ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟ ΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΡΟΥΜΑΝΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟ ΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΡΟΥΜΑΝΙΑΣ Μεταπτυχιακός: BUZATELU I. MARIUS Επιβλέπων: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΣΚΑΛΤΣΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α. Π. Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντοµογραφίες 3 Πρόλογος 4 Εισαγωγή 6 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ : Ο ρόλος του Ευαγγελίου στη διαµόρφωση και εξέλιξη της ρουµανικής λειτουργικής γλώσσας Ι.1. Λειτουργική γλώσσα 15 I.2. Το κήρυγµα του Ευαγγελίου στο ρουµανικό λαό. 17 I.3.Τα πρώτα ρουµανικά κείµενα από την Αγία Γραφή. 21 I.4. Οι πρώτες έντυπες εκδόσεις του Ευαγγελίου. 28 I.5. Η Καινή ιαθήκη από τον Bălgrad I.6. To Ευαγγέλιο από το Βουκουρέστι Η πρώτη επίσηµη έκδοση 36 I.7. Η Βίβλος από το Βουκουρέστι (1688). Η πρώτη πλήρης έκδοση της Αγίας Γραφής στα ρουµανικά. 38 I.8. Άλλες εκδόσεις του ρουµανικού Ευαγγελίου (αιώνες I.9. Τελευταία έκδοση του Ευαγγελίου του Το Ιερατικό ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ : II.1. Το Ιερατικό του Μακαρίου(1508). 53 II.2. Το Ιερατικό του Κορεσίου (1568). 61 II.3. Οι έντυπες εκδόσεις του ρουµανικού Ιερατικού από τον Μητροπολίτη Dosoftei και Antim Ivireanul. 66 II.4. Το εν χρήσει Ιερατικό στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας. 74 II.5. Η παρουσίαση του Αρχιερατικού. 77 1

3 Το Ευχολόγιο ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ : III.1.Τα πρώτα σλαβικά έντυπα Ευχολόγια στην επικράτεια των ρουµανικών χωρών. 83 III.2. Η εµφάνιση των πρώτων ρουµανικών εντύπων του Ευχολογίου. 87 III.3.Το εν χρήσει Ευχολόγιο στη Θεία Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας. 96 III.4.Τα εκ των εκδόσεων του Ευχολογίου προερχόµενα σύγχρονα λειτουργικά βιβλία. 98 Το Ψαλτήρι ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: IV.1. Η παρουσίαση των παλαιοτέρων κειµένων του Ψαλτηρίου που βρέθηκαν στο έδαφος των ρουµανικών χωρών. 101 IV.2. Οι πρώτες έντυπες εκδόσεις του ρουµανικού Ψαλτηρίου. 107 IV.3. Το Ψαλτήρι σε στίχους του Μητροπολίτη οσοφθέου (1673). 109 IV.4. Το Ψαλτήρι στη Θεία Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας. 114 Τα βιβλία του Αναλογίου ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ : V.1. Οι πρώτες εκδόσεις της Οκτωήχου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας. 115 V.2. Η πρώτη έντυπη έκδοση της ρουµανικής Οκτωήχου. 121 V.3. Η παρουσίαση του Τριωδίου. 124 V.4. Η παρουσίαση του Πεντηκοσταρίου. 127 V.5. Η παρουσίαση των Μηναίων. 128 V.6. Η διακήρυξη των Ρουµάνων αγίων και η ένταξή τους στα λειτουργικά βιβλία. 131 V.7. Το Tυπικό στο χώρο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας. 134 Συµπεράσµατα 138 Γενική βιβλιογραφία 142 Παράρτηµα εικόνων 163 2

4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ BOR : Biserica Ortodoxă Română GB : Glasul Bisericii LLR : Limba şi Literatura Română MA : Mitropolia Ardealului MB : Mitropolia Banatului MMB : Mitropolia Moldovei şi Bucovinei MMS : Mitropolia Moldovei şi Sucevei MO : Mitropolia Olteniei O : Ortodoxia OCA : Orientalia Christiana Analecta RLR : Revista Limba Română S : Studii SCB : Studii şi cercetări de bibliografie ST : Studii Teologice ( Bucureşti ) ΘΗΕ : Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια VO : Vestitorul Ortodoxiei 3

5 Πρόλογος Το πρόβληµα της προέλευσης και της εξέλιξης των λειτουργικών βιβλίων στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας έχει αντιµετωπιστεί µέχρι στιγµής µόνο από την προοπτική ενός βιβλίου ή µίας ακολουθίας. Αυτή είναι η πρώτη φορά σε µία διπλωµατική εργασία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης που τα ρουµανικά λειτουργικά βιβλία παρουσιάζονται ενιαία. Ο κύριος σκοπός της παρούσας εργασίας «Τα λειτουργικά βιβλία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας» είναι να τονίσει τα υπάρχοντα ειδικά χαρακτηριστικά της λειτουργικής γλώσσας και των βιβλίων της Λατρείας στο χώρο της ρουµανικής Ορθοδοξίας και τον ολοκληρωµένο διάλογο: θρησκεία, ιστορία, πολιτισµό και λογοτεχνία. Για κάθε λειτουργικό βιβλίο την προέλευση, την εξέλιξη και τα χαρακτηριστικά του, αφιερώνουµε και ένα κεφάλαιο. Το κάθε θέµα το ερευνούµε στο πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό πλαίσιο της κάθε εποχής και εκθέτουµε την πρώιµη εικόνα των θρησκευτικών πολιτιστικών αρχών που βρήκε η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας. Είναι µία προσπάθεια µέσω της οποίας αποδεικνύεται ότι τα παλαιότερα λειτουργικά βιβλία είναι πηγή που δείχνει ότι υπήρχε θρησκευτικός πολιτισµός και παράδοση συγκρότησης των εκκλησιών και των Ιερών. Αυτή η λειτουργική κίνηση αλληλοσυνδέεται µε όλη την Ορθόδοξη Ανατολή και τη βυζαντινή αρχέτυπη φλέβα. Το συγκεκριµένο θέµα, µας επιτρέπει να αποκαλύψουµε βιβλία από το ρουµανικό πολιτιστικό και λειτουργικό πατριµόνιο προκειµένου να καταστούν γνωστά στους αναγνώστες µίας άλλης γλώσσας εκτός της ρουµανικής. Αυτή η διπλωµατική εργασία µπορεί να αποτελέσει ένα ερευνητικό υλικό για τους ειδικούς του τοµέα αυτού αλλά και για όσους ενδιαφέρονται για τα παλαιά βιβλία που προέρχονται από ένα αυθεντικό ορθόδοξο χώρο όπως είναι ο ρουµανικός. Στο σηµείο αυτό αισθάνοµαι την ανάγκη να εκφράσω τις θερµές µου ευχαριστίες στον καθηγητή µου κ. Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή, για κάθε θεολογική γνώση που µου προσέφερε καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών µου, για τις πολύτιµες υποδείξεις του κατά τη σύνταξη της παρούσας εργασίας, µα ιδιαίτερα για την αµέριστη κατανόηση, συµπαράσταση και εµπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό µου. Ευχαριστώ επίσης και τα 4

6 δύο άλλα µέλη της τριµελούς επιτροπής, τον Επικ. Καθηγητή π. Ιωάννη Σκιαδαρέση και τον Επίκ. Καθηγητή π. Κωνσταντίνο Καραϊσαρίδη για τη συνεργασία και τις υποδείξεις των. Θεσσαλονίκη,

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το έργο «Τα λειτουργικά βιβλία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας» στοχεύει να φωτίσει ένα µέρος της λειτουργικής κληρονοµιάς στο χώρο της Ρουµανίας. Το παρόν έργο προορίζεται να λειτουργήσει ως το έναυσµα για την εξοικείωση του αναγνώστη µε µία άλλη γλώσσα εκτός από την ρουµανική, µε ένα νέο ιστορικό, λειτουργικό και λογοτεχνικό περιεχόµενο. Η ύπαρξη λειτουργικών βιβλίων αποτελεί µαρτυρία της ορθόδοξης και πνευµατικής ρουµανικής ζωής, η οποία πολύ φυσικά εντάσσεται στο πλαίσιο της Ανατολικής Ορθοδοξίας. Οι ιστορικοί και οι γλωσσολόγοι συµφωνούν πως ο ρουµανικός λαός διαµορφώθηκε ως εθνική και θρησκευτική οντότητα, ως λατινικός και χριστιανικός λαός, µέχρι τον 4 ο αιώνα. Οι ερωτήσεις και ιδιαίτερα οι διαφωνίες εµφανίζονται αναφορικά µε τη γλώσσα στην οποία διαβάστηκε η Αγία Γραφή και τελέσθηκε η θεία Λειτουργία µέχρι τον 10 ο αιώνα, τότε που το κυριλλικό αλφάβητο και η σλαβική γλώσσα ορίστηκε ως γλώσσα λατρείας. Φηµισµένοι µελετητές όπως ο A. Lambrion, A.O. Xenopol και Al. Rosetti, θεώρησαν πως οι Ρουµάνοι έγραφαν πάντα στη γλώσσα τους, συµπεριλαµβανοµένων και των λειτουργικών βιβλίων. 1 Ο Ακαδηµαϊκός Dimitrie Onciul ισχυρίζεται πως «µέχρι τον εκχριστιανισµό των Βουλγάρων, οι Ρουµάνοι χρησιµοποιούσαν στην εκκλησία την λατινική γλώσσα από την οποία τους απέµεινε και η ορολογία η οποία είχε Ρωµαϊκή καταγωγή». 2 Ένας άλλος φηµισµένος ακαδηµαϊκός και ιστορικός A.O. Xenopol θεωρεί πως «πριν από τον βουλγαρικό χριστιανισµό, υπήρχε ήδη ο ρουµανικός χριστιανισµός». 3 Ο ιστορικός Ştefan Lupşa µιλούσε για την ύπαρξη ενός λογοτεχνικού λατινικό εγγράφου, στο τέλος του τρίτου αιώνα και στις αρχές του τετάρτου. Όχι µόνο ο άγιος Eπίσκοπος Νικήτας της Ρεµεσιάνα ακίας ( ), «αλλά και ο επίσκοπος Victorin από το Poetovio (Pettuv στην Stiria, το πιο δυτικό µέρος που 1 Gheţie Ion, Începuturile scrisului în limba română. Contribuţii filologice şi lingvistice, (Οι αρχές της γραφής στη ρουµανική γλώσσα. Φιλολογικές και γλωσσικές εισφορές), Εκδ. Academiei RSR, Βουκουρέστι, 1974, σ Dumitru Stăniloae, Naţiune şi creştinism, (Έθνος και χριστιανισµός), Εκδ. Elion, Βουκουρέστι, 2003, σ A. D. Xenopol, Istoria românilor din Dacia Traiană, (Ιστορία των Ρουµάνων στην ακία Τραϊανού), Εκδ. Ιασίου, τόµ Ά, σ

8 κατοικούνταν από Θράκες) που σκοτώθηκαν από ειδωλολάτρες το 304, περνούσαν και επεξεργάζονταν στα λατινικά επεξηγηµατικά έργα κάποιων Ελλήνων συγγραφέων». 4 Στην Ρουµανική Εκκλησία, η παλαιά σλαβική γλώσσα άρχισε να χρησιµοποιείται µετά τον εκχριστιανισµό των Βουλγάρων, δηλαδή µετά την ίδρυση της Ορθόδοξης Βουλγαρικής Eκκλησίας, που βρισκόταν υπό την εξουσία του πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Αποδεκτή ως η ιερή γλώσσα της λατρείας (µαζί µε την ελληνική) η σλαβική γλώσσα θα αποκτήσει τον ίδιο ρόλο και βόρεια του ούναβη, αντικαθιστώντας την εκκλησιαστική λατινική. Εδώ οι συνθήκες όντας εξασφαλισµένες από την αναδιοργάνωση της Ρουµανικής Εκκλησίας η οποία υπό την πίεση του Βουλγάρου Τσάρου (υπό την ηγεσία του Simeon Ι ) γίνεται και αυτή εξαρτηµένη από το πατριαρχείο του Βυζαντίου. Η διαδικασία της υιοθέτησης της σλαβικής Λειτουργίας από τους ρουµάνους τελειώνει µε σιγουριά πριν από την επέκταση της Ουγγαρικής κυριαρχίας στην Τρανσυλβανίας (11 ο -13 ο αιώνα). 5 Κατά τη γνώµη του καθηγητή P.P.Panaitescu η Λειτουργία στη σλαβική γλώσσα θα µπορούσε να είχε εισαχθεί στους ρουµάνους από τον 10 ο αιώνα. Για την υποστήριξη αυτής της θέσης έχει τα ακόλουθα επιχειρήµατα. «Η βυζαντινή λειτουργία στην σλαβική γλώσσα εισάχθηκε στην Βουλγαρία στο τέλος του 9 ου αιώνα από τους µαθητές των αγίων Κύριλλο και Μεθόδιο και γνώρισε µία εποχή ανώτατης εξάπλωσης τον 10 ο αιώνα από το πολιτιστικό κέντρο του Preslav, προς τα δυτικά κα τα βόρεια, δηλαδή προς στους σέρβους και στους ρώσους. Η σλαβική γλώσσα εισήχθη στην ρουµανική γλώσσα πριν από την κατάκτηση της Τρανσυλβανίας από το Ουγγαρικό φεουδαρχικό βασίλειο. Σε καµία περίπτωση δεν θα ήταν δυνατόν να εισαχθεί µετά από αυτή την ηµεροµηνία γιατί οι καθολικοί ηγεµόνες της Ουγγαρίας αλλά και οι λατίνοι επίσκοποι από την Τρανσυλβανία δεν θα το είχαν επιτρέψει. Η εισαγωγή αυτής της λειτουργίας στους ρουµάνους δεν θα µπορούσε να γίνει παρά σε µία εποχή κατά την οποία στην Ρουµανική Χώρα υπήρχαν και σλάβοι κάτοικοι που µιλούσαν και καταλάβαιναν την παλαιά σλαβική που µιλιούνταν κυρίως από την άρχουσα τάξη. Άλλωστε δεν είναι δυνατόν να εισήχθηκε στην λατρεία µία γλώσσα που κανείς δεν καταλάβαινε». 6 4 Lupşa, Ştefan, Creştinismul românesc a fost întotdeauna cel ortodox, (Ο ρουµανικός χριστιανισµός ήταν πάντοτε ορθόδοξος), στο περιοδικό (S.T.) 1949, σσ A.D. Xenopol, ό.π. τόµ Α, σσ P.P. Panaitescu, Începuturile şi biruinţa scrisului în limba română, (Οι αρχές και ο θρίαµβος του γραπτού την ρουµανική γλώσσα), Εκδ. Academiei, Βουκουρέστι, ό.π. 7

9 Μπορούµε να πούµε πως η σλαβική επιρροή ήταν η πιο ισχυρή ανάµεσα σε όλες εκείνες που ασκούνταν στη ρουµανική γλώσσα και ιδιαίτερα στη ρουµανική λειτουργική γλώσσα. Αυτή εκδηλώθηκε πρώτα στο διακυβερνητικό επίπεδο και µετά στο επίπεδο της θρησκευτικής λατρείας (ξεκινώντας µε τον 11 ο αιώνα). Η σλαβική επιρροή αποτελεί µία ιστορική διαδικασία µε µεγάλη διάρκεια, έχοντας εθνικές, πολιτιστικές, διοικητικές και γλωσσικές συνέπειες. Αυτή δεν εκδηλώθηκε στον ίδιο βαθµό παντού ούτε αποτελεί µέρος µίας µόνο εποχής. Αυτή η κατάσταση αντικατοπτρίζει και το γεγονός πως η σλαβική γλώσσα στο χώρο της Ρουµανίας δεν ήταν µία ενιαία πολιτιστική γλώσσα. Εδώ αντιγράφηκαν και εκτυπώθηκαν κείµενα που ήταν τόσο µεσοβουλγάρικα όσο και ρώσικα και σέρβικα. Οι εθνικές επαφές και η σλαβορουµανική διγλωσσία (που ήταν ενεργή µέχρι τον 12 ο αιώνα και τον 13 ο αιώνα), η αναδιοργάνωση της Εκκλησίας και η υιοθεσία της σλαβικής Λειτουργίας, η εφαρµογή των σλαβικών µοντέλων στην οργάνωση της ρουµανικής φεουδαρχίας (επαρχίες και ηγεµονίες) παρείχε στη ρουµανική γλώσσα πολυάριθµα «ζωντανά» και εκφραστικά στοιχεία που προέρχονται από τα λατινικά. Η έλλειψη µεταφρασµένων λειτουργικών βιβλίων στα ρουµανικά υποθέτουµε, ήταν ένας ακόµα λόγος που οι επίσκοποι και οι ιερείς αποφάσισαν να υιοθετήσουν την σλαβική γλώσσα. Φυσικά ο λαός συνέχισε να µιλά ρουµανικά. Αυτό το φαινόµενο δεν πρέπει να µας εκπλήττει καθώς συνέβη και σε άλλες χώρες της Ευρώπης: στην Γερµανία για πολύ καιρό η γλώσσα της Εκκλησίας και του κράτους ήταν η λατινική, στην Αγγλία, µετά τη νορµανδική κατάκτηση, η επίσηµη γλώσσα ήταν η Γαλλική, ενώ ο λαός µιλούσε στη γλώσσα του δηλαδή γερµανικά και αγγλικά αντίστοιχα. Οι πολωνοί όπως και οι τσέχοι και οι κροάτες αν και είχαν σλαβική καταγωγή υιοθέτησαν τη λατινική γλώσσα ως γλώσσα λατρείας. 7 Στους ρουµάνους λοιπόν, αν και η Λειτουργία και οι υπόλοιπες ακολουθίες εκτελούνταν στα σλαβικά, η διακήρυξη του λόγου του Θεού και η εξοµολόγηση γινόταν όπως και πριν στη γλώσσα που οµιλούνταν από το λαό, δηλαδή στα ρουµανικά. 8 Η Ορθοδοξία µε τη µορφή βυζαντινής τελετουργίας στα σλαβικά ήταν υπό τις συνθήκες της τότε εποχής, ένα µέσο για τη διατήρηση της αυθεντικής πίστης. Οι αιώνες 9 ος -11 ος χαρακτηρίζονται από την ισχυρή ιεραποστολική δράση που ανέλαβαν τα δύο 7 Drâmba, Ovidiu, Istoria literaturii universale, (Ιστορία της παγκόσµιας λογοτεχνίας), Εκδ. Saeculum, 2002, σσ Şesan, Milan, Introducerea limbii române în Biserică, (Η εισήγηση της ρουµανικής γλώσσας στην Εκκλησία), στο περιοδικό «S.T.» 1959, τεύχ. 1-2, σσ

10 µεγάλα θρησκευτικά κέντρα, του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως που υποστηρίζονταν από το Βυζάντιο και του Βατικανού που υποστηρίζονταν από τους γάλλους και τους γερµανούς. Αυτό που διακυβεύεται είναι η ενσωµάτωση των λαών από την κεντρική και Νοτιοανατολική Ευρώπη (Μοραβοί, Τσέχοι, Βούλγαροι και Ούγγροι αργότερα) στη σφαίρα επιρροής τους. Αναδεικνύεται και η επιθυµία αυτών των νέων λαών να αγκαλιάσουν το Χριστιανισµό είτε αυτός είναι ρωµαιοκαθολικός, είτε ορθόδοξος. Αν οι ρουµάνοι χρησιµοποιούσαν συνεχώς τη γλώσσα τους στη λατρεία, για το Βατικανό θα ήταν πολύ πιο εύκολο να προσελκύσει τους ρουµάνους στη «Λατινική Ιεροτελεστία», δεδοµένου πως µιλούσαν µία γλώσσα όµοια µε τη λατινική από τη ρωµαιοκαθολική λατρεία. Παρά την είσοδο των Βυζαντινών λειτουργιών στη σλαβική γλώσσα ο ρουµανικός λαός παρέµενε υπό την εκκλησιαστική επιρροή του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως όντας ο µόνος λαός µε Ρωµαϊκή καταγωγή και γλώσσα που ήταν ορθόδοξος. «Αυτή η σύνθεση της λατινικότητας και της ορθοδοξίας αποτελεί ένα θαύµα και µία µοναδική µορφή αυθεντικότητας που βοήθησε τον ρουµανικό λαό να διατηρηθεί µέσω της λατινικότητας χωρίς όµως να ανακατευτεί µε τον σλαβικό κόσµο και µέσω της ορθοδοξίας χωρίς να ανακατευτεί µε τον κόσµο των καθολικών εθνικοτήτων από την δυτική γειτονιά». 9 Μέσω της Βυζαντινοσλαβικής ιεροτελεστίας µία σειρά σλαβικών λέξεων εισήχθηκαν στην εκκλησιαστική ορολογία των ρουµάνων. Οι λέξεις αυτές έχουν παραµείνει στο λεξιλόγιό τους µέχρι και σήµερα. Πρέπει να σηµειωθεί το γεγονός πως οι χριστιανικοί όροι µε στοιχεία πίστης, εµφανίστηκαν τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, όταν δηµιουργούνταν ο λαός και η ρουµανική γλώσσα. Αντιθέτως οι θρησκευτικοί όροι µε σλαβική προέλευση εισήχθηκαν στη γλώσσα µετά τον 11 ο αιώνα. Τη στιγµή κατά την οποία οι ιεράρχες και οι πιστοί από την Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία ξεκίνησαν τη µετάφραση των λειτουργικών βιβλίων στα ρουµανικά (µία πράξη που ολοκληρώθηκε προς το τέλος του 17 ου αιώνα), ενσωµατώθηκαν και οι όροι αυτοί στη ρουµανική γλώσσα. Πολλές λέξεις που όριζαν αντικείµενα και λειτουργικά βιβλία, γιορτές και διάφορες ακολουθίες, παρέµειναν στη λειτουργική ρουµανική γλώσσα µέχρι σήµερα Stăniloae Dumitru, Rolul Ortodoxiei în formarea şi păstrarea fiinţei poporului român şi a unităţii naţionale, (Ο ρόλος της Ορθοδοξίας στη διαµόρφωση και τη διατήρηση του ρουµανικού λαού και την εθνική ενότητα), στο περιοδικό «Ort.», 1978, τεύχ. 4, σ Păcurariu, Mircea, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, (Η ιστορία της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας), τόµ Α, Βουκουρέστι, 1992, σ

11 Η Βυζαντινή επιρροή αντιπροσωπεύει ένα στοιχείο πολιτισµικής συνέχειας για το ρουµανικό λαό. Οι σχέσεις των εκρουµανισµένων πληθυσµών του ούναβη µε το βυζαντινό κόσµο ήταν σχετικά ενεργές και επηρέασαν αρκετά τη ρουµανική οµιλούµενη γλώσσα κυρίως µέσω της γραφής και των Ιεραποστόλων. Αν και η εγκατάσταση των σλάβων στην Βαλκανική Χερσόνησο διέκοψε για κάποιους αιώνες τις συνδέσεις του ρουµανικού πληθυσµού από τις δύο όχθεις του ούναβη µε το Βυζάντιο, παρόλα αυτά, αυτή την περίοδο πολλές ελληνικές λέξεις εισρέουν στο ρουµανικό λεξιλόγιο µέσω της σλαβικής γλώσσας. Το φαινόµενο που προκαλείται κυρίως από το χριστιανικό λεξιλόγιο είναι στην πραγµατικότητα αποτέλεσµα επιβολής της σλαβικής Λειτουργίας, που βασίστηκε µε τη σειρά της στη βυζαντινή εκκλησιαστική ορολογία. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν σήµανε το τέλος του Βυζαντινού πολιτισµού και αυτό διότι η συγκεκριµένη κληρονοµιά εκτείνεται µε διάφορες µορφές µέχρι και τον 19 ο αιώνα. 11 Παρά το γεγονός πως το Βυζάντιο ως ανεξάρτητο κράτος δεν υπήρχε πλέον, η κουλτούρα του συνέχιζε να ασκεί επιρροή στους λαούς της Ανατολικής Ευρώπης. Ως αποτέλεσµα παρατηρείται µία σηµαντική αύξηση του αριθµού των ελληνικών σχολείων (βασιλικές ακαδηµίες ελληνικής γλώσσας από το Βουκουρέστι 1680 και από το Ιάσιο 1706). Οι δεσµοί µε το Βυζάντιο συνεχίστηκαν µέσω διαφόρων λογίων Ελλήνων που ήρθαν στις ρουµανικές χώρες, µέσω της βοήθειας του Πατριαρχείου και του κλήρου, µέσω επίσης των εκπροσώπων των µονών του Αγίου Όρους και από άλλα µοναστικά κέντρα, µέσω εµπόρων και φυσικά µέσω ηγεµόνων ελληνικής προέλευσης. Έτσι η νεοελληνική επιρροή ασκήθηκε ξεκινώντας από το 15 ο αιώνα και είναι δυνατόν να χωρίσει σε δύο στάδια: το πρώτο στάδιο το προφαναριώτικο (15 ο -17 ο αιώνα) και το δεύτερο στάδιο το Φαναριώτικο ( ). Όσον αφορά την επιθυµία και τις φιλοδοξίες των ρουµάνων χριστιανών να έχουν τα λειτουργικά βιβλία και τις ακολουθίες στην γλώσσα τους, έγιναν αρκετά σηµαντικά βήµατα στις αρχές του 15 ου αιώνα. Ένα σηµαντικό στοιχείο ήταν η ίδρυση των Ησυχαστικών µοναστηριών που αφιερώνονται στο Γρηγόριο Παλαµά στη Ρουµανική Χώρα και στη Μολδαβία, γεγονός που οδήγησε στην οργάνωση των σχολείων µε δασκάλους και µαθητές, µε αναγνώσεις, µε γραµµατικούς και ψάλτες, οι οποίοι διευκόλυναν τη διείσδυση στα βιβλία και στην γραφή, στην γλώσσα του λαού. Η σχολή 11 Iorga, Nicolae, Bizanţ după Bizanţ, (Το Βυζάντιο µετά το Βυζάντιο), Εκδ. Gramar, Βουκουρέστι,

12 αντιγραφέων από την Μολδαβία εξελίχθηκε σε πρότυπο για όλες τις άλλες επαρχίες της Ρουµανίας. «Η άνθηση της χριστιανικής λογοτεχνίας στην σλαβική γλώσσα, ήταν προσιτή µόνο σε κάποια περιορισµένα στρώµατα, κάτι που προκάλεσε θρησκευτικές, ψυχολογικές αντιδράσεις από την πλευρά των χριστιανών οι οποίοι απαιτούσαν ολοένα και εντονότερα την κατανόηση του λόγου του Θεού στην εκκλησία τους. Αν και στους σλαβικούς χριστιανικούς πληθυσµούς το φαινόµενο του ησυχασµού του Παλαµά ήταν δυνατόν να εκτελείται στα σλαβικά, επειδή εκτός του κυριλλικού αλφαβήτου χρησιµοποιούνταν και λαϊκή γλώσσα, στους ρουµάνους αυτό το φαινόµενο δεν µπορούσε να εκτελείται σε µία ξένη λέξη αλλά µόνο στην εθνική που µιλιούνταν και ήταν κατανοητή από όλους και η οποία θα αποδείκνυε την εθνική και πολιτική ενότητα». 12 Η πλήρης µετάφραση των λειτουργικών βιβλίων στα ρουµανικά προέκυψε ως αποτέλεσµα της συνεχούς ανησυχίας των ρουµάνων ηγεµόνων, µελετητών και αρχιερέων να αποκτήσουν το λόγο του Θεού στη γλώσσα που µιλιούνταν από τους χριστιανούς. Η έντονη ανάγκη µετάφρασης της Γραφής και των λειτουργικών βιβλίων στη ρουµανική γλώσσα υποκινήθηκε από την ιδιαίτερη κατάσταση στην οποία βρίσκονταν οι ορθόδοξοι χριστιανοί από τις ρουµανικές χώρες σε σύγκριση µε άλλους ορθόδοξους λαούς. Στη λατρεία χρησιµοποιούνταν η σλαβική γλώσσα (αργότερα χρησιµοποιούνταν και η ελληνική) ωστόσο οι απλοί άνθρωποι που συµµετείχαν στις ακολουθίες της Εκκλησίας γνωρίζοντας µόνο τη ρουµανική γλώσσα δεν καταλάβαιναν τι διαβάζονταν και τι προφέρονταν. Ως εκ τούτου οι ρουµάνοι άρχισαν να ασχολούνται µε τη µετάφραση αυτών των βιβλίων στη γλώσσα τους. Η ολοκληρωτική εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στη λατρεία και των λειτουργικών βιβλίων στην Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία γνωρίζει τρεις σηµαντικές στιγµές. (α) Η πρώτη είναι η στιγµή εµφάνισης των πρώτων ρουµανικών λειτουργικών βιβλίων που τυπώθηκαν από το διάκονο Κορέσι. (β) Η δεύτερη είναι αυτή των µεταφράσεων και των εκτυπώσεων του µητροπολίτη Dosoftei. (γ) Η τρίτη χαρακτηρίζεται από την δραστηριότητα του µητροπολίτη Antim Ivireanul. 12 Şesan, Milan, Despre limba liturgică la români, (Για την λειτουργική γλώσσα στους ρουµάνους ) στο περιοδικό «M.A.», 1975, τεύχ. 1-2, σ

13 Πρέπει να τονίσουµε πως η διαδικασία εθνικοποίησης της λατρείας περιελάµβανε δύο σηµαντικές πτυχές, συγκεκριµένα: τη µετάφραση των κειµένων αυτών ή των βιβλίων από την Αγία Γραφή που χρησιµοποιούνται στη διάρκεια των Ακολουθιών (Ευαγγέλια, Απόστολος, Ψαλτήρι) και τη µετάφραση στα ρουµανικά των λειτουργικών βιβλίων, όπως (Ευχολόγιο και Ιερατικό) στα οποία προστίθενται τα βιβλία του Αναλογίου (Οκτώηχος, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο, Μηνέα). εν ήταν τυχαίο το γεγονός πως η µετάφραση των συγκεκριµένων βιβλίων προηγήθηκε από τη µετάφραση στη ρουµανική γλώσσα των άλλων θεµελιακών βιβλίων της Εκκλησίας, δηλαδή του Ευαγγελίου (µέρος από την Καινή ιαθήκη), του Αποστόλου (από τις Πράξεις των Αποστόλων και από τις επιστολές) και το Ψαλτήρι. Η γλώσσα αυτών των ιερών πηγών αποτέλεσε την βάση των µεταφράσεων του Ιερατικού, του Ευχολογίου και των υπολοίπων ξένων απαραίτητων βιβλίων στα Ρουµανικά. Αυτές παρείχαν ένα µοντέλο έκφρασης της προσευχής στη ρουµανική γλώσσα που ήταν κατανοητή από όλους τους Ρουµάνους. Όλα αυτά τα απαραίτητα βιβλία για τη λατρεία στην Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία, θα αναλυθούν ξεχωριστά για την καλύτερη κατανόηση του φαινοµένου εµφάνισης και εξέλιξής τους. Για την καλύτερη ανάλυσή τους η εργασία χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια. Tο πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στο ρόλο του Ευαγγελίου στην διαµόρφωση και εξέλιξη της ρουµανικής λειτουργικής γλώσσας µε τα υποκεφάλαια: Ι.1. Λειτουργική γλώσσα. I.2. Το κήρυγµα του Ευαγγελίου στο ρουµανικό λαό. I.3.Τα πρώτα ρουµανικά κείµενα από την Αγία Γραφή. I.4. Οι πρώτες έντυπες εκδόσεις του Ευαγγελίου. I.5. Η Καινή ιαθήκη από τον Bălgrad I.6. To Ευαγγέλιο από το Βουκουρέστι Η πρώτη επίσηµη έκδοση I.7. Η Βίβλος από το Βουκουρέστι (1688). Η πρώτη πλήρης έκδοση της Αγίας Γραφής στα ρουµανικά. I.8. Άλλες εκδόσεις του ρουµανικού Ευαγγελίου (αιώνες 17-20). I.9. Τελευταία έκδοση του Ευαγγελίου του Το δεύτερο κεφάλαιο είναι για το Ιερατικό, και έχει τα εξής υποκεφάλαια: II.1. Το Ιερατικό του Μακαρίου(1508). II.2. Το Ιερατικό του Κορεσίου (1568). 12

14 II.3. Οι έντυπες εκδόσεις του ρουµανικού Ιερατικού από τον Μητροπολίτη Dosoftei και Antim Ivireanul. II.4. Το εν χρήσει Ιερατικό στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας. II.5. Η παρουσίαση του Αρχιερατικού. Το τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωµένο στο Ευχολόγιο και περιέχει τα εξής υποκεφάλαια: III.1. Τα πρώτα σλαβικά έντυπα Ευχολόγια στην επικράτεια των ρουµανικών χωρών. III.2. Η εµφάνιση των πρώτων ρουµανικών εντύπων του Ευχολογίου. III.3. Το εν χρήσει Ευχολόγιο στη Θεία Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας. III.4. Τα εκ των εκδόσεων του Ευχολογίου προερχόµενα σύγχρονα λειτουργικά βιβλία. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για το Ψαλτήρι. Τα υποκεφάλαια είναι: IV.1. Η παρουσίαση των παλαιότερων κειµένων του Ψαλτηρίου που βρέθηκαν στο έδαφος των ρουµανικών χωρών. IV.2. Οι πρώτες έντυπες εκδόσεις του ρουµανικού Ψαλτηρίου. IV.3. Το Ψαλτήρι σε στίχους του Μητροπολίτη Dosoftei (1673). IV.4. Το Ψαλτήρι στη Θεία Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας. Το πέµπτο κεφάλαιο αναφέρεται στα βιβλία του Αναλογίου και έχει τα εξής υποκεφάλαια: V.1. Οι πρώτες εκδόσεις της Οκτωήχου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας. V.2. Η πρώτη έντυπη έκδοση της ρουµανικής Οκτωήχου. V.3. Η παρουσίαση του Τριωδίου. V.4. Η παρουσίαση του Πεντηκοσταρίου. V.5. Η παρουσίαση των Μηναίων. V.6. Η διακήρυξη των Ρουµάνων αγίων και η παρουσία τους στα λειτουργικά βιβλίa. V.7. Το Tυπικό στο χώρο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας Στη γενική περιγραφή των βιβλίων δίνεται ο τίτλος των βιβλίων, ο τόπος και ο χρόνος έκδοσης, η γλώσσα και το αλφάβητο, ο εντοπισµός στην BRV (Παλαιά Ρουµανική Βιβλιογραφία). Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην αναπαραγωγή κάποιων κειµένων από τους «Προλόγους» που µας προσφέρουν ενδείξεις για τον τρόπο σκέψης και το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της συγκεκριµένης εποχής. Στην περιγραφή περιλαµβάνονταν και η ανάλυση της τέχνης, της τυπογραφίας, της συγκεκριµένης εποχής (γραφικές παρουσιάσεις, προµετωπίδες, βινιέτες και άλλα είδη διακόσµησης) που απεικονίζονται στο παράρτηµα. 13

15 Η Bιβλιογραφία συνοψίζει πολλούς τίτλους και περιλαµβάνει τόµους που ήταν γνωστοί από το βιβλιογραφικό χαρακτήρα, αλλά και ειδικές µελέτες που εµφανίζονται σε περιοδικά. Οι πηγές, τα εργαλεία εργασίας και η βιβλιογραφία που επιλέχθηκε καλύπτει σε µεγάλο βαθµό το θέµα που εδώ αναπτύσσουµε µε τον τίτλο «Τα λειτουργικά βιβλία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας». Το παράρτηµα περιέχει εικόνες που υποδηλώνουν τη σελίδα τίτλου, το εξώφυλλο, τα αρχικά στολίδια, τις προµετωπίδες, το στέµµα, τη χαρακτική. Όλα αυτά τα στοιχεία κρίθηκαν αναγκαία, διότι σχετίζονται µε το πρώτο βήµα προς την γνώση των λειτουργικών βιβλίων της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας. 14

16 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ρόλος του Ευαγγελίου στη διαµόρφωση και εξέλιξη της ρουµανικής λειτουργικής γλώσσας Ι.1. Λειτουργική γλώσσα Για την Ορθόδοξη Εκκλησία το θέµα της λειτουργικής γλώσσας θεωρείται ότι έχει δευτερεύουσα σηµασία. 13 Η Ορθόδοξη Εκκλησία αντιµετώπισε µε άνεση διπολικό χαρακτήρα στη λατρεία της. Συγκεκριµένα διέκρινε το κύριο περιεχόµενο από τις ουσιώδεις µορφές της λατρείας. Παράλληλα επικράτησε µία ποικιλία και πολυµορφία στα λειτουργικά στοιχεία. 14 Όσον αφορά τη γλώσσα πάντοτε θεωρούνταν επιµέρους στοιχείο που συνδέεται µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε λαού και κάθε εθνικής οντότητας. Παρόλο που η ελληνική λειτουργική γλώσσα επικράτησε, αυτό ήταν κάτι φαινοµενικό, καθώς ανέκαθεν είχαµε µεταφράσεις λειτουργικών, όπως και πολλών άλλων κειµένων σε πολυάριθµες γλώσσες. Λόγου χάρη από τον 6 ο αιώνα έχουµε την εµφάνιση µεταφράσεων στη γεωργιανή γλώσσα ενώ τον Θ αιώνα στην παλαιοσλαβική και τέλος στον 16 ο -17 ο αιώνα στη ρουµανική γλώσσα. 15 Επιπλέον πρέπει να αναφερθεί ότι η Ορθόδοξη λατρεία σήµερα τελείται και στις µοντέρνες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπως επίσης και σε εκατοντάδες άλλες διαλέκτους. Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν υιοθέτησε ποτέ την θεωρία των «ιερών γλωσσών» ενώ για εκείνη η λειτουργική γλώσσα υπήρξε µόνο ως δυνατότητα έκφρασης της λατρείας της. Κύριοι λόγοι για τους οποίους η Ορθόδοξη Εκκλησία εκφράζεται µέσω της λειτουργικής γλώσσας είναι ο εξαναγκασµός της ανθρώπινης γλώσσας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός της θεανδρικής ένωσης, η οποία πραγµατοποιήθηκε µε το Λόγο του Θεού και συντελείται στην Εκκλησία ως µία µυστική ένωση των µελών της µε τον σαρκωµένο Λόγο του Θεού Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, Τα ιδιάζοντα λειτουργικά Στοιχεία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας, Εκδ. «Επέκταση», Κατερίνη, σ Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή, Λειτουργικές µελέτες, τόµ Β εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονήκη, 2007, σσ Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, ό.π., σ Βλ. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, (πρωτοπρ.), ό.π., σ

17 Είναι γεγονός ότι η λειτουργική γλώσσα εµπνέεται από την Αγία Γραφή, µε την έννοια ότι διασώζει µία ανάλογη ορολογία, όπως αµνός, ψαλµός, ευχαριστία, θυσία κ.λπ. Ολόκληρα επίσης χωρία της Γραφής εντοπίζονται σε ευχές και ύµνους της Εκκλησίας. «Η λειτουργική γλώσσα είναι εν πολλοίς η βιβλική γλώσσα» 17. Στην πορεία των αιώνων ως γλώσσα της Θείας Λατρείας δεν θεωρήθηκαν µόνο οι λέξεις τόσο των ευχών, όσο και των ύµνων, αλλά και γενικότερα οι συµβολισµοί που κρύβονται στη Θεία λειτουργία και τα άλλα µυστήρια. «Με την ανάπτυξη της όλης τελετουργίας της Θείας Λειτουργίας, - γράφει ο π. Κων/νος Καραϊσαρίδης - αναπτύχθηκε και ο λειτουργικός συµβολισµός, επεκτεινόµενος και στα υπόλοιπα γεγονότα της ζωής του Κυρίου είτε προηγήθηκαν των Παθών Του είτε ακολούθησαν τα Πάθη Του ο συµβολισµός, ως ερµηνευτική και δηλωτική του ιερού µυστηρίου προσπάθεια, δε βρίσκει αφ εαυτού δικαίωση, παρά µόνον αν αφ ενός παραπέµπει στην πραγµατικότητα, στα γεγονότα της ζωής του Κυρίου και αφ ετέρου οδηγεί στην κάθαρση των αισθήσεων και την ενεργότερη συµµετοχή µας» 18. Με βάση τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι ο πιστός για να εµβαθύνει στο νόηµα της Θείας Λειτουργίας θα πρέπει να γνωρίζει και τη συµβολική της γλώσσα, η οποία ασφαλώς δεν είναι αυθαίρετη, αλλά έχει ως προϋποθέσεις το χριστοκεντρικό της χαρακτήρα και τη δυνατότητα να καθαίρει τις ανθρώπινες αισθήσεις. «Μία προσπάθεια που θέλει να κάνει κατανοητή τη Θεία Λειτουργία στον άνθρωπο της εποχής µας - γράφει ο καθηγητής Γεώργιος Μαντζαρίδης - δεν µπορεί να περιορίζεται στη µετάφραση των κει- µένων της, αλλά πρέπει να επεκτείνεται και στη µετάφραση όλων των άλλων συµβολικών µέσων, µε τα οποία συνδέεται η Θεία Λειτουργία, και τα οποία αποτελούν τη γλώσσα της µε την ευρύτερη έννοια» 19. Γεγονός πάντως είναι ότι στις µέρες µας στον ελλαδικό κυρίως χώρο γίνεται ιδιαίτερος λόγος για την κατανόηση της λειτουργικής γλώσσας και την µετάφραση κυρίως των λειτουργικών ευχών. Προς την κατεύθυνση αυτή έχουν διαµορφωθεί δύο 17 Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λειτουργική (Πανεπιστηµιακαί Παραδόσεις), Θεσσαλονίκη 1981, σ Αναβαθµοί λειτουργικής ζωής, Θεσσαλονίκη 2007, σσ «Θεία Λειτουργία και κόσµος», στο οκίµια ορθόδοξου ήθους, «Σύνδεσµος», Αθήνα 1979, σ. 83. Γεωργίου Ν. Φίλια, «Μελέτες. ιστορίας και θεολογίας της Ορθοδόξου Λατρείας», Εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2002, σσ

18 τάσεις. Η µία δέχεται τη µεταγλώττιση των λειτουργικών κειµένων προκειµένου οι πιστοί να συµµετέχουν καλύτερα στα τελούµενα. 20 Η δεύτερη απορρίπτει τη µετάφραση µε τα επιχειρήµατα ότι αυτό είναι δύσκολο, θα χαθεί η ιερότητα του λειτουργικού κειµένου και ο λαός του Θεού θα ξεκοπεί από τις ρίζες του. 21 Ο καθηγητής Ιωάννης Μ. Φουντούλης για το θέµα αυτό έχει γράψει τα εξής: «Η θεία λατρεία δεν ήταν δυνατόν να µείνει έξω από τη δίνη της µεταφραστικής µανίας, που δικαιολογηµένα ή λόγω συρµού κατέλαβε τους νεοέλληνες. Αν πάντως φτάσουµε στο σηµείο να µη µιλούµε ελληνικά, µην αµφιβάλλετε ότι η γενεά εκείνη θα κάνει ό, τι της διδάσκει η παράδοση αιώνες τώρα. Θα µεταφράσει τα λειτουργικά κείµενα, είτε εµείς σήµερα το θέλουµε είτε όχι. Προσωπικά το απεύχοµαι» 22. I.2. Το κήρυγµα του Ευαγγελίου στο ρουµανικό λαό Η Λατρεία της Χριστιανικής Εκκλησίας ακόµα και από πιο απλές µορφές του είχε σαν κύρια στοιχεία, µετά την Θεία Ευχαριστία, το βιβλικό λόγο και το κήρυγµα. Αν και αρχικά τα βιβλικά κείµενα επιλεγµένα ελεύθερα, µε τον καιρό διαµορφώθηκαν κανόνες και κριτήρια µε αποτέλεσµα να υπάρχει µία οµοιοµορφία σε όλη την Ορθοδοξία. 23 Η ορθόδοξη Λατρεία είναι βαθιά βιβλική. Για τους Πατέρες της Εκκλησίας και για τους υµνογράφους όλες οι βιβλικές λέξεις αναφέρονται στο Χριστό, στον ενσαρκωµένο Λόγο. Αυτοί µέσω των ακολουθιών και των ύµνων που συνέθεσαν άφησαν σαν κληροδότηµα στην Εκκλησία, έναν ανεκτίµητο θεολογικό και πνευµατικό θησαυρό ο οποίος υπογραµµίζει ότι η Ορθοδοξία δεν είναι η θρησκεία ενός βιβλίου, αλλά είναι ένας ζωντανός λόγος. 24 ιδασκόµενος στις ρουµανικές περιοχές µέσω των κηρυγµάτων του Αποστόλου Ανδρέα, ο λόγος του Θεού εισχώρησε βαθιά στη συνείδηση και στη µνήµη των 20 Βλ. ενδεικτικά π. Βασιλείου Θερµού, «Σύνεσις» και «Παράνοια». Για την µετάφραση της Λατρείας µας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα ήµητρας Α. Κούκουρα, Εκκλησία και γλώσσα. Επικοινωνιακή προσέγγιση, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Βλ. ενδεικτικά: π. Α. Σινόπουλου, Η αντιµεταφραστική παράδοση των εκκλησιαστικών ύµνων, Αθήνα ιονυσίου Λ. Ψαριανού ( Μητρ. Σερβίων και Κοζάνης), Επί πτερύγων ανέµων (65 ραδιοφωνικές οµιλίες), Κοζάνη 1988, σσ «Σύγχρονα λειτουργικά προβλήµατα», στο Τελετουργικά θέµατα, τόµ. Β, Αθήνα 2006, σ ήµητρας Α. Κούκουρα, Εκκλησία και γλώσσα. Επικοινωνιακή προσέγγιση, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη ήµητρας Κούκουρας, Εισαγωγή στη θεολογία, Εκδ. Κορνηλία Σφακιανάδη, Θεσσαλονίκη

