجره است و سطح زمینه محدوده دید كه معموال سطح زمین است در ارزیابی روشنایی درخشندگی هیچیک از آنها از نباید از cd/m باالتر باشد. مالحظات ارزیابي روشنایي حدود الزامی OEL )ویرایش چهارم( برای مؤلفههای كمی و كیفی روشنایی موازینی را تعیین نموده است. به لحاظ اینکه تأمین روشنایی كافی و مطلوب حائز اهمیت بوده و میتواند با كارایی و سالمت ذهنی و پیشگیری از اختالالت اسکلتی عضالنی مرتبط باشد موارد زیر باید در ارزیابی مورد مالحظه قرار گیرد:

104 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 91 حدود الزامی كه در جداول 19 و 16 كتاب OEL آمده است شامل شدت روشنایی عمومی داخلی و موضعی واضح اشیاء و تصاویر است. بر مبنای خصوصیات مکان و دقت مورد نیاز برای رؤیت مقادیر تعیین شده در جداول فوق شرایط كمی روشنایی برای كار در شب و ساعات ابتدا و پایانی روز را تضمین مینماید و استفاده از روشنایی طبیعی بهتنهایی یا تلفیق با روشنایی مصنوعی حتی در شیفت ثابت روز )اماكن تک شیفت( نمیتواند دلیلی برای تخفیف در مقادیر الزامی این مبحث گردد. 11 جدول مقادیر الزامی متوسط شدت روشنایی برای محوطهها و معابر در محدودههای شغلی را تعیین نموده است. شدت روشنایی مورد نیاز در جداول فوقالذكر بر حسب لوكس تعیین شده است. اندازهگیری مقادیر شدت روشنایی باید توسط دستگاه سنجش روشنایی دیجیتال با دقت 6/1 لوكس و بهصورت كالیبره شده در ارتفاع سطح كار انجام شود. زمان اندازهگیری باید در شرایط روشنایی مصنوعی باشد. لذا باید زمان اندازهگیری شب ساعات اولیه یا پایانی روز باشد تا اثر روشنایی طبیعی در اندازهگیریها ایجاد مداخله ننماید. معیار تعیین ایستگاههای اندازهگیری روشنایی عمومی استفاده از روش الگویی مورد قبول انجمن مهندسین روشنایی در ارتفاع عمومی سطح كار و محاسبات مربوط به آن میباشد. در صورتی كه امکان تطبیق چیدمان چراغها بر یکی از الگوهای مذكور امکانپذیر نباشد استفاده از روش شبکهای با حداقل 26 و حداكثر 16 ایستگاه در هر محدوده سنجش مجاز میباشد. در این روش محاسبات متوسطگیری باید بهگونهای باشد كه نتایج سنجش روشنایی در ایستگاههایی كه محل استقرار كارگران است دو برابر سایر ایستگاهها لحاظ گردد.

105 91 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در اندازهگیری روشنایی موضعی نیز باید حداقل سه ایستگاه در سطح كار)كه یکی از آنها محدوده بیشترین زمان رؤیت باشد( مورد سنجش قرار گیرد و ارقام هیچیک از آنها از حدود الزامی جدول 16 نباید كمتر باشد. در جدول شماره 11 حدود توصیه شده میانگین شدت روشنایی مورد نیاز برای معابر و محوطههای باز مختلف آورده شده است. معیار تعیین ایستگاههای اندازهگیری روشنایی عمومی در محوطهها بر اساس معیار شبکهای مورد قبول انجمن مهندسین روشنایی در سطح معابر و محوطهها با رعایت شاخص یکدستی توزیع روشنایی میباشد. روشنایی اضطراری كه مربوط به تعمیرات سامانه اصلی تأمین زمانهای خاص نظیر قطع جریان برق اصلی روشنایی و هنگام حوادث است باید به طور مجزا بهگونهای تأمین شده باشد كه متوسط شدت روشنایی برای محیطهای با خطر پایین 16 لوكس و خطر باال از 16 لوكس برای فعالیت موقت كمتر نباشد در مسیرهای خروج اضطراری افراد شدت روشنایی در كف مکان مورد نظر نبایستی از 56 لوكس كمتر باشد. عالوه بر معیارهای ذكر شده سایر الزامات زیر نیز برای تأمین كیفیت روشنایی و سالمت شاغلین كه در صفحه 11 و متن OEL ذكر شده باید رعایت گردد: روش ارزیابي روشنایي مصنوعي پس از اتمام اندازهگیریهای شدت روشنایی و درخشندگی نوبت به ارزیابی وضعیت روشنایی میرسد. ارزیابی روشنایی عبارت از مطابقت مقادیر اندازهگیری شده با مقادیر حدود مجاز.1 OEL و اظهار نظر در خصوص مطلوبیت سامانه تأمین روشنایی است. دو شرط كلی برای مطلوبیت روشنایی داخلی اماكن قابل تعریف است: مطابقت شدت روشنایی عمومی یا موضعی در مقایسه با مقادیر الزام

106 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی تأمین ویژگیهای كیفی برای راحتی دید 1 روشنایی به معنی تأمین شرایط ایمن بهداشتی و راحت كار یا زندگی در مطلوبیت تحت یک سامانه روشنایی است. مطلوبیت دارای شرایطی است كه یکی از آنها كافی بودن شدت روشنایی در محیط است. در صورت عدم وجود هر یک از عوامل مطلوبیت سامانه روشنایی كفایت الزم را در تأمین راحتی افراد نخواهد داشت. عوامل مؤثر بر مطلوبیت شامل: شدت روشنایی محدوده طولموج نور مسیر تابش نحوه توزیع روشنایی درخشندگی روی سطوح مورد رؤیت. ویژگیهای بازتابشی و جنس سطوح مورد رؤیت وضعیت نگهداری سامانه تأمین روشنایی نظافت سطوح داخلی و مانند آن میباشند. برخی از این معیارها كمی و برخی دیگر كیفی هستند. تأمین پارامترهای كمی مانند متوسط شدت روشنایی اگرچه شرطهای الزم هستند اما بیانكننده كفایت سامانه برای تأمین بهداشت و راحتی نمیباشند. بهطور عملیاتی در ارزیابی روشنایی اماكن و محدودههای شغلی معیارهای مطلوبیت با تشخیص كارشناس بهترتیب زیر معرفی میشوند. لذا سامانه روشنایی مطلوب سامانهای است كه: متوسط شدت روشنایی باید مطابق الزام OEL باشد. اصول كلی طراحی رعایت شده باشد )تناسب سامانه تابش روشنایی تناسب منبع با نیاز محیط ارتفاع طراحی چیدمان صحیح منابع(. سایهروشن محسوس وجود نداشته باشد)با معیار عددی OEL مطابقت داشته باشد(. شاخص دمای رنگ (CCT) و شاخص تجلی رنگ (CRI) منابع روشنایی كافی باشد. درخشندگی منابع و سطوح مورد رؤیت در حدی باشد كه سبب آزار نشود )درخشندگی در محدوده دید از 1666 cd/m 2 باالتر نباشد(. نگهداری و نظافت سامانه روشنایی در حد قابل قبول كمتر از %5 باشد( باشد )نسبت المپهای سوخته 1 - Visual comfort 2 - Desirability