19 κατοίκων των, και έγινε ένα από τα βασικά στοιχεία της χριστιανικής διαβίωσης και της πνευµατικής ζωής. Οι πρώτες αποδείξεις που είδαν το φως της δηµοσιότητας σχετικά µε την παλαιότητα του ρουµανικού χριστιανισµού είναι κάποιες αρχαιολογικές αποκαλύψεις από τη οβρουτσά ( πόλη Ρουµανίας) που αποτελούνται από επιγραφές από βιβλική πηγή στην ελληνική γλώσσα. 25 Ταυτόχρονα µε τη ρωµαϊκή κυριαρχία και ιδιαίτερα µετά την κατάκτηση της ακίας από τον αυτοκράτορα Καίσαρα Τραϊανό, η λαϊκή ή δηµώδης λατινική 26 που οµιλούνταν περισσότερο στις περιφερειακές περιοχές της αυτοκρατορίας, χρησιµοποιείται όλο και λιγότερο στη Μικρά Σκυθία και στις υπόλοιπες περιοχές της ακίας. Σε αυτές τις καταστάσεις η πρώτη λατινική µετάφραση της Αγίας Γραφής ήταν η παλαιά λατινική ή Ιτάλα (από το versio vetus Itala η οποία είχε γραφτεί περίπου στα µισά του τρίτου µ.χ αιώνα). Χρησιµοποιείται σίγουρα από τους κληρικούς και τους πιστούς σ αυτά τα µέρη, όπως µπορεί να αποδειχθεί από πολυάριθµες χριστιανικές επιγραφές στην λατινική γλώσσα που αποκαλύφθηκαν αργότερα µε αρχαιολογικά έργα. Αυτό το γεγονός θα συµβάλλει αποφασιστικά στη δηµιουργία της ρουµανικής γλώσσας στους επερχοµένους αιώνες και θα είναι η µόνη νεολατινική γλώσσα που θα µιλιέται σε αυτά τα µέρη της Ευρώπης. Όπως θα δούµε στην συνέχεια, τα πρώτα εκκλησιαστικά γραπτά στη ρουµανική γλώσσα ήταν βιβλία ή αποσπάσµατα των βιβλίων από την Αγία Γραφή: το Ψαλτήρι, το Ευαγγέλιο, οι Επιστολές των Αποστόλων, χρησιµοποιούνται κυρίως στη Θεία Λατρεία και εξελίχθηκαν σε προσευχές του ιερέα και των πιστών. Η Αγία Γραφή στη γλώσσα των κατοίκων αυτών των εδαφών χρησιµοποιήθηκε από τους ιερείς στο κήρυγµα και στις άµεσες συνοµιλίες µε τους πιστούς. Αυτοί θα συµµορφωθούν µε την αποστολική καθοδήγηση «αλλά εν εκκλησία θέλω πέντε λόγους 25 Păcurariu, Mircea, Ιstoria Bisericii Ortodoxe Române, pentru Institutele Teologice (Η Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησιάς της Ρουµανίας για τις Ιερατικές Σχολές )Βουκουρέστι, τόµ Α, σσ (λατ. sermo vulgaris) είναι ένας όρος-οµπρέλα, ο οποίος καλύπτει τις διαλέκτους τής λατινικής γλώσσας που οµιλούνταν κυρίως στις δυτικές επαρχίες τής Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας, Η οµιλουµένη Λατινική διέφερε από τη λογοτεχνική κλασική Λατινική στην προφορά, το λεξιλόγιο και τη γραµµατική. Κάποια χαρακτηριστικά της δηµώδους Λατινικής δεν εµφανίστηκαν παρά στην ύστερη Αυτοκρατορία. Άλλα χαρακτηριστικά της υπήρχαν πιθανόν στην οµιλουµένη Λατινική, τουλάχιστον στις πρωτογενείς µορφές τους, πολύ νωρίτερα. Οι περισσότεροι ορισµοί της δηµώδους Λατινικής την παρουσιάζουν ως προφορική παρά ως γραπτή γλώσσα, επειδή οι µαρτυρίες οδηγούν στο συµπέρασµα ότι η οµιλουµένη Λατινική διασπάστηκε σε αποκλίουσες διαλέκτους αυτή την περίοδο. Επειδή κανείς τότε δεν µετέγραψε φωνητικά την καθηµερινή οµιλία των Λατίνων, οι µελετητές της λαϊκής Λατινικής πρέπει να χρησιµοποιούν έµµεσες µεθόδους. 18

20 δια του νοός µου λαλήσαι, ίνα και άλλους κατηχήσω ή µυρίους λόγους εν γλώσση» 27 (Ά Κορ 14,19). Η απόδειξη της γνώσης της Αγίας Γραφής από τους προγόνους µας ακόµα και από τα αρχαία χρόνια είναι η θρησκευτική παράδοση: κάλαντα, τραγούδια του αστεριού, µοιρολόγια κ.λπ. τα οποία έχουν την προέλευση από την Παλαιά και την Καινή ιαθήκη δηλαδή από τις προφητείες, τη Γέννηση, τη Βάπτιση, το Πάθος, τη Σταύρωση ή την Ανάσταση του Κυρίου. Αυτές οι αξεπέραστες δηµιουργίες του Ρουµανικού λαού χαρακτηρίζονται από την εκπληκτική πρωτοτυπία, την βαθύτητα θρησκευτικών αισθηµάτων, την πλήρη ορθοδοξία και την αυθεντικότητα της διδασκαλίας. Όλα αυτά είναι µία απόδειξη της µακράς γνώσης και αφοµοίωσης της αποκάλυψης της αλήθειας δηλαδή το να ζεις και να δοξολογείς µε ρουµανικό συναίσθηµα και λόγο. 28 Στη Λατρεία και στην πράξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας δεν χρησιµοποιούνται όλα τα βιβλία της Αγίας Γραφής. Από την Παλαιά ιαθήκη µόνο το Ψαλτήρι αξιοποιείται πλήρως σε όλες τις ακολουθίες και τις διατάξεις. Τα υπόλοιπα βιβλία (της Παλαιάς ιαθήκης) τα συναντάµε στην ακολουθία του Εσπερινού σαν περικοπές διαλεγµένες από συγκεκριµένα βιβλία. Η Καινή ιαθήκη αποτελείται από δύο λειτουργικά βιβλία. Το πρώτο είναι το Ευαγγέλιο και περιέχει τις περικοπές από τους τέσσερις ευαγγελιστές, Ματθαίο, Μάρκο, Λουκά και Ιωάννη. Η ονοµασία Ευαγγέλιο προέρχεται από τον αρχαίο ελληνικό κόσµο και πήρε νέο περιεχόµενο στο χριστιανισµό. Στην αρχαία ελληνική γραµµατεία, η λέξη ευαγγέλιο που τη συναντάµε από τον 8 ο αιώνα π.χ. στα έπη του Οµήρου, έχει την έννοια της χαρµόσυνης αγγελίας κάποιας νίκης ή της αµοιβής που παίρνει ο κοµιστής της αγγελίας ή και της θυσίας που προσφέρεται στους θεούς για τη χαρµόσυνη είδηση της νίκης. 29 Στο χριστιανισµό η λέξη ευαγγέλιο πήρε νέο περιεχόµενο και ορίζεται ως το άγγελµα που έχει σχέση µε τον Χριστό, τη Βασιλεία του Θεού και τη σωτηρία. Το ευαγγέλιο έχει την έννοια των καλών 27 Ά Κορ 14, Marian, Simeon Florea, Sărbătorile la români. Studiu etnografic, (Οι γιορτές στους Ρουµάνους. Εθνογραφική µελέτη ) 1994, τόµ Β, Βουκουρέστι. Ανάλογος προβληµατισµός για τη γλώσσα της Αγίας Γραφής και την κατανόησή της από το λαό υπάρχει σήµερα και στον ελληνικό λαό. Βλ. Η µετάφραση της Αγίας Γραφής στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Εισηγήσεις Συνάξεως Ορθοδόξων Βιβλικών Θεολόγων, Θεσσαλονίκη Οκτωβρίου 1986, π. Γεωργίου. Μεταλληνού, Το ζήτηµα της µεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την νεοελληνικήν κατά τον ιθ αιώνα, Εκδ. «Αρµός», Αθήνα Ιωάννη. Καραβιδόπουλου, Η γλώσσα της Αγίας Γραφής, στο Βιβλικές Μελέτες, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σσ Στην ξ ραψωδία της Οδύσσειας (στίχοι 152 και 166) αναφέρεται «αλλ' ἐγὼ οὐκ αὔτως µυθήσοµαι, ἀλλὰ σὺν ὅρκῳ, ὡς νεῖται Ὀδυσεύς ευαγγέλιον δέ µοι ἔστω αὐτίκ', ἐπεί κεν κεῖνος ἰὼν τὰ ἃ δώµαθ' ἵκηται... τὸν δ' ἀπαµειβόµενος προσέφης, Εὔµαιε συβῶτα ὦ γέρον, οὔτ' ἄρ' ἐγὼν εὐαγγέλιον τόδε τείσω οὔτ' Ὀδυσεὺς ἔτι οἶκον ἐλεύσεται». 19

21 ειδήσεων σχετικά µε τη Βασιλεία του Θεού και της σωτηρίας µέσω του Χριστού. 30 Στην Παλαιά Λογοτεχνική Βιβλιογραφία το Ευαγγέλιο έχει τρία ονόµατα: το Τετραευαγγέλιο (Tetraevanghel), το Ευαγγέλιο (Evanghelie) και Evangheliar. Το δεύτερο είναι ο Απόστολος που περιέχει τα υπόλοιπα ιερά βιβλία εκτός την Αποκάλυψη. Ώστε, τα λειτουργικά βιβλία που χρησιµοποιούνται ως ιερά κείµενα είναι τρία: το Ψαλτήρι, το Ευαγγέλιο και ο Απόστολος. 31 ηµιουργηµένα στο Παλαιό Βυζάντιο, µε το οποίο η ρουµανική κουλτούρα είναι βαθιά συνδεδεµένη, τα λειτουργικά βιβλία, τα οποία είχαν εγκριθεί από τους Πατέρες της Εκκλησιάς, όντας σε χειρόγραφη µορφή έφταναν στις ρουµανικές χώρες ακολουθώντας µία αρκετά δύσκολη πορεία ακόµα και από την περίοδο της εκκλησιαστικής οργάνωσης στη Ρουµανική Χώρα. 32 Μολονότι οι ρουµανικές χώρες παρέµειναν για πολύ καιρό ακόµα στην σφαίρα επιρροής της σλαβικής κουλτούρας, οι κτήτορες των ρουµανικών περιοχών έχοντας ανώτερο ένστικτο για τον πολιτισµό δηµιούργησαν συνδέσεις πέρα από τον σλαβικό κόσµο µε το Βυζάντιο από το οποίο εξαρτώνταν εκκλησιαστικά. Μετά την ιστορική στιγµή του 1453 (πτώση Κωνσταντινουπόλεως) η οποία έφερε αναπάντεχες αλλαγές, το κέντρο του σλαβικού πολιτισµού µεταφέρεται βόρεια του ούναβη και οι εκεί πρίγκιπες ανέλαβαν την προστασία και την συνέχιση αυτής της πνευµατικής κληρονοµιάς. Αυτές οι συνθήκες θα µπορούσαν να κριθούν ως αρνητικοί παράγοντες υποδοχής του Ευαγγελίου από τους Ρουµάνους οι οποίοι µιλούσαν τη νεολατινική γλώσσα ως δοµή και λεξιλόγιο. Αλλά το Ευαγγέλιο κηρύττεται, όχι µόνο µέσω του γραπτού λόγου, αλλά και µέσω του προφορικού λόγο, µε την τέχνη καθώς και µε το χριστιανικό τρόπο ζωής. Είναι φανερό ότι το ποιµαντικό έργο των ιερέων και των µοναχών είχε δηµιουργηθεί στη ρουµανική γλώσσα. Παρόλο που η τέλεση των ακολουθιών ήταν στα σλαβικά, τα ευαγγελικά κείµενα ήταν µεταφρασµένα και σχολιασµένα έτσι ώστε να καταλαβαίνουν οι πιστοί ότι η εξοµολόγηση και η θρησκευτική εκπαίδευση δεν θα µπορούσε να πραγµατοποιηθεί παρά µόνο στη ρουµανική γλώσσα. Η κεντρική θέση του Ευαγγελίου στη χριστιανική κουλτούρα των Ρουµάνων µπορεί να επιβεβαιωθεί και από κάποιο γεγονός που παρουσιάζεται από τη ρουµανική ιστοριογραφία. 30 Γεωργίου Θ. Βεργωτή, Τελετουργική, σ Dragomir Neculai, Studiu istorico-liturgic privind textele biblice din cărţile de cult ale Bisericii Ortodoxe, (Λειτουργική ιστορική µελέτη για τα ιερά κείµενα από τα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας), στο περιοδικό «S.T.» 1981, τεύχ. 3-4, σσ Iorga Nicolae, Istoria Bisericii Româneşti, (Ιστορία της Ρουµανικής Εκκλησίας), Βουκουρέστι, τόµ. Α, σ

22 Οι κύριες πρωτοβουλίες µέσω των οποίων οι Ρουµάνοι ηγεµόνες και ιεράρχες επιβεβαίωναν την αφοσίωση στον χριστιανισµό και απαθανάτιζαν τη µνήµη του (όπως και σε πολλά µέρη του χριστιανικού κόσµου) ήταν µε το χτίσιµο εκκλησιών και µοναστηριών. Αλλά είναι ενδιαφέρον να σηµειωθεί ότι η πράξη ίδρυσης εκκλησιών περιλαµβάνει δύο σηµαντικές προσφορές: τη δηµιουργία του χώρου, καθώς και την παράδοση στη συγκεκριµένη Εκκλησία ενός θεµελιακού βιβλίου λατρείας, ενός καλογραµµένου και υπέροχα διακοσµηµένου Ευαγγελίου. Έτσι οι ιδρυτές των Εκκλησιών υποστήριξαν ταυτόχρονα την εµφάνιση του Ευαγγελίου καθώς και των λειτουργικών βιβλίων. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από την απεικόνιση των κτητόρων τόσο στην Εκκλησία όσο και στην προµετωπίδα του χειρογράφου που αυτοί δώρισαν Τα πρώτα ρουµανικά κείµενα από την Αγία Γραφή Οι οικονοµικές και πολιτικές εξελίξεις που έλαβαν µέρος τους αιώνες 16 ο -17 ο στη ρουµανική κοινωνία συνέβαλαν στην πολιτισµική και θρησκευτική ανάπτυξη. Είναι επίσης αποτέλεσµα µεγάλων αλλαγών στην φεουδαρχία που συνδέονται µε συγκεκριµένα ρουµανικά κοινωνικά συµφέροντα: ενδυνάµωση των αρχόντων, ισχυροποίηση των κατοίκων και σχηµατισµός µίας αστικής αριστοκρατίας. Το θεολογικό τελετουργικό που στην Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία παραδοσιακά πραγµατοποιούνταν στη σλαβική γλώσσα, καθώς και το γράψιµο το οποίο γινόταν στην ίδια γλώσσα δεν µπορούσαν πλέον να ικανοποιούν της ανάγκες της κοινωνίας. Οι Ρουµάνοι δεν µπορούσαν πλέον να αρκεστούν στη χρήση της σλαβικής γλώσσας καθώς η χρήση της ήταν αρκετά περιορισµένη και είχαν ανάγκη από ένα κατάλληλο γλωσσικό υπόβαθρο. Η χρήση της ρουµανικής γλώσσας στα ιδιωτικά έγγραφα δηµιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της εκπαίδευσης, της γραφής και της µετάφρασης των πρώτων βιβλίων στη γλώσσα του λαού. Από τις αρχές του 16 ου αιώνα διασώζονται τα αρχαιότερα χειρόγραφα στη ρουµανική γλώσσα. Αυτά περιλαµβάνουν µεταφράσεις από τα σλαβικά στα ρουµανικά κάποιων κειµένων της Αγίας Γραφής. εδοµένου ότι αυτά τα έργα χαρακτηρίζονται από ένα φαινόµενο που ονοµάζεται «ρωτακισµός» (δηλαδή το n 33 Vătăşianu, Virgil, Pictura murală din nordul Moldovei, (Τοιχογραφία στη Βόρεια Μολδαβία) και Dimtrescu, Laura Carmen, Pictura murală din Ţara Românească în veacul al XVI-lea, (Τοιχογραφία από τη ρουµανική χώρα στο 16 ο αιώνα), Εκδ. Meridiane, 1978, Βουκουρέστι. 21

23 που βρίσκεται ανάµεσα σε δύο φωνήεντα γίνεται r. Παράδειγµα bine-bire, tine-tire, rugăciune-rugăciure) τείνουν να εµφανίζονται βόρια της Τρανσυλβανίας στο Μαραµούρες. Αυτά τα κείµενα θα αναλυθούν σε επόµενο κεφάλαιο. Όχι µόνο τα παλαιότερα ρουµανικά κείµενα αλλά και τα παλαιότερα σλαβικά χειρόγραφα έχουν ανακαλυφθεί στις εκκλησίες και τα µοναστήρια της Ρουµανίας. Κάποια από αυτά που χρονολογούνται τον 13 ο -14 ο αιώνα είναι ένας Απόστολος από τον 13 ο αιώνα, µία Οχτώηχος αντιγραµµένη στη Μολδαβία, ένα απόσπασµα από το Ευαγγέλιο που ανακαλύφθηκε στην Εκκλησία του Ράσνοβ (στην Τρανσυλβανία), ένα απόσπασµα από την Καινή ιαθήκη από την ίδια προέλευση και ένα Μηναίο από το Μοναστήρι στο Νεαµτς. 34 Τα σλαβικά χειρόγραφα που έχουν αντιγραφεί στα Μοναστήρια της Μολδαβίας (Χουµόρ, Πούτνα και Νεαµτς) και στην Ρουµανική Χώρα (Τισµάνα) τα περισσότερα από τους 15 ο και 16 ο αιώνες είχαν περιορισµένη κυκλοφορία. Άλλωστε η σλαβική γλώσσα ήταν γνωστή µόνο στους µελετητές και στην ιεραρχία της εκκλησίας καθώς για τα κατώτερα κοινωνικά στρώµατα ήταν κυριολεκτικά µία «νεκρή γλώσσα». Η σλαβική γλώσσα χρησιµοποιούνταν ως λειτουργική γλώσσα σε αυτοκρατορικούς χώρους µέχρι το 1600 όταν και βαθµιαία άρχισε να αντικαθίσταται από τη ρουµανική γλώσσα. Η ύπαρξη αυτών των χειρογράφων και η διατήρησή τους µέχρι και σήµερα αποδεικνύει την ιδιαίτερη σηµασία τους και πιθανόν τη µακρά συνέχιση της αντιγραφής τους. Από τα χαρακτηριστικά που παρουσιάζονται µπορούµε να υποθέσουµε πως «το πρώτο στάδιο της λογοτεχνικής ρουµανικής γλώσσας ήταν µαραµουρεσιάνικο» 35. Είναι φανερό πως αυτά ήταν τα σηµαντικά βιβλία για την Εκκλησία και ως εκ τούτου είναι φυσικό να θεωρούµε πως αυτά ήταν και τα πρώτα αντικείµενα των µεταφράσεων στη ρουµανική γλώσσα. «Από αυτό το µολδαβιακό, µαραµουρεσιάνικο, µπρασοβικό περιβάλλον προέκυψαν στη συνέχεια κείµενα για την θρησκεία και κείµενα µε βιβλικό περιεχόµενο στη ρουµανική κυριλλική αλφάβητο που είχε επισηµοποιηθεί ήδη εκ των προτέρων. Στην πραγµατικότητα η γραφή των ρουµανικών κειµένων ήταν µια ιδιαίτερα δύσκολη και χρονοβόρα προσπάθεια, γιατί εκτός των άλλων έπρεπε να ληφθούν υπόψη τα γλωσσικά χαρακτηριστικά της κάθε διαλέκτου. Τα χαρακτηριστικά αυτά τεκµηριώνονται τον 18 ο αιώνα, οπότε και άρχισε να διαµορφώνεται η Ρουµανική λογοτεχνική γλώσσα. Στο 34 P. P. Panaitescu, Începuturile..., (Οι αρχές ),ό.π., σ Cartojan, Nicolae, Istoria literaturii române vechi (Ιστορία της αρχαίας ρουµανικής φιλολογίας), Βουκουρέστι, σ

24 πλαίσιο αυτό εµφανίζονται δίγλωσσα Σλάβο-ρουµανικά κείµενα τόσο για να αποδειχθεί πως το ρουµανικό κείµενο ακολουθεί και πως το αυθεντικό σλαβικό ορθόδοξο κείµενο είναι ελεγµένο,όσο και για την εκµάθηση της σλαβικής γλώσσας από όσους δεν την γνώριζαν. Έτσι είχαν µεταφραστεί τα κείµενα τα οποία γνωρίζουµε από τα αντίγραφα του 16 ο αιώνα. Οι Κώδικες, το Βορονετσιάνικο Ψαλτήρι, το Σκιανικό Ψαλτήρι, το Χουρµουζακινό Ψαλτήρι όλα εξέφραζαν στην ρουµανική γλώσσα τον παραδοσιακό χώρο στον οποίο γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν χωρίς όµως να αντανακλούν κανένα άλλο ξένο θρήσκευµα». 36 Την περίοδο αυτή που οι συνθήκες ήταν πολύ σκληρές και τα σύνορα ήταν τεχνητά «Η Εκκλησία ήταν η γέφυρα ανάµεσα στους Ρουµάνους της Τρανσυλβανίας της Ρουµανικής Χώρας και της Μολδαβίας». 37 Η διατήρησή τους ως λαός, η ενότητα της πίστης, η ανάπτυξη της γλώσσας, οι παραδόσεις και τα έθιµα έγιναν ο θώρακας της χιλιετούς αντίστασης του ρουµανικού λαού. «Για οχτώ αιώνες ο Ρουµανικός λαός µιλούσε µια ρωµαϊκή γλώσσα ωστόσο η εκκλησιαστική τους γλώσσα ήταν η σλαβική. Από τον 10o αιώνα µέχρι το τέλος του 17ου αιώνα η λογοτεχνική αυτή γλώσσα κυριάρχησε στην Εκκλησία». 38 Ωστόσο λαµβάνοντας υπόψη τη λατινική καταγωγή του ρουµανικού λαού, τα βασικά στοιχεία στην οµιλία του παρέµειναν αυθεντικά. Ένα άλλο σηµαντικό γεγονός διαδραµατίζεται την περίοδο του Μητροπολίτη Θεόκτιστου της Μολδαβίας. Εν µέσω των διαφωνιών στους κόλπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας που προκλήθηκαν µετά τη σύνοδο της Φλωρεντίας το 1439 και υπό την επίδραση της πτώσης της Κωνσταντινουπόλεως το 1453 επιτυγχάνεται η επισηµοποίηση του ρουµανικού κυριλλικού αλφαβήτου. Η µνηµόνευση συναντάται και στην «Περιγραφή της Μολδαβίας» του ηγεµόνα της Μολδαβίας του ηµητρίου Καντιµήρη στο κεφάλαιο που αναφέρεται «Για τα Μολδαβικά γράµµατα». 39 Το µέτρο του Μητροπολίτη Θεόκτιστου ήταν να εισάγει τη βλαχορουµανική γλώσσα στην Εκκλησία µέσω της επαναφοράς της κατάστασης που υπήρχε πριν την σλαβική εκκλησιαστική εποχή. Αλλά η διαδικασία ήταν χρονοβόρα καθώς ολοκληρώθηκε µόνο τον 17 ο αιώνα. Η σλαβική γλώσσα µέχρι τότε χρησιµοποιούνταν όχι µόνο στη Λατρεία, άλλα και στη 36 Milan Şesan, Despre limba liturgică la români (Για την λειτουργική γλώσσα τους Ρουµάνους), στο περιοδικό «M.A.», 1975, τεύχ 1-2, σ Ivaşcu, George, Istoria literaturii române, (Ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας), τόµ. Α, 1969, Βουκουρέστι, σ P.P. Panaitescu, ό.π., σ Şesan, Milan, ό.π., σ

25 διοίκηση του ρουµανικού κράτος. Το φαινόµενο αυτό ήταν παρόµοιο µε αυτά που συνέβαιναν και στις χώρες της υτικής Ευρώπης όπου η γλώσσα της Εκκλησίας, της κυβέρνησης και του πολιτισµού ήταν η λατινική. Ένας διάσηµος ερευνητής του ρουµανικού αυτού γλωσσικού φαινοµένου, που έχει γράψει πολλές µελέτες σχετικά µε την εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στη λατρεία και στα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας λέγει: «Μέχρι όµως την πλήρη εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στην Ρουµανική Εκκλησία πέρασε ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα. Τουλάχιστον µέχρι τον Κορέσι κυριαρχούσε η σλαβική γλώσσα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το σλαβικό εκκλησιαστικό φαινόµενο λειτουργούσε ως θρησκευτική ασπίδα ενάντια στους διαφόρους αντιπάλους από την ύση. Η εµφάνιση των πρώτων ρουµανικών κειµένων είναι η απόδειξη ότι το συγκεκριµένο σλαβικό φαινόµενο ποτέ δεν στάθηκε εµπόδιο στην ανάπτυξη της ρουµανικής γλώσσας στην Ρουµανική Εκκλησία. Αντίθετα και οι τρεις περιοχές των Καρπαθίων, η Μολδαβία, η Βλαχία και η Τρανσυλβανία βοήθησαν η καθεµιά στο βαθµό της στην πραγµατοποίηση της επιθυµίας για µια αδελφική κοινότητα» 40. Όταν θα προκύψουν οι κατάλληλες συνθήκες, τα ρουµανικά χειρόγραφα κείµενα θα δουν το φως της ηµέρας αποδεικνύοντας για άλλη µία φορά την βαθιά επιθυµία της Εκκλησίας να προσφέρουν στους πιστούς και τη Θεία Λατρεία. Η εισαγωγή της τυπογραφίας στις αρχές του 16 ο αιώνα ήταν καθοριστικής σηµασίας για τον ρουµανικό πολιτισµό και ιδιαίτερα για την Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία. Ο Απόστολος είναι ένα λειτουργικό βιβλίο που περιέχει τις αναγιγνωσκόµενες περικοπές που προέρχονται από τις Πράξεις των Αποστόλων, από τις Επιστολές οι δεκατέσσερις είναι του Αποστόλου Παύλου και οι άλλες εφτά είναι καθολικές. Λόγω της χρήσης του στη Λατρεία, ο Απόστολος είχε µεγάλη εξάπλωση στην παλαιά ρουµανική κουλτούρα. Τον Απόστολο τον συναντάµε και µε την αρχαϊκή ονοµασία «Πράξεις» (Praxapostol, Praxiu). Εκτός από τα ρωτακισµένα έγγραφα, υπάρχουν και άλλα αρχαία χειρόγραφα από τον 16 ο αιώνα που περιλαµβάνουν τα κείµενα του Αποστόλου. Αυτά είναι ο Κώδικας Bratul (ανακαλύφθηκε στη Μονή της Σουτσεβίτσας, αλλά υπάρχουν υποψίες ότι έχει αντιγραφεί κάπου στη νοτιοανατολική Τρανσυλβανία) και ο Απόστολος Iorga (εκ του οποίου έχουν διατηρηθεί µόνο κάποια φύλλα) 41. Επίσης 40 Ό.π., σ Gafton, Alexandru, Evoluţia limbii române prin traduceri biblice din secolul al XVI-lea, (Η εξέλιξη της ρουµανικής γλώσσας µέσα από τις βιβλικές µεταφράσεις του ΧVΙου αιώνα), Εκδ. Universităţii Alexandru Ioan Cuza, Ιάσιο,

26 είναι βέβαιη η ύπαρξη στη Μολδαβία στο πρώτο µισό του δέκατου έκτου αιώνα της ρουµανικής µετάφρασης του Ευαγγελίου και του Αποστόλου για τα οποία παρόλο που δεν έχουν ανακαλυφθεί έχουµε πληροφορίες µέσω ενός γραπτού εγγράφου και κάποιων συγκεκριµένων επιστολών του Γερµανού µελετητή Nicolas Pflüger µε ηµεροµηνία 11 Μαρτίου του 1532 δηλώνοντας ότι «ένας ηλικιωµένος γιατρός από τη Μολδαβία, ο οποίος δεν µιλούσε ούτε γερµανικά ούτε λατινικά η πολωνικά, ήρθε στο Βιττεµβέργη για να δει και να ακούσει τον Μαρτίνο Λούθηρο, θέλοντας να εκτυπώσει τα τέσσερα Ευαγγέλια και τις Επιστολές του Παύλου στη ρουµανική, πολωνική και γερµανική γλώσσα.» 42 Αυτά σηµαίνει ότι υπήρχαν ήδη στη Μολδαβία την εποχή εκείνη µεταφρασµένα τα βιβλία αυτά, για να είναι οποτεδήποτε έτοιµα για εκτύπωση. Αναφέρεται και ένας άλλος ρουµανικός Απόστολος σε µια σηµείωση στην Ουγγρική γλώσσα που εισάγεται σε έναν κατάλογο βιβλίων του 1763 στη βιβλιοθήκη του Dionisiu Banffi, σηµείωση που µεταφράζεται ως εξής «Φίλλιπος, ρουµανικός Απόστολος, βιβλίο γραµµένο στη ρουµανική γλώσσα» αναφέρεται στον Φίλλιπο (Filip Moldoveanul) και στην ερµηνεία του Ion Gheţie µας πληροφορεί πως «υπάρχει µία άγνωστη µέχρι τώρα έκδοση του Αποστόλου τυπωµένη στο Σιµπίου µεταξύ του 1544 και 1550». 43 Εκτός από αυτά τα χειρόγραφα και τις εκτυπώσεις για τις οποίες γνωρίζουµε µόνο από αναφορές που γινόταν σε άλλα έγγραφα, έχουµε και χειρόγραφα στις βιβλιοθήκες και τα αρχεία της Ρουµανίας και του εξωτερικού. Στο έτος 1547 οι τυπογράφοι Οπρέας και Πέτρος (Oprea και Petru), µαθητές του ηµήτρη Λιουµπαβίτσι (Dimitrie Liubavici) 44 σε συνεργασία µαζί του τύπωσαν έναν Απόστολο. Ο Απόστολος είναι τυπωµένος σε δύο εκδόσεις, η πρώτη εµφάνιση στο Ταργκόβιστε και η δεύτερη στην Μολδαβία. Η σειρά των περικοπών σε αυτόν τον Απόστολο είναι η εξής: Οι Πράξεις των Αποστόλων, οι Επιστολές Παύλου, και οι Καθολικές Επιστολές. Η σειρά αυτή όµως την σήµερον ηµέρα δεν ακολουθείται. Και τα 22 βιβλία έχουν σύντοµη εισαγωγή και στο τέλος τις απαραίτητες πληροφορίες για την ανάγνωση των περικοπών τις λειτουργικές ηµέρες. Ένας άλλος Απόστολος τυπώθηκε από το διάκονο Κορέσι µε το όνοµα Το έργο των Αποστόλων (Praxiul) 45 το Τα βιβλία αυτά διατηρούνται σε τρία αντίτυπα στην 42 P.P. Panaitescu, ό.π., σ Ion Gheţie, Al. Mareş, ό.π., σ Tomescu Mircea, Istoria cartii românesti de la începuturi pâna la 1918, (Ιστορία του ρουµανικού βιβλίου από τις αρχές µέχρι το 1918) Βουκουρέστι, 1968, σ. 35; και Păcurariu Mircea, ό.π., σ BRV, (Παλαιά Ρουµανική Βιβλιογραφία) τόµ I, αριθ.12; τόµ IV, αριθ. 12 και Lucrul sfintilor apostoli, (Το έργο των Αποστόλων), Μπρασόβ, [ ], Εκδ. I. Bianu, Βουκουρέστι,

27 Ακαδηµαϊκή Ρουµανική Βιβλιοθήκη, όµως κανένα από αυτά δεν είναι ολοκληρωµένο καθώς τα περισσότερα στερούνται τίτλων και επιλόγων. Ο Απόστολος τυπώθηκε στο Μπρασόβ. 46 Για την εµφάνιση αυτού του βιβλίου ο Nicolae Iorga ισχυρίζεται πως «φαίνεται ότι ο διάκονος που ζούσε στη Βλαχία δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να αναπαριστά συνέχεια ένα αρχαίο χειρόγραφο που περιείχε µία Χουσική µετάφραση». 47 Ο Κορέσι αρχικά τύπωσε βιβλία στη ρουµανική και σλαβική γλώσσα. έχτηκε και τίµησε παραγγελίες χωρίς να λάβει υπόψη την πίστη ή την εθνικότητα του καθενός. Τα πρώτα χρόνια είχε την υποστήριξη του κυρίου Μπένκερ (Benkner), του ηµάρχου του Μπρασόβ ο οποίος ασχολούνταν έντονα µε την προπαγάνδα του προτεσταντισµού στους Ρουµάνους. Στη συνέχεια λόγω της συγκεκριµένης συνεργασίας ενδιαφέρθηκαν για το έργο του οι Καλβινιστές, οι Ρουµάνοι και οι Ούγγροι. Ο Nicolae Cartojan παρατηρεί πως ο Κορέσι στην τελευταία περίοδο του τυπογραφείου επικεντρώνεται στην Ορθοδοξία διότι οι ρουµανικές εκτυπώσεις είναι καθαρά ορθόδοξες. Η τάση αυτή διαφαίνεται και στα σλαβικά βιβλία.τα βιβλία του Κορεσίου βοήθησαν στην αναβίωση της ρουµανικής πνευµατικής ζωής καθώς και στην εθνική διάδοση του ρουµανικού γραπτού λόγου. Ωστόσο πάνω από όλα τα βιβλία του Κορεσίου στους προλόγους και τους επιλόγους τους κάνουν λόγο για την εθνική γλώσσα, εφόσον η µορφή και η λειτουργία της στην κοινότητα εντείνεται και αποτελεί πλέον κοµµάτι της ζωής της. Στον 16 ο αιώνα υπήρχε ένα αληθινό έντονο ρεύµα µετάφρασης των αναγκαίων βιβλίων της Εκκλησίας στη ρουµανική γλώσσα. εν πιστεύουµε ότι το µέγεθος αυτής της τάσης µπορεί να δικαιολογηθεί αλλιώς παρά µόνο λόγω των αξιοσηµείωτων βιβλίων του 15 ου αιώνα ή ακόµα και των προηγούµενων από αυτόν αιώνων. Γιατί πιστεύουµε πως από µόνη της η επιρροή της Μεταρρύθµισης δεν µπορούσε να εµφανίσει µία λειτουργική γλώσσα από το πουθενά. Ας θυµηθούµε εδώ και µία παρατήρηση του ιστορικού P.P. Panaitescu, όταν αντίκρισε τα πρώτα εκκλησιαστικά κείµενα, η οποία λέγει πως οι πρώτες µεταφράσεις των λειτουργικών βιβλίων στα ρουµανικά είχαν περισσότερο έναν εκπαιδευτικό ρόλο. Οι µεταφράσεις αυτές επικεντρώθηκαν στην ανάγνωση και όχι Λατρεία που θα χρησίµευε στην εκκλησιαστική τελετή. Η παρατήρηση αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση µε τις απόψεις και τις µελέτες άλλων ερευνητών αλλά επισηµαίνει µία πολύ σηµαντική πτυχή η οποία αφορά τη µετάφραση των αρχαίων σλαβικών κειµένων που έχουν 46 Nitu Octavian, στο περιοδικό (B.O.R )1975, τεύχ. 3-4, σσ Iorga Nicolae, ό.π., σ

28 λειτουργικό περιεχόµενο, συνάντησε µεγάλη δυσκολία στη γλώσσα, στην έκφραση αλλά και στη διάταξη της µουσικής. Από τη µία µεριά ενδεχοµένως κάποια κείµενα σχετιζόµενα µε την ανάγνωση, την κατάρτιση, την εκπαίδευση να µεταφράζοντα πιο εύκολα, από την άλλη όµως τα µουσικά κείµενα (κοντάκια, τροπάρια ) δεν µπορούσαν να αποδοθούν στα ρουµανικά τόσο εύκολα λόγω του ρυθµού και των απαιτήσεων των εκκλησιαστικών ήχων. Αυτή η ανάµειξη του λόγου µε τη µουσική υπήρξε ένα αισθητό εµπόδιο στο έργο των µεταφραστών που ασχολήθηκαν µε το τελετουργικό της Εκκλησίας. Μία απόδειξη για τα παραπάνω είναι η αιτιολόγηση του Μητροπολίτη Antim Ivireanul σε ένα ψαλτήρι που τυπώθηκε στο Ταργκόβιστε το 1710: «Έβαλα επίτηδες αυτούς τους δύο ψαλµούς 134 κ 135 στα σλαβικά για να δοθεί η απαραίτητη βαρύτητα στους ύµνους». 48 Πρέπει επίσης να τονιστεί πως ο ρουµανικός χριστιανισµός βασίζεται πολύ στα αντιγραµµένα σλαβικά χειρόγραφα τα οποία είναι διατηρηµένα στη Ρουµανία καθώς αποτελούν ισχυρό θεµέλιο γι αυτόν. Σε αυτά τα κείµενα µπορούµε να εντοπίσουµε πατερικά ελληνικά λογοτεχνικά κείµενα από τη χρυσή εποχή του Χριστιανισµού ( ), αλλά και κείµενα εκκλησιαστικών συγγραφέων 6 ου - 8 ου αιώνα µε βάση τα οποία αποδεικνύεται ότι η Ορθοδοξία ήταν παρούσα στις περιοχές αυτές. Στα θεολογικά έργα προστίθενται κάποιες συλλογές των κανόνων και ιδιαίτερα κάποια λειτουργικά βιβλία. Τα σλαβικά χειρόγραφα που υπάρχουν σήµερα στις ρουµανικές βιβλιοθήκες µπορούν να χωριστούν σε δύο οµάδες: Τα εσωτερικά δηλαδή που είναι γραµµένα στο χώρο της Ρουµανίας και τα ξένα η εξωτερικά τα οποία είναι γραµµένα σε ξένες χώρες όπως Βουλγαρία, Σερβία, Ρωσία, Ουκρανία, Πολωνία η ακόµα στην Κωνσταντινούπολη η στο Άγιον Όρος. Τα χειρόγραφα αυτά έφτασαν στη Ρουµανία µε διαφορετικούς τρόπους κατά τη διάρκεια των 15 ο -16 ο αιώνων. Ένα µεγάλο µέρος αυτών, τα µετέφεραν κάποιοι Βούλγαροι µοναχοί που πήγαν ως πρόσφυγες στη Ρουµανία και ειδικά στη Μολδαβία µετά την πτώση του Τίρναβου το 1393 και του Βιντίν το 1396 από την κατοχή των Τούρκων. Υπάρχουν τα χειρόγραφα της σερβικής έκδοσης που διατηρούνται στις ρουµανικές βιβλιοθήκες και µεταφέρθηκαν από το Άγιον Όρος ή τη Βουλγαρία, και οι 48 Simionescu Dan, Problema originii limbii literare române, (Το πρόβληµα της προέλευσης της ρουµανικής λογοτεχνικής γλώσσας), στο περιοδικο (S.T.) 1961, τεύχ. 9-10, σ

29 ρωσικές που δηµιουργήθηκαν στον 8 ο αιώνα και στις αρχές του 19 ου αιώνα όταν ενεργοποιείται ο ηγούµενος Παΐσιος από το Νεάµτς και οι µαθητές του Οι πρώτες έντυπες εκδόσεις του Ευαγγελίου Τα σλαβικά και τα ελληνικά χειρόγραφα που αντιγράφθηκαν µε την πάροδο του χρόνου αποτέλεσαν τα θεµέλια για το πρώτο Ευαγγέλιο που τυπώθηκε σε ρουµανικό έδαφος. Πρόκειται για το τρίτο βιβλίο του Μακαρίου, Τετραευαγγέλιο. 50 Τυπώθηκε το , όµως φαίνεται και στον επίλογο του βιβλίου, δηλαδή τον πρώτο χρόνο της ηγεµονίας του Neagoe Basarab ( ). Περιλαµβάνει τα τέσσερα Ευαγγέλια τοποθετηµένα µε την κανονική τους σειρά: εκ του Ματθαίου, Μάρκου, Λουκά, Ιωάννη αλλά µε ενδείξεις στις άκρες των περικοπών έτσι ώστε οι ιερείς να γνωρίζουν ποια Κυριακή ή σε ποια γιορτή θα πρέπει να διαβάσουν τη σχετική περικοπή. Μόνο στο Ευαγγέλιο που τυπώθηκε στο Βουκουρέστι το έτος 1682, τυπώθηκαν για πρώτη φορά οι ευαγγελικές περικοπές µε τον τρόπο που γνωρίζουµε και σήµερα µε αφετηρία την Κυριακή της Ανάστασης. Η σηµασία του Τετραευαγγελίου του Μακαρίου έγκειται στο γεγονός ότι είναι η πρώτη εκτύπωση αυτού του είδους, για όλους τους ορθόδοξους πιστούς που χρησιµοποιούσαν τη σλαβική γλώσσα στη λατρεία. Βεβαίως παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον εκτός των άλλων και λόγω της γραφικής του πλευράς όντας το πιο επιτυχηµένο από τις εκτυπώσεις του Μακαρίου. 52 Σταδιακά, καθώς η σλαβική γλώσσα δίνει τη θέση της στη ρουµανική, η εκτύπωση εξελίσσεται σε ένα µέσο διάδοσης του θρησκευτικού ρουµανικού λόγου. Είναι η περίοδος κατά την οποία χρονολογούνται πολλές θεµελιώδεις εκδόσεις οι οποίες αποτέλεσαν τη βάση για την εξέλιξη των ρουµανικών βιβλίων λατρείας. Όσον αφορά το ρουµανικό Ευαγγέλιο, το πιο παλαιό αντίτυπο που έχει διασωθεί είναι µία Σλάβο-ρουµανική έκδοση 53 του Τετραευαγγελίου, που τυπώθηκε πριν από το 49 David, Diac. Prof. Petru I. Cuviosul Paisie cel Mare (Velicikovski), un desăvîrşit monah roman! Noi cercetări şi ipoteze (Άγιος Παΐσιος ο Μέγας (Βελιτσκόφσκι), ένας ιδανικός ρουµάνος µοναχός! Νέες έρευνες και υποθέσεις), στο περιοδικό (B.O.R.), 1993, Βουκουρέστι. 50 BRV, (Π.Ρ.Β.) I, 3 και Simonescu Dan, Buluta Gheorghe, Pagini din istoria cartii românesti, (Σελίδες από την ιστορία του ρουµανικού βιβλίου), Βουκουρέστι, 1981, σσ ; Molin Virgil, Simonescu Dan, Tipariturile ieromonahului Macarie pentru Tara Româneasca, (Οι εκτυπώσεις του Ιεροµόναχου Μακαρίου για την Ρουµανική Χώρα ) στο περιοδικό (B.O.R.), 1958, τεύχ , σσ Εικόνα 2 Βλ. Παράρτηµα εικόνων 52 Demény, Lajos; Demény, Lidia A., Carte, tipar şi societate la români în secolul al XVI-lea. (Βιβλίο, εκτύπωση και κοινωνία σε ρουµάνους στο 16 ο αιώνα), Βουκουρέστι, 1986, σσ BRV, (Π.Ρ.Β.) I, αριθ. 25 και Ion Gheţie, Începuturile scrisului, (Οι αρχές του γραπτού ) ό.π, 28

30 Κορέσι, το οποίο ανήκει στον Φίλιππο (Filip Moldoveanul) και πιθανόν έκανε την εµφάνιση του µεταξύ του στο Σιµπίου. Πρόκειται για την πρώτη γνωστή µέχρι και σήµερα εκτύπωση στη ρουµανική γλώσσα. Στη θέα του ρουµανικού κειµένου διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για µία µετάφραση παλαιότερη από τη σλαβική, δηµιουργηµένη στη Μολδαβία. Ο Φίλιππος εκτύπωσε το 1546 ένα σλαβικό Τετραευαγγέλιο 54, µία επανάληψη της εκτύπωσης του Μακαρίου του Η καινοτοµία βρίσκεται στο γεγονός ότι είναι η πρώτη εκτύπωση που λαµβάνει χώρα σε ρουµανικό έδαφος και είναι στολισµένη µε βάση την ξυλογλυπτική τεχνική. Έτσι, στην αρχή των Ευαγγελίων εκ του Ματθαίου, Λουκά και Ιωάννη είναι τυπωµένα τα σύµβολα του συγκεκριµένου κάθε φορά Ευαγγελιστή. Στο τέλος βέβαια είναι τυπωµένη σε µία ολόκληρη σελίδα η εικόνα του Σωτήρος. Φυσικά από αυτές τις σελίδες δεν λείπει το µονόγραµµα του Φιλίππου. Θα πρέπει να σηµειωθεί πως η διακόσµηση αυτού του βιβλίου ήταν αυθεντικά ρουµανική και πολύ πιο όµορφη από της εκδόσεις της εποχής εκείνης. 56 Ωστόσο είναι φυσικό πως πρέπει να γίνει διάκριση ανάµεσα στη διακόσµηση των φύλλων και στο δέσιµο των βιβλίων, µε την έννοια του ότι µε αυτόν τον τρόπο µπορούµε να θυµηθούµε το διακριτικό στοιχείο του Τετραευαγγελίου του Νικόδηµου που εκδόθηκε το και ήταν το πρώτο σλαβορουµανικό χειρόγραφο το οποίο είχε ασηµί δέσιµο κάτι που ήταν πρωτοφανές στην ιστορία της ρουµανικής γραφής. 57 Η εµφάνιση των πρώτων εντύπων στη ρουµανική γλώσσα στην Τρανσυλβανία θέτει το θέµα της σύνδεσης µεταξύ αυτών των λειτουργικών εργασιών και της θρησκευτικής µεταρρύθµισης που ήδη επικρατεί την Τρανσυλβανία. Η επιρροή αυτή έγινε αισθητή όχι µόνο στην εκτύπωση του Λουθηρανικού Κατηχητικού στη ρουµανική σ Εικόνα 3 Βλ. Παράρτηµα εικόνων 55 BRV, (Π.Ρ.Β.) IV, σσ. 2-3, αριθ. 2 και Demény L., Simonescu Dan, Un capitol important din vechea cultura româneasca (Tetraevanghelul, Sibiu, 1546), (Ένα σηµαντικό κεφάλαιο στο παλαιό ρουµανικό πολιτισµό. Τετραευαγγέλιο, Συµπίου, 1546.) 1965, αριθ. 1, σ Huttmann, Arnold, Binder, Pavel, Contributii la biografia lui Filip Moldoveanul, primul tipograf român. Evolutia vietii culturale românesti la Sibiu în epoca umanista, (Οι εισφορές στη βιογραφία του Φιλίππου Moldoveanul, o πρώτος ρουµάνος εκτυπωτής. Εξέλιξη της ρουµανικής πολιτιστικής ζωής στο Συµπίου στην ανθρωπιστική εποχή), στο περιοδικό (Limba si literaturα), (Γλώσσα και λογοτεχνία) 16, 1968, σσ και Jakó Sigismund, Tipografia de la Sibiu si locul ei în istoria tiparului românesc din secolul al XVI-lea, (Το τυπογραφείο από Σιµπίου και τη θέση του στην ιστορία της ρουµανικής εκτύπωση του XVIου αιώνα), στο περιοδικό (Anuarul Institutului de Istorie Cluj) (A.I.I.), Cluj. 7, 1964, σσ Linţa, Elena, Catalogul manuscriselor slavo-române din Bucureşti, (Ο κατάλογος Σλάβων-Ρουµάνων χειρογράφων στο Βουκουρέστι), Βουκουρέστι, 1981, σσ

31 γλώσσα 58 αλλά και στη εκτύπωση των τεσσάρων Ευαγγελίων από το Φίλιππο. εν χωρά καµία αµφιβολία ότι ακόµα και η εκτύπωση του ρουµανικού κειµένου οφείλεται σε πρωτοβουλίες της µεταρρύθµισης κυρίως γιατί εδώ µπορεί να παρατηρηθεί µία άµεση επίθεση εναντίον της ιεραρχίας της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μιλάµε για το απόσπασµα από το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, όπου γίνεται λόγος για την καταδίκη του Χριστού από τον Καϊάφα. Το όνοµά του τελευταίου συνδέθηκε αυθαίρετα αλλά και λανθασµένα µε τον ορθόδοξο Μητροπολίτη εκ τούτον µε αποτέλεσµα σύµφωνα µε τις ρουµανικές µεταφράσεις του Σλαβο-ρουµανικού Ευαγγελίου, να θεωρείται ότι ο Μητροπολίτης καταδίκασε το Χριστό σε θάνατο. Βλέπουµε λοιπόν µια άµεση επίθεση στην ιεραρχία της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας, κάτι που δεν µπορεί να συµβεί παρά µόνο σε ένα Λουθηρανικό ή Καλβινιστικό περιβάλλον. Επιπλέον αν και τα κείµενα είχαν µεταφραστεί από τα σλαβικά είχαν αναθεωρηθεί από το γερµανικό κειµένου του Μάρτιν Λούθερ. 59 Υπήρχαν λοιπόν επαρκείς λόγοι που αποδείκνυαν ότι τα πρώτα έντυπα ρουµανικά κείµενα εµφανίστηκαν κάτω από την επιρροή της Λουθηρανικής µεταρρύθµισης της οποίας οι οπαδοί προσπαθούσαν να προσελκύσουν τον ορθόδοξο ρουµανικό πληθυσµό στην καινούρια τους πίστη. Η προσπάθεια τους θα συνεχίσει στο Μπρασόβ όταν µε τη βοήθεια του διακόνου Κορεσίου το θα τεθεί σε εκ νέου εκτύπωση στη ρουµανική γλώσσα το Κατηχητικό και το Τετραευαγγέλιο. Το πρώτο ρουµανικό βιβλίο του διακόνου Κορεσίου, το Τετραευαγγέλιο 60 το οποίο περιελάµβανε το πλήρες κείµενο των τεσσάρων Ευαγγελίων εκτυπώθηκε για πρώτη φορά στις 30 Ιανουαρίου του Η βάση του Τετραευαγγελίου στηρίχθηκε στα παλαιά Ρουµανικά κείµενα της Αγίας Γραφής µε τις προσαρµογές που έγιναν από κάποιους ιερείς της Εκκλησίας του Αγίου Νικολάου από το Σκέϊ του Μπρασόβ, όπου λειτουργούσε και το πρώτο ρουµανικό σχολείο. Το Τετραευαγγέλιο κοσµείται από τέσσερεις προµετωπίδες στην αρχή των Ευαγγελίων. Το κείµενο εκτυπώθηκε «από τον διάκονο Κορέσι από τον Ταργόβιστε και τον διάκονο Τούδορ», όπως αναφέρεται και στο τέλος του βιβλίου. Ο σκοπός της εκτύπωσης ήταν: να είναι ωφέλιµο και χρήσιµο για 58 Binder Pavel, Huttman Arnold, Între istorie si filologie. Mediul cultural românesc al Brasovului în epoca coresiana, (Ανάµεσα ιστορίας και φιλολογίας. Το Ρουµανικό πολιτιστικό περιβάλλον του Μπρασόβ στην εποχή του Κορεσίου), στο περιοδικό (L.R.), 1971, αριθ. 1, σσ. 3-20; Blücher, Gebhard, Din istoria hîrtiei si a tiparului chirilic din Brasov în a doua jumatate a secolului al XVI-lea, (Από την ιστορία του χαρτιού και τις κυριλλικής εκτύπωσης στο Μπρασόβ στο δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα), στο περιοδικό (Cumidava), τεύχ 3, 1969, σσ Demény L., Lidia Demény, Carte, Tipar... (Βιβλίο, εκτύπωση ), ό.π., σ BRV, ( Π.Ρ.Β.) I, αριθ.10; IV, αριθ

32 τους ιερείς και τους Ρουµάνους πιστούς του ορθοδόξου Χριστιανισµού, έτσι ώστε «να καταλάβουν και να µάθουν οι Ρουµάνοι ποιοι είναι οι χριστιανοί». 61 Το Eυαγγέλιο ή το Βιβλίο µε διδασκαλία ο Κορέσι το εκτύπωσε στο Μπρασόβ το έτος Tο Βιβλίο µε διδασκαλία είναι στην πραγµατικότητα µία Καζανία, που περιλαµβάνει τις ευαγγελικές περικοπές από τις Κυριακές του έτους και από κάποιες σηµαντικές γιορτές. 62 Οι ευαγγελικές περικοπές έχουν ληφθεί από την έκδοση του Τετραευαγγελίου του Η ερµηνεία ανήκει στον Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Ιωάννη Καλέκα ( ). Πολλή µεγαλύτερη βελτίωση της συγκεκριµένης περικοπής θα επιτευχθεί µέσω του βιβλίου Cazania 63 του Βαρλαάµ στην εκτύπωση του στο Ιάσιο το Τα βιβλία που δηµοσιεύτηκαν από τον Κορέσι έχουν µερικά αξιοσηµείωτα χαρακτηριστικά. Το κείµενο είναι τυπωµένο σε κόκκινο και µαύρο, αρχικά µιµείται εκείνα τα έργα του Μακαρίου και του Λιουµπαβίτσι όπως και οι προµετωπίδες που είναι µακαριάνικου τύπου. Η µορφή του έργου δεν είναι ολοκληρωµένη, καθώς δεν έχει σελίδα τίτλου και αρίθµηση σελίδων. Παρόλα αυτά είναι ιδιαίτερα αξιοθαύµαστη η τέχνη µε την οποία η αρχική διακόσµηση αποδίδεται µε ξυλογραφίες. 65 «Ο Κορέσι είχε το πλεονέκτηµα ότι είχε διαθέσει σε κυκλοφορία παλιά ρουµανικά χειρόγραφα στα οποία είχε κάνει βελτιώσεις στην γλώσσα και το ύφος, και περιόρισε τις διαλεκτικές ιδιαιτερότητες µε σκοπό να γίνουν κατανοητά σε όλες τις περιοχές που κατοικούνταν από Ρουµάνους. Γι αυτό η αξία του Κορεσίου είναι πολύ µεγαλύτερη από αυτή των πρώτων Ρουµάνων µελετητών που συνέβαλαν στην διαµόρφωση και την ανάπτυξη της ρουµανικής λογοτεχνικής εκκλησιαστικής γλώσσας. Το παράδειγµα του θα συνεχιστεί µε τη δραστηριότητα του Μητροπολίτη Βαρλαάµ και Dosoftei στην Μολδαβία, του Μητροπολίτη Simion Ştefan στην Τρανσυλβανία και των µεταφράσεων της βίβλου από το Βουκουρέστι στη Ρουµανική Χώρα. Οι εκτυπώσεις του Κορεσίου προετοιµάζουν το έδαφος για την εξάπλωση της ρουµανικής γλώσσας στην Εκκλησία και στους 61 Păcurariu, Mircea, Istoria... (Ιστορία ), ό.π., σσ Sextil Puşcariu και Alex. Procopovici, Diaconul Coresi, Carte cu învăţătură (1581), (Ο διάκονος Κορέσι, Βιβλίο µε διδασκαλία (1581), τοµ. Α, Βουκουρέστι, Cazania προρχεται στη ρουµανικ γλσσα απ να σλαβονικ ρµα που σηµανει οµιλ. Εποµνως, τα βιβλα που ονοµστηκαν Cazania περιχουν οµιλες και κηργµατα, συνθως στις Κυριακς του ενιαυτο, αλλ χι µνο, και εναι να εδος κυριακοδροµου. 64 BRV, (Π.Ρ.Β.) I, σ Tomescu, Mircea, Cartea româneasca în perioada coresiana, (Ρουµανικό βιβλίο κατά την εποχή του Κορεσίου), στο περιοδικο (Studia Bibliologica), τεύχ. 3, 1969, σσ

33 αριστοκρατικούς χώρους καθώς και µειώνοντας σιγά-σιγά την χρήση της σλαβικής γλώσσας η οποία γινόταν κατανοητή ολοένα και λιγότερο». 66 Ο Κορέσι λοιπόν ήταν γνώστης της ανάγκης να εκδοθούν έργα στη γλώσσα του λαού, µε σκοπό να εκπαιδεύσει τόσο τους Ρουµάνους κληρικούς όσο και το ρουµανικό πληθυσµό. Ωστόσο η έκδοση των βιβλίων στη ρουµανική γλώσσα ήταν αναγκαστική λόγω της έλλειψης βιβλίων των Ρουµάνων, γεγονός που ανακύπτει ξεκάθαρα και από τους επιλόγους των σλαβο-ρουµανικών Ψαλτηρίων. «Εγώ ο Κορέσι είδα πως σχεδόν όλοι οι λαοί έχουν τον λόγο του Θεού στη γλώσσα τους και πως µόνο εµείς οι Ρουµάνοι δεν τον έχουµε στην Εκκλησία είναι καλύτερα να υπάρχουν πέντε κατανοητές λέξεις έτσι ώστε να µπορούν να µάθουν και οι υπόλοιποι παρά να υπάρχουν ακατανόητες λέξεις βυθισµένες στο σκοτάδι των ξένων γλωσσών». 67 Υποδεικνύοντας λοιπόν πολύ πρακτικούς λόγους ο Κορέσι παρέδωσε στο ρουµανικό πολιτισµό µία σειρά εκκλησιαστικών βιβλίων όπου εξαπλώθηκαν σε ολόκληρο το ρουµανικό χώρο εντός και εκτός του τόξου των Καρπαθίων. Εµφανιζόµενα ή όχι υπό την επιρροή των µεταρρυθµιστικών ιδεών, η σηµασία των εκδόσεων του Κορεσίου δεν µπορεί να αµφισβητηθεί καθώς ήταν αυτές που «εισήγαγαν και σταθεροποίησαν, στις Ρουµανικές Χώρες, την εκτύπωση στη ρουµανική γλώσσα». 68 Η δραστηριότητα του διακόνου Κορεσίου ακολουθήθηκε από αυτή του Ιεροµόναχου Λαυρέντιου 69 ο οποίος το 1582 δηµοσιεύει στο τυπογραφείο του Μοναστηριού Plumbuita, κοντά στο Βουκουρέστι, το Σλαβικό Τετραυαγγέλιο µε διαφορετικά γράµµατα από αυτά που έχει χρησιµοποιήσει ο Μακάριος το 1512, αλλά µε αρκετές οµοιότητες µε την έκδοση του Κορεσίου. 70 Αυτό είναι ένα δείγµα της εξάπλωσης του εντύπου στις ρουµανικές χώρες, γεγονός που συνέβαλε στην εµφάνιση αρκετών εκδόσεων των λειτουργικών βιβλίων στην αρχή στη σλαβική γλώσσα και αργότερα όλο και µε µεγαλύτερη επιτυχία στη ρουµανική γλώσσα. 66 Milan Şesan, Despre limba liturgică... (Για τη λειτουργική γλώσσα ), ό.π., σ BRV, (Π.Ρ.Β.) I, σ.63. και Mangra Vasile, Cercetari literare istorice. Psaltirea diaconului Coresi tiparita la 1570 în Brasov, (Ιστορικές φιλολογικές έρευνες. Το Ψαλτήρι του διακόνου Κορεσίου τυπωµένο το 1570 στο Μπρασόβ), Βουκουρέστι, Dudaş, Florian, Vechi cărţi româneşti călătoare, (Παλαιά ρουµανικά βιβλία), Εκδ. Sport-Turism, Βουκουρέστι, 1987, σ LAVRENTIE ( ). Ieromonah, tipograf si gravor la Bucuresti, manastirea Plumbuita. (Ιεροµόναχος, εκτυπωτή και χαράκτη στο Βουκουρέστι, στο µοναστήρι Plumbuita). 70 Mareş, Alexandru, Un capitol din istoria tiparului românesc din secolul al XVI-lea: Tipariturile ieromonahului Lavrentie, (Ένα κεφάλαιο στην ιστορία της ρουµανικής εκτύπωσης στο δέκατο έκτο αιώνα: οι εκτυπώσεις του Ιεροµόναχου Lavrentie), στο περιοδικό (Studii si cercetări ligvistice), 1970, τεύχ. 6, σσ

34 αιώνα. 72 Η υιοθέτηση της ρουµανικής γλώσσας ως οργάνου έκφρασης της γραφής Τον 16 ο αιώνα υπήρχε και ένα άλλο τυπογραφικό κέντρο όπου ξεδιπλώθηκε η δραστηριότητα κάποιων µαθητών του διακόνου Κορέσι. Αναφερόµαστε στην Οράστια όπου ο Şerban, Κορέσι, ο γιος του διακόνου Κορεσίου δούλεψε µαζί µε τον διάκονο Marien. Το αποτέλεσµα της εργασίας τους εκτυπώθηκε το Η Πάλια από τη Οράστια θεωρείται ότι είναι η πιο παλιά µετάφραση στη ρουµανική γλώσσα των δυο πρώτων βιβλίων της Παλαιάς ιαθήκης. 71 Όπως κάθε εµπνευσµένη και πολύ πιθανόν χρηµατοδοτηµένη από τη Μεταρρύθµιση µετάφραση η Πάλια από την Οράστια είχε ως κύριο σκοπό την εύκολη πρόσβαση στο ανάγνωσµα και την αποδοχή του ιερού κειµένου από το ρουµανικό πληθυσµό. Βλέποντας το θέµα από αυτή την πλευρά, η Πάλια από την Οράστια, όπως όλες οι µεταφράσεις που έχουν γίνει µε προτεσταντικό πνεύµα, είναι µε την ετυµολογική έννοια του όρου, µία βουλγάτα. Αυτή δεν είναι απλά µία προσπάθεια µετάφρασης ενός βιβλίου, αλλά είναι µία µορφή ανώτερης σκέψης που στοχεύει όχι µόνο στη µεταφορά των λέξεων σε µία καινούργια γλώσσα αλλά στην κατανόηση του πραγµατικού νοήµατος που αυτή έχει. Ίσως αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους σε αντίθεση µε τις υπόλοιπες ροµαντικές µεταφράσεις της Βίβλου, η Πάλια από την Οράστια επιτυγχάνει να εξελιχθεί σε ένα ιδιαίτερα συνεκτικό κείµενο, δηµιουργηµένο σε µία ξεκάθαρα ρουµανική γλώσσα. Αυτό είναι πολύ σηµαντικό για την πορεία της οικοδόµησης της ρουµανικής λογοτεχνικής γλώσσας. Πιθανόν να είναι η πιο επιτυχηµένη ρουµανική µετάφραση ενός βιβλικού κειµένου που έγινε τον 16 ο -17 ο αποτελεί ένα φαινόµενο υψίστης σηµασίας. Στους Ρουµάνους καθώς και σε άλλα έθνη το φαινόµενο αυτό δεν συνέβη ταυτόχρονα σε όλα τα τµήµατα της γραµµένης κουλτούρας και επίσης δεν γνώρισε την ίδια εξάπλωση και στις τρεις επαρχίες της Ρουµανίας. Η αντικατάσταση της σλαβικής γλώσσας που χρησιµοποιούνταν από την Εκκλησία και τον καγκελάριο ήταν µία χρονοβόρα διαδικασία που προκλήθηκε από αργές αλλαγές που συνέβησαν στο εποικοδόµηµα των µεσαιωνικών ρουµανικών κοινωνιών. Από την άποψη αυτή η διαδικασία είχε και στην Ρουµανία την ίδια εξέλιξη την οποία είχε και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες η αντικατάσταση των νεκρών γλωσσών 71 Palia de la Orastie, Text-Faximile- Indice. (Πάλια από την Οράστια, Κείµενο, Φίλα, είκτης) Εκδ. Viorica Pamfil, Βουκουρέστι, Binder Pavel, Contribuţii la geneza Paliei de la Orastie, opera de colaborare a carturarilor din Ţara Româneasca, Transilvania si Banat, (Οι εισφορές στη γένεση του βιβλίου Πάλια από την Οράστιε, συλλογική εργασία των µελετητών από τη Ρουµανική Χώρα, Τρανσυλβανία και Banat) στο περιοδικό (Studia bibliologica), 1969, σ

35 µε τις επίσηµες εθνικές γλώσσες. «Η ανάγκη για εσωτερική εκκλησιαστική ζωή καθώς και η επισηµοποίηση της ρουµανικής κυριλλικής γραφής αποτέλεσαν µία ισχυρή ώθηση για την δηµιουργία των επίσηµων ρουµανικών εκκλησιαστικών κειµένων που ήταν απαραίτητα για την λατρεία και τη θεολογία. Προφανώς ωστόσο για την δηµιουργία κάποιων θρησκευτικών κειµένων υπήρχε ανάγκη από χρόνο, µάθηση, επιµονή, γραφική ύλη και φυσικά εξειδικευµένους γραφείς» Η Καινή ιαθήκη από το Bălgrad (1648) Η εµφάνιση της Καινής ιαθήκης του 1648 κατέστη δυνατή µέσω του έργου του µητροπολίτη Simion Ştefan (1656). Η πρώτη πλήρης µετάφραση των ιερών βιβλίων στη ρουµανική γλώσσα είναι ένα συµβάν δίχως προηγούµενο στη ρουµανική χώρα. Αποτελεί µάλιστα και την αρχή για τη µετάφραση και στις υπόλοιπες χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης. 74 Πρόκειται για ένα θρησκευτικό έργο το οποίο ξεπερνά τα αυστηρά όρια της εκκλησιαστικής ζωής και παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη ρουµανική πολιτιστική ιστορία και ειδικά για τη λογοτεχνική ρουµανική γλώσσα και για την καλλιτεχνική λογοτεχνία. Η µετάφραση της Καινής ιαθήκης του 1648 αποτελεί ορόσηµο στη ρουµανική λογοτεχνία. Περιέχει ένα έργο που αναφέρεται στις µετέπειτα µεταφράσεις της Αγίας Γραφής, όπως για παράδειγµα η Βίβλος από το Βουκουρέστι που γράφτηκε το 1688, η Βίβλος από το Μπλαζ του 1795, η Βίβλος από το Μπουζάου του , η Βίβλος του Şaguna του 1856 αλλά και στις επόµενες από αυτές εκδόσεις. Αυτή η µετάφραση της Καινής ιαθήκης ήδη από την εµφάνισή της εξαπλώθηκε σε όλες τις επαρχίες που κατοικούνταν από Ρουµάνους εντείνοντας στις καρδιές των την ενότητα της πίστης και της συγγένειας. Στο κείµενο αυτού του βιβλίου δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο. Είναι το κείµενο των Ευαγγελίων και των Πράξεων των Αποστόλων που είχαν µεταφραστεί και στο παρελθόν. Το νέο είναι το πνεύµα µε το οποίο το έργο αυτό σχεδιάστηκε και η µέθοδος µε την οποία είχε γίνει η επεξεργασία του. Ο Simion Ştefan δεν αρκέστηκε στο να ξαναεκτυπώσει ένα έτοιµο κείµενο της Καινής ιαθήκης, 73 Milan Şesan, Despre limba liturgică... (Για την λειτουργική γλώσσα ), ό.π., σ *** Noul Testament tipărit pentru prima dată în limba română la 1648 de către Simion Ştefan Mitropolitul Transilvaniei reeditat după 340 de ani din iniţiativa şi purtarea de grijă a Prea Sfinţitului Emilian Episcop al Alba Iuliei, ( Η Καινή ιαθήκη τυπωµένη στη ρουµανική γλώσσα, για πρώτη φορά το 1648 από τον Simion Ştefan Μητροπολίτη Τρανσυλβανίας επανεκδίδεται µετά από 340 χρόνια από την πρωτοβουλία και τη φροντίδα του Επισκόπου Αιµιλιανού της Alba Iulia) Alba Iulia,

36 αλλά αντίθετα ένιωσε την ανάγκη να τυπωθεί µία κριτική έκδοση του κειµένου για να µπορεί να ελεγχθεί σύµφωνα µε τα αυθεντικά κείµενα. 75 Οι συντάκτες της µετάφρασης της Καινής ιαθήκης συνειδητοποίησαν πως στα σλαβικά βιβλία είχαν παρεισφρήσει αρκετά λάθη και για το λόγο αυτό προέβησαν σε κριτική έκδοση. Η καινούργια αυτή στάση εκδηλώνεται µε πολλούς τρόπους. Οι απόψεις του Μητροπολίτη που σχετίζονται µε τη ρουµανική γλώσσα είναι ενδιαφέρουσες και αποδέχονται ως λύση την εισαγωγή νεολογισµών στο κείµενο, κάτι που βέβαια δεν είχαµε ξαναδεί µέχρι τότε. Η γλώσσα της µετάφρασης είναι πιο ακριβής παρόλο που δεν έχει τη ροή της γλώσσας που συναντούµε στην Cazania του µητροπολίτη Βαρλαάµ. Στη συνέχεια θέτει το πρόβληµα των νεολογισµών, δηλαδή ξένων λέξεων για τις οποίες δεν υπήρχαν ορισµοί στη ρουµανική γλώσσα. 76 Αλλά πιο µεγάλης σηµασίας από αυτό το θέµα ήταν ο ισχυρισµός ότι υπήρχε ανάγκη να εκτυπωθούν βιβλία για όλο του ρουµανικό γένος, κάτι που αποδεικνύει τη συνείδηση ενότητας του γένους. Ήταν ανάγκη να δηµιουργηθεί µία µοναδική γλώσσα για όλες τις ρουµανικές εκτυπώσεις. «Να θυµάστε πως οι Ρουµάνοι δεν έχουν µια και µόνο µορφή οµιλίας σε όλες τις ρουµάνικες περιοχές». Ακολουθεί στη συνέχεια η γνωστή σύγκριση του λόγου µε τα λεφτά «οι λέξεις πρέπει να είναι σαν τα χρήµατα: καλά χρήµατα είναι αυτά που κυκλοφορούν σε όλες τις χώρες, έτσι και οι λέξεις: αυτές είναι καλές, αυτές οι οποίες τις καταλαβαίνουν όλοι». 77 Αυτές οι δύο σηµαντικές ιδέες, η ένωση του ρουµανικού γένους όλων των χωρών και η αναγκαιότητα σύνθεσης µίας µοναδικής λογοτεχνικής γλώσσας για όλους τους Ρουµάνους τονίζει την παλαιά ιδέα της ανάγκης για την εισαγωγή της κατανοητής γλώσσας του λαού στα ιερά βιβλία και στην Εκκλησία. Φέρνοντας επιχειρήµατα από την Αγία Γραφή υπέρ αυτής της ιδέας ο Simion Ştefan έγραφε: «Όποιος µιλά σε ένα πλήθος σε µία ξένη γλώσσα, γίνεται ο ίδιος ξένος όπως και το πλήθος». 78 Όπως ο Βαρλαάµ έτσι και ο σύγχρονός του από τη Μολδαβία εξέφραζε το υψηλό επίπεδο της αποκρυστάλλωσης της εθνικής συνείδησης της εποχής, υποστηρίζοντας την ιδέα της ενότητας του γένους και της γλώσσας µε επιχειρήµατα που αναδεικνύουν µία σύγχρονη σκέψη. Η ενοποίηση της γλώσσας, της θρησκευτικής ορολογίας και της 75 BRV (Π.Ρ.Β.) I, 54, σσ ; 76 Nicolae Cartojan, ό.π., σ Nicolae Cartojan, ό.π., σ Bogdan, Petru, Consideraţii generale asupra Noului Testament de la Bălgrad (1648) a Mitropolitului Simion Ştefan, (Γενικές παρατηρήσεις σχετικά µε την Καινή ιαθήκη από Bălgrad (1648) του Μητροπολίτη Simion Ştefan στο περιοδικό (M. B.) τευχ /1973, σσ

37 γλώσσας που χρησιµοποιείται στην ιστοριογραφία είναι ένα τεράστιο βήµα προς τη δηµιουργία αυτοσυνειδησίας του σύγχρονου ρουµανικού γένους. Η εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στο λειτουργικό έργο ξεκίνησε σποραδικά τον προηγούµενο αιώνα µέσω κάποιων εκτυπώσεων του Κορεσίου και συνεχίστηκε από το Βαρλαάµ και τον Simion Ştefan φτάνοντας έως την εποχή του µητροπολίτη Dosoftei στην πλήρη υλοποίησή του. Κατά τη διάρκεια αυτού του κινήµατος της ανάπτυξης της εθνικής συνείδησης γράφεται το Ψαλτήρι σε στίχους Η προσωδία της φολκλορικής έµπνευσης συνδυάζεται µε τις επιστηµονικές δηµιουργίες απεικονίσεων. Κατά τη διαδικασία της εισόδου της ρουµανικής γλώσσας στην Εκκλησία εγγράφονται και η µετάφραση των Ευαγγελίων (1682) και οι Πράξεις των αποστόλων (1683) Το Ευαγγέλιο από το Βουκουρέστι 1682 πρώτη επίσηµη έκδοση Μέχρι το δεύτερο µισό του 17 ου αιώνα, δεν µπορεί να γίνει λόγος για ένα Ευαγγέλιο δηλαδή ένα λειτουργικό βιβλίο στη ρουµανική γλώσσα που να χρησιµοποιείται στη Θεία Λειτουργία µε την ευλογία και την προτροπή της Εκκλησίας. Αυτό συνέβη διότι στη λατρεία γινόταν συνεχώς χρήση των σλαβικών εκδόσεων. Ωστόσο, θα µπορούσε εδώ να ειπωθεί πως ενδεχοµένως οι µεταφράσεις του Κορεσίου να άνοιξαν το δρόµο για την εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στη λατρεία. Ο 17 ος αιώνας είναι η εποχή των σπουδαίων ηγεµόνων, των µεγάλων δηµιουργών του πολιτισµού και των εξεχόντων µελετητών όπως ο Udrişte Năsturel, o Constantin Stolnicul Cantacuzino, τα αδέλφια Greceanu, Niculae Milescu, και άλλοι. «Σε αυτά τα 100 χρόνια τα στενά όρια της Νοτιο-σλαβικής κουλτούρας δεν µπορούν να εξυπηρετήσουν την ολοένα και αυξανόµενη για κουλτούρα επιθυµία του ρουµανικού λαού ο οποίος στρέφεται προς άλλες µορφές κουλτούρας. Ακόµα η αποδυνάµωση του σεβασµού για τις ιερές γλώσσες καθώς και οι ευνοϊκές ιστορικές συγκυρίες οδήγησαν στην εισχώρηση της ρουµανικής λαλιάς στην Εκκλησία υπό την ευλογία και την βοήθεια όλων. Τώρα η γλώσσα των κειµένων από τα εκκλησιαστικά βιβλία γίνεται πιο λεία, πιο «στρογγυλή», πιο εκλεπτυσµένη. Είναι πλέον απόλυτα σαφής και µπορεί να την καταλάβει οποιοσδήποτε από το ρουµανικό έθνος» BRV, (Π.Ρ.Β.)I,σ και Simedrea Tit, Evanghelia-carte liturgică în limba română, (Το Ευαγγέλιο λειτουργικό βιβλίο στη ρουµανική γλώσσα ) στο περιοδικό (B.O.R.), 1958, τεύχ. 12, σ

38 Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσµα το 1682 να εµφανιστεί στην τυπογραφία του Βουκουρεστίου, µε την εντολή και τα έξοδα του Şerban Vodă Contacuzino και υπό την επίβλεψη του µητροπολίτη Teodosie, το Ευαγγέλιο στη ρουµανική γλώσσα για πρώτη φορά σε επίσηµη µορφή. Αυτό το ρουµανικό Ευαγγέλιο είναι η πρώτη έκδοση στη ρουµανική γλώσσα αυτού του ιερού βιβλίου που τυπώθηκε µε την ευλογία της Εκκλησίας και αξιοποιήθηκε επίσηµα στην θεία Λατρεία. «Έτσι ο λόγος του Σωτήρος διεκδικήθηκε στην Αγία Τράπεζα ντυµένος στην ρουµανική λαλιά, εκεί που µόνο ο λόγος ο εκφωνηµένος σε µία από τις δύο ιερές γλώσσες, την ελληνική και τη σλαβική, επιτρέπονταν». 80 Συγκρίνοντας το Τετραευαγγέλιο που τυπώθηκε στο Μπρασόβ το έτος 1651, µε το Ευαγγέλιο από το Βουκουρέστι του 1682 παρατηρούµε πολλές οµοιότητες στον τρόπο διαχωρισµού των τεσσάρων κανονικών Ευαγγελίων για τις λειτουργικές ανάγκες. «Αλλά αυτό το Τετραευαγγέλιο δεν είχε την ευλογία της Εκκλησίας. Ήταν ένα βιβλίο που δεν µπορούσε να γίνει αποδεκτό από πουθενά, ακόµη και οι ιερείς από το Αρντίαλ, οι περισσότεροι δηλαδή από αυτούς το απωθούσαν. Από την άλλη, πέρα από τα Καρπάθια δεν µπορούσε να γίνει λόγος για καµία αποδοχή». 81 Το Ευαγγέλιο από το Βουκουρέστι (1682) είναι πραγµατικά το πρώτο Ρουµανικό λειτουργικό βιβλίο στη ρουµανική γλώσσα, «συνταγµένο όχι όπως το Ευαγγέλιο των Σλάβων, αλλά όπως των Ελλήνων, µε ειδικά αποσπάσµατα για κάθε µέρα ξεκινώντας από την πρώτη µέρα του Πάσχα». 82 Αυτό το γεγονός φέρει προς συζήτηση και τις ιστορικές πηγές των ρουµανικών έργων. Μερικοί ερευνητές ισχυρίζονται πως ένα µεγάλο µέρος του κειµένου της Καινής ιαθήκης έχει παρθεί από το Bălgrad του Άλλοι είναι της άποψης πως αυτό θα ήταν µία διόρθωση της γλώσσας εκείνης. Την απάντηση την µαθαίνουµε µέσα από την εισαγωγή του Αποστόλου που τυπώθηκε ένα χρόνο αργότερα το 1683 στο Βουκουρέστι. Σε αυτή την εισαγωγή διαβάζουµε πως το Ευαγγέλιο, οι Πράξεις των Αποστόλων και οι Επιστολές των Αγίων Αποστόλων «αυτά τα τρία µέρη της Αγίας Γραφής µε την εντολή και µε έξοδα του Şerban Vodă Cantacuzino µεταφράστηκαν ως τέλους και ξεκίνησε η εκτύπωσή τους». 83 Έτσι λοιπόν το Ευαγγέλιο 80 Ο.π. 81 Iorga, Nicoale, Istoria literaturii româneşti, (Ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας), τόµ. Α, Βουκουρέστι, 1925, σ Bianu Ioan; Hodoş Nerva; Simonescu Dan - Bibliografia românească veche : (Παλαιά Ρουµανική Βιβλιογραφία )Βουκουρέστι, , τόµ Α, σ Simedrea, Tit, ό.π., σ

39 από το Βουκουρέστι (1682) είναι ένα νέο µεταφρασµένο κείµενο και όχι µια επανάληψη της Καινής ιαθήκης που τυπώθηκε το Για τον 17 ο αιώνα η µέθοδος της µετάφρασης ήταν µηχανική καθώς µετέφραζαν τις λέξεις και όχι τις φράσεις. Για το λόγο αυτό οι µεταφραστές είχαν µπροστά τους δίπλα από τα αυθεντικά ελληνικά, λατινικά, σλαβικά χειρόγραφα και κάποιες παλαιότερες εκδόσεις στη ρουµανική γλώσσα. Η προσπάθεια που γινόταν όµως ήταν αξιοσηµείωτη «ειδικά για το περιορισµένο πεδίο της ρουµανικής γλώσσας στο οποίο οι ελληνικές λέξεις δεν µπορούσαν να ερµηνευθούν» 84 όπως οµολόγησε το 1698 ο γραφέας Şerban Greceanu. Ως εκ τούτου, όταν αναλύουµε τα κείµενα του Ευαγγελίου από το Βουκουρέστι, µπορούµε να βρούµε πολλές οµοιότητες µε άλλες παλαιές ρουµανικές πηγές Η Βίβλος από το Βουκουρέστι 1688 η πρώτη πλήρης έκδοση της Αγίας Γραφής στα ρουµανικά Η παρουσίαση της επίσηµης µετάφρασης της Αγίας Γραφής ή όπως είναι γνωστή στην ιστοριογραφία της Ρουµανικής Βίβλου που εκδόθηκε το 1688 αποτελεί ορόσηµο στην κουλτούρα και την ιστορία του ρουµανικού λαού. Το πρωταρχικό αυτό έργο που τυπώθηκε από τον ηγεµόνα Şerban Cantacuzino λογαριάζεται ως ένα έργο που µεταφράστηκε από τα ελληνικά από µία οµάδα µελετητών που συγκεντρώθηκαν γύρω από τον ηγεµόνα. Το βιβλίο ήταν «δώρο στο ρουµανικό γένος» από τον Şerban Cantacuzino Basarab «µε την παρότρυνση του µεγάλου λογοθέτη Constantin Brâncoveanul» την εποχή του µητροπολίτη Teodosie. Στην υπογεγραµµένη εισαγωγή του Ευαγγελίου από τον πατριάρχη των Ιεροσολύµων οσίθεο βλέπουµε πως για να µεταφραστεί το βιβλίο χρειάστηκαν «δάσκαλοι που ήξεραν πολύ καλά την ελληνική γλώσσα, τον αρχιερέα Ghermanonisis, και άλλους ανθρώπους από την περιοχή εκείνη που ήταν γνώστες της ελληνικής γλώσσας». 85 Με άλλα λόγια στη µετάφραση της Βίβλου πήραν µέρος άνθρωποι ελληνικής καταγωγής, όπως ο Germanonisis και ίσως και ο Dosoftei αλλά από την άλλη µεριά υπήρχαν και Ρουµάνοι που γνώριζαν την ελληνική γλώσσα. Μεταξύ αυτών των τελευταίων περιλαµβάνονται και τα αδέρφια Şerban και Radu Greceanu που γνώριζαν 84 Ό.π., σ Bianu Ioan; Hodoş Nerva; Simonescu Dan, ό.π., τόµ. Α, σ

40 καλά την ελληνική γλώσσα και ήταν επιµελείς µελετητές κατά το δεύτερο µισό του 17 ου αιώνα. Όπως είδαµε στην παρουσίασή µας, τα κείµενα των Ρουµανικών Ευαγγελίων από τον 16 ο και 17 ο αιώνα είναι παρόµοια. Όλα ξεκινούν από το πρώτο µεταφραστικό κείµενο του Κορεσίου που εκτυπώθηκε το 1561 και διατηρήθηκε στο Ευαγγέλιο. Πιο συχνά γίνονται µόνο κάποιες διορθώσεις της γλώσσας, ειδικά σε χωρία λιγότερο ξεκάθαρα ή όπου η γλώσσα αλλάζει, προσαρµόζοντας το χώρο και τον χρόνο της αντιγραφής. Σίγουρα η διόρθωση γίνεται µέσω της αντιπαράθεσης του ρουµανικού κειµένου µε το σλαβικό ή ελληνικό κείµενο. Το κύριο περιεχόµενο της γλώσσας των παλαιών µεταφράσεων παραµένει το ίδιο. εν προσπαθείται ακόµα κάποια νέα µετάφραση διότι «ήταν ένα δύσκολο εγχείρηµα λόγω του περιορισµένου πεδίου της ρουµανικής γλώσσας», όπως συναντάµε στην εισαγωγή της Βίβλου του εν υπήρχε λοιπόν ανάγκη µίας νέας µετάφρασης των βιβλίων της Βίβλου, όταν οι γραφείς είχαν ήδη την έκδοση της Καινής ιαθήκης του 1648, κάποια βιβλία της Παλαιάς ιαθήκης και ιδιαίτερα το κείµενο της Πάλιας από την Οραστία. Η Βίβλος του 1688 ή η Βίβλος του Şerban Cantacuzino δεν ήταν µία νέα µετάφραση αλλά µία διορθωµένη έκδοση των παλαιότερων κειµένων της Αγίας Γραφής. Το Βιβλικό κείµενο για να αποκτήσει την τελική ολοκληρωµένη του µορφή χρειάστηκε περίπου έναν αιώνα. Ανανεώθηκε αρκετές φορές και προσάρµοσε την ανάπτυξη της γλώσσας. Κάποιες φορές µάλιστα διορθώθηκε σύµφωνα µε τα αυθεντικά σλαβικά και ελληνικά κείµενα. Κατά συνέπεια διαπιστώνουµε πως το µέρος που περιλαµβάνει την Παλαιά ιαθήκη αναπαράγει το µεταφρασµένο κείµενο του Milescu Spătarul, διορθωµένο κατά το σλαβικό χειρόγραφο από το 1581 που είχε εξετασθεί και διορθωθεί από παλαιότερες ελληνικές πηγές από τους αδελφούς Greceanu και τους συνεργάτες τους. Στην Καινή ιαθήκη η Βίβλος του Şerban Cantacuzino αναπαράγει το δοκιµασµένο από τον χρόνο κείµενο του Ευαγγελίου µε πολύ λίγες διορθώσεις, τις Πράξεις των Αποστόλων, οι οποίες σε µεγάλο βαθµό µεταφράστηκαν εκ νέου και µόνο σε κάποια σηµεία χρησιµοποιούνται οι συγγραφείς για την παλαιά µετάφραση την οποία διορθώνουν. Η έκδοση της Βίβλου στη ρουµανική γλώσσα αποτελεί ένα από τα πιο σηµαντικά γεγονότα στην πνευµατική ζωή του ρουµανικού λαού. Το έργο αυτό «χτισµένο» εδώ και αιώνες µε την εργασία ολόκληρων γενεών κλείνει ένα κεφάλαιο στη δηµιουργία και την εξέλιξη της ρουµανικής λογοτεχνικής γλώσσας. «Τα αδέρφια Greceanu κατάφεραν να 39

41 εκτυπώσουν µε την ενέργεια της Βλάχικης διαλέκτου τα βιβλικά κείµενα, να οµαλοποιήσουν τις φράσεις από τις παλιές µεταφράσεις για µια αρµονική και µελωδική ανάγνωση. Στο Βιβλικό κείµενο αισθάνεσαι έναν ρυθµό, µια µουσικότητα, η οποία συχνά πλησιάζει το ρυθµό και τη µουσικότητα των στίχων. Εκεί που χρησιµοποιείται η µορφή διαλόγου, η φράση είναι σύντοµη και γεµάτη ενέργεια. Από την άλλη, στα αφηγηµατικά σηµεία, η γλώσσα ρέει εύκολα, όπως στα λαϊκά παραµύθια. ιατηρώντας όλο το άρωµα του παλαιού αρχαϊσµού η γλώσσα της Βίβλου είναι λιγότερο επηρεασµένη από τον σλαβισµό». 86 Η Βίβλος του 1688 από το Βουκουρέστι µεταφρασµένη και επιµεληµένη µε την υποστήριξη του ηγεµόνα Şerban Cantacuzino παρουσιάζει ένα τεράστιο πολιτιστικό πρόγραµµα το οποίο άνοιξε ένα νέο στάδιο στη διαδικασία επιβεβαίωσης της ρουµανικής γλώσσας. Οι έρευνες σχετικά µε το ξεκίνηµα της ρουµανικής λειτουργικής γλώσσας τόνισαν το γεγονός ότι συµπίπτει µε τη διαµόρφωση της συνείδησης για την «ευγένεια» του ρουµανικού λόγου, για την ικανότητά του να εκφράζει ιδέες από διαφορετικούς τοµείς - θεολογία ηθική ιστορία λογοτεχνία µέσω µεταφράσεων ή πρωτότυπων δηµιουργιών. Από το Βαρλαάµ και τον Simion Ştefan µέχρι τους αδελφούς Greceanu τα κείµενα αυτά προηγούνται από τους προλόγους οι οποίοι αναπόφευκτα αντιµετωπίζουν τρία προβλήµατα. Την ανάγκη για ερµηνείες, τη νοµιµότητά τους και την σηµασία της σαφήνειας της γλώσσας τους. Εξ ου και η επιµονή η οποία πρέπει να εµπλουτισθεί µε νεολογισµούς κάτω από περιφερειακές ποικιλοµορφίες που απαιτούν την ενοποίηση των όρων. Η εξοµολόγηση της προσπάθειας για µία κατανοητή µορφή µετάφρασης και συγχώρεσης που έχει ζητηθεί για αποτυχίες και λάθη του παρελθόντος. Γι αυτούς η ρουµανική γλώσσα είναι η συνέχιση της γενικής γλώσσας της κουλτούρας της Ευρώπης, της Λατινικής, µε αποτέλεσµα να γίνει ένα όργανο υψηλού πολιτισµού. Είναι γνωστό πως η εθνική ταυτότητα εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από τον τρόπο µε τον οποίο ερµηνεύεται η ιστορία. Ρουµάνοι µελετητές ξεκινώντας από µία ιστορική πραγµατικότητα που εξηγεί την προέλευση ερµήνευσαν την ιστορία από µία λατινική προοπτική. Η λατινικότητα γι αυτούς γίνεται ένα όργανο υπεράσπισης της ταυτότητας. Κατέφευγαν δηλαδή σε έναν αρχαίο πολιτισµό, όχι µόνο από καθαρά πολιτιστικό ενδιαφέρον αλλά και λόγω των παραπάνω. Η γνώση της αρχαίας ιστορίας, 86 Ciobanu Ştefan, Istoria literaturii române vechi, (Ιστορία της παλαιάς ρουµανικής λογοτεχνίας), Εκδ. Eminescu, Βουκουρέστι, 1989, σ

42 των κλασσικών γλωσσών, ιδίως εκείνων των λατινικών, οδήγησε µε φυσικό τρόπο στην αποκάλυψη της προέλευσης του ρουµανικού λαού. Η Βίβλος από το Βουκουρέστι αντιπροσώπευε ένα έργο µεγάλης κλίµακας για την εποχή που τυπώθηκε: έχει 944 σελίδες µεγάλου µεγέθους. Το κείµενο είναι τυπωµένο µε µικρά κυριλλικά γράµµατα, είναι διατεταγµένο σε δύο στήλες µε εξαίρεση δύο προλόγων όπου υπάρχει µόνο µία στήλη. Το να χρησιµοποιούνται κυριλλικοί χαρακτήρες την εποχή εκείνη σε κείµενα ήταν σύνηθες. Για την ακρίβεια, η κυριλλική γραφή ήταν τόσο δυνατή που συνέχισε να χρησιµοποιείται µέχρι την ηγεµονία του Αλεξάνδρου Ioan Cuza ( ) οπότε και θα αντικατασταθεί µε το λατινικό αλφάβητο Άλλες ρουµανικές εκδόσεις του Ευαγγελίου (17 ος 20 ο αιώνας) Επιστρέφοντας στην παρουσίαση της εξέλιξης του Ευαγγελίου ως λειτουργικό βιβλίο πρέπει να αναφέρουµε το γεγονός πως οι εκδόσεις που τυπώθηκαν και ανέκυψαν µετά το 1688 στη ρουµανική γλώσσα δεν χρησιµοποίησαν ως πηγή τη Βίβλο που τυπώθηκε τον ίδιο χρόνο, αλλά έχουν δανειστεί και βελτιώσει το κείµενο του Ευαγγελίου του Παράδειγµα αποτελούν οι εκδόσεις του ρουµανοελληνικού Ευαγγελίου που έχουν εκτυπωθεί στο Βουκουρέστι το 1693 και το Ευαγγέλιο από το Σνάγκοβ (1697) για δεύτερη φορά τυπωµένο και διορθωµένο µε περισσότερη προσοχή από τον ευλαβή ιεροµόναχο Άνθιµο. Θα πρέπει να επισηµανθεί µία πτυχή του ρουµανο-ελληνικού Ευαγγελίου (1693) µε τίτλο «Άγιο και θείο ελληνικό και ρουµανικό Ευαγγέλιο, τώρα για πρώτη φορά αποτελείται και από τις δύο γλώσσες». 87 Το Ευαγγελικό κείµενο είναι τοποθετηµένο σε δύο στήλες παράλληλα, ελληνική από τη µία πλευρά, ρουµανική από την άλλη. Έτσι «όποιος επιθυµεί να δει αν το περιεχόµενο του κειµένου του Αγίου Ευαγγελίου αποδίδεται πιστά στα ρουµανικά µπορεί να κάνει την σύγκριση µε το ελληνικό κείµενο». 88 Ωστόσο, η πράξη αυτή µπορεί να δηµιουργήσει αµφιβολίες για το αν η ρουµανική γλώσσα είναι ικανή, λόγω της φτώχειας της, να εκφράσει όλες τις αλήθειες του Ευαγγελίου. Είναι ξεκάθαρο ότι η προσέγγιση του Antim είναι µία απόδειξη, αλλά και µία πρακτική για ολόκληρο το τυπογραφικό πρόγραµµα. Εκδηλώνεται µε την 87 Şerbănescu Pr. Niculae, Antim Ivireanul tipograf, (Άνθιµος Ιβήρου τυπογράφος), στο περιοδικό (B.O.R) (1956), τεύχ. 8-9, σ Ό.π., σσ

43 επιθυµία κάποιων Ρουµάνων ηγεµόνων να υποστηρίξουν οποιαδήποτε εκκλησιαστική πρωτοβουλία, για την ενίσχυση της Ορθοδοξίας και τη διάδοση της φήµης της χώρας τους. Τον ίδιο καιρό αρχίζει να παίρνει µορφή η εθνικοποίηση της λατρείας σαν µια πρωτοβουλία που ξεκίνησε από την ρουµάνικη Εκκλησία και από κάποιους φωτισµένους ιεράρχες. Η εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στη λατρεία και στα λειτουργικά βιβλία δεν θα µπορούσε να εξελιχθεί κάπως αλλιώς εκτός µέσα από αυθεντικά ορθόδοξα θεµέλια. Μετά την ενθρόνιση του Antim Ivireanulκαι παρά τις προσπάθειες εξελληνισµού του ηγεµόνα Φαναριώτη περατώνεται η διαδικασία της εθνικοποίησης της θρησκείας µε το να γίνει η ρουµανική γλώσσα, οριστικά η λειτουργική γλώσσα της Ρουµανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Όσον αφορά τη σλαβική γλώσσα είχε πέσει σε αχρηστία και ήταν πλέον άγνωστη στην πλειονότητα του πληθυσµού, πράγµα που οδηγεί τον Άνθιµο να γράψει σε έναν πρόλογο στη σλαβική «Γραµµατική» του 1697 του Meletie Smotriţki «πως στις εκκλησίες του Θεού εµείς έχουµε συνηθίσει να διαβάζουµε σλαβικά, αλλά µη γνωρίζοντας τη γλώσσα αυτή, που µας είναι ξένη και δεν είναι δική µας, µπορούµε πολλές φορές να πέσουµε σε λάθη». 89 Θα πρέπει να σηµειωθεί ως µία αναγκαία παρένθεση ότι µεταξύ του 1691 και του 1702 ο επίσκοπος Mitrofan προσπαθούσε στο Μπουζάου µέσω των εκτυπώσεών του ως µαθητής του µητροπολίτη Dosoftei της Μολδόβας να προχωρήσει µε οποιονδήποτε τρόπο την διαδικασία εκρουµανισµού της λατρείας. Έτσι, ο επίσκοπος Mitrofan τύπωσε πολλά βιβλία λατρείας αλλά «αναγκάστηκε να ακολουθήσει το παράδειγµα του Μητροπολίτη Teodosie, βάζοντας στα ρουµανικά µονάχα τα τυπικά διατάγµατα, τα συναξάρια και τις παροιµίες».στα βιβλία λατρείας τα οποία τύπωσε αυτός στην επισκοπή του Μπουζάου, µόνο οι ύµνοι και οι προσευχές έχουν αφεθεί στη σλαβική γλώσσα. Παρόλα αυτά, ο επίσκοπος Mitrofan τύπωσε όπως µπορούµε να δούµε, στα ρουµανικά, κάποιες προσευχές, τις αναγιγνωσκόµενες περικοπές από την Αγία Γραφή (τον Απόστολο και τα Ευαγγέλια) και µερικές εκφωνήσεις (µεγάλες και µικρές) στα περισσότερα τελετουργικά βιβλία χωρίς να αναφέρει στους προλόγους ή στους επιλόγους τα περιεχόµενα των βιβλίων Opere Antim Ivireanu, (Έργα Ανθίµου Ιβήρου), Εκδ. Minerva, Βουκουρέστι, 1972, σ Turcu, Nicolae, Viaţa şi activitatea cultural-tipografică a episcopului Mitrofan al Buzăului, (Η ζωή και πολιτιστική δραστηριότητα εκτύπωσης του Επισκόπου Mitrofan του Μπουζάου), στο περιοδικό (B.O.R.) (1965), τεύχ. 3-4, σ