107 166 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی نتایج اندازهگیری و تشخیص معیارهای مطلوبیت روشنایی عمومی و موضعی باید در فرم مربوطه كه نمونه آن در جدول سامانه ثبت نتایج آمده است درج میگردد و نهایتا كارشناس باید نظر خود را در ذیل فرم ثبت نماید. با استفاده از نتایج ارزیابی اظهارنظر نهایی در مورد سامانه روشنایی به یکی از سه صورت زیر در فرم مربوطه ثبت میشود: وضعیت روشنایی مطلوب است. وضعیت روشنایی معیوب و نیاز به اصالح دارد. وضعیت روشنایی نامطلوب است و نیاز به باز مهندسی دارد. ارزیابی وضعیت مطلوب مربوط به روشنایی مکانی است كه تمام شروط پنجگانه را دارا باشد. وضعیت معیوب و قابل اصالح مربوط به روشنایی مکانی است كه با انجام تعمیرات نظافت یا اصالح جزئی شرایط پنجگانه تأمین گردد. وضعیت نامطلوب به سامانه روشنایی اطالق میشود كه نیاز به طراحی مجدد یا تعمیرات و اصالحات كلی داشته باشد. در صورتی كه معیارهای مطلوبیت نقض نشده باشد اعتبار مطلوبیت تا دوره زمانی بازرسی بعدی معتبر میباشد.

108 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 161 راهنماي تکمیل فرم در سامانه ثبت نتایج مركز سالمت محیط و كار اهداف هدف از تکمیل این فرم در سامانه بازرسی مركز سالمت محیط و كار اظهار نظر در خصوص وضعیت روشنایی كارگاه با تجمیع اطالعاتی پیرامون وضعیت روشنایی كارگاه یا واحدهای كارگاهی و نیز مواردی است كه درنحوه توزیع و كیفیت روشنایی موثر میباشند. اطالعات عمومي كارگاه در این قسمت كاربر اطالعات عمومی كارگاه را به ترتیب زیر تکمیل می نماید: ابتدا نام مركز بهداشتی درمانی شهری یا روستایی و یا آزمایشگاه یا هر مرجع صاحب صالحیت )شركتهای خصوصی ارائه دهنده خدمات بهداشت حرفهای( كه اندازهگیری را انجام داده است ذكر می گردد. در ادامه نام و مدل دستگاه نورسنج تاریخ و ساعت نورسنجی و وضعیت جوی هوا در حین اندازه گیری روشنایی با توجه به ابری آفتابی یا نیمه ابری بودن آن مشخص می گردد. قبل از هر بار اندازهگیری برای اطمینان از صحت كار دستگاه بایستی آن را با وسیلهای استاندارد )كالیبراتور( كالیبره نمود. از آنجایی كه عوامل متعددی بر كار دستگاه مؤثر میباشند الزم است برای هر بار استفاده از دستگاه قبال از كالیبره بودن آن اطمینان حاصل شود.

109 161 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی پس از تکمیل اطالعات مربوط به صفحه سنجش روشنایی در كارگاه با فشردن Tab سنجش روشنایی وارد صفحه جدیدی برای ثبت اطالعات واحد كارگاهی میشویم. در بخش ثبت اطالعات واحد مساحت واحد كارگاهی و پنجره های موجود در كارگاه یا هر واحد در قسمت مربوطه بر حسب متر مربع ثبت می شود. وضعیت پاكیزگی منابع روشنایی )المپها و حبابها( وضعیت پاكیزگی پنجره ها و نیز وضعیت سطوح )دیوارها سقف و كف( را با توجه به 2 گزینه تمیز متوسط و كثیف مشخص می شود. موقعیت قرارگیری پنجرهها نوع سیستم تامین كننده روشنایی و نوع منابع روشنایی در بخش مرتبط ثبت میگردد. در

110 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 162 ادامه با توجه به هدف اندازه گیری یکی از بخشهای مربوط به سنجش روشنایی عمومی یا موضعی و یا هر دو تکمیل میگردد. سنجش روشنایي عمومي در این بخش پس از فشردن Tab افزودن ایستگاه پنجره زیر باز میشود. با توجه به نوع چیدمان منابع روشنایی كارگاه یا واحد و مقایسه آن با یکی از الگوهای ششگانه تعداد ایستگاههای مورد نیاز جهت سنجش روشنایی عمومی بدست میآید. در جدول نام یا شماره هر ایستگاه و شدت روشنایی اندازهگیری شده بر حسب لوكس ثبت و ذخیره میگردد.