44 Η εκτυπωτική δραστηριότητα του µητροπολίτη Antim Ivireanul είναι συνυφασµένη µε το έργο εθνικοποίησης της λατρείας, πράξη η οποία οδήγησε στη διαµόρφωση της ρουµανικής λογοτεχνικής γλώσσας. Ο Άνθιµος έτσι εγγράφεται σε µία παλαιά ρουµανική παράδοση στην οποία ανήκουν ο Κορέσι και ο µητροπολίτης Dosoftei από τη Μολδαβία, τους οποίους θα αναλύσουµε σε επόµενο κεφάλαιο. Υπήρξαν τρία µεγάλα κύρια στάδια στη διαδικασία εθνικοποίησης της λατρείας τα οποία µπορούµε να τα ονοµάσουµε µε τα ονόµατα των εµπνευστών τους: Κορεσίου, Dosoftei και Antim Ivireanul. Καθένας από αυτούς τους τρεις µεγάλους υποστηρικτές εκρουµάνισαν την λειτουργική γλώσσα και υποστήριξαν ένα σηµαντικό ρόλο σε έναν τοµέα στον οποίο κατά γενική οµολογία, πολύ λίγα πράγµατα έχουν αλλάξει µέχρι σήµερα. εν µπορούµε να δούµε την προσπάθεια των τριών αυτών παρά µόνο ως ένα ενιαίο έργο στην διάρκεια δηµιουργίας της ρουµανικής λογοτεχνικής γλώσσας και της γλώσσας της λατρείας. Ο Κορέσι έδωσε τον τόνο για τη µετάφραση και την εκτύπωση βιβλίων λατρείας ειδικά το Ιερατικό και το Ευχολόγιο. Όσον αφορά όµως τη γλώσσα των µεταφράσεών του δεν µπορούµε να πούµε πάντα πως είναι σωστή και σαφής. Οι µεταφραστές του Κορεσίου χρησιµοποίησαν κάποια κοµµάτια που είχαν προηγουµένως µεταφραστεί στη ρουµανική γλώσσα, αλλά µετέφραζαν για πρώτη φορά, έχοντας µπροστά τους πιθανόν µόνο το αυθεντικό σλαβικό χειρόγραφο. Ο Dosoftei γνώρισε τις εκτυπώσεις του Κορεσίου και διατήρησε αυτά τα οποία θεώρησε πως ήταν καλά. Η πιστότητα των µεταφράσεων του Κορεσίου έναντι των αυθεντικών σλαβικών κειµένων διαβεβαίωσε τη δογµατική τους καθαρότητα και αύξησε την εµπιστοσύνη των Ορθοδόξων, οι οποίοι δεν διαπίστωσαν ανακρίβειες ή αιρετικές προσµίξεις στο συγκεκριµένο βιβλίο. Ο µητροπολίτης Dosoftei και ο Άνθιµος αισθάνθηκαν την έλλειψη των λειτουργικών βιβλίων στη ρουµανική γλώσσα σε σύγκριση µε άλλα ορθόδοξα έθνη. Οι Ρουµάνοι ήταν ένας λατινογενής λαός, όµως η λατινική γλώσσα θεωρούνταν περισσότερο λειτουργική γλώσσα της Καθολικής Εκκλησίας, κάτι που οπωσδήποτε οδήγησε σε κάποιες αδικίες προς το ορθόδοξο περιβάλλον το οποίο ήταν αναγκασµένο η λατρεία του να βρίσκεται στη σλαβική είτε στην ελληνική γλώσσα. Ο µητροπολίτης Dosoftei βασισµένος στην αξία του ιδιαίτερου ταλέντου του ως καλλιτέχνη και συγγραφέα, µετέφρασε τα λειτουργικά βιβλία σε µία πολύ όµορφη ρουµανική γλώσσα, µία γλώσσα καλλιεργηµένη γεµάτη από πνευµατική ευωδία και ποιητικό σθένος, χωρίς να αλλάξει την οµορφιά των ελληνικών πρωτότυπων κειµένων. 43

45 Επέλεξε λοιπόν διαφορετικά από τον Κορέσι το ίδιο όµως όπως ο Άνθιµος τις ελληνικές πηγές µε βάση τις οποίες µετέφρασε. Τον ίδιο καιρό έβαλε τις βάσεις για τη ρουµανική λογοτεχνική γλώσσα λατρείας. Αλλά αυτός ο οποίος ολοκλήρωσε πραγµατικά αυτή τη µακρά διαδικασία η οποία επεκτείνεται στους 16 ο, 17 ο και 18 ο αιώνες ήταν ο µητροπολίτης της Ρουµανικής Χώρας Antim Ivireanul. Αυτός µετέφρασε χρησιµοποιώντας τα βιβλία του Dosoftei. Όµως οδήγησε την ρουµανική γλώσσα στον υψηλότερο δυνατό βαθµό εξιδανίκευσης της έκφρασης που ήταν δυνατόν να υπάρξει µέχρι τότε. «ιακριτικός θεολόγος, ποιητής και καλλιτέχνης, γεµάτος φινέτσα, ο Άνθιµος ξέρει να προσδίδει στις µεταφράσεις του λυρισµό, οµορφιά αλλά και ισορροπία και µελωδική αρµονία. Ανάµειξε την «γλυκύτητα» της ρουµανικής γλώσσας µε την πνευµατική ευωδία του ιερού κειµένου έχοντας αίσθηση για την βαθύτητα των λέξεων και διαίσθηση για την φυσική ροή της γλώσσας». 91 Οι τροποποιήσεις που έφεραν τα κείµενά του µε την πάροδο του χρόνου δεν είναι σηµαντικές. Ο εθνικός ποιητής Mihai Eminescu είχε το δικαίωµα να ισχυρίζεται πως «η Εκκλησία δηµιούργησε την λογοτεχνική γλώσσα, την αγίασε, την ανέβασε σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο για τα τότε δεδοµένα» (Ο Χρόνος,10 Οκτώβριο 1881). Η ρουµανική αναβαθµισµένη γλώσσα δηµιουργήθηκε από τα ιερά κείµενα πριν από τους χρονογράφους αλλά και έπειτα από αυτούς πάλι η εκκλησία ήταν εκείνη που συνέχισε να την εξελίσσει. Ο κριτικός λογοτέχνης Nicolae Cartojan έλεγε: «Η λογοτεχνική γλώσσα στην ύση έχει λειανθεί λόγω των λογοτεχνικών δηµιουργιών των ζογκλέρ, των τροβαδούρων και των λαϊκών συγγραφέων. Τα πράγµατα φαίνονται πολύ διαφορετικά σε εµάς. Η γραµµένη γλώσσα εµφανίζεται σε εµάς πρώτα στην Αγία Γραφή και διαµορφώνεται ως λογοτεχνική γλώσσα στα θρησκευτικά κείµενα µέχρι το δεύτερο µισό του 17 ου αιώνα, όταν εµφανίζεται η µολδαβική ιστοριογραφία στην εθνική γλώσσα. Αλλά ακόµα και µετά την εµφάνιση των χρονικών τα µοναδικά βιβλία που τυπώνονται σε εµάς και συναντώνται σε όλα τα ρουµανικά εδάφη διατηρώντας την ενότητα της πίστης και της γλώσσας, είναι τα ιερά κείµενα. Τα χρονικά εξαπλώθηκαν σε ένα πιο περιορισµένο φάσµα και µόνο µέσω των αντιγράφων των χειρογράφων. Τα κείµενα του Κορεσίου βρέθηκαν στα χέρια του µητροπολίτη Βαρλαάµ και έτσι από τον Βαρλαάµ στον Simion Ştefan, από αυτούς στον µητροπολίτη Dosoftei και τέλος µέχρι τη Βίβλο του Şerban και µέχρι τον Άνθιµο για δυόµιση αιώνες συνεχιζόταν η ανάπτυξη των 91 Picioruş Geanina, Antim Ivireanul. Avangarda literară a paradisului Viaţa şi opera, (Άνθιµος Ιβήρου. Λογοτεχνική εµπροσθοφυλακή του παραδείσου - Η ζωή και το έργο), Εκδ. Teologie pentru azi, Βουκουρέστι, 2010, σ

46 ιερών κειµένων. Ένας συνεχής θρυµµατισµός έρευνας για τη βιβλική σκέψη στην εθνική µορφή, όχι µόνο για να βρουν την πιο εκφραστική και ακριβή λέξη αλλά την λέξη που θα είναι την ίδια στιγµή κατανοητή σε όλα τα ρουµανικά εδάφη... Αλλά µέσω αυτής της συνεχούς ζύµωσης που λάµβανε µέρος στην αναζήτηση της πιο εκφραστικής λέξης, µε την απήχηση σε όλα τα ρουµανικά περιεχόµενα, στην εµφάνιση ενός αρµονικού ρυθµού στον οποίο είναι δυνατόν να προσαρµοσθεί η βυζαντινή µουσική εκεί όπου την ζητούσαν οι λειτουργικές αναγκαιότητες, δηµιουργήθηκε η δική µας λογοτεχνική γλώσσα». 92 Στην ανάπτυξη του Ευαγγελίου ως λειτουργικό βιβλίο, η έκδοση που εκτυπώθηκε από το µητροπολίτη Άνθιµο το έτος 1697 θα παραµείνει το πρότυπο για όλες τις µετέπειτα εκδόσεις των Ευαγγελίων που θα τυπωθούν µέχρι τον 19 ο αιώνα (εκδόσεις µε λατινικό αλφάβητο). Οι νέες εκδόσεις θα έχουν βελτιώσεις στο λεξιλόγιο, συγκεκριµένα θέµατα από τη µία έκδοση στην άλλη και τα χαρακτηριστικά του αιώνα που εκδόθηκαν. Υπενθυµίζουµε εδώ τις εκδόσεις που τυπώθηκαν στο Βουκουρέστι το 1723 και το Προς τα µέσα του 17 ου αιώνα η Μολδαβία και η Ρουµανική Xώρα εξελίσσονται σε πολύ σηµαντικά πολιτιστικά κέντρα, όπου τυπώνονται γραπτά στα ρουµανικά, στα σλαβικά και στα ελληνικά, τα οποία εξαπλώνονται σε όλο τον ανατολικό ορθόδοξο κόσµο. Η Ορθοδοξία δεν άσκησε αυστηρό πνευµατικό έλεγχο στις ρουµανικές κοινωνίες και δεν είχε κάποιο θεσµικό όργανο λογοκρισίας, όπως η καθολική ιερά εξέταση. Όντας µία πιο ανεκτική θρησκεία δεν προκάλεσε µετωπικές αντιδράσεις απόρριψης όπως στη ύση. Ο Καθολικισµός έχει βιώσει γεγονότα τέτοια όπως η Μεταρρύθµιση του Λουθήρου 1520 και θρησκευτικούς πολέµους. Η Ορθοδοξία δεν γνώρισε κανένα κίνηµα ριζοσπαστικής µεταρρύθµισης τέτοιου µεγέθους. Τα ορθόδοξα θρησκευτικά ιδρύµατα υποστήριξαν τον Οθωµανικό πόλεµο και προστάτεψαν την κουλτούρα. Αυτές αντιπροσώπευαν στο ρουµανικό περιβάλλον µία ισχυρή υποστηρικτική βάση για ίδρυση σχολείων και άλλων µορφών πολιτιστικής ζωής, όπως οι εκτυπώσεις στη σλαβική και ελληνική γλώσσα, οι µεταφράσεις και τα αυθεντικά γραπτά στη ρουµανική γλώσσα που συµβάλλουν στη δηµιουργία λογοτεχνικής γλώσσας και κυρίως της λειτουργικής ρουµανικής γλώσσας. Πρόκειται για µεγάλες µορφές της Ορθόδοξης Εκκλησίας που είναι ταυτόχρονα µεγάλες φιγούρες της εθνικής κουλτούρας. Αυτοί είναι οι µητροπολίτες Petru Movila, Βαρλαάµ, Dosoftei, Antim Ivireanul κ.λπ. 92 N. Cartojan, ό.π., σσ

47 Το Ευαγγέλιο που τυπώθηκε στο Rîmnic το έτος 1746, µε την ευλογία του επισκέπτου Clement φέρνει µία σηµαντική βελτίωση της προηγούµενης έκδοσης. Ο µεταφραστής της ο ιεροδιάκονος Lavrentie από το Hurezi στον επίλογο εξοµολογείται στους αναγνώστες έναν νέο τρόπο µετάφρασης, έναν τρόπο επιστηµονικό θα µπορούσα να πω, σύµφωνα µε τα τωρινά πρότυπα: «συσχετίζοντας το συγκεκριµένο Ευαγγέλιο µε κάποιες ελληνικές πηγές τυπωµένες από πιο παλιά, να ξέρεις πως πολλά µέρη δεν ταιριάζουν µε τις λέξεις, γιατί εγώ ακολούθησα τη µετάφραση της πηγής του πατέρα επισκόπου αµασκηνού, του µεγάλου δασκάλου που βρίσκεται µετά τη µετάφραση του Teofilact και µέχρι δεν διάβασα και το νόηµα δεν έγραψα καµία λέξη». Ο Λαυρέντιος είχε αυθεντικά ελληνικά, σλαβικά και λατινικά χειρόγραφα και προηγούµενες εκδόσεις του Ευαγγελίου στη ρουµανική γλώσσα». Επίσης έκανε χρήση και του βιβλίου «Μετάφραση Ευαγγελίου» του µητροπολίτη Teofilact από τη Βουλγαρία που είχε µεταφραστεί στα ρουµανικά από τον επίσκοπο Damaschin Buzaul ( ). Έτσι για κάθε λέξη, πριν την µεταφράσει την έλεγχε από την «Μετάφραση Ευαγγελίου». Αλλά συσχετίζοντας το κείµενο µε εκείνο του «µεγάλου δασκάλου γίνεται εµφανές πως ο Lavrentie δέχεται πάρα πολλές από τις διορθώσεις του Damaschin αλλά όχι όλες. Ένα παράδειγµα θα ήταν ακόµα και η αρχή όπου ο Damschin γράφει. Από την αρχή ήταν ο λόγος ο Lavrentie όµως µεταφράζει: «Ἐν ἀρχῆ ἦν ὁ Λόγος...» (Ιω ) όπως στο Ευαγγέλιο του Antim. Η οµολογία στον Επίλογο πως «µέχρι έως ότου δεν διάβασε το νόηµα, δεν έβαλα όλες τις λέξεις» πρέπει να την καταλάβουµε σαν µία διόρθωση λέξη µε λέξη και εκεί όπου πίστευε πως αυτός (Damaschin) µετάφρασε καλύτερα, αυτόν ακριβώς ακολουθούσε. Εποµένως ο Lavrentie είχε µπροστά το κείµενο του Antim, το οποίο διόρθωνε σύµφωνα µε το κείµενο το Damaschin. Μπορεί λοιπόν να ειπωθεί πως το Ευαγγέλιο από το Rîmnic το 1746 είναι αποτέλεσµα δύο µεγάλων µελετητών του Antim και του Damaschin που συλλέχθησαν και εµπλουτίστηκαν από τον Lavrentie. Η καινοτοµία του Ευαγγελίου του Rîmnic βρίσκεται στην αντικατάσταση κάποιων λέξεων µε άλλες λέξεις που εξέφραζαν καλύτερα το νόηµα στη ρουµανική γλώσσα, στη χρήση των πρώτων ονοµάτων και στην αλλαγή κάποιων ρηµάτων. Η έκδοση λοιπόν από τον Rîmnic 1746 είναι µια πολύ πιο πλούσια έκδοση από αυτή του 1697 και γι αυτό το λόγο είναι σήµερα το πρότυπο για την εκτύπωση. Το Ευαγγέλιο, δηλαδή, το λειτουργικό βιβλίο στα ρουµανικά συνέχισε να τυπώνεται σε δεκάδες εκδόσεις µε το κείµενο να βελτιώνεται από το ένα κείµενο στο 46

48 ίδιο». 93 Η εκτύπωση ρουµανικών βιβλίων λατρείας µε λατινική γραφή και γράµµατα, θα άλλο, χωρίς να παρεκκλίνει από τον καθιερωµένο κανόνα και χωρίς να χάσει το αυθεντικό και πραγµατικό νόηµα των βιβλικών λέξεων: «Ο έπαινος γι αυτό πηγαίνει όπως είπε ο µεγάλος µητροπολίτης Andrei Şaguna σε εκείνους που έβαλαν για πρώτη φορά τον λόγο του Θεού σε ρουµανικό δέντρο. Αυτοί όλοι αργότερα ανανέωσαν και διόρθωσαν πού και πού κάποια σηµεία που οι παλαιότεροι δεν µπορούσαν να διορθώσουν. Η γλώσσα είναι σαν ένα πράσινο δέντρο: τα γερασµένα κλαδιά χωρίς σφρίγος στεγνώνουν και πέφτουν αλλά νέοι βλαστοί θα µεγαλώσουν. Το φύλλο µαραίνεται και πέφτει αλλά άλλο νέο µε τη σειρά του θα ανθίσει. Μόνο ο κορµός µένει πάντα το αποτελέσει σηµαντική στιγµή στην ιστορία. εν ήταν όµως ένα εύκολο βήµα, διότι υπήρχαν αρκετές διαµάχες και αντιθέσεις. Ένα παράδειγµα είναι η αλληλογραφία ανάµεσα στη µητρόπολη της Ουγγροβλαχίας και τον επίσκοπο ιονύσιε Romano του Μπουζλάου, η αλληλογραφία ήταν περίεργη µε τον τρόπο της αλλά ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική καθώς ανέδειξε τον οπισθοδροµικό τρόπο σκέψης του Nifon, ο οποίος ήταν αντίθετος µε αυτήν την επικείµενη αλλαγή. Το φθινόπωρο του 1868 το Υπουργείο Θρησκευτικών Υποθέσεων πήρε την απόφαση να εκτυπώσει το Ευαγγέλιο και τον Απόστολο µε λατινικά γράµµατα για τις νότιες ρουµανικές Εκκλησίες κάτω από τον ούναβη. Εποµένως ο επίσκοπος ιονύσιε Romano ξεκίνησε αυτό το έργο της εκτύπωσης των βιβλίων λατρείας στην επισκοπική εκτύπωση αναθεωρηµένη και διορθωµένη «από τα πρωτότυπα». 94 Στις 31 Μαΐου 1869 ο µητροπολίτης της Ουγγροβλαχίας, µε διεύθυνση νούµερο 445 δείχνει πως το Υπουργείο Θρησκευµάτων έγραψε στον αδελφό του επισκόπου του Μπουζάου ότι έχουν βάλει προς εκτύπωση πολλά εκκλησιαστικά βιβλία και ακόµα και το Ευαγγέλιο µε λατινικά γράµµατα. Στη συνέχεια, φαίνεται πως αυτά δεν είναι εκείνα τα συνηθισµένα τα οποία η Εκκλησία υπηρέτησε για αιώνες. Περαιτέρω διευκρινίζεται πως δεν είναι αρµοδιότητα ενός και µόνο ανθρώπου αλλά µιας συνόδου η οποία ξεκίνησε αυτή τη διαδικασία. Ο επίσκοπος από το Μπουζάου είχε ενηµερωθεί να µην κάνει τίποτα που είναι ενάντια στους κανόνες. Ο επίσκοπος ιονύσιος απαντά πως χρειάστηκε να εκτυπώσει µία σειρά από εκκλησιαστικά βιβλία χρησιµοποιώντας λατινικά γράµµατα. Η πράξη αυτή βασίζεται σε 93 Simedrea Tit, ό.π., σ Cocora, pr. Gabriel, Dionisie Romano,episcopul Buzaului, ( ιονύσιε Romano, Επίσκοπος του Μπουζάου), Εκδ. Episcopiei Buzaului si Vrancei, 2006, σ

49 πολυάριθµες καταγγελίες από τους δηµοσίους δασκάλους και από τους ιερείς οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι οι µαθητές από τα σχολεία δεν µπορούν να διαβάζουν στην εκκλησία «επειδή όλα τα βιβλία είναι γραµµένα µε σλαβικά γράµµατα». Ο επίσκοπος βασίζονταν στην 35 η τυπογραφική εµπειρία του και επίσης είχε και την υποστήριξη του Υπουργείου. «Το Υπουργείο Θρησκευµάτων της Ρουµανικής Xώρας και ο επίσκοπος της Μητρόπολης δεν είναι ένα άτοµο αλλά δύο αρχές οι οποίες δεν µπορούν να εµποδίσουν την πρόοδο γιατί κάτι τέτοιο δεν θα ήταν λογικό». Το άκουσµα του Ευαγγελίου στην εθνική γλώσσα από παλαιά «συνέβαλε πάρα πολύ στην βελτίωση των καλών ηθών». 95 Ταυτόχρονα, µε αυτό, ο επίσκοπος ιονύσιος απαντά κατευθείαν στον Μητροπολίτη δείχνοντας πως «αν πιστεύετε πως έκανα λάθος τυπώνοντας το άγιο Ευαγγέλιο µε γράµµατα ελληνικά σας ζητώ ειλικρινά συγχώρεση, όµως αν έκανα καλό, όπως εγώ θέλω να πιστεύω, τότε σας παρακαλώ µην µε απογοητεύετε». 96 Στους αιώνες που ακολούθησαν, η Αγία Γραφή η προορισµένη για ανάγνωση και πνευµατική τροφή, έχει γνωρίσει πολλές εκδόσεις. Επίσης το Ευαγγέλιο το προορισµένο για τη λατρεία, θα δει το φως της εκτύπωσης σε πολλές εκδόσεις και αντίτυπα που συνεχώς βελτιώνονταν όσον αφορά τη λογοτεχνική γλώσσα. Υπενθυµίζουµε εδώ τις πιο σηµαντικές εκδόσεις. α) Οι Αγίες Γραφές, νέα µετάφραση από τον Samuil Micu Klein από τον Blaj (γνωστά και ως η Βίβλος από Blaj). Είχαν εισαχθεί οι τίτλοι των κεφαλαίων, µία διεύθυνση για τους αναγνώστες, µία εισαγωγή και ένας επίλογος. Στην παρούσα έκδοση, προστίθενται τα Απόκρυφα. β) Το έτος Καινή ιαθήκη, και το 1821 το Ευαγγέλιο τυπωµένο στην Ιερά Μονή Νεάµτς µε την υποστήριξη του µητροπολίτη Veniamin Costachi ο οποίος ίδρυσε εκεί ένα τυπογραφείο. Στο 1824 ο Veniamin εκτυπώνει στο Ιάσιο µια έκδοση αυτής της Καινής ιαθήκης σε τρείς τοµείς. γ) Ευαγγέλιο του Μπουζάου σε 6000 αντίτυπα µε τα εξώφυλλα όµορφα διακοσµηµένα. εν µας φανερώνεται ο µεταφραστής. δ) Η Αγία Γραφή από το Μπουζάου ( ) όπου ο επίσκοπος Φιλόθεος αναθεωρεί το κείµενο της Βίβλου του Samuil Micu και της Βίβλου από το Βουκουρέστι σε 5 τόµους. 95 Ό.π. 96 Ό.π. 48

50 ε) Η Αγία Γραφή που τυπώθηκε στο Σιµπίου ( ), είχε 920 σελίδες και τυπώθηκε υπό την φροντίδα του µητροπολίτη Andrei Saguna (περιλαµβάνει 100 εικόνες). ζ) Μία σηµαντική στιγµή αποτελεί η εµφάνιση της Βίβλου από το Βουκουρέστι που τυπώθηκε το έτος 1914 µε την ονοµασία της έκδοσης να είναι Ιερά Σύνοδος. η) Το έτος 1924 εµφανίζεται στο Μοναστήρι Νεάµτς η πρώτη έκδοση των Ευαγγελίων έτσι όπως διατηρείται µέχρι και σήµερα στην ορθόδοξη λατρεία σε νέα µετάφραση του Nicodim Munteanu, του µελλοντικού µητροπολίτη της Μολδαβίας και πατριάρχη της Εκκλησίας. θ) Η Βίβλος. Μετάφραση από τον Nicodim Munteanu, του Gala Galaction και του Vasile Radu. Η δεύτερη έκδοση της Ιεράς Συνόδου στο Βουκουρέστι ι) Πάλι το 1936 εµφανίζεται η Βίβλος από τον Νεάµτς, µία εικονογραφηµένη έκδοση την οποία συνέταξε ο µητροπολίτης Nicodim σε συνεργασία µε τον καθηγητή I. D. Ştefănescu. κ) H Βίβλος. Μετάφραση από τους Ιερείς Vasile Radu και Gala Galaction Έκδοση του µονάρχη. Βουκουρέστι λ) Η Βίβλος. Μετάφραση του πατριάρχη Nicodim Munteanu. Βουκουρέστι 1944 (η τρίτη βιβλική έκδοση της Συνόδου). µ) Μία άλλη βιβλική έκδοση της Συνόδου (1968) µε το κείµενο να αναθεωρείται από τον Ιερέα I. Gagiu, τον καθηγητή Teodor M. Popescu και από τον καθηγητή Dumitru Radu. ν) 1975 Bίβλος έκδοση Συνόδου, µε την καθοδήγηση του πατριάρχη Justinian, µια αναθεώρηση των προηγούµενων εκδόσεων. ξ) 1979 Καινή ιαθήκη και Ψαλµοί αναθεωρηµένα µε την καθοδήγηση του πατριάρχη Justin Moisescu. ο) 1989 Βίβλος. Έκδοση Συνόδου αναθεωρηµένη µε την φροντίδα του πατριάρχη Θεοκτίστου. π) Βίβλος: Πεντηκονταετής έκδοση της Ιεράς Συνόδου σε νέα έκδοση τυπωµένη τον Ιούλιο του 2002, µετεφρασµένη, αναθεωρηµένη, επιµεληµένη και σχολιασµένη από το µητροπολίτη Βαρθολοµαίου Ανανία. 49

51 I.9. Η τελευταία έκδοση του Ευαγγελίου του 2010 Σήµερα στην ορθόδοξη λατρεία χρησιµοποιείται το Ευαγγέλιο που τυπώθηκε µε την έγκριση της Ιεράς Συνόδου της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας και µε την ευλογία του Μακαριωτάτου πατέρα ανιήλ, του πατριάρχη της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας. Το συγκεκριµένο Ευαγγέλιο δηµοσιεύθηκε από το Βιβλικό και Ιεραποστολικό Ινστιτούτο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας στο Βουκουρέστι το 2010 και έχει 452 σελίδες. 97 Όσον αφορά το περιεχόµενο του Αγίου Ευαγγελίου της Ορθόδοξης Εκκλησιάς της Ρουµανίας και της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδος παρατήρησα ότι υπάρχει διαφορά µόνο στη κατανοµή των Ευαγγελικών περικοπών. Στο ρουµανικό Ευαγγέλιο οι περικοπές ξετύλιγαν τη σειρά τους µετά τις µεγάλες γιορτές ξεκινώντας από το Πάσχα και συνεχίζοντας µε την δεύτερη Κυριακή µετά από το Πάσχα του Θωµά, την τρίτη Κυριακή µετά το Πάσχα των Μυροφόρων, την τέταρτη Κυριακή µετά το Πάσχα του Παραλύτου, την πέµπτη Κυριακή µετά το Πάσχα της Σαµαρειτίδος,την έκτη Κυριακή µετά το Πάσχα του Τυφλού, την έβδοµη Κυριακή µετά το Πάσχα των Αγίων 318 Πατέρων (Α Οίκ Σύν), την όγδοη Κυριακή µετά το Πάσχα της Πεντηκοστής. Μετά από την Κυριακή της Πεντηκοστής έρχονται η πρώτη Κυριακή µετά την Πεντηκοστή των Αγίων Πάντων, η δεύτερη Κυριακή µετά την Πεντηκοστή των Ρουµάνων Αγίων, η τρίτη Κυριακή µετά την Πεντηκοστή κ.λπ., η τριακοστή τρίτη Κυριακή µετά την Πεντηκοστή του Τελώνου και Φαρισαίου, η τριακοστή τέταρτη Κυριακή µετά την Πεντηκοστή του Ασώτου, η Κυριακή του Απόκρεω, η Κυριακή της Τυρινής. Οι ευαγγελικές περικοπές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής µέχρι το Πάσχα κατανέµονται όπως είναι στο Ελληνικό Ευαγγέλιο. Εκτός από τον κύκλο των ευαγγελικών περικοπών υπάρχει και ο εορταστικός κύκλος µε τον οποίο καθορίζονται οι συγκεκριµένες περικοπές των εορτών και της µνήµης των αγίων. Σαν σε παράρτηµα βρίσκονται οι περικοπές των ένδεκα αναστασίµων εωθινών και οι ειδικές περικοπές για τα µυστήρια, τις ιερές τελετές και άλλες περιστάσεις. Όλα τα τέσσερα Ευαγγέλια διαβάζονται σε διάρκεια ενός λειτουργικού χρόνου. Η ανάγνωση αρχίζει από το Πάσχα µε τον ευαγγελιστή Ιωάννη, συνεχίζεται µε το 97 Sfânta şi Dumnezeiasca Evanghelie, (Το άγιο και θεϊκό Ευαγγέλιο), Εκδ. EIBSMO, Βουκουρέστι

52 Ματθαίο µετά την Πεντηκοστή, ακολουθεί ο Λουκάς από τα µέσα Σεπτεµβρίου και σε τέλος έρχεται ο Μάρκος κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Το Ιερό Ευαγγέλιο αντιπροσωπεύει ένα ιδιαίτερο αντικείµενο προσκύνησης, ως µία εικόνα του ίδιου του Χριστού. Συνήθως, το δέσιµό του είναι από µέταλλο και πλούσια κεντήµατα. Παραδοσιακά το εξώφυλλο εκπροσωπεί τη σκηνή της Σταύρωσης ενώ το πίσω µέρος την κάθοδο στην κόλαση. Το Ευαγγέλιο διαβάζεται δηµόσια µόνο από κάποιον ιερέα ή επίσκοπο αν και κάποια άλλα αποσπάσµατα από τη Βίβλο µπορούν να διαβαστούν και από άλλα εξουσιοδοτηµένα άτοµα. Το Ευαγγέλιο διαβάζεται π.χ. από κάποιον διάκονο αφού έχει λάβει την ευλογία από τον ιερέα ή τον επίσκοπο. Όπως και σε άλλες Εκκλησίες, όλοι είναι όρθιοι (ή είναι γονατιστοί) την ώρα που διαβάζεται το Ευαγγέλιο. Επίσης το ιερό βιβλίο διατηρείται σε ένα εµφανές σηµείο πάνω στην Αγία Τράπεζα. Το µοναδικό πράγµα που µπορεί να πάρει την θέση του πάνω στην Αγία Τράπεζα είναι το Σώµα και το Αίµα του Χριστού την ώρα της Θείας Λειτουργίας ή ο Σταυρός σε συγκεκριµένες µέρες γιορτής. Κατά την ανάγνωση του Ευαγγελίου, αυτό βγαίνει στο ναό και στη συνέχεια επανατοποθετείται στη θέση του. Η καθηµερινή ανάγνωση έχει καθοριστεί από το λειτουργικό ηµερολόγιο, αλλά τις µέρες των γιορτών διαβάζονται κάποιες επιπλέον περικοπές ή στη θέση τους διαβάζονται κάποιες υπαγορευµένες από την παράδοση περικοπές. Παρουσιάζοντας την ιστορία και την εξέλιξη του ρουµανικού βιβλίου λατρείας που ονοµάζεται Βίβλος µπορούµε να βγάλουµε αρκετά συµπεράσµατα. Η θρησκευτική αλήθεια για να γίνει δεκτή από τους πιστούς πρέπει να παρουσιαστεί πρώτα στους ύµνους, στα αντίφωνα, στις δοξολογίες, στις περικοπές, στις οµιλίες κ.λπ. Στη συνέχεια ακολουθεί το κήρυγµα από τη Βίβλο µε βάση όµως τους κανόνες της Οµιλητικής και τις δογµατικές αλήθειες της ορθόδοξης πίστης. «Μία µόνο λέξη του Ευαγγελίου έχει στις ψυχές µας µεγαλύτερη δύναµη από οποιαδήποτε ορµή και οποιαδήποτε λαϊκή ρητορική εφεύρεση». 98 Μαζί µε τις προσευχές και τους ύµνους οι βιβλικές περικοπές είναι γενικά θείες γραφές και λέξεις εµπνευσµένες από το λόγο του Θεού. Αυτές από τη Θεία Λειτουργία ειδικά είναι προορισµένες να καθοδηγούν τους πιστούς στη διδασκαλία του Χριστού. «Οι αναγνώσεις της Αγίας Γραφής που µας µαθαίνουν τόσα την καλοσύνη και την αγάπη του Θεού προς τους ανθρώπους όσο και την δικαιοσύνη και την κρίση του ενσταλάζουν 98 Vintilescu, Pr. prof. Petre, Funcţiunea catehetică a Liturghiei, (Ο κατηχητικός ρόλος της Λειτουργίας), στο περιοδοκό (S.Τ.),1949, τεύχ. 1-2, σ

53 στις ψυχές µας όχι µόνο την αγάπη αλλά και τον φόβο γι αυτόν κάνοντας µας πιο προθύµους στην τήρηση των εντολών του. Και όλα µαζί (µε τις προσευχές και τους ύµνους) καλυτερεύουν την ψυχή και φέρνουν πιο κοντά στο Θεό τόσο τους ιερείς όσο και τους πιστούς κάνοντας και τον πρώτο και τους άλλους ικανούς για να δεχτούν και να διατηρήσουν τα Ιερά ώρα. Αυτά µας προετοιµάζουν και µας καθαρίζουν εκ των προτέρων για την µεγάλη Ευλογία των Αγίων Μυστηρίων». 99 Με άλλα λόγια οι βιβλικές αναγνώσεις αντιπροσωπεύουν τις κύριες πηγές της πίστης και της ευλαβείας µας και ταυτόχρονα αποτελούν την διαδικασία µέσω της οποίας ο χριστιανός ειδικά στη Θεία Λειτουργία είναι προετοιµασµένος να προσεγγίσει και να δεχθεί τα άγια Μυστήρια και να τα διατηρήσει στη ζωή του. «Ο λόγος του Θεού που διδάσκεται στην Θεία Λειτουργία µέσω των ευαγγελικών περικοπών είναι σαν φως για το νου, τη ψυχή και την καρδιά µας καθώς η Θεία Ευχαριστία µας δίνεται στην ενίσχυση και τη θεραπεία της ψυχής και του σώµατος». 100 Για να µπορέσουµε να καταλάβουµε τη σηµαντική επίδραση της τελειότητας των µεταφράσεων των Ευαγγελίων στη ρουµανική γλώσσα πρέπει να έχουµε υπόψη µας τον σηµαντικό ρόλο που είχε η Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία στην ανάπτυξη του ρουµανικού πολιτισµού. Είναι ένας ρόλος που µπορούµε να ονοµάσαµε ως µοναδικό στην ιστορική σκηνή µέχρι τον 19 ο αιώνα. Η Εκκλησία δεν είχε δηµιουργήσει µόνο µέρη λατρείας αλλά και τον ίδιο τον λόγο. Ο ρουµανικός λόγος είχε διαµορφωθεί για να µπορέσει να περιλάβει και να παρουσιάσει τον Λόγο. Η σύγχρονη λογοτεχνική ρουµανική γλώσσα είναι προϊόν του χριστιανισµού. Οι ακολουθίες της Εκκλησίας και το κήρυγµα δηµιουργήθηκαν σε µία γλώσσα που προέβλεψε τις µεταφράσεις και τις εκτυπώσεις των Ιερών Βιβλίων στα ρουµανικά. Η ρουµανική γλώσσα είχε φανερά έναν ηχηρό αντίκτυπο στον λαό αυτό, ο οποίος δέχθηκε όλα όσα η Εκκλησία προσπαθούσε να τυπώσει στην ψυχή του. Η αµοιβαία επιρροή ήταν µεγάλη και βαθιά. Αυτό φαίνεται και στα κείµενα των λειτουργικών βιβλίων και στην εκκλησιαστική γλώσσα. Αυτή η αµοιβαία επιρροή έχει δηµιουργήσει µία ρουµανική γλώσσα η οποία έχει το αποτύπωµα της αγιότητας, είναι φορέας εκκλησιαστικής νοοτροπίας και εκφράζεται µέσα από τη δηµιουργική δύναµη και θέληση στο πέρασµα των αιώνων. 99 Vintilescu, Pr. prof. Petre, Liturghierul explicat, (Το εξηγηµένο Ιερατικό), Βουκουρέστι, 1972, σ Ό.π. 52

54 Ιερατικό ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ II.1. Το Ιερατικό του Μακαρίου (1508) Το Ιερατικό είναι ένα λειτουργικό βιβλίο που χρησιµοποιείται από τους ιερείς και τους διακόνους. Περιλαµβάνει τις ακολουθίες της Θείας Λειτουργίας, του Εσπερινού, του Όρθρου και άλλες καθηµερινές ακολουθίες και ευχές. 101 Ο πολιτιστικός ρόλος του συµπληρώνει την αξία αυτού του βιβλίου λατρείας. Σηµαντικές προσωπικότητες της Εκκλησίας και του πολιτισµού της Ρουµανίας έχουν συνδέσει το όνοµά τους µε αυτό το βιβλίο, µεταφράζοντας, οµορφαίνοντας, εκτυπώνοντάς το, καθώς και χρηµατοδοτώντας την εµφάνιση διαφόρων εκδόσεων. Το ρουµανικό ιερατικό είναι µία µαρτυρία για την Ευρώπη και ολόκληρο τον παγκόσµιο πολιτισµό. Γι αυτό το λόγο είναι σηµαντικό και άξιο να βρίσκεται σε περίοπτη θέση στον πολιτισµό της ανθρωπότητας. Η εισαγωγή της τυπογραφίας στις αρχές του 16 ου στις ρουµανικές χώρες αποτελεί ιδιαίτερα σηµαντικό γεγονός για την εκκλησιαστική ζωή των χωρών αυτών καθώς ήταν και η πιο επαναστατική δηµιουργία στις αρχές του Μεσαίωνα. Οι ρουµανικές εκτυπώσεις συνδέονται µε ανάπτυξη στον οικονοµικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό τοµέα. Οι εκτυπώσεις αυτές αποτελούν αναπόσπαστο µέρος του Ευρωπαϊκού φαινοµένου και µία αντανάκλαση αυτού σε τοπικό πλαίσιο. Η τυπογραφία στις ρουµανικές χώρες δεν είναι ένα µεµονωµένο συµβάν, ή κάτι τυχαίο, αποκοµµένο από τη γενική πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας και της Ευρωπαϊκής κουλτούρας. Είναι η περίπτωση της πρωτοβουλίας του ηγεµόνα Radu του Μεγάλου, για τον οποίο οι ιστορικοί πιστεύουν πως «η σύσταση της τυπογραφίας στη Ρουµανική Χώρα εγγράφεται στο πολιτιστικό πρόγραµµα του ηγεµόνα για να βοηθήσει τις εκκλησίες µε βιβλία που έχουν εκτυπωθεί από ηγεµονική τυπογραφία». 102 Χάνεται ωστόσο η χειρόγραφη παράδοση η οποία προϋποθέτει να υπάρχει φινέτσα, άψογη εκτέλεση και αµεροληψία του κειµένου καθώς και όλων των διακοσµητών. 101 Liturghierul, ( Ιερατικό) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι, Nedelcea Tudor,Civilizaţia cărţii, (Ο Πολιτισµός του βιβλίου) Εκδ. Scrisul Românesc, 1996, σ

55 Η εµφάνιση της πρώτης εκτύπωσης του 1508 που είχε ως εκδότη τον ιεροµόναχο Μακάριο, τοποθετεί την κυριλλική αυτή εκτύπωση από τη ροµαντική χώρα στην 3η θέση στην Ευρώπη, δεδοµένου πως είναι η 3η επίσηµη ευρωπαϊκή κυριλλική που προηγούνταν από αυτή της Πράγας 1517 και της Βίλνας Η συγκρότηση της τυπογραφίας στη Ρουµανική Χώρα, που τύπωσε σλαβικά ορθόδοξα βιβλία δεν ήταν τυχαία. Ο ηγεµόνας Radu ο Μεγάλος, γνωστός µέσα από τις πράξεις του για την αναδιοργάνωση της Εκκλησίας είχε ανάγκη από ένα τυπογραφείο για την έκδοση βιβλίων στη σλαβική γλώσσα για τις εκκλησίες της χώρας του, αλλά και για τις υπόλοιπες ορθόδοξες εκκλησίες οι οποίες χρησιµοποιούσαν τη γλώσσα αυτή στη λατρεία (Μολδαβία, Τρανσυλβανία, σλαβικές χώρες κάτω από τον ούναβη που ήταν υπό την κυριαρχία των Τούρκων). Εξάλλου, σε αυτά τα µέρη υπήρχε και ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την ανάπτυξη της τυπογραφικής δραστηριότητας, γιατί οι ρουµανικές χώρες ήταν οι µόνες στη Νοτιοανατολική Ευρώπη στις οποίες δεν εξαπλώθηκε η τουρκική κυριαρχία. 104 Η πρώτη έντυπη έκδοση του Ιερατικού στην επικράτεια των ρουµανικών χωρών ανήκει στον ιεροµόναχο Μακάριο. 105 Ο αρχικός τίτλος του συγκεκριµένου έργου είναι Liturghie (Λειτουργία). Αν και είναι τυπωµένο στη σλαβική γλώσσα έχει τεράστια αξία για ολόκληρο το ρουµανικό πολιτισµό. Η δοµή του ορθόδοξου ιερατικού δεν είναι η ίδια µε αυτή άλλων εκδόσεων και άλλων εποχών. Ωστόσο η εκτύπωση του Μακαρίου σέβεται τα γενικά πλαίσια ενός ιερατικού (για παράδειγµα περιλαµβάνει τις τρεις λειτουργίες) έχοντας όµως και ιδιαιτερότητες τις οποίες θα δούµε παρακάτω. Είναι 103 Teodorescu Barbu, Prima tipografie a Ţării Româneşti, (Το πρώτο τυπογραφείο της Ρουµανικής Χώρας ) στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română )1958, τεύχ , σσ Molin Virgil, Tradiţia artistică a Moldovei în tipăriturile ieromonahului Macarie, (Καλλιτεχνική παράδοση της Μολδαβίας στις εκτυπώσεις του Ιεροµονάχου Μακαρίου) στο περιοδικό (Mitropolia Moldovei şi Sucevei), 1959, τεύχ 5-6, σσ Ο ιεροµόναχος Μακάριος, µαθαίνει την τέχνη της τυπογραφίας στην Βενετία, όπου έχει εργαστεί ως επιµελητής των σλαβικών κειµένων και παρατηρητής της τυπογραφίας. Εκτιµάται ότι υπήρχαν µόνο στην Βενετία 53 τυπογραφεία. Ο Μακάριος µαθαίνει την τέχνη γκραβούρας, του χαρτιού και των χρωµάτων των µελανιών καθώς επίσης και την τέχνη της βιβλιοδεσίας, στα εργαστήρια του Aldo Manuzio και του Andreas Torresano. Εκεί έχει εκτυπώσει ένα Ιερατικό( Missale Romanum) κατόπιν παραγγελίας από τον πρίγκιπα Gheorghe Cernojevici από το Μαυροβούνιο. Με την βοήθεια αυτού, ο Μακάριε, εγκαθιστά ένα βενετσιάνικο τυπογραφείο σε ένα µοναστήρι στην Cetinje στο Μαυροβούνιο. Το , εκτυπώνει ένα Molitvelnic (Ευχολόγιο), µία Οκτώηχο και ένα Ψαλτήριο.Μετά το 1496 οι Τούρκοι, καταλαµβάνουν την Σερβία και το Μαυροβούνιο, και έτσι χάνεται το τυπογραφείο. Μαζί µε τον Cernojevici, ο Μακάριε καταφεύγει πρώτα στην Βενετία και µετά στην Ραβέννα. Ο Cernojevici συλλαµβάνεται από τους Τούρκους και εκτοπίζεται στην Μικρά Ασία όπου και πεθαίνει. Ο Μακάριος φθάνει ως πρόσφυγας στην Βλαχία που ήταν βοεβόδας ο Radu cel Mare. Βλ.Cartojan Nicolae, Istoria...(Ιστορία ) ό.π., σ. 93. Godeanu Virgil,Cu privire la Liturghierul slavonesc al ieromonahului Macarie (1508). ( Σχετικά για το σλαβικό Ιερατικό του Ιεροµόναχου Μακαρίου.1508 ) στο περιοδικό (Glasul Bisericii)1958, τεύχ. 6-7, σ

56 χαρακτηριστικό το γεγονός πως πριν από 500 χρόνια, τα ιερατικά είχαν ένα περιεχόµενο αρκετά παρόµοιο µε το σηµερινό. Η µελέτη αυτών των βιβλίων λατρείας µας δείχνει σηµαντικά λειτουργικά στοιχεία τα οποία συνέβαλλαν αργότερα στην εξέλιξη της ρουµανικής γλώσσας ως λειτουργική γλώσσα. Για να εκτιµήσουµε πόσο πρώιµη είναι αυτή η έκδοση για την Βλαχία αλλά και για την περιοχή των Βαλκανίων, υπογραµµίζουµε πως το πρώτο ορθόδοξο λειτουργικό βιβλίο µε σλαβικό χαρακτήρα είναι µία Οχτώηχος που τυπώθηκε στην Κρακοβία το 1941, έτος στο οποίο πάλι εδώ εµφανίζονται άλλα τέσσερα βιβλία. Ακολουθεί ένα ωρολόγιο που τυπώθηκε στη Βενετία το 1493 και µία ακόµα Οχτώηχος που εκδόθηκε το 1494 από τα πιεστήρια των τυπογραφείων από το Cetinje. Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε στην Σερβία είναι ένα Ευαγγέλιο που έκανε την εµφάνιση του στο Βελιγράδι το 1552 και ουσιαστικά ήταν µια επανέκδοση του Ευαγγελίου που τυπώθηκε από τον ιεροµόναχο Μακάριο από το Ταργκόβιστε το Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε στο σλαβικό χώρο είναι ένας Απόστολος που εκτυπώθηκε στη Μόσχα από την τυπογραφία του τσάρου Ιβάν του Τροµερού µόλις το Αυτά είναι τα επιχειρήµατα που τονίζουν τις πολιτιστικές ανησυχίες και των Ρουµάνων ηγεµόνων της εποχής. Έτσι, αµέσως µετά την εµφάνιση των τυπογραφίων, ακολουθώντας το παράδειγµα του Ταργκόβιστε στην Τρανσυλβανία και στην Βλαχία δηµιουργούνται τυπογραφεία στο Μπρασόβ, στο Σιµπίου, στο Μπαλγκραντ (Άλµπα Ιούλια), στο Σεµπές και στην Οράστια. Αν και σε πολλές χώρες, ακόµα και δυτικές, οι αρχές και οι ευγενείς δεν έθεταν θέµατα εκσυγχρονισµού, στις ρουµανικές χώρες, υπήρχαν την περίοδο εκείνη πολλά τυπογραφεία στα οποία τυπώνονταν βιβλία λατρείας για να απαντήσουν στην βαθιά ανάγκη που ήταν αισθητή στις εκκλησίες, στα µοναστήρια και φυσικά στο λαό. Οι σχέσεις της γραµµένης κουλτούρας µε τις υπόλοιπες νοτιοανατολικές Ευρωπαϊκές χώρες εκδηλώθηκαν σε πολλά επίπεδα: η τυπογραφική δραστηριότητα βρισκόταν σε συνεχή ανάπτυξη. Τυπογράφοι, διορθωτές, χαράκτες ή βιβλιοδέτες πήγαιναν να δουλέψουν στις ρουµανικές χώρες και έτσι οι ρουµάνοι τεχνίτες παρήγαγαν χειρόγραφα και βιβλία για τις βαλκανικές κοινότητες ή τα µετακινούσαν σε αποµακρυσµένα µέρη για την εδραίωση εργαστηρίων τυπογραφίας Buluta Gheorghe, Pagini din istoria cartii românesti, (Σελίδες από την ιστορία του ρουµανικού βιβλίου) Βουκουρέστι, Duţu, Al.; Muzicescu, M.A.; Fochi, A., Relaţiile culturale româno-balcanice până în secolul al XVIlea. (Πολιτιστικές σχέσεις ρουµανικά Βαλκανίων έως 16 ο αιώνα Βουκουρέστι,1996, σ

57 Ο φηµισµένος Ρουµάνος ιστορικός Nicolae Iorga λέγει: «Η εκτύπωση των σλαβικών βιβλίων δεν µπορούσε να βρει καταφύγιο στα Βαλκάνια, στο τέλος του 15 ου αιώνα όταν τα τελευταία υπολείµµατα του χριστιανικού κληροδοτήµατος πνίγονταν στο τουρκικό ποτάµι. Οι τεχνίτες έπρεπε να ζητήσουν υποστήριξη, µια προστασία πέρα από τον ούναβη που φυλάσσονταν οι παλιές µορφές κράτους. Αυτή η επανόρθωση προς εµάς ήταν απαραίτητη επειδή Βενετιά δεν ήθελε να ασχοληθεί µε το τυπογραφικό έργο για τους Σλάβους» 108. Τα δείγµατα που διατηρήθηκαν από το Ιερατικό του Μακάριου εντυπωσιάζουν λόγω της αντοχής που επέδειξε το χαρτί που χρησιµοποιούνταν στην εκτύπωση τους, δεδοµένης της µεγάλης φθοράς που συνήθως υπόκειται ένα Ιερατικό και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια µεγάλων χρονικών περιόδων (500 χρόνια). 109 Τα γράµµατα που τυπώθηκαν δηµιούργησαν µεγάλο ενδιαφέρον στους ειδικούς για την καλλιτεχνία τους την εµπνευσµένη από τα γράµµατα των παλαιών ρουµανικών χειρογράφων τα οποία χρησιµοποιούσαν ως µοντέλο την ξυλογραφία του Μακαρίου. Τα τυπογραφικά στοιχεία των γραµµάτων του Μακαρίου που ονοµάζονται στη γλώσσα της τέχνης «ductus» 110 οδηγούν σε αυτή την ιδέα: τα γράµµατα από το Ιερατικό του 1508 εκτός από εκείνα που γράφτηκαν στο Cetinje και στη Βενετία. Έχουν κάτι από τη γραµµή των γραµµάτων που ακολουθούσαν τα ρουµανικά χειρόγραφα: στρογγυλευµένες γωνιές και µία εµφανή ενασχόληση µε το αισθητικό µέρος της έκδοσης. Αυτά τα στοιχεία δίνουν µοναδικότητα στις εκτυπώσεις του Μακαρίου ο οποίος προσπαθούσε να τελειοποιήσει την κυριλλική γραφή χρησιµοποιώντας τα µοντέλα γραφής των ρουµανικών χειρογράφων Iorga, Nicolae, Istoria literaturii româneşti, (Ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας), Βουκουρέστι, 1925, σ BRV, I, 1. Τα τεχνικά χαρακτηριστικά του βιβλίου είναι τα εξής: 128 σελίδες, µε κάθε σελίδα να έχει 15 σειρές και µε χρώµατα µελάνης σε µαύρο και κόκκινο. Έχει κενό από αριστερά 2,5 εκ., 3 εκ. πάνω στη σελίδα, 4 εκ. δεξιά της σελίδας και 5 εκ. κάτω από την σελίδα. Το µέγεθος του βιβλίου είναι 22,2 x 16 εκ.. Το χαρτί είναι ιταλικής προέλευσης, χοντρό, καλής ποιότητας. Το βιβλίο έχει 300 αντίτυπά και το πάχος του κάθε βιβλίου διαφέρει από το πρωτότυπο. Η γραφή που χρησιµοποιεί δανείζεται στοιχεία από τα ρουµανικά χειρόγραφα και έτσι του δίνει ένα µοναδικό στοιχείο που το χαρακτηρίζει. είχνει µία ανωτερότητα από την πλευρά της αισθητικής µε σµιλεύσεις. Άλλο ένα σηµαντικό στοιχείο είναι το µέγεθος της γραφής όπου ακολουθεί το παράδειγµα των χειρόγραφων βιβλίων. Τα γράµµατα είναι µεγάλα και καλά τυπωµένα και δυσανάλογα µε το µέγεθος της σελίδας. Pistrui, C. Liturghierul lui Macarie (1508) şi tipografia din Ţara Românească (Το Ιερατικό του Μακαρίου 1508 και το τυπογραφείο από την Ρουµανική Χώρα) στο περιοδικό (Mitropolia Ardealului)1958, τεύχ. 5-6, σ Branişte Ene, Liturghierul slavon tipărit de Macarie la 1508: studiu liturgic.(το σλαβονικό Ιερατικό τυπωµένο από τον Μακάριο στο Λειτουργική µελέτη) στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Romană) 1958, τεύχ.10-11, σσ και στο περιοδικό ( Biserica Ortodoxă Română) 1963, τεύχ. 3-4, σσ Εικόνα 1 Βλ. Παράρτηµα εικόνων 111 Molin, Virgil; Simonescu, Dan. Tipăriturile ieromonahului Macarie pentru Ţara Românească (la 450 de ani de la imprimarea Liturghierului, 1508),(Οι εκδόσεις του Ιεροµόναχου Μακαρίου για την 56

58 Σύµφωνα µε την Παλαιά Ρουµανική Βιβλιογραφία το Ιερατικό από το 1508 έχει 208 φύλλα (256 σελίδες) αριθµηµένα σε τετράδια. 112 Τα πρώτα τέσσερα φύλλα δεν είναι αριθµηµένα. Τα επόµενα δεκαπέντε τετράδια έχουν οχτώ φύλλα τα οποία είναι αριθµηµένα µε κυριλλικούς αριθµούς. Το τελευταίο τετράδιο έχει τέσσερα φύλλα. Ο τίτλος σηµαδεύεται µε µια όµορφη προµετωπίδα, µε το στέµµα της Ρουµανικής Χώρας. 113 Από το τυπωµένο περιεχόµενο του Ιερατικού 114 παρουσιάζουµε συνοπτικά: Τα φύλλα 1-3 είναι προτροπή προς τον ιερέα για την θεία λειτουργία, συγκεκριµένα για την ετοιµασία του ίδιου του ιερέα. Αυτές οι προτροπές είναι παρµένες από ένα γράµµα του Μεγάλου Βασιλείου προς τους πρόσφατα χειροτονηµένους ιερείς. Οι µεταφράσεις έγιναν από τον ίδιο τον Μακάριο, από µία συλλογή µε κανόνες και νόµους που ονοµάζεται Cormceaia Kniga (κεφ. 24). Το Ιερατικό του Κορεσίου και άλλες εκδόσεις από τον 16 ο αιώνα και 18 ο αιώνα παίρνουν αυτές τις οδηγίες για την προφανή χρησιµότητα τους στη Λατρεία. Στα φύλλα 3-4 συναντάµε µια περίληψη που δεν υποδεικνύει τις σελίδες στα αντίστοιχα κεφάλαια. Εδώ βρίσκουµε τον τίτλο του βιβλίου «Λειτουργία». Αυτή η ονοµασία του Ιερατικού παρέµεινε στην λαϊκή γλώσσα µέχρι και σήµερα. Τα φύλλα 5-12 αποτελούνται από κάποιες διατάξεις για την είσοδο του ιερέα στην Εκκλησία, για την τάξη του προσκυνήµατος όταν φοράει τα άµφια και για την τάξη της προσκοµιδής. Αυτές είναι µία πιστή µετάφραση των διατάξεων του πατριάρχη Φιλόθεου της Κωνσταντινούπολης (Ι αιώνας). Λείπει ωστόσο η προσευχή κατά την οποία ο ιερέας πλένει τα χέρια του καθώς επίσης και η προσευχή που λέγεται κατά την διάρκεια της ανάµιξης του οίνου µε το νερό. Συνεχίζει το βιβλίο µε τις τρεις λειτουργίες. Στα φύλλα είναι η λειτουργία του Ιωάννη του Χρυσοστόµου. Στα φύλλα η λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και στα φύλλα η λειτουργία των Προηγιασµένων ώρων. Το δεύτερο µέρους του βιβλίου περιέχει κάποιες προσευχές και διατάξεις όπως προσευχές του διακόνου στη λιτή του Μεγάλου Εσπερινού (φύλλα ), προσευχή για τα κόλλυβα ( ), προσευχή της λιτής ( ), ακολουθία του εσπερινού ( ), ακολουθία του Ρουµανική Χώρα. 450 χρόνια από την εκτύπωση του Ιερατικού, 1508) στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română),1958, τεύχ , σ Bianu, Ioan, Hodoş, Nerva, Bibliografia românescă veche , (Παλαιά Ρουµανική Βιβλιογραφία ) Εκδ. Academiei, Βουκουρέστι, 1908, σ P.P. Panaitescu: O preţioasă ediţie-fotocopie a Liturghierului lui Macarie, 1508 (Μία πολύτιµη έκδοση φωτοτυπία του Ιερατικου του Μακαρίου 1508), στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română), 1963, τεύχ. 3-4, σσ MACARIE, Ieromonahul. Opere, (Μακάριος Ιεροµόναχος,Έργα.) Εκδ. Academiei, Βουκουρέστι,

59 όρθρου ( ), και την απόλυση ( ). Ακολουθεί η προσευχή που διαβάζει ο αρχιερέας ή ο πνευµατικός για όλες τις αµαρτίες και τις βλασφηµίες. Η δεύτερη προσευχή πάλι για τις αµαρτίες και τις βλασφηµίες (φύλλα ), τα χερουβικά για το Μεγάλο Σάββατο και για την καθηµερινή λειτουργία στα φύλλα Το έργο κλείνει µε έναν «Επίλογο»: «Αρχίζει εδώ σε αυτό το ιερό βιβλίο µε όνοµα Ιερατικό µε προσταγή του ηγεµόνα Radu του οποίου θα είναι αιώνια η µνήµη. Το βιβλίο αυτό θα δηµιουργηθεί µε την ευλογία του φωτισµένου Mihnea, µεγάλου ηγεµόνα όλης της Βλάχικης Χώρας και του Podunaviei, γιου του µεγάλου ηγεµόνα Vlad, το πρώτο έτος της βασιλείας του µε την κούραση του Ιεροµόναχου Μακάριου, το έτος 7016 στον 16 ο γύρο του ηλίου, τον 5 ο µήνα, µε δείκτη 11, τον µήνα Νοέµβριο, στις 10 ηµέρες». Είναι σαφές πως το έργο είχε ήδη αρχίσει από το έτος 1507 (η ακόµα και νωρίτερα, τον καιρό τον οποίο ο ηγεµόνας ήταν ακόµα ο Radu ο Μεγάλος 115 και τελείωσε το 1508 στην αρχή της καινούργιας ηγεµονίας του Mihnea. 116 Σχετικά µε τη θέση εκτύπωσης υπάρχουν πολλές απόψεις, αλλά οι περισσότερες µελέτες και τα στοιχεία αποδεικνύουν πως πρόκειται για το Ταργκόβιστε, «ένα από τα ευρωπαϊκά κέντρα ανάπτυξης για την κυριλλική εκτύπωση». 117 Το έτος 1508 όταν εµφανίζεται το πρώτο τυπωµένο ορθόδοξο Ιερατικό, η λειτουργία είχε ήδη µία αποκρυσταλλωµένη δοµή και σύνθεση. Τυχόν διαφορές που παρατηρούνται από τη µία ρουµανική έκδοση του Ιερατικού στην άλλη οφείλεται σε πολλούς παράγοντες. Ο πρώτος από αυτούς είναι η έντονη επιρροή την οποία αντιµετώπισε από την αρχή του ρουµανικού Ιερατικού. Ανάλογα µε την περιοχή ή µε την προέλευση, ή το σχολείο των συντακτών παρατηρείται ξεκάθαρα η επιρροή των ελληνικών ή σλαβικών πηγών. Η σύνθεση και τα στοιχεία αυθεντικότητας του ρουµανικού Ιερατικού εµφανίζονται αργότερα αφού η λειτουργική ρουµανική γλώσσα αποκρυσταλλώνεται και οι µεταφραστές και οι εκδότες απόκτησαν το κουράγιο και την εµπειρία για να ξεπεράσουν τα εµπόδια του «υπέρ κανονισµού». Ορισµένες διαφορές 115 Ο βοεβόδας Radu cel Mare, ( ), ίδρυσε το µοναστήρι Dealu, και είχε ως πρωτεύουσα της επικράτειάς του την πόλη Ταργκόβιστε, η οποία έγινε κέντρο της τυπογραφίας. Ορίζει ως µητροπολίτη της ευρύτερης περιοχής τον πρώην πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νήφωνα, άνθρωπο φωτισµένο και υπέρµαχο του πολιτισµού. Ο Νήφωνας, ήθελε να αναδιοργανώσει την εκκλησία µε καινούργιες εκδόσεις λειτουργικών βιβλίων και µε αλλαγή των επισκόπων, και ο ίδιος στήριξε πολύ αυτήν την προσπάθεια. 116 Braicu, Doina; Bunea, Victor. Cartea veche românească din sec. XVI-XVII, (Παλαιό ρουµανικό βιβλίο από τον 16 ο -17 ο αιώνα) Σε συλλογές της Αρχιεπισκοπής Σιµπίου, Σιµπίου, Εκδ.Centrului Mitropolitan Sibiu, 1980, σ Papacostea-Danielopolou, Cornelia; Demeny, Lidia. Carte şi tipar în societatea românească şi sudeuropeană în sec. XVII-XVIII. ( Βιβλίο και φόρµα τη ρουµανική κοινωνία και τη Νότια Ευρώπη στους 17 ο -18 ο αιώνες) Βουκουρέστι, Εκδ. Eminescu, 1985, σ

60 υπάρχουν και λόγω των τοπικών λειτουργικών παραδόσεων ειδικά µοναστηριακών προελεύσεων. Η σηµασία του Ιερατικού του Μακαρίου έγκειται όχι µόνο στο γεγονός πως αντιπροσωπεύει το πρώτο τυπωµένο βιβλίο στις ρουµανικές χώρες, αλλά και επειδή είναι η πρώτη έκδοση αυτού του λειτουργικού βιβλίου. Η πρώτη έκδοση του Ιερατικού στην ελληνική γλώσσα εµφανίστηκε µόλις το 1526 στη Βενετία και ταυτόχρονα στη Ρώµη. Το Ιερατικό του Μακαρίου εξαπλώθηκε και στις τρεις ρουµανικές χώρες αλλά και σε χώρες µε σλαβική γλώσσα. Επιπλέον το Ιερατικό του Μακαρίου αντιπροσωπεύει το πρωτότυπο των σλαβικών Ιερατικών που τυπώθηκαν στην Βενετία για τους Σλάβους από νότια του ούναβη (1519,1527,1554,1570) µε µερικές αλλαγές στο κείµενο και στο τυπικό και µε την προσθήκη κάποιων νέων λειτουργικών διαταγµάτων. Το Ιερατικό που εκτυπώθηκε από το Μακάριο διατηρεί κάποια χαρακτηριστικά των διαταγµάτων της εποχής. Από αυτές τις ιδιαιτερότητες 118, σηµειώνουµε εδώ τις πιο σηµαντικές: - Στην Προσκοµιδή χρησιµοποιούσαν ζεστή µερίδα στην οποίαν ο ιερέας είναι µαθηµένος να βάζει τον Αµνό µε την ψίχα προς τα πάνω και την κρούστα προς τα κάτω «για να µην δηµιουργηθεί υγρότητα από κάτω». Ο Αµνός γυρνά στη σωστή λειτουργική του θέση µετά την Μεγάλη είσοδο, µε µία κίνηση παρόµοια µε αυτή που γίνεται στη λειτουργία των προηγιασµένων δώρων. - Τη στιγµή που ρίχνεται στο ποτήρι το κρασί και το νερό, δεν είχε εισαχθεί προσευχή ανάµειξης, αλλά ο ιερέας ευλογούσε την ανάµειξη ύστερα από πρόσκληση του ιακόνου. εν είχε καθοριστεί ούτε το µέρος τοποθεσίας της µερίδας της Θεοτόκου. - Η πρώτη µερίδα είναι για την «τιµήν και µνήµην και πασών των επουρανίων δυνάµεων ασωµάτων». Εδώ µνηµονεύεται και ο Άγιος Σάββας ο Σέρβος αλλά και ο άγιος Συµεών ο Σέρβος. Γίνεται λόγος για δύο Σέρβους αγίους πράγµα που θυµίζει τις σερβικές πηγές αλλά και τη συγγένεια του τυπογράφου µε την σερβική πνευµατικότητα. Στην έκδοση του 1508 οι λίστες µνηµόνευσης των αγίων είναι µικρότερες από εκείνες από το σηµερινό Ιερατικό επειδή µε τον καιρό προστέθηκαν άγιοι στα αντίστοιχα τµήµατα. Ιδιαιτέρα προστέθηκαν Ρουµάνοι άγιοι αλλά και Έλληνες και Σλάβοι, οι οποίοι µπήκαν στην µερίδα από την προσκοµιδή λόγω της επιρροής που το ελληνικό ή 118 P.P. Panaitescu, Liturghierul lui Macarie, Βουκουρέστι, Εκδ. Academiei,

61 σλαβικό Ιερατικό άσκησε στο ρουµανικό. Λείπει και η µερίδα για τον δηµιουργό της λειτουργίας που τελείται Ένα από τα µειονεκτήµατα αυτής της έκδοσης είναι η έλλειψη ακριβείας των οδηγιών σχετικά µε τη θέση των µερίδων πάνω στο Άγιο ίσκο. Από το κείµενο του Μακαρίου καταλαβαίνουµε πως όλες οι µερίδες των αγίων αφήνονται κάτω από την µερίδα της Θεοτόκου «αριστερά του Αµνού». - Η τυπική λειτουργική έκφραση για τη µνηµόνευση του τοπικού επισκόπου, τον ηγούµενο και των εκκλησιαστικών κληρικών είναι εντελώς διαφορετικές. Για παράδειγµα, για τον επίσκοπο λέγεται πολύ γενικά «για όλη την επισκοπή». - εν περιλαµβάνονται ούτε εκείνες οι δύο προσευχές για την µνηµόνευση των ζωντανών και των νεκρών. - Η προσκοµιδή κλείνει µε ένα κεφάλαιο αναφερόµενο στο διάκονο που µπορούσε να βγάλει τις µερίδες για «όσους θέλουν από τους ζωντανούς και από την άλλη µία µερίδα για τους νεκρούς» εκφωνώντας τη λειτουργική έκφραση «Μνηµόνευσε Κύριε την αναξιότητά µου, σύµφωνα µε το µέγεθος της ελεηµοσύνης Σου, και συγχώρησε µου όλα εκείνα τα λάθη που µε τη βούλησή µου ή χωρίς αυτή έκανα». Αν και τα λειτουργικά διατάγµατα απαγορεύουν στο διάκονο να εκτελεί την προσκοµιδή (πολλές εκδόσεις του Ιερατικού τοποθετούνται σε συγκεκριµένο µέρος και αναφέρουν για ποιους λόγους ο διάκονος δεν µπορεί να εκτελεί προσκοµιδή ) υπάρχει ανεκτικότητα για να µνηµονεύει τον εαυτό του και τους δικούς του ανθρώπους. Η προσκοµιδή δεν έχει απόλυση. Ο τίτλος που παρουσιάζει τη διάταξη της Λειτουργίας του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόµου δεν είναι τοποθετηµένος στη σωστή θέση, δηλαδή ακριβώς στην αρχή της ακολουθίας, αλλά στο εσωτερικό των κανονισµών της προσκοµιδής, πριν την προσευχή του θυµιάµατος. Από πολιτιστική άποψη, το Ιερατικό του Μακαρίου τοποθετεί τις ρουµανικές χώρες στα χρονικά σύνορα ανάµεσα στην εποχή των χειρογράφων και του αιώνα ανάπτυξης της τυπογραφίας µεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών της εποχής, µε µεγάλα ανοίγµατα και πνευµατικές επιθυµίες. 120 «Μέσω του Μακαρίου, του πρώτου τυπογράφου 119 Branişte, Ene, Liturghierul slavon tipărit de Macarie la 1508: studiu liturgic.(το σλαβικό Ιερατικό, τυπωµένο από τον Μακάριο. Λειτουργική µελέτη ),στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română), 1958, τεύχ , σσ Molin, Virgil. Observaţii şi opinii noi în legătură cu tipăriturile ieromonahului Macarie.( Σχόλια και νέες απόψεις σχετικά µε τις εκτυπώσεις του Ιεροµόναχου Μακαρίου), στο περιοδικό (Mitropolia Moldovei şi Sucevei),1967, τεύχ. 5-6, σ

62 στην ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας» 121 και µέσω του Ιερατικού που εκτυπώθηκε από αυτόν, ο πολιτισµός της Ρουµανίας έλαµψε µε δύναµη στα Βαλκάνια και στην Ευρώπη και τοποθέτησε το λαό της χώρας ως Ρουµάνους αλλά και χριστιανούς σε περίοπτη θέση στην οικουµένη. Το Ιερατικό του Μακαρίου υποστήριξε τους Ρουµάνους ιερείς που τελούσαν τις ακολουθίες µε τα χειρόγραφα, επειδή κυκλοφορούσε και στις τρεις ρουµανικές χώρες και ακόµα και έξω από τα σύνορα, σε χώρες που τελούσαν την λατρεία στην παλαιά σλαβική. Έτσι ήταν δυνατόν να επιτευχθεί µία ενοποίηση της θρησκευτικής πράξης. Μέσα από την παρουσίαση της διδασκαλίας του Βασιλείου του Μεγάλου προς τους ιερείς, µπορούµε να καταλήξουµε πως το Ιερατικό του Μακαρίου από το 1508 αντιπροσωπεύει µια σπάνια µορφή του σλαβικού Ιερατικού. ΙΙ.2. Το Ιερατικό του Κορεσίου (1568) Στις ρουµανικές χώρες είναι γνωστά τρία σλαβικά Ιερατικά 122 τυπωµένα τον 16 ο αιώνα τα οποία, µε λίγες εξαιρέσεις (σειρά των κανονισµών, µια επιπλέον προσευχή) είναι επανεκδόσεις του Ιερατικού του Μακαρίου: Το σλαβικό Ιερατικό του Κορεσίου 123 (Μπρασόβ, ) Liturghierul-Slujebnic, χωρίς ηµεροµηνία, φαίνεται πάλι ως ένα βιβλίο του Κορεσίου. Το Ιερατικό τυπωµένο από τον Σερµπάν Κορέσι το Η εκτύπωση των βιβλίων λατρείας στη ρουµανική γλώσσα, πηγάζει από την ανάγκη ορθόδοξων Ρουµάνων ιερέων να εξηγήσουν στους πιστούς όχι µόνο τα βιβλικά κείµενα, αλλά και συγκεκριµένα µέρη από την Θεία Λειτουργία, καθώς και από άλλες ακολουθίες από τη ζωή των χριστιανών, όπως είναι η βάφτιση, ο γάµος, η κηδεία κ.α. Αναφέραµε στο προηγούµενο κεφάλαιο ότι έχουν γίνει κάποιες µεταφράσεις των κειµένων λατρείας. Όλες αυτές οι προσπάθειες επρόκειτο να ολοκληρωθούν µε την τυπογραφική δραστηριότητα του διακόνου Κορεσίου. Η εκτύπωση του Ευχολογίου και του Ιερατικού αντιπροσωπεύουν µία επαναστατική πράξη στην ιστορία της Εκκλησίας και του πολιτισµού της Ρουµανίας. Ακόµη και αν η κίνηση αυτή ήταν κάπως καταναγκαστική από εξωτερικές πιέσεις, εκτός από την Ορθόδοξη Εκκλησία, το 121 Plămădeală, Antonie, Dascăli de cuget şi simţire românească.( άσκαλοι µε ρουµανική σκέψη και συναίσθηµα ), Βουκουρέστι, Εκδ. I.B.M.B.O.R., 1981, σ B.R.V.,τόµ IV, σσ , B.R.V., τόµ I, σσ , Ό.π. σσ BRV, IV, σ. 11, αριθ BRV, I, αριθ

63 τυπωµένο κείµενο του Ιερατικού δεν υπέφερε κανενός είδους προτεσταντικές προσµίξεις, γιατί σεβάστηκε πλήρως το αυθεντικό ορθόδοξο σλαβικό κείµενο ( µπορεί µάλιστα µε υπερβολική υπακοή όσον αφορά τη σλαβική γραµµατική και σύνταξη). Το Ιερατικό τυπώθηκε το έτος 1570 στο Μπρασόβ. 125 Η δράση αυτή φαίνεται να είχε καθοριστεί από τα προτεσταντικά συµφέροντα, γιατί ένας από τους στόχους των Καλβινιστών ήταν η προσέλκυση ορθόδοξου ρουµανικού πληθυσµού στον Καλβινισµό µέσω της εισαγωγής της εθνικής γλώσσας στην εκκλησία. 126 Φαίνεται πως οι υποστηρικτές της Μεταρρύθµισης αντιµετώπιζαν ισχυρή αντίδραση από την πλευρά του ορθόδοξου κλήρου, έτσι ώστε να εγκαταλείψουν, έστω και για λίγο καιρό την ακραία µορφή της επιθετικότητάς τους. Υπό αυτές τις συνθήκες «για να µη διακινδυνεύσουν οριστικά τα αποτελέσµατα της καλβινικής προπαγάνδας o Ιωάννης Σίγκισµουντ (προτεστάντης ηγεµόνας του Αρντέαλ), ήταν διατεθειµένος να εκπληρώσει κάποιες επιθυµίες των Ρουµάνων θυσιάζοντας για λίγο καιρό την ανάπτυξη της καλβινικής λειτουργίας µε αντάλλαγµα την εθνικοποίηση της λατρείας». 127 Από αυτό το βιβλίο διατηρείται πλέον µόνο η Λειτουργία του Χρυσοστόµου, αλλά είναι πιθανόν να περιλαµβάνει και τις άλλες δύο λειτουργίες (του Αγίου Μεγάλου Βασιλείου και των προηγιασµένων δώρων) που χρησιµοποιούνται στην ορθόδοξη λατρεία. Σύµφωνα µε κάποιους ερευνητές «είναι πιθανό πως το µοντέλο κατά το οποίο έγινε η Ρουµανική µετάφραση να είναι το Σλαβικό Ιερατικό που τυπώθηκε από τον Μακάριο στην Ρουµανική Χώρα το 1508» 128 άποψη η οποία φαίνεται να δικαιολογείται και από την «αναφορά των Σέρβων Αγίων Σάββα και Συµεών,(Στεφάν, Nemania) που µνηµονεύονται τόσο στο Σλαβικό Ιερατικό του Μακαρίου, όσο και στο Ρουµανικό του Κορεσίου. Οι Άγιοι όµως αυτοί λείπουν από τα περισσότερα Ιερατικά χειρόγραφα τα οποία αντιγράφηκαν στις ρουµανικές χώρες των 15 ο και 16 ο αιώνα». 129 Η άποψη αυτή παρ όλα αυτά πολεµήθηκε από τον Al. Mareş ο οποίος συνέκρινε το Ιερατικό του Κορεσίου µε άλλα σλαβικά χειρόγραφα που υπήρχαν τον 16 ο αιώνα και βρήκε πολλά 125 Liturghierul lui Coresi, Text stabilit, studiu introductiv şi indice de Al. Mareş, (Το Ιερατικό του Κορεσίου. Ορισµένο κείµενο, εισαγωγική µελέτη και δείκτης από Αλ. Mareş), Εκδ. Academiei, Βουκουρέστι, Στην Σύνοδο της Κλουζ το 1570, σε επιστολή µε ηµεροµηνία 9 εκεµβρίου, ο Επίσκοπος καλβινιστής Παύλος Tordaşi ζήτησε να τους υποχρεώνουν τους ρουµάνους ιερείς να αγοράσουν ρουµανικά βιβλία δηλαδή το Ψαλτήρι µε ένα φλόριν, και το Ιερατικό µε 32 δηνάρια. Αυτό σηµαίνει ότι αυτές οι µεταφράσεις ήταν της αρεσκείας τους. Cartojan, Nicoale, Istoria...(Ιστορία) ό.π., σ Al. Mareş, în Introducere la Liturghierul lui Coresi, text stabilit, studiu introductiv şi indice de Al. Mareş, (Εισαγωγή στο Ιερατικό του Κορεσίου. Ορισµένο κείµενο, εισαγωγική µελέτη και δείκτης από Αλ. Mareş ) Εκδ.. Academiei RSR, Βουκουρέστι, 1969, σ P. P. Panaitescu, Începuturile... op. cit., p Ό.π. 62

64 κοινά σηµεία καταλήγοντας στο συµπέρασµα της ύπαρξης ενός άλλου «σλαβικού προτύπου του Ιερατικού, διαφορετικό από αυτό που τυπώθηκε από τον Μακάριο», που δεν έχει ανακαλυφθεί ακόµα ή έχει χαθεί. 130 Αυτό το γεγονός έρχεται να βεβαιώσει το ότι παρά τις µεταρρυθµιστικές προσπάθειες οι µεταφράσεις του Κορεσίου δεν θα ήταν δυνατόν να δηµιουργηθούν παρά µόνο αν βασιζόταν σε κάποια αναµφισβήτητα ορθόδοξα αρχαία κείµενα, γιατί άλλα δεν είχαν πώς να υπάρξουν. Πιστεύουµε πως οι προτεσταντικές διδασκαλίες που εισχώρησαν σε κάποια κείµενα του Κορεσίου δεν µπορούσαν να εµφανιστούν, παρά µόνο κάποιες διορθώσεις ή περαιτέρω προσθήκες. Οι προσθήκες αυτές φυσικά έγιναν µετά την µετάφραση. Στην περίπτωση στην οποία ο µεταφραστής είχε κάποιες προτεσταντικές πεποιθήσεις, έκανε αυτές τις αλλαγές εξετάζοντας όµως την έννοια, πρώτα στα παλαιά βιβλία, εκεί όπου ήταν διατεθειµένο το απαραίτητο υλικό. Γιατί όπως είπαµε σε σχέση µε τα λειτουργικά κείµενα, στα κείµενα λατρείας είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν µικρά µεταφρασµένα αποσπάσµατα (µπορεί και περισσότερα από αυτά που ανακαλύφθηκαν µέχρι τώρα) για την αναγκαία χρήση των ορθόδοξων ιερέων. Το εκτυπωµένο από τον Κορέσι κείµενο δεν είναι το πρωτότυπο αλλά µία µετέπειτα αναθεωρηµένη παραλλαγή. Ως προς αυτό το συµπέρασµα µας οδηγεί η ύπαρξη στο κείµενο δύο επιπέδων γλώσσας, ενός του µεταφραστή και ενός του αναθεωρητή. Αναλύοντας αυτά τα γλωσσικά επίπεδα ο Mareş έφτασε στο συµπέρασµα ότι ο µεταφραστής προέρχονταν από την περιοχή Μπανάτ-Χουνεντουάρα ή την κεντρική Τρανσυλβανία (από όσα παρατηρεί ο αναθεωρητής αυτός θα µπορούσε να ήταν ο Κορέσι ή ο καλβίνιος επίσκοπος Pavel Tordaşi ο οποίος όπως φαίνεται µαθεύτηκε ότι ήταν στο Μπρασόβ ακριβώς µε σκοπό την παρακολούθηση της εκτυπωτικής δραστηριότητας του Ιερατικού ή του Ψαλτηρίου). Εκείνος επίσης επισήµανε την ύπαρξη ενός κοινού στοιχείου στις τρεις από τις εκτυπώσεις του Κορεσίου δηλαδή στην Cazania, στο Ευχολόγιο και στο χαρακτηριστικό των προτεσταντών. Η λειτουργική αυτή έκφραση ήταν µετάφραση στα ουγγρικά όµως δεν έχει την ακριβή έννοια της λέξης «blagodarim» που υπάρχει στο πρωτότυπο σλαβικό κείµενο. 131 Ο Κορέσι δεν ήταν απλά ένας τυπογράφος αλλά και ένας ευσυνείδητος µεταφραστής. Απόδειξη της προσπάθειάς του να παραδώσει στη γλώσσα των κειµένων 130 Al. Mareş, Ό.π., σσ Ό.π., σσ

65 από τη Μαραµούρες µία σοφή µορφή κατανοητή από όλους τους Ρουµάνους, καθαρίζοντάς την από ιδιαιτερότητες και νεολογισµούς και ιδιαίτερα από τη βαριά ρωτακισµένη τους προφορά. Αυτό το γεγονός υποστηρίζει την υπόθεση πως και το Ιερατικό είναι ένα βιβλίο µεταφρασµένο και τυπωµένο χάρη στις προτεσταντικές πιέσεις ακόµα και αν οι αναθεωρητές δεν επιχείρησαν να κάνουν δογµατικές και εξοµολογητικές προσµίξεις στο κείµενο. Πρέπει να αναγνωρίσουµε πως η µετάφραση στα ρουµανικά και η εκτύπωση του Ιερατικού του 1570 του βιβλίου του Κορεσίου, δεν έγινε από ορθόδοξη πρωτοβουλία αλλά από προτεσταντική, ακόµη και αν ο µεταφραστής χρησιµοποίησε ορθόδοξα κείµενα (στα σλαβικά και ρουµανικά) και ακόµη και αν στην Ορθόδοξη Εκκλησία υπήρχε η επιθυµία να τελείται η λατρεία στη ρουµανική γλώσσα. Αν η µετάφραση της Λειτουργίας δεν ήταν µία εσωτερική ανάγκη άλλα µόνο ένας πολιτικός στόχος και εξωτερική εξοµολόγηση, τότε το φαινόµενο αυτό (των µεταφράσεων) θα είχε παραµεριστεί και δεν θα είχε διορθωθεί στο πέρασµα το χρόνου. Το παράδειγµα του Κορεσίου δεν θα είχε επαναληφθεί ποτέ. Η προτεσταντική πίεση το µόνο που έκανε ήταν να επιταχύνει την εξάπλωση της εσωτερικής επιθυµίας, κάτι που αργά ή γρήγορα θα εκπληρωνόταν ούτως ή άλλως. Ο Lucian Blaga θαύµαζε τη δύναµη επιλογής των Ρουµάνων στην θέα πραγµάτων τα οποία θεωρούσαν ως ξένες επιρροές, αναφέροντας τις «επίµονες δοκιµές, χωρίς επιτυχία του 16 ου αιώνα της Μεταρρύθµισης από το Αρντεάλ, για να κατακτήσουν το Ιερατείο και την ρουµανική αγροτιά. Ο ρουµανικός λαός είχε σίγουρα κοινωνικά και οικονοµικά πλεονεκτήµατα, παρόλα αυτά οι Ρουµάνοι ορθόδοξοι αρνήθηκαν το «κάλεσµα». Το µόνο πράγµα το οποίο συµφωνήθηκε για τους αποδέκτες, ως αποτέλεσµα της προ-µεταρρύθµισης και της µεταρρυθµιστικής πρόσκλησης, ήταν η καθιέρωση της ρουµανικής γλώσσας στην Ορθόδοξη Εκκλησία στη θέση της ιερής σλαβικής ( ) Τι καταπληκτική δύναµη της οργανικής επιλογής έναντι των καινοτόµων ιδεών από αυτό τον συνταρακτικό αιώνα της ιστορίας του Αρντεάλ». 132 Αργότερα οι µητροπολίτες Dosoftei και Antim Ivireanul µετέφρασαν λειτουργικά βιβλία, όχι για να ενσωµατώσουν κινήσεις αντιµεταρρύθµισης, αλλά ως απάντηση στις προτεσταντικές επιθέσεις στο Ορθόδοξο Εκκλησιαστικό πλαίσιο. Η 132 Lucian Blaga, Trilogia culturii II. Spaţiul mioritic, (Τριλογία του Πολιτισµού Τόµ Β) Εκδ. Humanitas, Βουκουρέστι, 1994, σ

66 κατάκτηση της ρουµανικής χώρας ήταν στενάχωρη καθώς ο λαός της, ακόµα και οι ιερείς της, βυθίζονταν ολοένα και περισσότερο στην αµάθεια λόγω του ότι δεν είχαν τα λειτουργικά βιβλία στην γλώσσα τους, κάτι που θα διευκόλυνε κατά πολύ την διδασκαλία τους. Ο Dosoftei αρχικά και έπειτα ο Antim Ivireanul, έφερναν ως επιχείρηµα της µετάφρασης του Ιερατικού το γεγονός πως οι Αρµένιοι και οι Σύριοι έχουν τη Λειτουργία στη γλώσσα τους. Με τη σειρά του ο µητροπολίτης Antim Ivireanul παραπονέθηκε επανειληµµένα για το γεγονός ότι «ο άνθρωπος που δεν γνωρίζει να διαβάζει την Αγία Γραφή και τα Εκκλησιαστικά µας βιβλία, αν δεν τα µάθουν από άλλους που τα γνωρίζουν, θα µοιάζουν µε τα θηρία τα οποία δεν γνωρίζουν να κάνουν αυτά που πρέπει εφόσον δεν έχουν νου». (Μειωµένη διδασκαλία για το µυστήριο της εξοµολόγησης) και «πως από τις υπόλοιπες στεναχώριες τις οποίες έχω, που µου ραγίζουν την καρδιά, αυτή είναι η πιο βαριά, αυτή που µε λυπεί περισσότερο γιατί βλέπω ανάµεσα στους ιερείς µου τόση ηλιθιότητα, τόση αµάθεια και τόση σύγχυση που γνωρίζω ότι δεν µπορείτε να δώσετε κανενός είδους βοήθεια στο λαό». (Εκκλησιαστική ιδασκαλία). Αυτός δεν έγραψε και δεν µετέφρασε για να πολεµήσει αλλά γιατί «η ηλιθιότητά σας και η άγνοια της θείας βίβλου είναι τόσο µεγάλη που µε ώθησε, έχοντας το φόβο του Θεού, να προσφέρω στο λαό τα λειτουργικά βιβλία στη γλώσσα τους». 133 Από την άλλη η προηγούµενη πράξη του Κορεσίου ήταν σίγουρα µία καλοδεχούµενη βοήθεια γιατί ακόµα κι αν προέρχονταν από µία κίνηση ενάντια στην Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία, ήταν και µία εξαιρετική βοήθεια για τους µετέπειτα µεταφραστές. 134 Αυτή έδρασε όχι µόνο λόγω των δυσµενών συνθηκών που προκλήθηκαν από το εξωτερικό ή κάποιων αναγκών για χειραφέτηση η οποία ήταν καταναγκαστική να γίνει, αλλά περισσότερο λόγω των στόχων που προαναφέρθηκαν, δηλαδή της µη κατανόησης και της άγνοιας των Αγίων βιβλίων, άγνοια η οποία οφείλεται εν µέρει στην έλλειψη κάποιων µεταφράσεων των απαιτούµενων κειµένων στα ρουµανικά. Ο Μεγάλος λειτουργός Ene Branişte θεωρεί τον Κορέσι έναν πρωτοπόρο της ρουµανικής λογοτεχνικής γλώσσας ο οποίος, µέσα από τα βιβλία του, έβαλε τα πρώτα 133 Antim Ivireanul, Opere, ( Άνθιµος Ιβήρου, Έργα.) Ediţie critică şi studiu introductiv de Gabriel Ştrempel, Εκδ.. Minerva, Βουκουρέστι, 1972, σσ.350, Picioruş, Geanina, Antim Ivireanul. Avangarda literară a paradisului Viaţa şi opera, (Άνθιµος Ιβήρου. Λογοτεχνική εµπροσθοφυλακή του παραδείσου - Η ζωή και το έργο) Εκδ.. Teologie pentru azi, Βουκουρέστι, 2010, σ

67 θεµέλια της γλώσσας. «Ο Κορέσι συνέβαλλε και στην διόρθωση της ορθογραφίας της ρουµανικής γλώσσας, µε την έννοια του ότι θέτει και εισάγει κανόνες για την κατανοµή των λέξεων για να κάνει τη γραφή πιο κατανοητή και πιο εύκολη να εξαπλωθεί όχι µόνο µέσω των βιβλίων αλλά και µέσα από επίσηµα έγγραφα που είναι τόσο απαραίτητα ιδιαίτερα στις αρχοντικές καγκελαρίες. Η ρουµανική γλώσσα θα γίνει µετά τον Κορέσι και φυσικά λόγω των εκτυπώσεών του, γνωστή και πολυδιαβασµένη από ιερείς και καγκελάριους, οι οποίοι θα αρχίσουν σταδιακά να αντικαθιστούν τη σλαβική γλώσσα και να γράφουν τις επιστολές και τα έγγραφα στην εθνική γλώσσα». 135 Η επόµενη έκδοση του Ιερατικού που τυπώθηκε ανήκει στον Şerban Coresi ( ), γιό του διακόνου Κορεσίου. Το Ιερατικό εκδόθηκε στην τυπογραφία του Μπρασόβ το έτος II.3. Οι έντυπες εκδόσεις του ρουµανικού Ιερατικού από τον Μητροπολίτη Dosoftei και Antim Ivireanul. Ξεκινώντας από τον 16 ο και 17 ο αιώνα, η ανάγκη για µεταφράσεις των ακολουθιών που να είναι ολοκληρωµένες και εγκεκριµένες από την Ορθόδοξη Εκκλησία γινόταν όλο και πιο αισθητή στις ρουµανικές χώρες. Μετά από µαρτυρίες ενός ξένου ταξιδιώτη στις ρουµανικές χώρες (ο Αρχιδιάκονος Παύλος του Χαλεπίου, συνοδός του Πατριάρχη Μακαρίου από την Αντιόχεια) ο ηγεµόνας της Μολδαβίας Βασίλειος Λούπου, διέταξε την εκτύπωση των βιβλίων στα ρουµανικά γιατί οι πιστοί δεν καταλάβαιναν πλέον σλαβικά. 137 Αλλά τόσο στη Μολδαβία, όσο και στην Ρουµανική Χώρα, την εποχή του ηγεµόνα Βασιλείου Λούπου και του Ματαίου Μπασαράµπ στις Λειτουργίες, υµνούν στο αναλόγιο σε δύο γλώσσες, στα δεξιά στα ελληνικά και στα αριστερά στα ρουµανικά (σύµφωνα µε τη µαρτυρία του ίδιου του Παύλου του Χαλεπίου). 138 Αυτό σηµαίνει ότι στη Μολδαβία και στη Ρουµανική Χώρα εισάγεται η ρουµανική γλώσσα στην Εκκλησία τον καιρό αυτών των ηγεµόνων. Μετά τον Κορέσι, ο µητροπολίτης Dosoftei της Μολδαβίας κάνει µεγάλο βήµα µε την εξουσία που είχε ως 135 Ene Branişte, ό.π., σ BRV, I, αριθ. 32 και Mares, Alexandru, Despre un presupus Liturghier slavon coresian si despre datarea unei carti tiparite de Serban Coresi, (Σχετικά για ένα υποτιθέµενο σλαβικό Ιερατικό του Κορεσίου και για την χρονολόγηση ενός βιβλίου τυπωµένο από τον Σερµπάν Coresi ) στο περιοδικό (LR), 1968, αριθ. 5, σσ Paul de Alep, Călători străini despre Ţările Române, ( Οι ξένοι πεζοπόροι για τις Ρουµανικές Χώρες ) Τόµ VI, Το πρώτο κοµµάτι,εκδ. Ştiinţifică şi Enciclopedică, Βουκουρέστι, 1976, σ Ό.π., σ