111 162 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در ادامه با توجه به نوع كار یا مکان در بخش خصوصیات مکان در شدت روشنایی عمومی یکی از گزینه های مکانهای با تردد محدود افراد با شدت روشنایی توصیه شده 166 لوكس مکانهای با توقف محدود افراد با شدت روشنایی توصیه شده 156 لوكس كارهای غیر دقیق با شدت روشنایی 166 لوكس كارهایی با دقت متوسط با شدت روشنایی 156 لوكس و كارهای دقیق با شدت روشنایی 266 لوكس انتخاب میگردد. در ادامه میانگین شدت روشنایی اندازه گیری شده بر حسب لوكس با توجه به هر یک از الگوهای ششگانه محاسبه میشود. با مقایسه عدد بدست آمده با شدت روشنایی مورد نیاز مکان در ردیف باالیی وضعیت روشنایی عمومی واحد كارگاهی ارزیابی میشود و در صورتی كه كمتر از میزان توصیه شده باشد تعداد شاغلین در معرض روشنایی عمومی نامناسب كه همان تعداد كارگران واحد میباشد در محل مربوطه یادداشت میشود.

112 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 165 سنجش روشنایي موضعي در صورتیكه با توجه به مقتضیات و نوع كار جهت اظهار نظر كارشناسی نیازمند بررسی روشنایی موضعی ایستگاههای كاری باشد با فشردن Tab افزودن ایستگاه به بخش سنجش روشنایی موضعی وارد میشویم. پس از باز شدن پنجره مربوط به ثبت ایستگاه روشنایی موضعی نام یا شماره هر ایستگاه تعداد كارگران شاغل در هر ایستگاه و شدت روشنایی اندازهگیری شده بر حسب لوكس ثبت و ذخیره میگردد. خصوصیات شغل در ایستگاه مدنظر و شدت روشنایی متناسب با آن نیز در ردیف جداگانهای ثبت میشود. به این ترتیب كه برای كارهای معمول غیر دقیق )شدت روشنایی توصیه شده 156 لوكس( كارهای نسبتا دقیق)شدت روشنایی توصیه شده 116 لوكس( كارهای دقیق)شدت روشنایی توصیه شده 266 لوكس( كارهای خیلی دقیق)شدت روشنایی توصیه شده 566 لوكس( كارهای فوق العاده دقیق )شدت روشنایی توصیه شده لوكس( انتخاب میشود با مقایسه عدد مربوط به روشنایی سنجش شده با میزان روشنایی توصیه شده وضعیت روشنایی ایستگاه كاری مربوطه ارزیابی و تعداد شاغلین در معرض روشنایی نامناسب در آن ثبت شده و در ادامه اطالعات مربوطه ذخیره میگردد.

113 161 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در پایین صفحه اطالعات عمومی واحد پس از ثبت نتایج سنجش روشنایی عمومی و موضعی تعداد شاغلین در معرض روشنایی نامناسب در واحد كارگاهی مربوطه با نظر بازرس ثبت شده و در صورتی كه سیستم روشنایی واحد كارگاهی اصالح شده باشد تعداد شاغلین بهرهمند از روشنایی اصالح شده در محل مربوط یادداشت میگردد. در انتها روش اصالح روشنایی كارگاه با انتخاب یکی از گزینه های موجود مشخص و اطالعات واحد ذخیره میشود. اظهار نظر نهایي كارشناس: پس از ثبت تمام اطالعات مرتبط با سنجش روشنایی بازرس در خصوص وضعیت روشنایی كارگاه با انتخاب یکی از گزینههای )سیستم روشنایی كارگاه مطلوب است - سیستم روشنایی كارگاه معیوب است و نیاز به اصالح دارد - نامطلوب است و نیاز به بازمهندسی دارد( اظهار نظر میكند.