68 ιεράρχης για να µεταφράσει και να εκτυπώσει στη ρουµανική γλώσσα πρώτα το Ιερατικό και µετά το Ευχολόγιο. Την περίοδο την οποία ενεργοποιήθηκε ο µητροπολίτης Dosoftei (στο τέλος του 17 ου αιώνα) λαµβάνουν µέρος πολύ σηµαντικές χρονολογίες στα ρουµανικά, αποκρυσταλλώνεται η λογοτεχνική γλώσσα και εκτός αυτού η εκκλησιαστική τέχνη γνωρίζει αξιοθαύµαστη εξέλιξη. Την εποχή αυτή αναπτύσσονται η τυπογραφία, η εκπαίδευση, η λογοτεχνία και ο ορίζοντας του πολιτισµού διευρύνεται καθώς αναµιγνύεται και µε άλλα έθνη και µπορεί να θεωρηθεί ως ο κλασσικός αιώνας του παλαιού ρουµανικού πολιτισµού. Μέσω των µεταφράσεων από τα σλαβικά και τα ελληνικά, που οφείλεται στις πρωτοβουλίες του µητροπολίτη Dosoftei, η ρουµανική ορθοδοξία εξέφρασε ολόκληρη τη διδασκαλία και όλο το λειτουργικό σύνολο στη γλώσσα του λαού. Αναφέραµε στο προηγούµενο κεφάλαιο πως η µετάφραση της εκκλησιαστικής λογοτεχνίας στη ρουµανική γλώσσα τεκµηριώνεται το 16 ο αιώνα και προϋποθέτει να είχε τεθεί σε εφαρµογή τον προηγούµενο αιώνα συνεχίζοντας το έργο της αδιάλειπτα µέσα στους αιώνες. Βέβαια στο τέλος του 17 ου αιώνα και στις αρχές του 18 ου αιώνα οριστικοποιείται η νίκη της ρουµανικής γλώσσας στην Εκκλησία, αρχικά µε τη µετάφραση µετά µε την εκτύπωση των τυπικών κανόνων στα ρουµανικά, και τέλος µε τις βιβλικές αναγνώσεις όλων των ακολουθιών και ακόµα και κάποιων θεολογικών έργων. Η προσαρµογή και ο οριστικός καθορισµός της µητρικής γλώσσας ως λειτουργική γλώσσα στην Εκκλησία σηµαίνει την οριστική εξάλειψη της σλαβικής γλώσσας από τον εθνικό πολιτιστικό κύκλο. Το πόσο µεγάλη ήταν η τόλµη του µητροπολίτη Dosoftei να αντικαταστήσει τη σλαβική γλώσσα µέσω των εκτυπώσεων των λειτουργικών βιβλίων στη ρουµανική γλώσσα, το βλέπουµε µέσα από τα λεγόµενα του µητροπολίτη της Ουγγροβλαχίας Θεοδοσίου ο οποίος τυπώνοντας το 1680 ένα Ιερατικό παραδέχεται στον πρόλογο πως «δεν αποτόλµησε» να τα εκτυπώσει όλα στα ρουµάνικα. Για την ακρίβεια σύµφωνα µε την άποψη του Dan Zamfirescu ο µητροπολίτης Θεοδόσιος βρισκόταν σε µία θέση της αντιπολίτευσης δοκιµάζοντας στο 1680 να αντικαταστήσει το ρουµανικό Ιερατικό του Dosoftei µε µία νέα δική του σλαβική έκδοση στον πρόλογο της οποίας εµµέσως καταδικάζει το θράσος του µητροπολίτη της Μολδαβίας. Για να καταλάβουµε πόσο θάρρος χρειαζόταν να δείξει και τι ρίσκο ανέλαβε ο Dosoftei ξεκινώντας το πέρασµα της θρησκευτικής λατρείας στη µητρική γλώσσα χρειάζεται να θυµηθούµε πως η µεταρρύθµιση του πατριάρχη Νίκωνος ( ) από 67

69 τη Ρωσία, η οποία περιείχε και τη σύνταξη των σλαβικών λειτουργικών κειµένων που χρησιµοποιούνταν στην Ρωσική Εκκλησία µε βάση ελληνικά πρωτότυπα (που ξεκίνησε σχεδόν ταυτόχρονα µε τον Dosoftei) οδήγησε στη διάσταση της Ρωσικής Εκκλησίας, έχοντας ως αποτέλεσµα το σχίσµα, το οποίο δεν έχει προσπεραστεί µέχρι και σήµερα. Στην ίδια δύσκολη κατάσταση έφτασε και η Ελληνική Εκκλησία. Αν και το έτος 1638 ο Maxim Kalliopotes πραγµατοποίησε τη µετάφραση της Καινής ιαθήκης στα νεοελληνικά, το έργο του καταδικάστηκε από τρεις Ελληνικές συνόδους και µία άλλη εκτύπωση που εκδόθηκε το 1703 την έκαψαν. Μέχρι πρόσφατα η Ελληνική Εκκλησία ήταν αρνητική στο να χρησιµοποιήσει στη λατρεία την λαϊκή παραλλαγή της ελληνικής γλώσσας «τη δηµοτική» προτιµώντας να χρησιµοποιεί την «καθαρεύουσα». Το ίδιο και η Εκκλησία της Αρµενίας η οποία δεν τολµά να ακολουθήσει στη λατρεία την οµιλούµενη γλώσσα παραµένοντας στην παλαιά αρµενική γλώσσα «το grabar». Ο Dosoftei είναι ο πρώτος ιεράρχης ή ο πρώτος επίσηµος αντιπρόσωπος της Εκκλησίας ο οποίος αποτόλµησε στη Ρουµανία να ξεκινήσει τη δύσκολη και περίπλοκη εργασία για την αντικατάσταση της σλαβικής γλώσσας, που δεν γινόταν κατανοητή από τους ιερείς και τους ενορίτες, µε τη ρουµανική γλώσσα που την µιλούσε και την καταλάβαινε ο λαός. Ριζώνοντας βαθιά στη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας και τη λειτουργική εµπειρία ο Dosoftei καταλάβαινε απολύτως πόσο σηµαντικό ήταν αυτό το έργο για την διατήρηση της ενότητας της πίστεως. Η ευθύνη που απέκτησε µε την περάτωση του έργου και η γνώση πως βοηθά το γένος τον παρακινούσε να προσφέρει στην Εκκλησία λειτουργικά βιβλία «για να καταλάβουν όλοι την πραγµατική δηµιουργία του Θεού». Η λειτουργική µεταρρύθµιση που ξεκίνησε και πραγµατοποιήθηκε από τον Dosoftei στο δεύτερο µισό του 17 ου αιώνα λήγει την κυριαρχία της σλαβικής γλώσσας στην πολιτιστική γραφή και στην Εκκλησία στις ρουµανικές χώρες. Ο µητροπολίτης Dosoftei ο οποίος δεσµεύτηκε να συνεχίσει το έργο των προκατόχων του εκτυπώνει ένα προς ένα τον Ακάθιστο Ύµνο (1673), το Ψαλτήρι σε στίχους (1673), το Ιερατικό (1679), τους Ψαλµούς του Οσίου αβίδ 1680, το Ευχολόγιο (Τρεµπικ ή Ευχολόγιο 1681), τέσσερις τόµους από τη ζωή των Αγίων ( ), τις Παροιµίες στη διάρκεια ενός χρόνου (1683), τη δεύτερη έκδοση του Ιερατικού (1683) 139, την Οκτώηχο ή Osmoglasnic (1683). Θα πρέπει να σηµειωθεί πως όλες οι ρουµανικές εκτυπώσεις οι οποίες έγιναν 139 Εικόνα 4 Βλ. Παράρτηµα εικόνων 68

70 µέχρι τον Dosoftei δεν ήταν λειτουργικά βιβλία και δεν είχαν την ευλογία της Εκκλησίας. Ο διάκονος Κορέσι έχοντας τυπώσει µόνο τη Λειτουργία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόµου δεν µπορούσε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις για την εκτέλεση ολόκληρου του κύκλου τελετουργιών. Χάρη στις εκτυπώσεις του µητροπολίτη Dosoftei, οι ορθόδοξοι Ρουµάνοι ιερείς είχαν τη δυνατότητα να εκτελέσουν στη γλώσσα τους όλες τις ακολουθίες που αποτελούν µέρος του ηµερήσιου, εβδοµαδιαίου, µηνιαίου αλλά και ετήσιου κύκλου. Τα βιβλία του Dosoftei χρησιµοποιούνταν και κυκλοφορούσαν ευρέως στο ρουµανικό χώρο και όχι µόνο, όντας γνωστά πέρα από τα σύνορα της χώρας. Όταν ο Dosoftei τύπωσε πρώτη φορά την Θεϊκή Λειτουργία (Dumnezăiasă Liturghie) (αυθεντικός τίτλος του Ιερατικού) είχε ήδη την εµπειρία άλλων βιβλίων ανάµεσα στα οποία ήταν η µετάφραση και στιχουργία του Ψαλτηρίου. Πέραν αυτού όµως ήταν και ένας µεγάλος σοφός έχοντας ευρεία γνώση της ρητορικής, της ποίησης, της δογµατικής θεολογίας και πολλών ξένων γλωσσών. 140 Το βιβλίο που περιέχει τις τρεις θείες λειτουργίες του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόµου, του Βασιλείου Μεγάλου και των προηγιασµένων δώρων είναι το πρώτο Ρουµανικό Ιερατικό που εγκρίθηκε από τη Ορθόδοξη Εκκλησία, από τον επιφανή ιεράρχη ο οποίος ξεκίνησε αυτήν την θεολογική και λογοτεχνική προσέγγιση. Στον πρόλογο ο Dosoftei γράφει - πως και ο µητροπολίτης Βαρλαάµ στην Cazania- Ένας λόγος µαζί προς όλο το Ρουµανικό γένος ο οποίος λέει «όσα και αν έχει υποστεί ο Θεός µας έδωσε την ελεηµοσύνη του, και του δίνουµε και εµείς τώρα αυτό το δώρο της θείας λειτουργίας στην ρουµανική γλώσσα. Το δώρο αυτό είναι βγαλµένο στην Ρουµανική γλώσσα από την Ελληνική για να λατρεύουν τον Θεό και να καταλάβουν όλο εκείνοι που δεν γνωρίζουν Σέρβικα ή Ελληνικά». 141 Όπως ο Βαρλαάµ έτσι και ο Dosoftei είχε την πεποίθηση πως µετέφρασε ένα «επουράνιο τέκνο» ένα θεϊκό βιβλίο δηλαδή λέγοντας το αλλιώς ένα «δώρο στις Ρουµανικές γλώσσες». Αυτός λέει ακόµα «το πιο ακριβό επουράνιο τέκνο» το οποίο αποδεικνύει πως είχε πλήρη επίγνωση της σηµασίας του θεολογικού διαβήµατος. Ως επιχείρηµα για τη χειρονοµία του ο Dosoftei φέρνει «τις κανονικές ερωτήσεις του Μακαριώτατου πατριάρχη της Αλεξάνδρειας του κυρίου Μάρκου και τις απαντήσεις σε 140 Ό.π., σ Dosoftei, Dumnezăiască Liturghie (1679), ( οσόφθεος, η θεία Λειτουργία )Εκδ. από τον N. A. Ursu, Ιάσιο, 1980, σσ

71 αυτές του Σεβασµιώτατου Tεοdor Valsamon» 142 (επιχείρηµα που επαναλαµβάνεται όπως θα δούµε από τον Antim Ivireanul). Το επιχείρηµα αυτό λέει πως «αυτοί που είναι πραγµατικά ορθόδοξοι και που θα είναι εντελώς αµερόληπτοι για την ελληνική γλώσσα, ας τελούν στην γλώσσα τους την θεία λειτουργία». 143 Η εκτύπωση του Ιερατικού ήταν η µεγαλύτερη λειτουργική επιτυχία την εποχή εκείνη στη ρουµανική ορθοδοξία. Ο µητροπολίτης Dosoftei κατάφερε να δώσει στον ιερέα τη δυνατότητα να συγκεντρώσει τους πιστούς γύρω του. Εµποδίζεται έτσι η τάση κάποιων που έλεγαν να πάνε στο προτεσταντικό δείπνο γιατί εκεί καταλάβαιναν τη Λειτουργία καθώς ήταν στην γλώσσα τους, αλλά και στην καθολική λειτουργία καθώς ούτως ή άλλως δεν καταλάβαιναν τίποτα. Ως εκ τούτου το Ιερατικό στα ρουµανικά ενδυνάµωσε την ενότητα της Ορθοδοξίας στα εθνικά σύνορα εµποδίζοντας εκείνες τις προσπάθειες της «sola fidae» και του προτεσταντισµού προσκοµίζοντας «το Λόγος του Θεού» στην καθοµιλουµένη. Στο βιβλίο ο Dosoftei προσέθεσε κάποιες προσευχές και ύµνους. εδοµένου ότι η πρώτη έκδοση το 1679 εξαντλήθηκε γρήγορα ο Dosoftei εκτύπωσε και µία δεύτερη έκδοση του Ιερατικού το 1683 έχοντας αυτή την φορά και την ευλογία του πατριάρχη Partenie από την Αλεξάνδρεια. 144 Η µετάφραση της ακολουθίας στα ρουµανικά δεν ήταν πλέον σε αυτές τις συνθήκες µία ξένη επιθυµία και δεν γινόταν µε εξωτερικές πιέσεις. Ο µητροπολίτης Dosoftei απαντούσε σε κάποιες ισχυρές ανάγκες της Ρουµανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας «η σωστή κατανόηση των Αγίων Μυστηρίων της Εκκλησίας λέει εκείνος στο Ευχολόγιο του Ιασίου (1681) ανοίγει το δρόµο προς την σωτηρία». 145 Τα λειτουργικά βιβλία στα ρουµανικά ήταν λοιπόν απαραίτητα για τη σωτηρία των πιστών της µεγάλης δηλαδή µάζας που δεν γνώριζε ελληνικά ή σλαβικά. Αυτή η επιθυµία να έχουν τη Λειτουργία στη ρουµανική γλώσσα δεν ήταν πρόσφατη, αλλά τώρα δηµιουργήθηκαν όλες οι προϋποθέσεις για να πραγµατοποιηθεί. Το Ιερατικό όντας ένα βιβλίο λατρείας, της κύριας διάταξης της εκκλησιαστικής ακολουθίας υποχρεώνει από τη στιγµή της µετάφρασής του να διαπράττεται η λειτουργική ακολουθία στα ρουµανικά. Σίγουρα δεν µπορούµε να φανταστούµε πως το 142 Ό.π., σ Ό.π., σ Pr. Gheorghe M. Rădan, Mitropolitul Dosoftei, (Ο µητροπολίτης οσόφθεος ) στο περιοδικό (Glasul Bisericii), 1973, τεύχ. 7-8, σ Mazilu, Dan Horia, Introducere în opera lui Dosoftei, (Εισαγωγή στα έργα του οσοφθέου) Εκδ. Minerva, Βουκουρέστι, 1997, σ

72 γεγονός αυτό µπόρεσε να πετύχει σε µία στιγµή παντού, όµως το Ιερατικό µε τη ρουµανική µετάφραση αποτέλεσε µεγάλη βοήθεια για τους ιερείς και οδήγησε και στο να γίνεται η λατρεία στην Μολδαβία στα ρουµανικά. Επίσης η εκτύπωσή του αντιπροσωπεύει µία στιγµή άξια αναφοράς για την εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στην Εκκλησία. Ο Dosoftei αποδείχθηκε σοφός ιεράρχης, ένας πολύ καλός γνώστης της γλώσσας του λαού του, µίας γλώσσας η οποία βρίσκει τους κατάλληλους όρους για την απόδοση των θεολογικών εννοιών που περιλαµβάνονται στο Ιερατικό, λέξεις οι οποίες επιτρέπουν σε αυτούς που άκουγαν να καταλαβαίνουν την θεία λειτουργία και τα µυστήρια. Επιπλέον «υπήρχε ανάγκη για την εγκαθίδρυση στους µητροπολιτικούς κύκλους της Μολδαβίας και της Ουγγαροβλαχίας κάποιων κληρικών που να ήταν ταυτόχρονα µελετητές και συγγραφείς όπως ήταν ο Dosoftei και Antim Ivireanul για να δώσουν την υπέρτατη πράξη της εθνικοποίησης της λατρείας». 146 Αν ο Dosoftei «είχε σκοπό να µεταφράσει στα ρουµανικά όλα τα απαραίτητα λειτουργικά βιβλία» 147 η δραστηριότητα του Antim Ivireanulήταν συµπληρωµατική και πραγµατικά καταπληκτική. Ο µητροπολίτης Antim Ivireanul τύπωσε το 1706 ένα λειτουργικό βιβλίο σε δύο τόµους µε τίτλο «Ευχολόγιο δηλαδή Molitvenic, τυπωµένο για πρώτη φορά και διατεταγµένο σύµφωνα µε τα ελληνικά, µέσα από κόπο και τα έξοδα του λάτρη του Θεού Antim Ivireanul του επισκόπου Râmnicului». Ήταν το πρώτο Ιερατικό και το πρώτο Ευχολόγιο από την Ρουµανική Χώρα που µεταφράστηκαν και τυπώθηκαν από εκείνον στα ρουµανικά. Όντας ακόµη επίσκοπος ο Άνθιµος προσέφερε στους ρουµάνους πιστούς τη µετάφραση του Ιερατικού και του Ευχολογίου που ήταν απαραίτητα βιβλία για τη λατρεία, βοηθώντας µε αυτόν τον τρόπο να ξεπεραστούν τα γλωσσικά εµπόδια στην κατανόηση της θρησκείας τους. Στον πρόλογο των βιβλίων προβάλλει τα ίδια επιχειρήµατα όπως και ο προκάτοχος του από την Μολδαβία ο µητροπολίτης Dosoftei, για τη µετάφραση της λατρείας στη ρουµανική γλώσσα και αναφέρει τα λόγια του Άγιου Αποστόλου Παύλου από το Α. Κορ. 14 :6,19 «νυνί δέ, ἀδελφοί, ἐάν ἔλθω πρός ὑµᾶς γλώσσαις λαλῶν, τί ὑµᾶς ὠφελήσω, ἐάν µή ὑµίν λαλήσω ἤ ἐν ἀποκαλύψει ἤ ἐν γνώσει ἤ ἐν προφητεία ἤ ἐν διδαχή; ( )ἀλλ' ἐν ἐκκλησία θέλω πέντε λόγους διά τοῦ νοός µου λαλῆσαι, ἴνα καί ἄλλους κατηχήσω, ἤ µυρίους λόγους ἐν γλώσση». 146 Ό.π., σ Ό.π., σ

73 Μέχρι αυτή την ηµεροµηνία στην Εκκλησία χρησιµοποιούνταν το Ιερατικό από το 1680 το οποίο περιείχε µόνο τις τυπικές σηµειώσεις στα ρουµανικά. Το Ιερατικό αυτό είχε την ευλογία του µητροπολίτη Θεοδοσίου και είχε τυπωθεί για δεύτερη φορά στο Μπoυζάoυ το 1701 και Το έτος 1713 επανατυπώνεται µε έξοδα του Ανθίµου Ιβήρου, µετά από κάποιες αναθεωρήσεις και διορθώσεις, το Ιερατικό του Τώρα το βιβλίο φέρει τον τίτλο: Θεϊκές και άγιες λειτουργίες. Των αγίων Πατέρων µας Ioan Zlatoust, Βασιλείου του Μεγάλου και Prejdesştenii, τυπωµένα µε έξοδα του Αγίου Μητροπολίτη της Ουγγροβλαχίας Άνθιµου Ιβήρου. Antim Ivireanul είχε ως προδρόµους για το διάβηµα αυτό τους Κορέσι και Dosoftei και «στην ανάβαση της ρουµανικής γλώσσας προς την ιερατικότητα, ο Άνθιµος έδειχνε γεµάτος ευγνωµοσύνη, σε αντίθεση µε την συµµετοχή των προκατόχων. Ήταν και εκείνος πεπεισµένος όπως και ο Dosoftei πως η ερµηνεία του ιερού κειµένου (ειδικά του λειτουργικού κειµένου) φανέρωνε την µακρά καθυστέρηση γύρω από κάθε λέξη και την κατάδυση στα βαθιά νερά της σηµασιολογίας». 149 Είναι πιθανό ο µητροπολίτης Άνθιµος να εµπνεύστηκε από τον Κορέσι όσον αφορά, τα κίνητρα µετάφρασης των λειτουργικών βιβλίων στα ρουµανικά. Τα συγκεκριµένα κίνητρα υπάρχουν και στον πρόλογο του Ευχολογίου του 1706 στον οποίο αναφέρθηκε στον Dosoftei µε σεβασµό και σύνεση. Ο Άνθιµος επιθυµούσε στις µεταφράσεις του η ρουµανική γλώσσα να κυλά µε όσο πιο αυθεντικό και όµορφο τρόπο ήταν δυνατό. Μέσα από το διάβηµά του αυτό, να τυπώσει τα βιβλία στην εθνική γλώσσα, αφαιρούσε από την προτεσταντική προπαγάνδα ένα σηµαντικό όπλο, το οποίο παλαιότερα µόνο αυτοί κατείχαν. 150 Ο Άνθιµος βέβαια έστειλε αυτά τα απολύτως απαραίτητα βιβλία για την Εκκλησία και στην Τρανσυλβανία. Ο µητροπολίτης Άνθιµος κατάφερε να εκτυπώσει 64 βιβλία, σε άριστη τυπογραφική κατάσταση ανταγωνιζόµενος έτσι τα µεγαλύτερα τυπογραφεία της εποχής, κάτι που φυσικά αποτελούσε πραγµατικό επίτευγµα και µεγάλη δόξα για την ρουµανική 148 Dan Horia Mazilu, Introducere,(Εισαγωγή ) ό.π., σ Ό.π., σσ Popescu, Mihail Gabriel, Mitropolitul Antim Ivireanul, cârmuitor şi predicator bisericesc, teză de doctorat, ( Ο µητροπολίτης Άνθιµος Ιβήρου, πηδαλιούχος και ιεροκήρυκας.) ιδακτορική εργασία στο περιοδικό ( Studii Teologice), τεύχ. 1-2, 1969, σ

74 χώρα. «Το τυπογραφικό ένδυµα των βιβλίων του µητροπολίτη Άνθιµο, ήταν εκπληκτικό για εκείνη την εποχή». 151 Antim Ivireanul µας προσέφερε την Ακολουθία της Θείας Λειτουργίας σε µία γλώσσα απαλλαγµένη από γλωσσικές και λογοτεχνικές ατέλειες που γίνεται κατανοητή από τους Ρουµάνους παντού χωρίς καµιά δυσκολία. Θα ξεκινήσουµε ρίχνοντας µία µατιά στην προσπάθεια των προκατόχων του Κορεσίου και Dosoftei για να καταλάβουµε καλύτερα πως έφτασε στην τελική του µορφή και ποια είναι η αξία καθενός από αυτούς που συµµετείχαν στο γιγαντιαίο αυτό διάβηµα για την ιστορία και τον πολιτισµό της Ρουµανίας. Ο Κορέσι είναι πρωτοπόρος στη µετάφραση λειτουργικών βιβλίων στη ρουµανική γλώσσα. Πρέπει να αναφερθεί πως η µετάφραση χρησιµοποιήθηκε στο µέρος που βρήκε στοιχεία λατρείας που ήδη βρίσκονται στη ρουµανική γλώσσα, προσευχές, ψαλµούς, χρησιµοποιώντας παλαιά χειρόγραφα ή παλαιότερες εκτυπώσεις. Εποµένως το Ιερατικό εµφανίζεται ως έργο µετάφρασης που επιτεύχθηκε από έναν ή περισσότερους µεταφραστές (από το Μπανάτ-Χουνεντόαρα ή το κέντρο της Τρανσυλβανίας). 152 Σε αυτήν τη συλλογή προστίθενται κάποιες Ευαγγελικές πηγές που υπάρχουν ήδη στη ρουµανική γλώσσα και κάποιες αναθεωρήσεις του Κορεσίου στα Βλάχικα. Αυτή η µετάφραση απαιτούσε λοιπόν µία οµαδική προσπάθεια. Η πρωτοπορία υφίσταται ειδικά στη µετάφραση στα ρουµανικά των προσευχών του ιερέα. Μπροστά στο Ιερατικό του Dosoftei και αυτού του Ανθίµου, το Ιερατικό του Κορεσίου έχει κάποια µικρά κενά, από κάποιες προσευχές που λείπουν. Η µετάφραση αν και κάπως αδέξια αποδίδει το ίδιο κείµενο που χρησιµοποιείται µέχρι και σήµερα: µε ορισµένες διορθώσεις και εκσυγχρονίσεις όσον αφορά το γλωσσικό κοµµάτι αυτή είναι απόλυτα έγκυρη και αυθεντικά ορθόδοξη. Ακόµη και αν ο Dosoftei δεν χρησιµοποίησε τη µετάφραση του Κορεσίου και µετέφρασε µόνος το Ιερατικό από τα ελληνικά (την περίπτωση που ο Κορέσι χρησιµοποίησε τα σλαβικά χειρόγραφα) υπάρχει µία αντιληπτή «γενεαλογία» ανάµεσα στα δύο, τουλάχιστον όσον αφορά το «πνεύµα» της µετάφρασης. Όσο και τεράστιες να ήταν οι διαφορές ανάµεσά τους και όσο ατελής και αν ήταν η γλώσσα των εκτυπώσεων του Κορεσίου έναντι αυτών του Dosoftei (ή αυτών του Dosoftei έναντι αυτών του Antim 151 Î.P.S. Firmilian, Mitropolitul Olteniei, Cuvânt de pomenire a lui Antim Ivireanul, mitropolitul Ţării Româneşti, (Λόγο της µνήµης του Ανθίµου Ιβήρου, µητροπολίτης της Ρουµανικής Χώρας )στο περιοδικό (Mitropolia Olteniei) 1966, αριθ. 9-10, σ Al. Mareş, ο.π., σσ. 36 και

75 Ivireanul) δεν µπορούµε να παραβλέψουµε την τάση των λειτουργικών αποσπασµάτων προς το ίδιο νόηµα. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει πως οι πρώτοι µεταφραστές και ο αναθεωρητής Κορέσι είχαν το µεγάλο δώρο της διαίσθησης, που ενώνει στην ίδια πηγή την χάρη της γλώσσας και της προσευχής. Μεταξύ της σύγχρονης εκδοχής και του Ανθίµου δεν υπάρχουν παρά µικρές αντικειµενικές διαφορές. 153 Ο Nicolae Şerbănescu ισχυρίζεται πως «κάποια από τα λειτουργικά βιβλία που εκδόθηκαν από τον Άνθιµο όπως για παράδειγµα στην περίπτωση της Οχτωήχου (1712) και του Ιερατικού (1713) είναι σχεδόν αναλλοίωτα µέχρι και σήµερα όσον αφορά την γλώσσα». 154 Είναι αλήθεια πως η Oρθόδοξη Eκκλησία δεν µπορούσε να υποδεχθεί τους πιστούς µόνο µε µία ατελή µετάφραση και ότι υπήρχε ανάγκη εµφάνισης κάποιων προσωπικοτήτων όπως ο Dosoftei στην Μολδαβία και Antim Ivireanul στην Ρουµανική Χώρα, γιατί αυτή η εξάχνωση της γλώσσας είχε ως αποτέλεσµα να µπορεί να παρουσιαστεί ένα ρουµανικό Ιερατικό τυπωµένο από την Εκκλησία. Στην πραγµατικότητα όλα τα εκκλησιαστικά βιβλία σήµερα διατηρούν το αποτύπωµα και το άρωµα των παλαιών µεταφράσεων οι οποίες ενηµερώνονταν παρά µόνο από την άποψη της εξέλιξης της γλώσσας. Έχουµε να κάνουµε µε µία ιδιαίτερα συντηρητική εκκλησιαστική λογοτεχνία όπου ο ακρογωνιαίος λίθος ειδικά του Dosoftei και του Antim Ivireanul, παρέµεινε ο ίδιος καθώς τα κείµενα δεν έχουν ανανεωθεί παρά µόνο σε ένα πολύ µικρό βαθµό. Ακολούθησαν οι έντυπες εκδόσεις του µητροπολίτη Iacov Putneanul (Ιάσιο 1759) και ο µητροπολίτης Βενιαµίν Κωστάκη (Ιάσιο 1818). Αυτές µαζί µε αυτήν του Ανθίµου αποτέλεσαν µοντέλα και πρότυπα για όλες τις εκδόσεις (µετά από αυτές). ΙΙ.4. Το εν χρήσει Ιερατικό στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας Στις 25 Απριλίου 1885, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας έγινε αυτοκέφαλη, και στις 25 Φεβρουαρίου 1925 ανυψώθηκε στο αξίωµα του Πατριαρχείου, έχοντας έτσι στενή ένωση από άποψη δογµατικής, λειτουργικής και κανονικής µε τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες Αδελφές. Η Ρουµανική Ορθόδοξη Εκκλησία εντατικοποίησε τη δράση των εκτυπώσεων των βιβλίων της εκκλησιαστικής λατρείας και το 1950 ξεκίνησε τις διορθώσεις των 153 Dan Horia Mazilu, Introducere..., (Εισαγωγή ) ό.π., σ Şerbănescu, Pr. Niculae, Antim Ivireanul tipograf, (Ο Άνθιµος Ιβήρου τυπογράφος) στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română),1956, τεύχ. 8-9, σ

76 βιβλίων αυτών. Παρατηρείται πως το Ιερατικό είναι το λειτουργικό βιβλίο που έχει τις περισσότερες εκδόσεις. Αυτό µπορεί να φανεί από τις δυο εκδόσεις του 1927, 1937, οι οποίες από το 1950 κατάφεραν να εκτυπωθούν άλλες πέντε φορές: 1950, 1967, 1974, 1980, εκτυπώσεις στις οποίες προστίθενται συχνά και άλλες εκδόσεις µέχρι σήµερα. Κάθε έκδοση ήταν βελτιωµένη κυρίως ως προς τη γλώσσα. 155 Τα κείµενα αντιδιαστέλλονταν µε τα αυθεντικά ελληνικά έτσι ώστε να εξαλειφτούν τα λάθη της µετάφρασης που υπήρχαν στις παλαιές εκδόσεις. Επίσης διευκρινίζονταν φράσεις υιοθετώντας νέες διατυπώσεις στις τυπικές διατάξεις. Προστέθηκαν όλες οι απαραίτητες κατευθυντήριες γραµµές για τους νέους ιερείς, καθοδηγώντας προς τη σωστή κατεύθυνση την τέλεση των ακολουθιών που έλειπαν από τις προηγούµενες εκδόσεις. 156 Σήµερα στη λατρεία γίνεται χρήση του Ιερατικού που τυπώθηκε στο Βουκουρέστι το έτος 2000 (το Βιβλικό και Ιεραποστολικό Ινστιτούτο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας). Η νέα έκδοση του Ιερατικού πραγµατοποιείται στα Τυπογραφεία του Βιβλικού Ινστιτούτου της Ορθόδοξης Αποστολής από το Βουκουρέστι, µε την άδεια της Ιεράς Συνόδου και µε την ευλογία του Μακαριότατου Πατριάρχη ανιήλ. Ο τόµος περιέχει 576 σελίδες και είναι τυπωµένος µε τον εξής γραφικό τρόπο: κείµενο µε τρία χρώµατα (κόκκινο, µαύρο, µπλε) και έγχρωµες εικόνες στην αρχή των κεφαλαίων. Ο τόµος ξεκινάει µε έναν εισαγωγικό λόγο του Μακαριωτάτου Πατέρα Πατριάρχη ανιήλ «Θεία Λειτουργία πηγή αγίας ζωής και αιώνιο φως» και συνεχίζει µε τα κείµενα των τριών ορθόδοξων λειτουργιών (η Λειτουργία του Ιωάννη του Χρυσοστόµου, η Λειτουργία του Βασιλείου του Μεγάλου, η Λειτουργία των Αγίων ώρων), που προηγούνταν από τις τυπικές διατάξεις και ακολουθούνταν από προσευχές και διδασκαλίες, το τυπικό της ακολουθίας µε αρχιερέα και το Συναξάρι για όλη την χρονιά. Τα κείµενα διορθώθηκαν από κάποιους ιεραρχείς και θεολόγους και στο συναξάρι περιλαµβάνονταν και τα ονόµατα των ρουµάνων αγίων που πρόσφατα διακήρυξαν. Η τελική µορφή του Ιερατικού εγκρίθηκε από την Ιερά Σύνοδο της Ρουµανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Για τον εορτασµό των πέντε αιώνων από την πρώτη τυπωµένη έκδοση του Ιερατικού στον ορθόδοξο κόσµο (Ταργκόβιστε 1508) η πεντηκονταετής έκδοση του 2008 του Ιερατικού από το Βουκουρέστι ήταν ταυτόχρονα 155 Φροντίδα και τη βελτίωση των εκδόσεων πρώτη φορά από τον µητροπολίτη Efrem Enăcescu και µετα από τον Pr. Prof. Petre Vintilescu (εκδ και 1974) και Pr. Prof. Ene Branişte (εκδ. 1980).) 156 Pr. Prof. Ene Branişte, Liturgica generală,( Γενική Λειτουργική) σσ

77 ένας ιστορικός φόρος τιµής και µία γιορτή των λειτουργικών βιβλίων στην ρουµανική γλώσσα. Οι δύο εκδόσεις του ρουµανικού Ιερατικού 2000 και 2008 έχουν κάποιες ιδιαιτερότητες. Για παράδειγµα παρατηρώντας την προσκοµιδή (µερίδα για τις ουράνιες δυνάµεις) βλέπουµε κάποιες καινοτοµίες, η αρτοκλασία και το Συναξάρι για τους ρουµάνους αγίους που εισήλθαν στο εκκλησιαστικό ρουµανικό ηµερολόγιο µετά το Επίσης προτείνονται στο συγκεκριµένο κείµενο προσευχές από τη Λειτουργίαέκδοση 2008-κάποιες λεξιλογικές παραλλαγές σε κάποια περάσµατα που ήταν ασαφή ή ήταν ελαττωµατικά µεταφρασµένα µέχρι τώρα. Μία απόλυτη καινοτοµία είναι και το Ιερατικό για κωφάλαλους και εκδόθηκε στο Βουκουρέστι το 2008 µε ρόλο να υποστηρίξει την κατανόηση της λειτουργίας από τα άτοµα µε αυτές τις ανάγκες. Συµπερασµατικά µπορούµε να πούµε πως σε αυτά τα 500 χρόνια από την εµφάνιση του πρώτου Ιερατικού στο ρουµανικό χώρο καταγράφονται 148 εκδόσεις. 157 Αυτή η χρονική περίοδος παρουσιάζει κάποια γεγονότα τα οποία σηµαδεύουν την Ρουµανική Ορθόδοξη Εκκλησία και τον ρουµανικό πολιτισµό. Έχουµε δείξει σε αυτό το κεφάλαιο πως το έτος 1508 ο Μακάριος τύπωσε στο Ταργκόβιστε το πρώτο ορθόδοξο Ιερατικό το οποίο βέβαια ήταν και το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε σε Ρουµανικό χώµα. Το έτος 1570 ο διάκονος Κορέσι µετέφρασε το πρώτο (ατελές) Ιερατικό στην Ρουµανική γλώσσα. Ο άγιος µητροπολίτης Dosoftei του χρωστά την πρώτη ολοκληρωµένη έκδοση στη ρουµανική γλώσσα η οποία είναι το πρώτο Ιερατικό τυπωµένο από έναν ιεράρχη (Ιάσιο 1679). Οι εκδόσεις οι οποίες θεµελιακά σηµάδεψαν την ιστορία εξέλιξης της ρουµανικής γλώσσας είναι τα Ιερατικά επεξεργασµένα από: τον άγιο µητροπολίτη Antim Ivireanul(Ταργκόβιστε 1713), τον µητροπολίτη Iacov Putneanul (Ιάσιο 1759), το µητροπολίτη Βενιαµίν Κωστάκη (Ιάσιο 1818). Από τις δηµοσιευµένες εκδόσεις του 20 ου αιώνα αναφέρεται αποσπασµένο αυτό που τυπώθηκε στο Βουκουρέστι το 1956, ένα από τα πιο καλά έργα από άποψη λειτουργικών κειµένων, όσον αφορά τις τυπικές λεπτοµέρειες και τις συνθήκες εκτύπωσης. Με βάση αυτήν τη γραµµή εγγράφονται και οι τελευταίες δύο εκδόσεις που εµφανίστηκαν στο Βουκουρέστι την πεντηκονταετία 2000 και Είναι σηµαντικό να αναγνωρίσουµε πως η Λειτουργία δεν έχει αλλάξει πάρα πολύ σε αυτά τα 500 χρόνια: ως µορφή δεν έχει αλλάξει καθόλου και σαν γλώσσα πολύ λίγο διασχίζοντας µία φυσική διαδικασία εξέλιξης και ωρίµανσης. 157 Petroaia, pr. drd. Lucian, Liturghierul românesc-studiu liturgic, teza de doctorat, sub îndrumarea pr. prof. univ. dr. Nicolae D. Necula, (Το ρουµανικό Ιερατικό, λειτουργική µελέτη ) ιδακτορική εργασία, Βουκουρέστι,

78 ΙΙ.5. Η παρουσίαση του Αρχιερατικού Το Αρχιερατικό είναι γνωστό µε το όνοµα το Ιερατικό του αρχιερέα ή η ιάταξη των ακολουθιών που τελούνται µε τον αρχιερέα. Το Αρχιερατικό περιλαµβάνει την διάταξη και το περιεχόµενο των εκκλησιαστικών λειτουργιών στις οποίες είναι υποχρεωτική η παρουσία του αρχιερέα (επισκόπου, µητροπολίτη, πατριάρχη). 158 Οι πιο σηµαντικές ακολουθίες αυτού του είδους είναι οι χειροθεσίες και οι χειροτονίες. Εκτός αυτών ο Αρχιερέας παρουσιάζει όλες τις αρχιερατικές ακολουθίες ξεκινώντας από την Θεία Λειτουργία µέχρι τις πιο διαφορετικές ευχές. Οι ακολουθίες τις οποίες τελούν οι ιεράρχες γίνονται όχι µόνο στους καθεδρικούς ναούς αλλά και στα µοναστήρια και στους ενοριακούς ναούς και για αυτόν τον λόγο πρέπει να καθορίζονται τα διατάγµατα των ακολουθιών µε αρχιερέα. Αυτό το βιβλίο λατρείας δηµιουργήθηκε στη διάρκεια του χρόνου µε την επιλογή κάποιων κειµένων και ακολουθιών από το Ευχολόγιο και από άλλα λειτουργικά βιβλία. Γνωρίζουµε µία πρώτη έντυπη έκδοση του Αρχιερατικού η οποία πραγµατοποιήθηκε στο Παρίσι το 1643 µε µία επανέκδοση στον ίδιο τόπο το Η Παριζιάνικη έκδοση που εγκρίθηκε και από τον παπισµό, είναι µέρος µιας µεγάλης οικογένειας ορθόδοξων εκτυπώσεων που πραγµατοποιήθηκαν στον καθολικό κόσµο. 159 Είναι η αντανάκλαση κάποιων αλλαγών της πολεµικής κατάστασης του θρησκεύµατος στην Ευρώπη από την γραµµή Ανατολή- ύση(ανάµεσα στον καθολικισµό και στην ορθοδοξία) δηλαδή προς Νότο-Βορά (ανάµεσα στον καθολικισµό και στον προτεσταντισµό). Η επιτυχία της µεταρρύθµισης στην Ευρώπη, η σύνοδος του Τριδέντο από το και η αντιµεταρρύθµιση η οποία ακολούθησε, αποδυνάµωσαν σε µεγάλο βαθµό την σφοδρότητα των ενοχοποιήσεων ανάµεσα στους καθολικούς και στους ορθοδόξους. Κάνει την εµφάνισή της η γενιά των µορφωµένων «οικουµενικών» µε µία δυτική έννοια που σηµαίνει άτοµα από το ελληνικό περιβάλλον που εκπαιδεύτηκαν στο καθολικό για την διευκόλυνση της προσέγγισης ανάµεσα στις µεγάλες χριστιανικές 158 Arhieraticon adicã rânduiala slujbelor sãvârşite cu arhiereu, (Το Αρχιερατικό) Βουκουρέστι, 1993, σ Arhieraticon. Liber pontificalis Ecclesiae Graecae. Nunc primum ex regiis mss. Euchologiis, aliisque probatissimis monumentis collectus, Latina interpretatione, notis ac observationibus antiquitatis ecclesiasticae plenissimis illustratos. Meditatione ac labore Isaacii Haberti, episcopi Vabrensis, doctoris Sorbonici, regi a consiliis. Parisiis, apud Ludovicum Billaine MDCLXXVI întîlnit în Universitätsbibliothek din Viena, sub cotele: III

79 οµολογίες. Ήταν το πρώτο βήµα στην προσπάθεια ένωσης των ορθοδόξων µε την Ρώµη, µέσω των τεσσάρων δογµατικών σηµείων της Συνόδου Φλορέντζα του Ο µεγάλος νικητής αυτής της αλχηµείας µε προσηλυτιστικές νότες ήταν η θρησκευτική µόρφωση. Η δυτική βυζαντινολογία ανέκτησε το τυπογραφικό θησαυρό των λογοτεχνικών εκκλησιαστικών ανατολίτικων εντύπων, πράγµα αδύνατο να πραγµατοποιηθεί σε αυτήν την κλίµακα στον ορθόδοξο κόσµο λόγω της Τούρκικης Κυριαρχίας. Στο δηµιουργηµένο από τη δυτική παράδοση βενεδικτιανό στυλ, αυτές οι εκδόσεις χαρακτηρίζονται από υπερβολικό µπαρόκ ύφος. Εξαιρέσεις δεν κάνει ούτε το Αρχιερατικό από το Παρίσι το οποίο έχει ένα πιο εγκυκλοπαιδικό χαρακτήρα σχετικά µε το θέµα, από ότι άλλα λογοτεχνικά βιβλία. 160 Ο ρόλος της ελληνικής τυπογραφίας της Βενετίας ήταν να κάνει µία περίληψη του πλούσιου περιεχοµένου αυτής της έκδοσης του Παρισιού και να την εκδώσει αυτήν την φορά στα ελληνικά. Η Βενετική σχολή δηµιουργεί το ελληνικό µοντέλο του Αρχιερατικού µέσω της έκδοση του 1679 από την οποία θα επηρεαστούν κάποια αργότερα ρουµανικά Αρχιερατικά. Αυτό έχει µπροστά τρεις λειτουργίες: του Ιωάννη του Χρυσοστόµου, του Βασιλείου του Μεγάλου και των προηγιασµένων δώρων και στην συνέχεια ξετυλίγονται οι αρχιερατικές λειτουργίες µε το τυπικό, τα τροπάρια και τις προσευχές. Όπως και να έχει η ελληνική έκδοση από τη Βενετία είναι ένα µεγάλο κέρδος όσον αφορά το πρακτικό µέρος των λειτουργικών βιβλίων. Αντίστοιχα σε σύγκριση µε άλλα λειτουργικά γραπτά το Αρχιερατικό µπορεί να είχε έναν ανεκτικό χαρακτήρα που δίνει την δυνατότητα στους ιεράρχες να διαµορφώσουν ένα Ιερατικό µε βάση τις ανάγκες και τα όρια των επαρχιών τα οποία τα καθοδηγούσαν. Στην ορθόδοξη παράδοση που κατοχυρώνεται από τη Βενετική έκδοση ο τόνος µεταφέρεται από την εξουσία των βιβλίων στην θέληση των αρχιερέων χωρίς όµως ένα πολύ καθαρό πρακτικό πνεύµα. Κατά συνέπεια ο Αρχιερέας επιλέγει µόνο αυτά που θεωρεί πως είναι απολύτως απαραίτητα, µε βάση την οικονοµική δυνατότητα που διαθέτει καθώς και τις επιταγές της τοπικής παράδοσης. Αυτές οι διακριτικές πρακτικές συνδέουν τα ρουµανικά αρχιερατικά µέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα και έτσι εξηγούνται οι διαφορές ανάµεσα σε αυτά τα λειτουργικά βιβλία που χρησιµοποιούνται σε διάφορες περιοχές της Ρουµανίας. 160 Την Καθολική Εκκλησία, το Αρχιερατικό έχει το όνοµα Pontificale sau Pontificale Romanum. Η πρώτη σύνταξη έγινε από τον Egbert, αρχιεπίσκοπο του York ( ). Η πρώτη έντυπη έκδοση φανίστηκε το 1485, µε την φροντίδα τους Johann Burchard και Agostino Patrizi Piccolomini. Η επίσηµη έκδοση φανίστηκε στην Ρώµη το 1596, από την εντολή του ποντιφικά Clement VIII. Το βιβλίο είναι υποχρεωµένο σε όλη τη Καθολική Εκκλησία µέσω την βούλα Ex quo in Ecclesia Dei. 78

80 Το πιο παλαιό και εντυπωσιακό Αρχιερατικό από τον ρουµανικό πολιτισµό είναι Slujebnicul του µητροπολίτου Στεφάνου από την Ουγγροβλαχία που γράφτηκε το και παρέµεινε σε χειρόγραφη µορφή µέχρι και σήµερα. 161 Το έργο έχει πολλές µινιατούρες και εικόνες. Σαν κείµενο το Slujebnicul του Στεφάνου βρίσκεται στα όρια ανάµεσα σε ένα συνηθισµένο Ιερατικό και ένα Αρχιερατικό. Το βιβλίο είναι και ένα παράδειγµα για την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η λειτουργική γλώσσα στην Ρουµανική Χώρα την εποχή εκείνη. Το κείµενο είναι γραµµένο σε τρεις γλώσσες: σλαβική, ελληνική, ρουµανική, διατηρώντας τις εκφωνήσεις και προσευχές στις δυο πρώτες γλώσσες και τις τυπικές διατάξεις στην ρουµανική γλώσσα. Κατ εξαίρεση το «Πιστεύω» είναι µεταφρασµένο στα ρουµανικά και γραµµένο στην ακολουθία της χειροτονίας του µητροπολίτη. Το βιβλίο έχει µπροστά τις δύο πιο σηµαντικές λειτουργίες του Ιωάννη Χρυσοστόµου και του Βασιλείου του Μεγάλου παραλείποντας την τρίτη λειτουργία των προηγιασµένων δώρων. Στην παράδοση των ελληνικών Ιερατικών η έλλειψη της τρίτης λειτουργίας δεν ήταν εξαίρεση, τα παλαιά ελληνικά χειρόγραφα προσφέρουν πολλές περιπτώσεις αυτού του είδους. 162 Ούτε τα κατοπινά ρουµανικά δεν θα κάνουν τέτοιες εξαιρέσεις, κάποια δηλαδή περιλαµβάνουν την Λειτουργία των προηγιασµένων δώρων και τα περισσότερα αγνοώντας τη. Εκτός από τα λειτουργικά κείµενα το έργο περιλάµβανε συγκεκριµένες τελετές και προσευχές ενός Αρχιερατικού επιπέδου µητροπολίτη. Πιστεύουµε πως αυτό το εξαιρετικό χειρόγραφο παρέµεινε το βιβλίο του Αρχιερατικού του µητροπολίτη της Ρουµανικής Χώρας και µετά τον Στέφανο για όσο καιρό το πολιτιστικό πλαίσιο της χώρας ανέχτηκε τη σλαβική ή ελληνική έκφραση. Slujebnicul όπως και να έχει είναι µία ανά χρονική έκφραση σε µία εποχή που όλα τα λειτουργικά βιβλία στην Ρουµανική Χώρα ερµηνεύονταν και εξαπλώνονταν µέσω της τυπογραφίας. Τα Αρχιερατικά από τη Ρουµανική Εκκλησία δεν µπορούσαν να αντέξουν το οικονοµικό κόστος του τυπογράφου σε συνθήκες που τα κείµενα χρησιµοποιούνταν θεωρητικά µόνο από τον αρχιερέα. Το χειρόγραφο βιβλίου παραµένει η µόνη δυνατότητα της ύπαρξης του Αρχιερατικού µε πρωτοβουλία την διαταγή ενός επισκόπου ή µητροπολίτη. Το πιο παλαιό Αρχιερατικό µε όλο το κείµενό του στα ρουµανικά είναι αυτό που αντιγράφτηκε από τον Axinte Uricariul το 1705 για την χρήση του µητροπολίτη της Μολδαβίας. Το βιβλίο είναι όµορφα διακοσµηµένο προσφέροντας καλλιτεχνική 161 G. I. Negulescu, Ştefan I-iu mitropolitul Ungro-Vlahiei, ,( Στέφανος, µητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, ) Βουκουρέστι, G. Popescu - Vâlcea, Slujelnicul (Αρχιερατικό ) Βουκουρέστι, 1974, ό.π., σ. 22, αριθ