114 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 161 عوامل مؤثر بر تعیین مطلوبیت روشنایي كارگاه: در این قسمت كارشناس فاكتورهای موجودی كه میتواند باعث مطلوبیت روشنایی كارگاه گردد را با توجه به موارد ذكر شده انتخاب میكند. دقت شود كه وضعیت پنجرهها و بهرهمندی از روشنایی طبیعی مقولهای جدا از روشنایی مصنوعی میباشد كه میتواند در قسمتی از ساعات روز به وضعیت روشنایی مصنوعی كارگاه كمک كند لذا بایستی سعی گردد حتیاالمکان اندازهگیری روشنایی مصنوعی در شرایطی انجام پذیرد كه روشنایی روز تأثیری بر آن نداشته باشد. عوامل تشخیص مطلوبیت روشنایی در ارزیابی محیط كار به شرح زیر میباشد: 1. متوسط شدت روشنایی باید مطابق الزام OEL باشد. 1. اصول كلی طراحی رعایت شده باشد )تناسب سامانه تابش روشنایی تناسب منبع با نیاز محیط ارتفاع طراحی چیدمان صحیح منابع(. 2. سایهروشن محسوس وجود نداشته باشد)با معیار عددی OEL مطابقت داشته باشد(. 2. شاخص دمای رنگ (CCT) و شاخص تجلی رنگ (CRI) منابع روشنایی كافی باشد. 5. درخشندگی منابع و سطوح مورد رؤیت در حدی باشد كه سبب آزار نشود )درخشندگی در محدوده دید از 1666 cd/m 2 باالتر نباشد(. 1. نگهداری و نظافت سامانه روشنایی در حد قابل قبول باشد )نسبت المپهای سوخته كمتر از %5 باشد(

115 161 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی در ادامه روش اصالح روشنایی كارگاه تعداد شاغلین در معرض روشنایی نامناسب كارگاه و نیز تعداد شاغلینی كه با انجام اقدامات كنترلی با صدای مناسب در كارگاه مواجهه دارند وارد میشود. این اعداد مجموع آمار شاغلین در معرض روشنایی نامطلوب و شاغلین در معرض با روشنایی اصالح شده واحدهای مختلف كارگاه میباشند است كه در محل مربوطه توسط سامانه محاسبه و نمایش داده میشود. سپس Tab ذخیره را فشرده و از صفحه فوق خارج میشویم.

116 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی 169 منابع: سرز فرانسیس زیمانسکی یانگ فیزیک دانشگاهی )نور و فیزیک مدرن( ترجمه فروتن نشر علوم دانشگاهی تهران فضلاهلل گلمحمدی رستم مهندسی روشنایی )چاپ ششم ویرایش پنجم( انتشارات دانشجو )OEL( ویرایش همدان مركز سالمت محیط و كار حدود مجاز مواجهه شغلی بهداشت درمان و آموزش پزشکی چهارم وزارت 4. ANSI/IESNA, American national standard practice for roadway lighting RP 8(R2005), Berson D.M., Dunn F. A., Takao M, Phototransduction by Retinal Ganglion Cells That Set the Circadian Clock, science, 295, Boyce P.R., Human factor in lighting. Taylor & Francis, New York, Bommel W.J.M. and Beld G.J., Lighting for work: a review of visual and biological effects, Lighting Res. Technol. 36(4), IESNA, Lighting Handbook, Illumination Engineering Society of North America, 9 th edition, IES, Lighting Handbook, Illumination Engineering Society of North America, 10 th edition, Pauley S.M., Lighting for the human circadian clock: recent research indicates that lighting has become a public health issue, Medical Hypotheses, 63, Piccoli B, et al., Photometry in the workplace: the rationale for a new method. Ann Occup Hyg Jan; 48(1): Smith N.A., Lighting for Health and Safety, Butterworth-Heinemann, Schlegel G.O., et al., Analysis of a full spectrum hybrid lighting system, solar energy, April 2004, Pages Stanley L., Handbook of Industrial Lighting, London,

117 116 راهنمای اندازهگیری و ارزیابی روشنایی Islamic Republic of IRAN Ministry of Health and and Medical Education Environmental and Occupational Health Center (EOHC) OEL ASSESSMENT GUIDELINE for Lighting OEL L

118