81 παρουσίαση και µερικές φορές την ιερατική αξιοπρέπεια του αρχιερέα. εν εκδηλώνεται πάντα η ίδια συνεπής τάση όσον αφορά το περιεχόµενο όπου «ο κανόνας» δηλαδή, η θέληση του αρχιερέα συµπληρώνεται µε την παράδοση του τόπου. Το περιεχόµενο της έκδοσης του Παρισιού του 1643 αποτελείται από αυστηρά ορθόδοξο υλικό το οποίο δεν τηρείται ίδιο στις εκδόσεις που εµφανίζονται µέχρι τον 19 ο αιώνα. Ένα µη κοµφορµιστικό παράδειγµα µας προσφέρει το Αρχιερατικό του Axinte Uricariul το οποίο παρουσιάζει µεγάλες αποκλίσεις τόσο σε σχέση µε το Αρχιερατικό του Παρισιού όσο και σε σχέση µε το Αρχιερατικό της Βενετίας. 163 Το Αρχιερατικό από την Μολδαβία του 1705 παρουσιάζει και τα τρία Ιερατικά µπροστά. Αυτή η υποκειµενική και τυχαία µορφή θα ακολουθεί όλα τα Ρουµανικά Αρχιερατικά που γνωρίζουµε µέχρι σήµερα. 164 Η παρείσφρηση του υποκειµενικού και τοπικού στοιχείου κάνει πολλή δύσκολη την έρευνα πηγών από τις οποίες εµπνεύστηκαν οι συγγραφείς καθώς και την παρακολούθηση των γενεαλογιών. Ωστόσο, για τη Μολδαβία µπορούν να διαβαστούν τουλάχιστον δύο αξιόπιστες πηγές. Η πρώτη είναι το ελληνικό Αρχιερατικό από την Βενετία το Η δεύτερη έκδοση είναι ένα σλαβικό Ιερατικό που δηµιουργήθηκε στην Ρωσία. Αυτή η καταγωγή συνδέεται µε τη δραστηριότητα του Αρχιµανδρίτη συγγραφέα Vartolomei Măzăreanu ο οποίος ήταν σηµαντικό πρόσωπο στις ρουµανορωσικές πολιτιστικές σχέσεις του 18 ου αιώνα. Γυρνώντας από την Αγία Πετρούπολη κάπου ανάµεσα στο έφερε µαζί του το Ρωσικό Ιερατικό, το οποίο και µεταφράστηκε στα Ρουµανικά. 165 Το Αρχιερατικό τέθηκε στη χρήση της µητρόπολης του Ιασίου δηµιουργώντας έτσι την τελευταία σειρά ρουµανικών Ιερατικών χειρογράφων. 166 Μετά την εθνικοποίηση των µοναστηριών η οικονοµική κατάσταση των ρουµάνων αρχιερέων άλλαξε. Για το λόγο αυτό αναβιώνει το µοντέλο του χειρογράφου «διαφωτισµένο» µε την επιδεικτική κοµψότητα το οποίο έζησε δεκαετίες πριν από τη εκτύπωση του ορθόδοξου ρουµανικού Αρχιερατικού. Το καλύτερο παράδειγµα είναι το Αρχιερατικό που δουλεύτηκε από τον ιερέα Gheorghie Ionescu το 163 Pr. Paul Mihail şi Zamfira Mihail, Arhieraticonul român de la 1705 copiat de Axinte Uricariul, (Το ρουµανικό Αρχιερατικό το 1705, αντιγραφόµενο από τον Axinte Uricariul ) στο περιοδικο (Biserica Ortodoxă Română), 1974, τεύχ , σσ Η Βιβλιοθήκη της Ρουµανικής Ακαδηµίας στο Βουκουρέστι κρατάει 11 αρχιερατικά χειρόγραφα. 165 V.A.Urechia, Arhimandritul Vartolomei Mãzãreanu ( ). Notiţã biograficã şi bibliograficã, (Αρχιµανδρίτης Vartolomei Mãzãreanu ( ). Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σηµείωµα. Βουκουρέστι, 1889 (ανάτυπο από τα «Χρονικά της Ρουµανικής Ακαδηµίας», seria II, τόµ Dimitrie Dan, Arhimandritul Vartolomei Mãzereanu. Schiţã biograficã şi bibliograficã cu mai multe anexe, în Analele Academiei Române, (Αρχιµανδρίτης Vartolomei Mãzãreanu ) Βιογραφική και βιβλιογραφική σκίτσα µε πολλά παραρτήµατα, στα «Χρονικά της Ρουµανικής Ακαδηµίας» Seria II, τόµ 33, , σσ , σσ

82 1878 για τον µητροπολίτη Iosif Naniescu της Μολδαβίας και της Σουτσεάβας. Ακόµη και στον τίτλο αναφέρεται πως είχε αντιγραφεί «µε βάση ένα παλιό χειρόγραφο από την µητρόπολη της Μολδαβίας από το Ιάσιο που διατηρεί ακόµη την Κυριλλική αλφάβητο». 167 Το 1875 εκδίδεται και το πρώτο ρουµανικό Αρχιερατικό γραµµένο µε λατινικά γράµµατα. Το Αρχιερατικό αυτό είναι έργο ή πρωτοβουλία του µεγάλου µεταρρυθµιστή της Εκκλησίας, του Melchisedec Ştefănescu επισκόπου του Κάτω ούναβη και µέλους της Ρουµανικής Ακαδηµίας. 168 Ένα χαρακτηριστικό γνώρισµα έναντι των προηγούµενων εκδόσεων είναι η τελετή χειροτονίας του Μητροπολίτη διαχωρισµένο βέβαια στην περίπτωση της Μολδαβίας και της Ουγγροβλαχίας, λαµβάνοντας υπόψη τις διαφορετικές παραδόσεις που υπάρχουν σε αυτές τις δύο ρουµανικές µητροπόλεις. Το Αρχιερατικό του Melchisedec περιλαµβάνει για παράδειγµα την ακολουθία αγιοσύνης αντιµήνσιο στις εκκλησίες χωρίς λείψανα, και κλείνει µε ακολουθίες και προσευχές που δεν έχουν κανένα κοινό µε την δοµή ενός κλασσικού Αρχιερατικού. Καθιερωµένο σε αυτήν την µορφή θα επανέλθει ταυτόχρονα µε το πρώτο ορθόδοξο τυπωµένο Αρχιερατικό στο τέλος του 19 ου αιώνα. Το Αρχιερατικό είδε το φως της δηµοσιότητας στο Βουκουρέστι το 1890 µε την φροντίδα του µητροπολίτη Iosif Gheorghian και εκδίδεται για δεύτερη φορά το έτος Με αυτήν την έκδοση κλείνει η περίοδος των χειρόγραφων Αρχιερατικών µε µεγάλη σπατάλη τέχνης αλλά και µε µεγάλη σύγχυση ως προς το περιεχόµενο. Το επίσηµο τυπωµένο Αρχιερατικό ξεφεύγει από τη σκληρότητα του βαλκανικού σχετικισµού που αναλύθηκε παραπάνω, και καθιερώνεται πλέον ως ένα ακριβές και σαφές λειτουργικό βιβλίο. Το Αρχιερατικό από το 1890 περιορίζει το λειτουργικό υλικό στις χειροτονίες και στις χειροθεσίες τα οποία αντιπροσωπεύουν µόνο το ανώτατο όριο των ακολουθιών που απαιτούν την παρουσία του αρχιερέα. Είναι το πιο περιοριστικό ορθόδοξο Αρχιερατικό που γνωρίζουµε. Μόνο µετά την ίδρυση του ρουµανικού ορθόδοξου πατριαρχείου το έτος 1925 θα επανέλθει σε µία µεγαλύτερη έκδοση στην οποία θα περιέχεται η διάταξη των ακολουθιών που τελούνται µόνο από τον αρχιερέα. Η τρίτη έκδοση κάνει την εµφάνισή της το 1926 ενώ η επόµενη εµφανίζεται το έτος Αυτό εξαρχής παρουσιάζει µία 167 Το χειρόγραφο βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουµανικής Ακαδηµίας Gabriel Ştrempel, Κατάλογο, τόµ I, σσ Archieraticon, (Αρχιερατικό) Το χειρόγραφο βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουµανικής Ακαδηµίας, Gabriel Ştrempel, Κατάλογο, τόµ I, σ

83 άλλη επανέκδοση συµπληρωµένη µε νέες ακολουθίες όπως η διάταξη της αρχιερατικής λειτουργίας. Γνωρίζει µία άλλη έκδοση το έτος Σήµερα χρησιµοποιείται η έκδοση που τυπώθηκε το 1993 στο Ιεραποστολικό Ινστιτούτο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας. 82

84 Το Ευχολόγιο ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: III.1.Τα πρώτα σλαβικά έντυπα Ευχολόγια στην επικράτεια των ρουµανικών χωρών Το Ευχολόγιο είναι το λειτουργικό βιβλίο της Εκκλησίας που περιέχει τις ακολουθίες των Βαπτίσεων, Γάµου, Παρακλητικών κανόνων, Αγιασµού και τις υπόλοιπες ιεροτελεστίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. 169 Ανάµεσά τους περιλαµβάνονται ευχές που επικαλούνται το έλεος του Θεού για χάρη των φυτών, χώρων, του καιρού, οικιακών σκευών, µηχανηµάτων και γενικά όλων των αναγκαίων για τη ζωή του ανθρώπου πραγµάτων. 170 Στην συλλογή των ρουµανικών χειρογράφων της ρουµανικής Βιβλιοθήκης της Ακαδηµίας, το Ευχολόγιο διατηρείται σε τρεις σλαβικές εκδόσεις (16 ο -17 ο αιώνα) και σε δύο σλαβορουµανικές εκδόσεις (17 ο -20 ο αιώνα). 171 Ο µεγάλος αριθµός των εκδόσεων αποδεικνύει την ευρεία χρήση του Ευχολογίου στη Ρουµανική Εκκλησία. Πρέπει να σηµειωθεί πως µέχρι το έτος 1681, όταν εµφανίστηκε το πρώτο τυπωµένο Ρουµανικό Ευχολόγιο, αλλά και µετά από την περίοδο αυτή στις ρουµανικές εκκλησίες χρησιµοποιούνταν το σλαβικό Ευχολόγιο που τυπώθηκε είτε στη Ρουµανία είτε σε γειτονικούς ορθόδοξους λαούς. Οι λαοί αυτοί είχαν δανειστεί τη διάταξη των τελετών και των µυστηρίων από το ελληνικό Ευχολόγιο, µεταφράζοντάς το στη γλώσσα τους ήδη από την περίοδο του Κυρίλλου και του Μεθοδίου. Η αναθεώρηση των εκκλησιαστικών σλαβικών κειµένων έγινε από τη Βουλγαρική εκκλησία ανάµεσα στο από τον πατριάρχη Ευθύµιο από τον Τίρναβο. 172 Το Ευχολόγιο του πατριάρχη Ευθυµίου έχει 169 Molitfelnicul, ( Ευχολόγιο ) Εκδ. Institutului Biblic şi de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române, Βουκουρέστι, Ene Branişte, Liturgica generală, ( Γενική λειτουργική ) σ Bianu, I. şi Hodoş, Nerva, Bibliografia românească veche ( ), ( Παλαιά ρουµανική βιβλιογραφία ) Εκδ. Academiei Române, Βουκουρέστι, 1903, τόµ I σσ , τόµ. IV σσ Strempel, Gabriel, Copişti de manuscrise româneşti până la (Οι αντιγραφείς των ρουµάνων χειρογράφων έως το 1800) τόµ I, Εκδ. Acad. R.P.R., Βουκουρέστι, 1959, σ.5. Για τις µεταρρυθµίσεις του Ευθυµίου βλ. Η. Ευαγγέλου, Γλωσσικές και εκκλησιαστικές µεταρρυθµίσεις στη Βουλγαρία τον 14 ο αιώνα. Η συµβολή του πατριάρχη Τυρνάβου Ευθυµίου [Ελληνισµός και κόσµος των Σλάβων, 3], Θεσσαλονίκη

85 δύο µέρη. Το πρώτο µέρος περιλαµβάνει την διάταξη του Ιερατικού και των τριών λειτουργιών. Το δεύτερο µέρος περιλαµβάνει προσευχές για διάφορες καταστάσεις, κάποια µυστήρια, Ευαγγέλια και Αποστόλους τα οποία διαβάζονται στην διάρκεια του χρόνου και οι απολύσεις. 173 Αναδείξαµε στα προηγούµενα κεφάλαια το γεγονός πως στις ρουµανικές χώρες στις αρχές του 16 ου αιώνα το ρουµανικό βιβλίο διαδόθηκε κυρίως µέσω της εκτύπωσης. Η εκτύπωση των σλαβικών βιβλίων ξεκινά την περίοδο του ηγεµόνα Radu του Μεγάλου ( ) και όπως ήταν φυσικό τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν ήταν τα λειτουργικά βιβλία της ρουµανικής εκκλησίας. Έτσι ο λόγος της Αγίας Γραφής έφτασε πιο εύκολα σε όλα τα µέρη που κατοικούνταν από Ρουµάνους. Η λειτουργική τελετή της ρουµανικής εκκλησίας είχε διευκολυνθεί από τις εκτυπώσεις των λειτουργικών βιβλίων. Ως προς τη σπουδαιότητα κατά την εκκλησιαστική πρακτική, το Ιερατικό ακολουθεί το Ευχολόγιο. Η ανάγκη για ανάπτυξη της λατρείας στη ρουµανική εκκλησία ήταν έντονα αισθητή ειδικά µετά που ο Μακάριος εκτύπωσε ένα Ιερατικό (1508), µία Οχτώηχο (1510) και ένα Ευαγγέλιο (1512). 174 Όπως ήταν φυσικό το επόµενο λειτουργικό βιβλίο που έπρεπε να εκτυπωθεί ήταν το Ευχολόγιο. Αυτό το βιβλίο ήταν αποτέλεσµα της συνεργασίας ανάµεσα στον Dimitrie Liubavici ( ) 175 και του καλογέρου Moise. Αυτοί εκτύπωσαν το έτος 1545 µε την προσταγή «του κυρίου Petru µεγάλου ηγεµόνα» 176, ένα σλαβικό Ευχολόγιο 177 έχοντας ως παράρτηµα το κείµενο των Αγίων Αποστόλων. Η εκτύπωση αυτού του βιβλίου έγινε στο Ταρκγόβιστε µε καλούπια του Dimitrie Liubavici. 178 Ο διάκονος Κορέσι είναι στην πραγµατικότητα πρωτοπόρος στην µετάφραση του Ιερατικού και του Ευχολογίου. Γι αυτά τα βιβλία είχε ως µοντέλο έµπνευσης τις προηγούµενες µεταφράσεις (ακόµα και αποσπάσµατα) τις οποίες στη συνέχεια 173 Cornescu, C., Rânduiala Botezului în diferitele molitfelnice slave şi româneşti folosite în Biserica Română,( Η διάταξη του βαπτίσµατος σε διάφορα σλαβικά και ρουµανικά Ευχολόγια που χρησιµοποιούνται στη Ρουµανική Εκκλησία) στο περιοδικό ( Studii Teologice), τεύχ. 9-10, 1961, σ Molin, Virgil, Simonescu, Dan, Tipariturile ieromonahului Macarie pentru Tara Româneasca, în Biserica Ortodoxa Româna [BOR], LXXVI, 1958, nr , p Simonescu, Dan, Un Octoih al lui Bojidar Vucovici la noi si legaturile acestuia cu tipografia româneasca, (Μία Οχτώηχο του Bojidar Vucovici σε µας, και οι σχέσεις της µε το ρουµανικό τυπογραφείο) στο περιοδικό (Revista Istorica Româna), τόµ 3, τεύχ. 2-3, 1933, σσ Pacurariu, Mircea, Istoria... (Ιστορία ) ό.π., σ BRV, I, Istoria literaturii romîne. I. Folclorul. Literatura romîna în perioada feudala ( ), (Η ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας. Τόµ Ι. Λαογραφικό. Η ρουµανική λογοτεχνία στη φεουδαρχική περίοδο ) Βουκουρέστι, 1964, σ.254. και Tomescu, Mircea, Istoria cărţii româneşti de la începuturi până la 1918 (Η ιστορία του ρουµανικού βιβλίου από την αρχή µέχρι το 1918), Βουκουρέστι, 1968, σ

86 αναθεώρησε µε τη βοήθεια µεταφραστών που βρίσκονταν υπό τις διαταγές του και φυσικά µε τη δική του πρωτοβουλία για διορθώσεις. Ένα παράδειγµα αποτελεί το σλαβικό Ευχολόγιο από το 1495 και ένα σύντοµο διεσπαρµένο κείµενο «το οποίο χρονολογείται αναµφίβολα στο πρώτο µισό του 16 ου αιώνα όντας από την µέση και κάτω ένα προκορεσιανικό γραπτό». 179 Αυτό το κείµενο στα ρουµανικά είναι από το µυστήριο της βάπτισης «ιδασκαλία και ερώτηση, όταν κάποιος άνθρωπος θα ήθελε να έρθει από τον Λατινικό νόµο προς την δική µας πίστη και νόµο, και να βαπτισθεί, ο παπάς πρέπει να τον ρωτήσει µε αυτά τα λόγια. Να ρωτήσεις πρώτα αυτά: πες µου τώρα µε όλη σου την ψυχή, µπροστά στον Θεό και στους αγίους, αγαπάς µε όλη σου την καρδιά και την ψυχή αυτόν τον χριστιανικό νόµο που είναι διαταγή από τον Θεό;.Και έπειτα να πεις: αποβάλλεις όλο τον λατινικό νόµο και τον αιρετικό Μάρτιν και όλες τις αιρέσεις τους και όλες τις βλασφηµίες τους για το Άγιο Πνεύµα, τη Θεοτόκο, τους Αγίους του Θεού και για τις άγιες εικόνες; Εκείνος πρέπει να πει: αποβάλλω τα πάντα, προσκυνώ και πιστεύω στην Αγία Τριάδα µε την θέλησή του Θεού και προσκυνώ την Θεοτόκο και Αγίους και δέχοµαι την νηστεία και τις µέρες νηστείας: Τετάρτη και Παρασκευή και έτσι εγώ ορκίζοµαι µπροστά στον Θεό». 180 Ας σηµειωθεί πως αυτό το ρουµανικό κείµενο σαφώς είναι αντικαθολικό και αντιµεταρρυθµιστικό, πράγµα που υποδεικνύει πως η πρωτοβουλία µεταφράσεων στα ρουµανικά δεν ανήκε µόνο σε κάποια εξωτερικά ρεύµατα. Επίσης όλο το κείµενο αποδεικνύει το γεγονός πως οι ακολουθίες µπορούσαν να µας κάνουν γνωστές τις προηγούµενες µεταφράσεις του Κορεσίου έστω και σε αποσπασµατική µορφή και σ αυτή την περίπτωση οι µεταφραστές πίστευαν πως είναι αναγκαίο όποιος βαπτίζεται να έχει συνείδηση και να δηλώνει µπροστά σε όλους πως αποβάλλει τις αιρέσεις. Ο Κορέσι τύπωσε το Ευχολόγιο το 1567 µαζί µε τις Εξηγήσεις των Ευαγγελίων (και τα δύο βιβλία έχοντας τις καλβινικές επιδράσεις). 181 Τα βιβλία εκδόθηκαν µε τη βοήθεια του Ευγενή Ούγγρου Forró Miklós από το Haporion. Στην ίδια περίοδο οι Ούγγροι αγκαλιάζουν τον προτεσταντισµό και γίνονται καλβινιστές αλλά και οι Σάξονες Λουθηριανοί. Οι καινοτοµίες που έφερε η καλβινιστική θεωρία είναι εµφανείς από το γεγονός πως: «στην βάπτιση καταργείται το µύρο, το αγιασµένο νερό, το κερί και άλλες προσθήκες» που θεωρούνται από τον Καλβινισµό ως ειδωλολατρία και et superstitionum 179 P. P. Panaitescu, ό.π., σ N. Cartojan, ό.π., σσ BRV, I, αριθ. 13; IV, αριθ

87 fomenta». 182 Στο γάµο εισάγεται ο όρκος και η κοινωνία παρέχεται µόνο σε ακραίες περιπτώσεις. Επίσης από το τυπικό της λειτουργίας αφαιρέθηκε η ακολουθία της κηδείας και το µυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, ενώ υποδεικνύεται το κήρυγµα, η ανάγνωση του Ευαγγελίου και των Αποστόλων και δίνεται ιδιαίτερη σηµασία στους ύµνους και τις προσευχές. 183 Η δράση αυτή φαίνεται να έχει καθοριστεί κυρίως από τα προτεσταντικά ενδιαφέροντα γιατί µία από τις επιθυµίες των καλβινιστών ήταν η προσέλκυση ορθόδοξου ρουµανικού πληθυσµού στον Καλβινισµό µέσω της εισαγωγής της εθνικής γλώσσας στην Εκκλησία. Το Ευχολόγιο το οποίο είχε σοβαρές και µεγάλες αποκλίσεις από το ορθόδοξο δόγµα δεν έγινε αποδεκτό από τον ορθόδοξο κλήρο. Σε αυτές τις συνθήκες «για να µην θέσουν σε κίνδυνο το αποτέλεσµα της καλβινιστικής προπαγάνδας λόγω του υπερβολικού ζήλου, ο Ioan Sigismund (πρίγκιπας προτεστάντης του Αρντεάλ) ήταν διατεθειµένος να κάνει παραχωρήσεις στους ρουµάνους, εγκαταλείποντας προς στιγµήν την καλβινιστική λειτουργία µε αντάλλαγµα την εθνικοποίηση της Θείας Λατρείας». 184 Στη συνέχεια γνωρίζουµε µία άλλη έκδοση του Ευχολογίου, η οποία εµφανίζεται στη Ρουµανική Χώρα το έτος Όλο το έργο είναι γραµµένο στη σλαβική γλώσσα αλλά διαφέρει από την έκδοση του 1545 τόσο στο περιεχόµενο, όσο και στη µορφή στην οποία είναι γραµµένο. Το συγκεκριµένο Ευχολόγιο χρησιµοποιήθηκε περισσότερο από του ρουµάνους ορθοδόξους του Αρντεάλ. Ωστόσο, στο Αρντεάλ ο Καλβινισµός βρίσκονται σε διαµάχη µε την Καθολική Εκκλησία και προσπαθούσε να εισάγει στην Θεία Λειτουργία την εθνική γλώσσα και στη συνέχεια να προσελκύσουν τους χριστιανούς µέσω του σχίσµατος. Η εκτύπωση του Ευχολογίου αυτού πραγµατοποιείται την περίοδο της ηγεµονίας του Ματθαίου Μπασαράµπ ( ). 185 Ο φωτισµένος ηγεµόνας εκτύπωσε µία σειρά βιβλίων λατρείας προορισµένα για την Εκκλησία της Τρανσυλβανίας µε σκοπό να υποστηρίξει την ορθοδοξία και να εµποδίσει τη µετατροπή των Ρουµάνων σε Καλβινιστές. Τα λειτουργικά βιβλία ήταν ιδιαίτερα πολύτιµα και ευπρόσδεκτα για την ενίσχυση της ορθόδοξης παράδοσης στη σλαβική του µορφή. 182 Ό.π., σ Al. Mareş, Introducere la Liturghierul lui Coresi, (Εισαγωγή στο Ιερατικό του Κορεσίου) Εκδ. Academiei RSR, Βουκουρέστι, 1969, σ Ό.π., σ Iorga, Nicolae, Istoria... (Ιστορία ) ό.π., σ

88 Από το 1635 η γλώσσα του Ευχολογίου είναι η εκκλησιαστική σλαβική που χρησιµοποιείται στις εκτυπώσεις του Κιέβου µε µεσοβουλγαρικά στοιχεία περισσότερα από αυτά που είχαν οι τότε σύγχρονες ρωσικές εκτυπώσεις. III.2. Η εµφάνιση των πρώτων ρουµανικών εντύπων Ευχολογίων Ο 17 ος αιώνας που ακολούθησε θεωρείται από την πλειονότητα των ιστορικών ως η περίοδος κατά την οποία πραγµατοποιήθηκε η εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στη λατρεία αλλά και η εποχή κατά την οποία µεταφράστηκαν και εκτυπώθηκαν τα πιο σηµαντικά λειτουργικά βιβλία. Για να καταλάβουµε καλύτερα τις δυσκολίες αυτού του διαβήµατος πρέπει να ρίξουµε µια µατιά στο γενικό πλαίσιο στο οποίο βρισκόταν εκείνον τον καιρό η Ρουµανική Χώρα. Η εσωτερική κατάσταση χαρακτηρίζεται κυρίως από σύντοµες ηγεµονίες. Αυτές οι ηγεµονίες έλαβαν σκληρά µέτρα τα οποία οδήγησαν στην εξαθλίωση του πληθυσµού, σε δυσάρεστες εξεγέρσεις και εκτός των άλλων οδήγησαν στο να δηµιουργηθούν ίντριγκες και παρεξηγήσεις ανάµεσα στις παλαιές οικογένειες αρχόντων και ευγενών. Εξωτερικά, στις ρουµανικές χώρες ξετυλίγεται µία διπλωµατική ισορροπία όσον αφορά τις σχέσεις τους µε την Οθωµανική πύλη, µε τη Ρωσία και µε το Πολωνικό Στέµµα. 186 Ωστόσο, σε αυτό το κοινωνικό, πολιτικό και στρατιωτικό πλαίσιο οι Ρουµάνοι µητροπολίτες έδωσαν µάχη για την εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στην Εκκλησία και διατηρούσαν αναλλοίωτη την αρχαία πίστη µέσω των εκδόσεων κάποιων έργων που είχαν τεράστια σηµασία για την επίτευξη αυτού του σκοπού. Αν και οι κακουχίες των καιρών στάθηκαν πολλές φορές εµπόδιο στα σχέδιά τους εκείνοι έψαξαν και έλαβαν βοήθεια τόσο σε τοπικό πλαίσιο, όσο και εκτός χώρας. Σε θρησκευτικό επίπεδο υπήρχε µία τεταµένη ατµόσφαιρα που προκλήθηκε είτε από εξωτερικές πιέσεις είτε από τον παπισµό µε την επιβολή Ουνίτη είτε από την πλευρά των Καλβινιστών, ειδικά στην Τρανσυλβανία. 187 Οι τάσεις ένωσης µε τη Ρώµη που δηµιουργήθηκαν στην Τρανσυλβανία και την Ουκρανία υποχρεώνουν την ορθοδοξία στη θεµελίωση µιας προσωπικής διδασκαλίας, κάτι που οδήγησε στην έκδοση κάποιων ηθικών δογµατικών και λειτουργικών έργων. Οι τυπογραφικές αυτές δραστηριότητες εξελίχτηκαν στις ρουµανικές χώρες από τις αρχές του δεύτερου µισού του 17 ου αιώνα µέχρι τις αρχές του 18 ου αιώνα. Μαζί µε βιβλία στη 186 A.D. Xenopol, Istoria... (Ιστορία ) 187 Păcurariu, Mircea, Istoria... (Ιστορία ) ό.π.. σσ

89 ρουµανική γλώσσα τυπώνονταν και κάποιες εκδόσεις στην ελληνική γλώσσα πράγµα που αποδεικνύει πως αυτές ανταποκρίνονταν σε ορισµένα αποσπάσµατα όχι µόνο στις ρουµανικές χώρες αλλά και σε ολόκληρη την ορθοδοξία. Σε ένα γράµµα χρονολογηµένο το 1690 ο Πατριάρχης Αντριάν της Μόσχας, ο Πατριάρχης Ιεροσολύµων οσίθεος δήλωσε: «τώρα τυπώνουµε τα βιβλία στο Ιάσιο που είναι πολύ λογικά ως απάντηση στους Λατίνους, από τα οποία θα σας στείλουµε 30 αντίτυπα». Ο εκεί ορθόδοξος πατριάρχης στον πρόλογο ενός βιβλίου που τυπώθηκε στο Βουκουρέστι το 1690 θυµάται πως «φτάνοντας στο έτος σωτηρίας 1689, µας παρακάλεσαν εµάς τους ορθοδόξους από το Αρντεάλ, να τους δώσουµε οποιεσδήποτε γραφές που να µπορούν να απαντούν στα καλβινικά κείµενα τα οποία τους αναστάτωσαν πάρα πολύ». 188 Σε αυτές τις συντεταγµένες τοποθετείται η τυπογραφική δραστηριότητα των ρουµάνων µητροπολιτών Βαρλαάµ, Dosoftei και Antim Ivireanul. Κάθε ένα από τα τυπωµένα βιβλία είχε δύο σηµεία εκκίνησης: το ένα για να εξηγήσει και να καθιερώσει την ορθόδοξη διδασκαλία έναντι της προπαγάνδας του Καλβίνου (όπως θα ήταν η Λατρεία της Θεοτόκου, η Λατρεία των Αγίων, των Λειψάνων, των Αγίων εικόνων κ.λπ.) και το άλλο για την παγίωση της πρακτικής της λατρείας στη ρουµανική γλώσσα µέσω της αποκλειστικής χρήσης αυτής της γλώσσας στα γραπτά του. Αν και άλλοι σύγχρονοι ρουµάνοι ιεράρχες (επίσκοπος Μιτροφάν του Μπουζάου ή ο µητροπολίτης Θεοδόσιος της Ουγγροβλαχίας) δεν ακολούθησαν πλήρως το παράδειγµα, οι εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων ήταν µνηµειώδεις. Το έργο της µετάφρασης και της εκτύπωσης των βιβλίων λατρείας από τον 17 ο αιώνα αποτέλεσε ένα σηµαντικό βήµα το οποίο αξιοποίησαν οι µετέπειτα γενεές. Έτσι τον 18 ο αιώνα η ρουµανική γλώσσα έγινε η επίσηµη γλώσσα όλων των τοµέων. Ο µητροπολίτης Dosoftei σκέφτηκε πως οι ιερείς έπρεπε να έχουν το λόγο του Θεού στην ποιµαντική τους γλώσσα. Οι πιστοί δεν καταλάβαιναν πλέον τη λειτουργική γλώσσα και επιθυµούσαν η ακολουθία να γίνεται στη γλώσσα τους. Αυτό είναι το πρακτικό κοµµάτι το οποίο ωστόσο κρύβει µία άλλη αλήθεια: Το πολιτιστικό επίπεδο των ιερέων αυξήθηκε και είχαν πλέον συνείδηση της πίστης τους και υπολόγιζαν πως αυτή θα γινόταν πιο ισχυρή αν εκφραζόταν µε την ίδια τους τη λαλιά και όχι µόνο µε την καρδιά τους. Για αυτό εποµένως έχουν την τάση να διαβάζουν και να απορροφούν οτιδήποτε γραφόταν στην αρχαία γλώσσα. Από αυτή την πτυχή του ρουµανικού χριστιανικού πνεύµατος εκείνης της εποχής και όχι µόνο επωφελήθηκαν οι 188 Ό.π. 88

90 προπαγανδιστές άλλων οµολογιών, οι οποίες κατάφεραν µέσω της εθνικής γλώσσας να πετύχει το κήρυγµά τους. Αλλά παρά ταύτα σοφοί και γενναίοι ιεράρχες όπως ο Βαρλαάµ και ο Dosoftei τις αντιµετώπισαν και κατάφεραν να καταστρέψουν το έργο τους παρέχοντας στους ιερείς και το λαό αυθεντικά ορθόδοξα βιβλία για την τροφή των ψυχών τους. Το Ευχολόγιο κατανόησης του Dosoftei όπως µπορούµε να καταλάβουµε από το φύλλο του τίτλου είχε εκδοθεί στο Ιάσιο το Το έργο έχει 155 φύλλα, από τα οποία τα 32 στην αρχή είναι τυπωµένα µε µεγάλους χαρακτήρες και τα υπόλοιπα µε µικρούς ρωσικούς χαρακτήρες. Το Ευχολόγιο είναι µεταφρασµένο µε βάση σλαβικό πρωτότυπο µιας ρωσικής έκδοσης. Αλλά λαµβάνοντας υπόψη πως στην ακολουθία της Θείας Ευχαριστίας δίνονται κάποιοι τίτλοι και αρχές ύµνων στα ελληνικά µπορούµε να υποθέσουµε πως ο Dosoftei γνώριζε και ένα ελληνικό κείµενο. Το Ευχολόγιο περιέχει όλες τις απαιτούµενες από τις ανάγκες της πνευµατικής ζωής των χριστιανών, ακολουθίες ξεκινώντας από την γέννηση µέχρι και τον θάνατο του ανθρώπου. 189 Στο Ευχολόγιο του Dosoftei περιλαµβάνονται η διάταξη των αγίων µυστηρίων. Έπειτα ακολουθούν κάποιες ιερουργίες ανάµεσα στις οποίες είναι και η ακολουθία της κηδείας. Εκτός αυτών περιλαµβάνει και πολλές προσευχές που συνδέονται µε όλα τα είδη των αναγκών που ζητούνται επιτακτικά από τους πιστούς όταν περιτριγυρίζονται από στενοχώριες και αρρώστιες και όταν συµβαίνει κάτι στο σπίτι ανεπιθύµητο, για το µικρό αγιασµό, κ.λπ. Το Ευχολόγιο επίσης περιλαµβάνει και µία Cazanie στην κηδεία (ο επιτάφιος θρήνος), ένα λόγο του Αγίου Γρηγορίου Νεοκαισαρείας και µία οµιλία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόµου για τη Μεγάλη Παρασκευή που σχετίζεται µε την ανάγκη εξοµολόγησης πριν την κοινωνία. Η γλώσσα στην οποία είναι γραµµένο το Ευχολόγιο έχει πολλές προσθήκες σλαβικών και ελληνικών λέξεων. Στο κείµενο µάλιστα συναντούνται και πολλοί νεολογισµοί που δηµιουργήθηκαν έχοντας ως βάση τη λατινική γλώσσα: ασυνείδητα, δηµιουργία, άποψη, φιγούρα, σχήµα, προεδρεία, κ.λπ. Η ανακρίβεια και ο αδέξιος τρόπος εξηγούνται από το γεγονός πως το κείµενο γράφτηκε σε µια περίοδο που στη ρουµανική γλώσσα δεν υπήρχαν οι απαραίτητοι όροι. Ωστόσο, ο συγγραφέας θα µπορούσε να κατηγορηθεί για την πολύ συχνή αντικατάσταση σλαβικών και ελληνικών λέξεων µε νεολογισµούς λατινικής προέλευσης 189 Rădan, Pr. Gheorghe M., Mitropolitul Dosoftei, (Ο Μητροπολίτης οσόφθεος) στο περιοδικό (Glasul Bisericii), 1973, τεύχ. 7-8, σ

91 που καταλάβαινε ο λαός. Είναι γνωστή η τεταµένη κατάσταση που υπήρχε τότε ανάµεσα στους ορθοδόξους και τους ρωµαιοκαθολικούς. Το βιβλίο αναπαριστά όλη την ζωή του χριστιανού κάτω από διάφορες καταστάσεις, το περιεχόµενο του οποίου µέχρι τότε ήταν άγνωστο για το λαϊκό κόσµο. Για τον λόγο αυτό ο ιερέας που το χρησιµοποιούσε για πρώτη φορά µετακινούµενος από την καθιερωµένη παράδοση της σλαβικής γλώσσας είχε ανάγκη από εκκλησιαστικά διατάγµατα µε τα οποία θα έπαιρνε τη µεγάλη απόφαση να χρησιµοποιήσει το Ευχολόγιο στη γλώσσα του λαού. 190 «Τοποθετεί στα πρώτα φύλλα την Ακολουθία των Θεοφανείων επισηµαίνοντας την σηµασία του αγιασµένου νερού, των γνωστών, εδώ και αιώνες από την ορθόδοξη εκκλησία συµβόλων καθώς και την χρήση τους ήδη από τις αποστολικές εποχές. Το αγιασµένο νερό του Ιορδάνη ποταµού είναι µόνιµα παρόν στα χαρίσµατα του Αγίου Πνεύµατος, στην ζωή, στο σπίτι του χριστιανού και στην ενδυνάµωση για αντιµετώπιση όλων των ειδών δυσκολιών». 191 Μέσα από το τυπογραφικό του έργο ο µητροπολίτης Dosoftei δηµιούργησε µία έντονη απολογητική και εθνική δραστηριότητα. Ο στόχος ήταν η υπεράσπιση της ορθόδοξης πίστης έναντι της προτεσταντικής προπαγάνδας και η προώθηση της ρουµανικής γλώσσας στη λατρεία της Εκκλησίας. Μέσω της εκτύπωσης του Ευχολογίου ο κλήρος εδραίωσε τη θέση της χάρης σε σχέση µε τα υπόλοιπα δόγµατα, τελειοποιώντας το κίνηµα που ξεκίνησε από το µητροπολίτη Βαρλαάµ µέσα από µία θεολογική και λειτουργική απάντηση στην Καλβινική Κατήχηση. Από τότε που η Cazania του Βαρλαάµ, που τυπώθηκε πριν 38 χρόνια, ήταν προορισµένη να είναι ένα βιβλίο ανάγνωσης στις γιορτές και τις Κυριακές µόνο στην Εκκλησία. Το Ευχολόγιο ήταν το καθηµερινό όπλο του καθενός ξεκινώντας από τη γέννηση, περνώντας µέσα από όλες τις φάσεις της ζωής και τελειώνοντας µε την ταφή. Το Ευχολόγιο του Dosoftei ήταν το βιβλίο κινητοποίησης ώστε να χρησιµοποιείται η Ρουµανική γλώσσα στο σπίτι του καθενός, στην ανάγκη του καθενός, στις άγιες πράξεις του καθενός και φυσικά στα αναπάντεχα του καθενός. Παρατηρώντας το έργο µετάφρασης και εκτύπωσης των λειτουργικών βιβλίων του 17 ου αιώνα διαπιστώνουµε πως έχουµε ένα ολοκληρωµένο ταµπλό. Είναι ένα προγραµµατισµένο γεγονός στην εµφάνιση αυτών των σηµαντικών βιβλίων για την Εκκλησία. Ο µητροπολίτης Βαρλαάµ της Ουγγροβλαχίας τυπώνει το 1678 ένα βιβλίο 190 Mihail, Pr. Paul, Molitvenicul Mitropolitului Dosoftei, Iasi, La împlinirea a 300 de ani de când a fost tipărit, ( Το Ευχολόγιο του µητροπολίτη οσοφθέου, Ιάσιο, Για τον εορτασµό των 300 χρόνων από τότε που τυπώθηκε) στο περιοδικό (M.M.S),1981, τεύχ. 4-6, σ Ό.π., σ

92 κηρυγµάτων στα ρουµανικά. Το Κλειδί κατανόησης του Ioannikie Haleatovski (η Galeatovski) «προς όφελος της ψυχής του έθνους µας» αποτελεί µήνυµα για ωφέλεια «όλων των χριστιανών που γεννήθηκαν στην ρουµανική µας γλώσσα». 192 Κατόπιν ο µητροπολίτης Θεοδόσιος, διατάζει το 1680 την εκτύπωση του σλαβικό-ρουµανικού Ιερατικού µε δικές του δαπάνες, αναφέροντας στον πρόλογο την αδυναµία πλήρης µετάφρασης στα ρουµανικά αλλά και την συνείδηση ενότητας των Ρουµάνων :«Αναφερόµενοι στους ρουµάνους περιλαµβάνονται και οι Μολδαβοί γιατί όλοι προέρχονται από το ίδιο πηγάδι». 193 Στα επόµενα χρόνια όµως θα εκτυπωθούν το Θείο Ευαγγέλιο (1682) στα ρουµανικά µε την εντολή και τα έξοδα του Σερµπάν, το πρώτο Ευαγγέλιο στα ρουµανικά από την Μουντενία, ο Απόστολος στα ρουµανικά (1683) και τέλος η Βίβλος από το Αυτή ήταν η πρώτη ολοκληρωµένη µετάφραση στα ρουµανικά και επιτεύχθηκε µέσω της κοινής προσπάθειας της Τρανσυλβανίας, της Μολδαβίας και της Βλαχίας. «Αυτό που πρέπει να σηµειωθεί ειδικότερα είναι πως µε την εκτύπωση του Ευαγγελίου και του Αποστόλου το 1682 και το 1683 έγινε ένα περαιτέρω βήµα στην εισαγωγή της ρουµανικής γλώσσας στην εκκλησία. Αν κατά την περίοδο του µητροπολίτη Στεφάν υπήρχε το τυπικό στα ρουµανικά τώρα υπό το Θεοδόσιο (Veştemeanul) έχουν εισαχθεί αναγνώσεις από την Αγία Γραφή. Από την άλλη λίγο αργότερα ένεκα του Antim έπρεπε να τυπωθούν οι ακολουθίες». 194 Το γεγονός πως οι ρουµάνοι ηγεµόνες υποστήριξαν την πραγµατοποίηση αυτών των σηµαντικών για την ορθόδοξη λατρεία εκτυπώσεων και κατέβαλαν τα έξοδα εκτύπωσης επιβεβαιώνει την εκτέλεση ενός φιλόδοξου τυπογραφικού έργου. Ο Κωνσταντίνος Μπρινκοβεάνου ( ) θα είναι εκείνος που θα συνεχίσει αυτά τα τολµηρά σχέδια εκπληρώνοντάς τα µε τη βοήθεια του Antim Ivireanul. Προς υποστήριξη αυτής της ιδέας της συνέχισης θα πούµε απλά πως εκτυπώνοντας το όµορφο ελληνορουµανικό Ευαγγέλιο στο Βουκουρέστι το 1693, ο Άνθιµος δανείστηκε το ρουµανικό κείµενο του Ευαγγελίου του Σερµπάν από το 1682 το οποίο ήταν µία νέα µετάφραση και όχι µία επανάληψη από την Καινή ιαθήκη από το Bălgrad (1648). Χρησιµοποιώντας το ευαγγελικό κείµενο από το 1682 και όχι το κείµενο της Βίβλου του 192 Turcu,. Nicolae C., Biserica din Ţara Românească în timpul domniei lui Şerban Cantacuzino ( ), ( Η Εκκλησία από την Ρουµανική Χώρα στα χρόνια της ηγεµονίας του Şerban Cantacuzino), στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română),1966, τεύχ. 1-2, σ Ό.π. 194 Păcurariu, Mircea, Istoria... (Ιστορία ) ό.π., τόµ 2, σ

93 1688, ο Άνθιµος επιθυµεί ξεκάθαρα να καθιερώσει µία παράδοση στην Εκκλησία. Φυσικά οι επόµενες εκδόσεις του Ευαγγελίου θα σεβαστούν αυτή την παράδοση βελτιώνοντας βέβαια το κείµενο από την µία έκδοση στην άλλη. Αυτό το γεγονός αποδεικνύει πως η Εκκλησία προετοιµάζονταν για την επισηµοποίηση της λατρείας στη ρουµανική γλώσσα, για τη µετάφραση βιβλίων στα ρουµανικά και για τον εξοπλισµό των εκκλησιών και των ιερέων µε αυτό τον θησαυρό. Το ουσιαστικό βήµα, η εξ ολοκλήρου ρουµανική µετάφραση της Βίβλου, είχε ήδη γίνει. Απέµειναν πλέον µόνο τα βιβλία µε τα οποία τελούνταν οι ακολουθίες να αποδοθούν πλήρως στη γλώσσα αυτή, µία ενιαία γλώσσα όλων των Ρουµάνων, των οποίων η κοινή εθνική προέλευση τονίστηκε στους προλόγους όλων αυτών των απολύτως απαραίτητων πνευµατικών βιβλίων. Το επόµενο ρουµανικό Ευχολόγιο είναι εκείνο του ιερέα Ioan Zoba από το Vinţ που τυπώθηκε στο Bălgrad (Alba Iulia το 1869). Σε αντίθεση µε εκείνο του Dosoftei το Ευχολόγιο του ιερέα Zoba, που µεταφράστηκε από τα σλαβικά ήταν πολύ πιο βελτιωµένο. Οι εκδόσεις από το Βουζάου του 1699 και του 1701 το χρησιµοποίησαν ως πηγή και επέφεραν βελτιώσεις. 195 Αν και οι τυπωµένες εκδόσεις, που εµπνεύστηκαν από το Ευχολόγιο του 1689 σταµατούν σε αυτές τις δύο παραπάνω, ο αριθµός των χειρόγραφων που χρησιµοποιούν αυτήν την πηγή είναι πολύ µεγαλύτερος. Αυτά διατηρούν την ουσία και τη µορφή της έκδοσης του Με άλλα λόγια υπάρχει µία λεπτή επιρροή ανάµεσα στη γλώσσα της Καινής ιαθήκης από το Bălgrad 1648 (Alba Iulia) και του Ευχολογίου. Η έκδοση από το Bălgrad 1689 χρησιµοποιήθηκε όπως αναφέρθηκε και πρωτύτερα από τον Μιτροφάν τον επίσκοπο του Μπουζάου, ο οποίος συνέχιζε το έργο της µετάφρασης των ακολουθιών στα ρουµανικά. Αυτός τύπωσε το έτος 1699 στο Μπουζάου ένα Ευχολόγιο «το οποίο περιέχει όλο το εκκλησιαστικό έργο που βοηθούν τους ιερείς». 197 Το τυπικό και οι ενδείξεις είναι ρουµανικές ενώ το κείµενο των προσευχών είναι στα σλαβικά. Η έκδοση από το 1701 είναι αναπαραγωγή αυτής του Με αυτά τα Ευχολόγια κλείνει η σειρά εκδόσεων που τυπώθηκαν τον 16ο-17ο αιώνα. 195 Drăgan, Nicolae, Un fragment din cel mai vechi molitvenic românesc, (Ένα απόσπασµα από το παλαιότερο ρουµανικό Ευχολόγιο ) στο περιοδικό (Daco-Romania) έτος 2, Βουκουρέστι, , σσ C. Cornescu, Rânduiala Botezului... (Η διάταξη του βαπτίσµατος ) ό.π., σ Ό.π. 92

94 Η παρουσίαση του Antim Ivireanul στη Ρουµανική Χώρα έρχεται να ολοκληρώσει το µεγάλο τυπογραφικό πρόγραµµα της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας που επιτεύχθηκε µε την άµεση υποστήριξη των ηγεµόνων. Οι εκδοτικές προθέσεις του Antim Ivireanul σε συνδυασµό µε την εκτύπωση στα ρουµανικά των λειτουργικών βιβλίων εµφανίζονται µε µεγαλύτερη σαφήνεια το Τον χρόνο εκείνο βλέπει το φως της δηµοσιότητας το πρώτο ρουµανικό Ευχολόγιο µε τίτλο: «Ευχολόγιον, δηλαδή Ευχολόγιο τώρα για πρώτη φορά τυπωµένο µε βάση την διάταξη του ελληνικού.με την ταλαιπωρία και την δαπάνη του αγαπηµένου του Θεού Antim Ivireanulεπισκόπου του Râmnicului». 198 Το γεγονός πως αυτά εµφανίζονται µόνο µέσα από τον κόπο και τα έξοδα του Antim αναδεικνύει πως η πρωτοβουλία του ανήκει πολύ περισσότερο µάλιστα καθώς εκείνος ήταν ο συντάκτης της µετάφρασης από τα ελληνικά, όπως καταγράφεται και από ένα σηµείο «αλλά να ξέρεις και αυτό: αν θα εξετάσεις λεπτοµερώς τις διατάξεις και την µετάφραση του Ευχολογίου και θα τα ταιριάξεις µε κάµποσες σλαβικές πηγές και δεν θα ταιριάζουν µεταξύ τους, να µην βιαστείς ευθύς να µας δυσφηµίσεις γιατί εµείς ακολουθήσαµε το Ελληνικό Ευχολόγιο το οποίο τύπωσε ο Nicolae Glychi το έτος του Χριστού 1691». 199 Είναι ξάστερο πως ο Άνθιµος εξέτασε και «τις σλαβικές πηγές» αλλά επέλεξε να δηµιουργήσει µια µετάφραση µε βάση ένα τόµο επεξεργασµένο πρόσφατα. Το επίτευγµα του αυτό ορθά ονοµάστηκε «µία άνευ προηγουµένου επανάσταση στην ρουµανική λειτουργική που έγινε µέσω της εκτύπωσης του πρώτου Ρουµανικού Ευχολογίου και της κυκλοφορίας του σε όλη τη Ρουµανική Χώρα». 200 Όπως αναδείξαµε στο προηγούµενο κεφάλαιο υπό αυτόν τον τίτλο του Ευχολογίου υπάρχουν δύο ξεχωριστά έργα σε δύο ξεχωριστούς τόµους: πρώτα ένα Ιερατικό και µετά ένα Ευχολόγιο. Ο δεύτερος τόµος (το Ευχολόγιο) 201 περιέχει τη διάταξη της πρώτης ηµέρας που η γυναίκα γεννά το παιδί, τη διάταξη της περιτοµής του παιδιού την όγδοη µέρα κ.τ.λ. Περιέχει µε άλλα λόγια τις διατάξεις και τις ακολουθίες της Εκκλησίας για τη βάπτιση, τον αρραβώνα, το γάµο, το Ευχέλαιο, την καλογερική, την κηδεία και άλλων σηµαντικών στιγµών της ζωής ενός χριστιανού αλλά και τους λόγους διδασκαλίας του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόµου την Μεγάλη Πέµπτη και την 198 Şerbănescu, Nicolae, Antim Ivireanul tipograf, ( Άνθιµος Ιβήρου τυπογράφος ) ό.π., σ Ό.π., σ Gabriel Ştrempel, Antim Ivireanul, (Άνθιµος Ιβήρου ) ό.π., σ Şerbănescu, Pr. Niculae, Mitropolitul Antim Ivireanul, 1716 septembrie 1966, (Ο µητροπολίτης Άνθιµος Ιβήρου, 1716 Σεπτέµβριο ) στο περιοδικό (Mitropolia Olteniei),1966, τεύχ. 9-10, σ

95 Κυριακή της Ανάστασης. Όσον αφορά την εξωτερική παρουσίαση και τη γλώσσα οι εκδόσεις του Ευχολογίου που τυπώθηκαν από τον Άνθιµο είναι ανώτερες από αυτές του Dosoftei. Οι τυπικές ενδείξεις είναι ξεχωριστά τυπωµένες µε κόκκινο µελάνι. Ειδικότερα το βιβλίο είναι σαφές και εύκολο στη χρήση από τους ιερείς. Πάλι µε δικά του έξοδα Antim Ivireanul τυπώνει το έτος 1713 µία νέα έκδοση του Ευχολογίου µε τίτλο: «Ευχολόγιο τώρα τυπωµένο για δεύτερη φορά µε βάση την διάταξη του Ελληνικού» 202. Αυτήν η έκδοση θα είναι η βάση για όλα τα µετέπειτα Ευχολόγια που θα εµφανιστούν στην Ροµανική Εκκλησία. Αυτό συµβαίνει διότι «περιλαµβάνει όλη την ακολουθία που χρειάζεται στην ζωή ενός πιστού. Από την ώρα της γέννησης και µέχρι την ώρα του θανάτου ακόµα και µετά την ταφή» (από τον πρόλογο της έκδοσης του Rîmnic 1706). Ο µητροπολίτης Άνθιµος όπως ο ίδιος οµολογεί, χρησιµοποίησε ένα ελληνικό πρωτότυπο, που είχε τις διατάξεις προσαρµοσµένες στις πρακτικές της εποχής του. Ένα τέτοιο παράδειγµα µπορούν να αποτελέσουν οι ενδείξεις τις οποίες βρίσκουµε µετά την διάταξη της εξοµολόγησης. «Το Ευχολόγιο αυτό περιέχει όλες τις ακολουθίες που πρέπει να επιτευχθούν από τους ιερείς. Ωστόσο, την ακολουθία που ο άρρωστος παίρνει την θεία κοινωνία από τον παπά δεν την έβαλε όπως βλέπουµε πως εµφανίζεται στα σλαβικά Ευχολόγια.. (Αναφέρεται πιθανών στο Trebnicul του Πέτρου Μογίλα, Κιέβου 1646) Επειδή στις ελληνικές πηγές δεν εµφανίζεται αυτή η διάταξη». 203 Στη συνέχεια ο Άνθιµος δίνει µία συµπληρωµατική εξήγηση «αλλά να ξέρεται και αυτό, πως αν εξετάσετε λεπτοµερώς τις διατάξεις και τη µετάφραση αυτού του Ευχολογίου και τα ταιριάξετε µε κάποιες σλαβικές πηγές, µε τις οποίες όµως δεν θα ταιριάζουν µην τα δυσφηµίσεις αµέσως, γιατί εµείς ακλουθήσαµε το Ελληνικό Ευχολόγιο το οποίο τύπωσε ο Nicolae Gluck το έτος του Χριστού 1693» 204. Ο µητροπολίτης Άνθιµος κατάφερε να εκτυπώσει 64 βιβλία σε άριστη τυπογραφική κατάσταση, προσπάθεια που συναγωνίζεται τα µεγαλύτερα τυπογραφεία της εποχής, πραγµατικό επίτευγµα και µεγάλη δόξα για τη ρουµανική χώρα. Οι ρουµανικές εκτυπώσεις ήταν από την άλλη θεµελιώδεις για την Εκκλησία «η τυπογραφική εµφάνιση των βιβλίων του µητροπολίτη Antim ήταν για εκείνη την εποχή κάτι καταπληκτικό» Ό.π., σ C. Cornescu, Rânduiala Botezului... (Η διάταξη του βαπτίσµατος ) ό.π., σ Ό.π. 205 I.P.S. Firmilian, ό.π., σ

96 Η επόµενη έκδοση του Ευχολογίου είδε το φως της ηµέρας το έτος 1747 στην επισκοπική τυπογραφία του Rîmnic. Το έργο ανήκει στον επίσκοπο Clement που βοηθήθηκε στη µετάφραση από το µοναχό Lavrentie από το Χουρέζ. Στον πρόλογο αυτής της έκδοσης µαθαίνουµε πως η µετάφραση έγινε µε βάση την έκδοση που χρησιµοποιούνταν στην Ορθόδοξη Ρωσική Εκκλησία. 206 Ωστόσο, ανάµεσα στην ρωσική και την ελληνική έκδοση σταµάτησαν να υπάρχουν διαφορές από το 1646 όταν ο µητροπολίτης Κιέβου Πέτρος Μογίλας, µετέφρασε το Ευχολόγιο του µε βάση το Ελληνικό Ευχολόγιο. 207 Η θύµηση της ρουµανικής έκδοσης του Ευχολογίου από το 1747 γίνεται και για έναν άλλο λόγο ο οποίος είναι ότι η αναθεώρηση των µεταφράσεων (στην περίπτωση αυτή µε βάση το σλαβικό κείµενο) βασίζεται σε µία ηγεµονική απόφαση. Το εκέµβριο του 1741 αµέσως µετά την άνοδό του στο θρόνο ο Mihail Racoviţă λαµβάνει µία απόφαση µεγάλης σηµασίας για το πρόβληµα της θρησκευτικής λατρείας. 208 Η ηγεµονική πράξη δείχνει πως στην πνευµατική σωτηρία των πιστών τα εκκλησιαστικά βιβλία είναι η πηγή σωτηρίας και για το λόγο αυτό το περιεχόµενο τους πρέπει να ελέγχεται. Ο ηγεµόνας θεµελίωσε τη λογοκρισία για τα βιβλία που θα τυπωθούν αλλά και για εκείνα που τυπώθηκαν µέχρι το έτος 1741 αλλά δεν είχαν κυκλοφορήσει ακόµα. Αυτό το έργο το ανέλαβαν οι ιεράρχες των εκκλησιών καθώς αυτό ήταν και «µία παλαιά συνήθεια της χώρας αυτής» 209. Μεταφράζοντας το Trebnicul (Ευχολόγιο) του Πέτρου Μογίλα, ο Clement και ο Lavrenne µετέφρασαν στην ουσία το ελληνικό Ευχολόγιο το οποίο ήταν ίδιο µε αυτό του Antim. Οι συγκεκριµένοι θα κάνουν χρήση και της έκδοσης του µητροπολίτη Antim, γεγονός που αποδεικνύεται από πολυάριθµα σχεδόν ταυτόχρονα κείµενα. Στο πέρασµα των χρόνων έγιναν αρκετές αναθεωρήσεις στο κείµενο του Ευχολογίου, ειδικά στη µορφή του ή στη σειρά διάταξης των περιεχοµένων. Οι προσευχές και οι ακολουθίες παρέµειναν ίδιες στις σηµαντικές εκδόσεις: Ιάσιο 1764, Blaj 1784, Σιµπίου 1833 και Βουκουρέστι 1937 (διορθωµένη από τον ιερέα Niculae M. Popescu). 206 Είναι το Ευχολόγιο του µητροπολίτη Κιέβου, Πέτρου Μογίλα. Τυπωµένο στα σλαβικά στο Κίεβο το 1646 µε το όνοµα «Trebnic». Emil Legrand, Bibliographie Hellenique. τόµ. 4, Παρίσι, 1894, σ Iorga, Nicolae, Istoria...(Ιστορία ) ό.π., σσ Simonescu, Dan, O hotârâre domnească necunoscută, (Μία άγνωστη ηγεµονική απόφαση) Βουκουρέστι,1926, σσ Ό.π. 95

97 III.3.Το εν χρήσει Ευχολόγιο στη Θεία Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας Στην έκδοση του Ευχολογίου που τυπώθηκε το 1950 έγιναν κάποιες αλλαγές. 210 Ανάµεσα σε αυτές τις λίγες αλλαγές που έγιναν στο κείµενο των προσευχών από αυτήν την έκδοση ήταν οι εκφωνήσεις κατά την ακολουθία της κηδείας των βρεφών. Αλλαγές που ούτως ή άλλως χρησιµοποιούνταν από πριν στην πρακτική. Για τη µείωση του µεγέθους του βιβλίου και για να γίνει πιο εύκολο στη χρήση, στην έκδοση του 1950 δεν τυπώθηκαν οι διατάξεις της καλογερικής (συµπεριλαµβανοµένου της ακολουθίας της κηδείας των µοναχών), που δεν ήταν απαραίτητα στους ιερείς των ενοριών. Αφαιρέθηκαν επίσης κάποιες διατάξεις αγιασµού και δοξολογίες από το περιεχόµενο της έκδοσης του 1937 ανάµεσα στις οποίες κάποιες δεν ήταν πλέον ενεργές και κάποιες άλλες θα έµεναν στο περιεχόµενο του βιβλίου µε τίτλο Tedeum ( οξολογία). Η επόµενη έκδοση του Ευχολογίου έκανε την εµφάνισή της το Η διόρθωση της γλώσσας των προσευχών επιτυγχάνεται από τον πατριάρχη Justinian ο οποίος προσέθεσε στο περιεχόµενο του βιβλίου κάποιες προσευχές και κάποιες ακολουθίες που θα ήταν χρήσιµες στους ιερείς στην ποιµαντική και λειτουργική δραστηριότητα. Το Ευχολόγιο πλέον περιέχει τους Ακάθιστους Ύµνους του Ιησού Χριστού, του Ευαγγελισµού και δύο παρακλήσεις της Παναγίας. Στο τέλος του βιβλίου προστέθηκαν δύο διατάξεις ακολουθίας οι οποίες εµφανίζονται για πρώτη φορά στο Ρουµανικό Ευχολόγιο. 211 Αναφερόµαστε στην διάταξη της ευλογίας του σταυρού που βάζουµε πάνω από τον τάφο και στη διάταξη υιοθέτησες ενός παιδιού. Ο φηµισµένος λειτουργός Ene Branişte, πιστεύει πως η χρήση κάποιων ειδών ακολουθίας που εισήχθησαν τώρα στο περιεχόµενο του Ευχολογίου είναι πολύ χρήσιµες. «Οι προσευχές και οι διατάξεις αυτού του είδους που απαντούν στις ανάγκες και στις νέες συνθήκες της χριστιανικής ζωής των πιστών και που οι ιερείς δεν τα έβρισκαν στα λειτουργικά βιβλία µέχρι τώρα, ήταν συχνό ζητούµενο. Ελπίζουµε πως οι µελλοντικές 210 Căciulă, O., Cartea de cult în ultimul deceniu ( ), (Ένα βιβλίο λατρείας την τελευταία δεκαετία ) στο περιοδικό (Glasul Bisericii)1958, τεύχ. 6-7, σ Branişte, Ene, Ediţii noi ale unor cărţi de slujbă in Bisericile Ortodoxe vecine,( Νέες εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων στις γειτονικές Ορθόδοξες Εκκλησίες) στο περιοδικό (Ortodoxia),1959, τεύχ. 4. σ

98 εκδόσεις του Ευχολογίου θα περιέχουν και άλλες χρήσιµες προσευχές όπως για παράδειγµα: διατάξεις για την ευλογία για τους λεγόµενους «γάµους από ασήµι» και «γάµους από χρυσό», ακολουθίες ευλογίας του νέου νεκροταφείου «που υπήρχαν ήδη στο σλαβικό Ευχολόγιο» 212. Ως συµπέρασµα µπορούµε να πούµε πως το Ευχολόγιο έχει µεγάλη σηµασία τόσο για τη δηµόσια λατρεία όσο και για την προσωπική λόγω της ποικιλίας του περιεχοµένου που απαντά στις απαιτήσεις και τις ανάγκες των Χριστιανών. Αυτό συµβαίνει διότι το βιβλίο αυτό περιέχει την διάταξη των άγιων µυστηρίων, προσευχές, ιερουργίες, κ.α., που είναι όλα απαραίτητα για ολόκληρη την περίοδο της επίγειας ζωής του πιστού. Αναδείξαµε πως η ονοµασία του Ευχολογίου προέρχεται από το Σλάβικο molitvinikủ που σηµαίνει προσευχή, λόγος. 213 Στην Ελληνική έχει το όνοµα Ευχολόγιο (ευχή και λόγος) που σηµαίνει προσευχή, λέξη που προέρχεται από το ρήµα ευλογώ. 214 Γενικά το όνοµα των λειτουργικών αυτών βιβλίων διατηρήθηκε µε κάποιες ωστόσο διαφορές ανάλογα την περιοχή όπως είναι: Molitvenic αυτή είναι η σλαβική έκδοση από το Ταργόβιστε του Ο διάκονος Κορέσι εκτυπώνει ένα λειτουργικό βιβλίο το 1564 στο Μπρασόβ το οποίο ονοµάζει Molitevnic. Ο Dosoftei από το Ιάσιο το 1681, ονοµάζει αυτό το βιβλίο Mltvnic=Moltănic, Στην έκδοση από το Bălgrad το 1688 εµφανίζεται το όνοµα Molit к-vnic. Οι εκδόσεις από το Rîmnic (αυτές από τα χρόνια 1730, 1758, 1768, 1782, 1793) εµφανίζονται υπό την ονοµασία Molitvenic-к και φέρει τις εκδόσεις από το Βουκουρέστι από το 1794 και από το Sibiu Άλλες εκδόσεις µε τίτλο Ευχολόγιο είναι αυτές του Βουκουρεστίου (1808) Ευχολόγιο ή Βιβλίο προσευχών, και του Βουκουρεστίου (1888), και το Πλούσιο Ευχολόγιο. 216 Μία άλλη ονοµασία αυτού του λειτουργικού βιβλίου που ωστόσο την συναντάµε σπάνια, πιο πολύ στα µέρη της Μολδόβας, προερχόµενη από την Ορθόδοξη Ρωσική Εκκλησία, είναι το όνοµα Trebnic. Τυπώθηκε σε τρεις εκδόσεις: σλαβικό Trebnic από το 212 Branişte, Ene, Cărţile de cult tipărite între , (Τα έντυπα λειτουργικά βιβλία µεταξύ ) στο περιοδικό (Studii Teologice),1968, τεύχ σ Ioan M. Stoian, Dicţionar Religios, (Θρησκευτικό Λεξικό)Βουκουρέστι,1994, σ Branişte Ene, prof Ecaterina, Dicţionar Enciclopedic de cunoştinţe religioase, (Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό των θρησκευτικών γνώσεων) Caransebeş, 2001, σ Popescu, Pr. Niculae M., Diortosind Molitfelnicul-Ediţia Sfântului Sinod,( ιορθώνοντας το Ευχολόγιο -Έκδοση Ιεράς Συνόδου ) Βουκουρέστι, 1937, στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română), 1937 τεύχ , σ Οι εκδόσεις από το 1896, 1910, 1920, 1926 έχουν την ονοµασία «Το πλούσιο Ευχολόγιο». 97

99 Câmpulung (1635) και δύο εκδόσεις του ρουµανικού Trebnicul από το Chişinău (1920 και 1926). 217 Η αλλαγή του τίτλου από Molitfelnic σε Evhologhion ή Trebnic που υπήρχε στα εδάφη της Ρουµανικής Χώρας οφείλεται στις σλαβικές ή ελληνικές πολιτιστικές επιρροές της Εκκλησίας. Η σλαβική ονοµασία εµφανίζεται λόγω των σλαβικών επιρροών στα εδάφη διάφορων ρουµανικών χωρών. Η ρωσική επιρροή εµφανίζεται υπό τον ηγεµόνα Mateiu Basarab όταν το βιβλίο ονοµαζόταν όπως και στη ρωσική Εκκλησία Trebnic. Την εποχή του Constantin Brâncoveanu χρησιµοποιούνταν η ελληνική ονοµασία του βιβλίου Ευχολόγιο. 218 Στις ηµέρες µας στη Ρουµανική Ορθόδοξη Εκκλησία η ονοµασία αυτή των λειτουργικών βιβλίων είναι Molitfelnic. Η ονοµασία αυτή χρησιµοποιείται και έχει παραµείνει ίδια από τις εκδόσεις του 1854 και 1859, που εµφανίστηκαν υπό τον µητροπολίτη Nifon στο Βουκουρέστι. 219 III.4. Τα εκ των εκδόσεων του Ευχολογίου προερχόµενα σύγχρονα λειτουργικά βιβλία Το Αγιασµατάριο είναι ένα λειτουργικό βιβλίο το οποίο περιέχει µερικές από τις πιο σηµαντικές εκκλησιαστικές ακολουθίες. Ανάµεσα στις παλαιότερες εκδόσεις που συναντώνται στη λατρεία της Ρουµανικής Εκκλησίας είναι: Αγιασµατάριο η περίληψη του µεγάλου Ευχολογίου το οποίο περιέχει τα πιο απαραίτητα ιερατικά έργα που τώρα έχουν διορθωθεί και είναι πολύ περισσότερα από όσο στην εκτύπωση του (Εκτυπώθηκαν µε έξοδα του Iosif Romanov και του πρίγκιπα Alecsandru D. Ghica). Η εκτύπωση αυτή ήταν στη ρουµανική γλώσσα αλλά µε κυριλλικά γράµµατα. Το Αγιασµατάριο τυπώθηκε σε συνδυασµό µε τις νέες εκδόσεις του Ευχολογίου (1950,1966,1971 κ.λπ). Χρησιµοποιείται συχνά στη λατρεία καθώς περιέχει τη διάταξη των κυριότερων ιερουργιών. Σήµερα χρησιµοποιείται η έκδοση από το έτος 2002 που περιέχει ακολουθίες, διατάξεις και προσευχές που επιτελούνται από τους ιερείς σε διάφορες ανάγκες στη ζωή των χριστιανών. Η διάταξη των µυστηρίων του βαπτίσµατος, εξοµολόγηση, γάµος, ευχέλαιο, και η διάταξη κάποιων ιερουργιών όπως ο µικρός Αγιασµός, η ακολουθία της κηδείας, τα φώτα, οι εξορκισµοί του αγίου Βασιλείου του 217 Pr. N. M. Popescu, ό.π. σ Ό.π., σ Krizner, Paul, Evhologhionul sau Molitfelnicul ortodox,(ευχολόγιο ή το ορθόδοξο Ευχολόγιο) στο περιοδικό (Calea Mântuirii), Arad, τεύχ. 5 (404), 27 Ιανουαρίου, 2008, σ

100 Μεγάλου, οι εξορκισµοί του Ιωάννη του Χρυσοστόµου, προσευχές σε διάφορες αδυναµίες και αρρώστιες, άλλες διατάξεις και προσευχές σε διάφορες ανάγκες, συναξάρι για όλο το χρόνο. «Τα λειτουργικά κείµενα των αγίων Μυστηρίων και των ιερουργιών µε τα οποία η Ρουµανική Εκκλησία συνοδεύει, ευλογώντας τις µεγάλες στιγµές και τις ανάγκες από τη ζωή των χριστιανών της, περιλαµβάνονται στο λειτουργικό αυτό βιβλίο χωρίς το οποίο είναι αδιανόητη η εκπλήρωση των αγίων έργων από τους ορθοδόξους ιερείς. Σε σύγκριση µε τις παλαιότερες εκδόσεις περιλαµβάνει, σύµφωνα µε τις αποφάσεις της Ιεράς Συνόδου και µε την µορφή που εγκρίθηκε από αυτή, και το κείµενο της µνηµόνευσης των ηρώων στο Τρισάγιο». 220 οξολογία είναι ένα βιβλίο που χρησιµοποιείται σε διάφορες περιστασιακές προσευχές και ιερουργίες. Ο αρχικός τίτλος είναι Βιβλίο για δοξολογία σε διάφορες δηµόσιες εκδηλώσεις και είναι δηµιούργηµα της Ρουµανικής Εκκλησίας. Πρόκειται για µία θρησκευτική ακολουθία για την ευχαρίστηση, τον εγκωµιασµό του Θεού σε ορισµένες ειδικές περιπτώσεις από την προσωπική του ζωή ή από την κοινωνική ζωή των χριστιανών. Είναι µία ιερουργία, µία ακολουθία αγιοσύνης που είναι πολύ νεότερη από τις υπόλοιπες ιερουργίες που επιτελούνται από την Εκκλησία. Το όνοµα του Tedeum το πήρε από έναν λατινικό ύµνο, ο οποίος υπάρχει στο περιεχόµενο αυτής της ακολουθίας: Te Deum laudamus. Η οξολογία επιτελείται σε συγκεκριµένες ηµεροµηνίες κατά το εκκλησιαστικό έτος: την 1η Σεπτεµβρίου-έναρξη εκκλησιαστικού έτους, την 1η Ιανουαρίου-έναρξη ηµερολογιακού έτους, στις εθνικές γιορτές, σε συγκεκριµένες σηµαντικές γιορτές της εκκλησιαστικής ζωής (ανοιχτές συνεδριάσεις της Ιεράς Συνόδου)στο σχολικό έτος θρησκευτικών και πολιτικών ιδρυµάτων εκπαίδευσης, στα εγκαίνια ενός αναµνηστικού µνηµονίου, στην αγιοσύνη ενός εκκλησιαστικού οργάνου, κ.τ.λ. Η οξολογία επιτελείται στην Εκκλησία αλλά και έξω από αυτήν στον τόπο που το απαιτούν οι περιστάσεις. Πριν από το τέλος δίνεται µία οµιλία. Το τελικό µέρος της τελετής ονοµάζεται Πολύχρονο (από το πολύ και χρόνος δηλαδή, πολλά χρόνια ή µακροχρόνια ζωή) και είναι δηµιουργηµένο από τρεις ευχές. Πρώτα για την καθοδήγηση της πολιτείας, µετά για την καθοδήγηση της Εκκλησίας και τέλος για όλο το λαό. Μετά από κάθε τύπο ο ιερέας 220 Aghiasmatar, (Το Αγιασµατάριο )Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al BOR, Βουκουρέστι, 2002 (όπως έγραφε στον πρόλογο αυτού του λειτουργικού βιβλίου ο πατριάρχης Θεόκτιστος). 99

101 υψώνει τον Τίµιο Σταυρό και κηρύττει: χρόνια πολλά και οι υµνολόγοι (χορωδία, πιστοί) υµνούν τρείς φορές «Χρόνια πολλά»! Κατά το 19 ου αιώνα σηµειώθηκαν διάφορες εκδόσεις (Νεαµτς 1862, Μπουζάου1869, Βουκουρέστι 1879). 221 Οι σύγχρονες εκδόσεις της δοξολογίας εισήγαγαν κάποιες νέες διατάξεις και τις απαραίτητες προσαρµογές στις νέες καταστάσεις της πολιτικής και θρησκευτικής ζωής. 222 Η Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία χρησιµοποιεί σήµερα την έκδοση που εκτυπώθηκε το 1998 µε την φροντίδα του πατριάρχη Θεοκτίστου. Ο αρχικός τίτλος είναι Ακολουθία Ανάστασης και βιβλίο οξολογίας και έχει δύο µέρη. 223 Στο πρώτο µέρος περιλαµβάνεται η διάταξη των ακολουθιών της νύχτας της Ανάστασης και της Εβδοµάδας των Φώτων, τυπικές διατάξεις και η περικοπή του Ευαγγελίου η οποία διαβάζεται σε περισσότερες γλώσσες στη «δεύτερη ανάσταση». Στο δεύτερο µέρος συναντούµε τη οξολογία του νέου έτους, την σύναξη της Ιεράς Συνόδου της Αγίας Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας, τη δοξολογία της εθνικής εορτής της Ρουµανίας (1η εκέµβρη) ή άλλες αναµνηστικές γιορτές όπως τη δοξολογία για την ονοµαστική γιορτή του Πατριάρχη, του µητροπολίτη και του επισκόπου, τη δοξολογία στο ξεκίνηµα του σχολικού έτους, τη δοξολογία για όλη την καλοσύνη που λαµβάνουµε από τον Θεό και τη διάταξη αγιοσύνης της σηµαίας ενός σχολείου. 221 Enăceanu, Arhim. Ghenadie, Un sbornic. Istoria Te-Deumurilor in Biserica creştină şi specialitate in cea română, στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română),1864, τεύχ. 11 και 12, σσ και σσ Έκδοση Ιεράς Συνόδου το 1922, το 1950, µε τη φροντίδα του πατριάρχου Ιουστινιανού, Un Tedeum pentru pace,( Μία δοξολογία για ειρήνη) Εκδ. Episcopiei Oradea, Sluja Învierii şi carte de Tedeum,( Η ακολουθία της Ανάστασης και οξολογία ) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al Bisericii Ortodoxe Romane, Βουκουρέστι,

102 Το Ψαλτήρι ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: IV.1. Η παρουσίαση των παλαιότερων κειµένων του Ψαλτηρίου που βρέθηκαν στο έδαφος των ρουµανικών χωρών Το Ψαλτήριο αποτελείται από τους 150 ψαλµούς και ένα παράρτηµα µε τις εννέα ωδές. Το Ψαλτήριο περιέχει τους ψαλµούς που υπάρχουν στο οµώνυµο βιβλίο της Παλαιάς ιαθήκης και χρησιµοποιείται εξ αρχής στη χριστιανική λατρεία. 224 Σε µία επισκόπηση των θρησκευτικών συγγραµµάτων στη ρουµανική γλώσσα που διατηρούνται από τον 16 ο αιώνα, διαπιστώνεται µε ευκολία πως το Ψαλτήρι ήταν πολύ καλύτερα διακοσµηµένο όσον αφορά τα χειρόγραφα και τις εκτυπώσεις σε σύγκριση µε άλλα χειρόγραφα (Τετραευαγγέλιο, Απόστολο), κείµενα του χριστιανικού δόγµατος (Κατήχηση), λατρείας (Ιερατικό, Ευχολόγιο και Οκτώηχο) για την εξήγηση και ηθική διαπαιδαγώγηση (Καζάνιε). Στα προηγούµενα κεφάλαια παρουσιάσαµε το πρόβληµα του ξεκινήµατος της γραφής στις ρουµανικές χώρες και καταλήξαµε στο συµπέρασµα πως: τον 15 ο αιώνα άρχισε η µετάφραση των λειτουργικών βιβλίων στη ρουµανική γλώσσα ο ρουµανικός λαός ήταν έτοιµος για µία κατάλληλη πολιτιστική ζωή. Ήταν µία φυσική εξέλιξη σχεδόν δύο αιώνων πολιτιστικής ζωής µε σλαβικά σχόλια κοντά σε µοναστήρια και επισκοπές, µε βιβλιοθήκες και µε εγγράµµατους µελετητές της σλαβικής γλώσσας. 225 Στη συλλογή των σλαβικών χειρογράφων από τη Βιβλιοθήκη της Ρουµανικής Ακαδηµίας, διατηρείται ένας µεγάλος αριθµός αντιγράφων του Ψαλτηρίου. 226 Εποµένως η µετάφραση του Ψαλτηρίου στη ρουµανική γλώσσα στην αρχή της ρουµανικής λογοτεχνίας ήταν ένα γεγονός κατανοητό και απόλυτα φυσικό. Η εµφάνιση αυτών των βιβλίων δεν αποφασίστηκε από κάποια κίνηση που προήλθε από το εξωτερικό. Η αξία του Ψαλτηρίου οφείλεται στη χριστιανική ζωή του ρουµανικού λαού αλλά και στη ζωή άλλων χριστιανικών λαών. 224 Psaltireα,( Το Ψαλτήριο ) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R.,Βουκουρέστι, Ciobanu, Stefan, Începuturile scrisului in limba românească, ( Οι ερχές της γραφής στη ρουµανική γλώσσα ) Βουκουρέστι, Βλ. Bianu Ioan, Hodoş Nerva, Bibliografia românescă veche ( Η Παλαιά ρουµανική βιβλιογραφία ) 101

103 Ο 15 ος αιώνας εκτός των άλλων ήταν και καθοριστικός για τη ζωή των περισσότερων λαών. Σε όλους τους γείτονες της Ρουµανίας ξεκινά να σχηµατίζεται η ιδέα για εθνική ζωή, δηλαδή, δηµιουργείται ένα ρεύµα για αναβίωση των λαών. Όπως είδαµε και προηγουµένως ο ρουµανικός λαός έχει συνείδηση της εθνικότητάς του, µάχεται ενάντια στους εχθρούς του, και υπερασπίζεται τη χώρα, την οικογένεια και την πίστη του. Σε αυτή την ατµόσφαιρα που πήγαζε από το εσωτερικό της χώρας αλλά και από το εξωτερικό δικαιολογείται η εµφάνιση της επιθυµίας των Ρουµάνων να έχουν τα βιβλία στη γλώσσα τους. 227 Το Ψαλτήρι σε όλες τις γνωστές εκδόσεις ανεξάρτητα από το χρόνο ή τον τόπο της σύνθεσης έχει µία γλωσσική έκφραση πιο φυσική, πιο κατανοητή, πιο κοντινή στο λατινικό φόντο και ειδικά στη ρουµανική γλώσσα από όσο τα άλλα κανονικά βιβλία. Το Ψαλτήρι όµως εξατοµικεύεται στον παλαιό ρουµανικό πολιτισµό και µε την αξιοσηµείωτη ενότητα της µορφής των παλαιότερων εκδόσεων που έχει γνωρίσει. Οι αντιγραφείς και αργότερα οι εκτυπωτές προσάρµοζαν το Ψαλτήρι στις τοπικές γλωσσικές νόρµες ή αντικαθιστούσαν λέξεις και τύπους για να κάνουν το περιεχόµενο πιο κατανοητό µε προφανή αναφορά στην γραφή του ιερού κειµένου. Η πολιτιστική ατµόσφαιρα από τις χώρες που κατοικούνταν από Ρουµάνους έδωσε το έναυσµα να γεννηθούν οι πρώτες µεταφράσεις του Ψαλτηρίου στη ρουµανική γλώσσα τον 15 ο και 16 ο αιώνα. Αυτήν την περίοδο εµφανίζονται, το Βορονετσιάνικο Ψαλτήρι, το Σκιανικό Ψαλτήρι, το Χουρµουζακινό Ψαλτήρι, το Ψαλτήρι του Ciobanu (από την Μολδαβία), το απόσπασµα που ονοµάζεται Ψαλτήρι του Ιorga, τα τέσσερα έντυπα του Κορεσίου (1568, 1570, 1577, 1589) και οι ψαλµοί που αναπαράχθηκαν στον κώδικα Bratul, στο Ευχολόγιο και στο Ιερατικό του Κορεσίου. 228 Οι εννέα γνωστές εκδόσεις του κειµένου ολόκληρες ή αποσπασµατικές, ρουµανικές ή σλαβορουµανικές πρέπει να τοποθετηθούν ανάµεσα σε πολλές άλλες ενδιάµεσες εκδόσεις. Από αυτές εµφανίστηκαν µε τις αντιγραφές ή µε τη γλωσσική προσαρµογή στις συγκεκριµένες νόρµες των κύριων πολιτιστικών κέντρων της εποχής ένας εντυπωσιακός αριθµός εντύπων. Η ποικιλία των εκδόσεων είναι αυτή που εξατοµικεύει κατά κύριο λόγο το Ψαλτήρι ανάµεσα στις παλαιές λογοτεχνικές γραφές. Αποδεικνύεται έτσι πλήρως το κύρος που είχαν τα γραπτά αυτά στην παλαιά εποχή όταν οι ψαλµοί ή ολόκληρα καθίσµατα έγιναν αναπόσπαστα κοµµάτια κάποιων βιβλίων 227 Ciobanu, Stefan, Istoria literaturii... (Ιστορία της λογοτεχνίας ), ό.π.,σ Gheţie / Mareş, ό.π., σσ

104 λατρείας όσο και στους επόµενους αιώνες, όταν η γλωσσική µορφή του ψαλµού λήφθηκε συνεχόµενα ως ένα µοντέλο διύλισης της Ρουµανικής καλλιτεχνικής έκφρασης. Το Σκιανικό Ψαλτήρι (1482) 229 χειρόγραφο το οποίο περιέχει ολόκληρο το Ψαλτήρι (151 ψαλµοί), είναι γραµµένο στην παλαιά σλαβική εκκλησιαστική γλώσσα και είναι το ίδιο για όλους τους σλαβικούς ορθόδοξους λαούς. Το κείµενο προέρχεται από το ίδιο αρχέτυπο λίγο διαφοροποιηµένο, ταιριασµένο µε την εποχή και µε το µέρος όπου είχε αντιγραφεί. Το κείµενο δεν µπορεί να έχει µεταφραστεί από µία σερβική πηγή, γιατί στο τέλος του Ψαλτηρίου έχουµε το σύµβολο της Πίστεως µε «Filioque» που µας δίνει το δικαίωµα να πιστεύουµε πως το ρουµανικό Ψαλτήρι µεταφράζεται από ένα ρουτινιάρικο κείµενο όπου η καθολική επίθεση ήταν πιο δυνατή και που εισάγονται στα ιερά βιβλία κάποιες καθολικές καινοτοµίες. 230 Το Βορονετσιάνικο Ψαλτήρι έχει αποκτήσει το όνοµά του από το µοναστήρι Voroneţ όπου βρέθηκε. 231 Κατεστραµµένα χειρόγραφα, χωρίς αρχή και χωρίς τέλος και µε κενά στο µεταξύ, είναι γραµµένο σε χαρτί και περιλαµβάνει ένα µέρος από ψαλµούς, ξεκινώντας από την αρχή µε τον ψαλµό 88. To Ψαλτήρι περιέχει και σλαβικό κείµενο. Μετά από ένα στίχο στη σλαβική γλώσσα ακολουθεί ένας στίχος στη ρουµανική γλώσσα. Παρατηρούµε πως στην παλαιά ρουµανική λογοτεχνία διατηρήθηκαν πολύ λίγα ρουµανικά κείµενα παράλληλα µε τα σλαβικά και ανάµεσα σε αυτά τα κείµενα την πρώτη θέση κατέχει το Ψαλτήρι. Υπάρχουν τρία σλαβονικο-ρουµανικά Ψαλτήρια, δηλαδή, το Βορονετσιάνικο, το Ψαλτήρι του Κορεσίου από το 1577 και εκείνο του µητροπολίτη Dosoftei από το Πήρε το όνοµά του από το λόγιο D. C. Sturdza-Scheianul που το είχε στη βιβλιοθήκη του στην πόλη Schei και νωρίτερα φαίνεται να το είχε ο Gheorghe Asachi. O Scheianul χάρισε το χειρόγραφο στην Ακαδηµία της Ρουµανίας µαζί µε όλη τη βιβλιοθήκη του, το 1884 στην οποία βρίσκεται µέχρι σήµερα µε κωδικό αριθµό 449.Περιέχει τους Ψαλµούς του αυίδ και κάποιες µελοποιήσεις αυτών των ψαλµών: 8 ύµνους του Μωυσή µεταξύ των οποίων βρίσκονται: Η προσευχή της Άννας µητέρας του προφήτη Σαµουήλ, ο ύµνος του προφήτη Ησαΐα, η προσευχή του προφήτη Ιωνά, ο ύµνος της Θεοτόκου και η προσευχή του προφήτη Ζαχαρία. 230 I. Bianu, Psaltirea Scheiană, (Το Σκιανικό Ψαλτήρι), Εκδ. Acad. Rom., Βουκουρέστι, I.A. Candrea, Psaltirea Scheiană comparată cu celelalte Psaltiri din secolele al XVI-lea şi al XVII-lea traduse din slavoneşte,( Το Σκιανικό Ψαλτήρι σε σύγκριση µε τα υπόλοιπα ψαλτήρια από τους 16 ο -17 ο αιώνες, µεταφρασµένα στα σλαβικά ), Βουκουρέστι, 1916, σ Ανακαλύφθηκε από τον πρωτοπρεσβύτερο Simion Florea Marian το 1882 στη Ιερά Μονή Voroneţ και παραχωρήθηκε στην Ακαδηµία της Ρουµανίας από το Dimitrie A. Sturdza. Βλ. St. Ciobanu, Istoria (Ιστορία ) ό.π.,σσ

105 Η µετάφραση του Βορονετσιανικού Ψαλτηρίου, στίχο µε στίχο µε το παράλληλο σλαβικό κείµενο ακολούθησε διδακτικές µεθόδους. Με άλλα λόγια το βιβλίο γράφτηκε για αυτούς που επιθυµούσαν να µάθουν την σλαβική γλώσσα και αντίστροφα. Το τρίτο ροτακισµένο κείµενο είναι το Χουρµουζακινό Ψαλτήρι. Το χειρόγραφο περιέχει την µετάφραση ολόκληρου του Ψαλτηρίου στα ρουµανικά, εκτός από τον τελευταίο ψαλµό, τον 151 από τον οποίο διατηρήθηκε µόνο ο τίτλος. 232 Πρόκειται για ένα χειρόγραφο από 134 φύλλα, τα οποία περιέχουν την πιο παλαιά ρουµανική εκδοχή των ψαλµών στα πρώτα 125 φύλλα και ένα τυπικό των Ευαγγελίων στα σλαβικά στα τελευταία εννέα φύλλα. Το κείµενο του Ψαλτηρίου Hurmuzachi παρουσιάζει την ίδια ορθογραφία την ίδια φωνητική, την ίδια µορφολογία και άλλα ροτακισµένα κείµενα του 15 ου αιώνα. 233 Η ανάλυση αυτών των παλαιών ρουµανικών µεταφράσεων από το Ψαλτήρι υποδεικνύει την ύπαρξη περισσότερων σταδίων µετάφρασης. Το πολυεπίπεδο αυτό κείµενο είναι αποτέλεσµα προσπάθειας πολλών ανώνυµων µεταφράσεων, σε διάφορες χρονικές περιόδους. Αυτά τα παλαιά αντίγραφα περιέχουν διάφορες µορφές ρουµανικής γλώσσας που χρονολογούνται σε διαφορετικές περιόδους. Εδώ βρίσκεται µία παλαιά δύσκολη ρουµανική γλώσσα που όµως αναµειγνύεται µε µία εξελιγµένη έκφραση που χρονολογείται πιο πρόσφατα. Η πιο αρχαϊκή γλώσσα περιέχει τυπικά λατινικά στοιχεία ενώ η καινούρια περιέχει πολλά σλαβικά στοιχεία. Όπως προκύπτει από αυτό το γεγονός σε ένα µεταγενέστερο στάδιο του πολιτικού αναβρασµού, πριν τον 16 ο αιώνα, παλαιές µεταφράσεις από τα λατινικά αναθεωρήθηκαν και διορθώθηκαν µε βάση το σλαβικό κείµενο φέρνοντάς τες πιο κοντά στο θρησκευτικό πλαίσιο της εποχής. Η παρουσίαση ωστόσο των πρώτων ρουµανικών κειµένων έγινε και για έναν άλλο λόγο. Η διάπλαση και η σπάνια χρήση των πιο παλαιών λέξεων ανάµεσα στα δύο λογοτεχνικά στρώµατα προδίδει την καταγωγή από ένα προηγούµενο πολιτιστικό στάδιο που υιοθέτησε τη σλαβική ως ιερή γλώσσα. Η καταγωγή, η µορφή και η σπανιότητά τους κάνει ορατή µία πρώτη εποχή της ρουµανικής γλώσσας σε πλήρη ανάπτυξη και µία παλαιά µετάφραση του «Ψαλτηρίου» στα ρουµανικά. Τέτοιες µεταφράσεις από τα 232 Οφείλει το όνοµά του στον δωρητή ιστορικό Eudoxiu Hurmuzachi. Έχει ιδιαίτερη σηµασία σε σχέση µε τους άλλες 2 ψαλτήρες γιατί: δεν είναι αντίγραφο αλλά το πρωτότυπο χειρόγραφο της σλαβικής µετάφρασης µολονότι είναι µεταφρασµένο στον ίδιο τόπο και την ίδια περίοδο. Χρησιµοποιεί διαφορετικό κείµενο από εκείνο που χρησιµοποιήθηκε για τους άλλες 2 ψαλτήρες. Βλ.. St. Ciobanu, Istoria (Ιστορία ) ό.π., σσ I. Candrea, Psaltirea Scheiană comparată cu celelalte psaltiri din secolul al XVI-lea şi al XVII-lea traduse din slavoneşte, (Το Σκιανικό Ψαλτήρι σε σύγκριση µε τα υπόλοιπα ψαλτήρια από τους 16 ο -17 ο αιώνες, µεταφρασµένα στα σλαβικά) Βουκουρέστι, 1916 σσ. L-LVII. 104

106 λατινικά, δηµιουργηµένες σε ένα πρώιµο πλαίσιο της ρουµανικής γλώσσας δεν θα ήταν δυνατόν να πραγµατοποιηθούν αν η Λειτουργία δεν υιοθετούσε ως κύρια γλώσσα της τη σλαβική. Συγκεκριµένα σε µία εποχή που το κήρυγµα του χριστιανισµού και η Λειτουργία βασιζόταν σε λατινικά κείµενα και το Ψαλτήρι είχε µετάφραση για τον λαό, δεν µπορούσε να γίνει λόγος για µεταφράσεις από τον 16 ο αιώνα. Αυτές δηµιουργούνται υπό την επίδραση του ανασχηµατισµού. Σύµφωνα µε άλλες πηγές είναι πιθανό πως «ο ρουµανικός λαός λειτουργούσε και υµνούσε στην εκκλησία αδιάκοπα σύµφωνα µε µια παράδοση που πιστοποιείται από τον πέµπτο αιώνα. Η διάταξη των ύµνων και των απαντήσεων έχουν τις ρίζες τους στις πράξεις των Αγίων Αποστόλων, ενώ στα µέρη της σηµερινής Ρουµανίας ο Επίσκοπος της Ρεµεσιάνα ακίας Νικήτας του έδωσε µία ισχυρή ώθηση σύµφωνα µε την οµολογία του φίλου του, Επισκόπου Paulin de Nola από την Ιταλία. Αυτό δείχνει πως εκείνος χρησιµοποίησε το λειτουργικό ύµνο για να αλλαξοπιστήσουν οι βάρβαροι στο Χριστό και ένας άλλος µάρτυρας ο δακορουµάνος ιερέας Montanus από το Singidunum, στην στιγµή του τέλους του, το 304 προσευχήθηκε µε αυτόν τον τρόπο Κύριε Ιησού Χριστέ που υπέφερες για την σωτηρία του κόσµου, δέξου τις ευχές των Montanus και Maxima (γυναίκα του) που πάσχουν για το όνοµά σου. Μεγάλωσε Κύριε και προστάτεψε το πιστό ποίµνιο της εκκλησίας σου από το Singidunum και από όλες τις κοιλάδες του ούναβη. Βλέπω µε τα µάτια του µυαλού, Κύριε, πως σε αυτήν την πλευρά της γης ανυψώνεται ένας νέος λαός, που στη ρουµανική γλώσσα δοξάζει το όνοµα Σου το άγιο». 234 Μετά την εισαγωγή στην εκκλησιαστική χρήση της σλαβικής λειτουργίας δηµιουργήθηκε η ανάγκη αξιοποίησης στη Λατρείας της ρουµανικής γλώσσας. Έτσι αναθεωρήθηκαν οι παλαιές µεταφράσεις µε βάση το σλαβικό κείµενο, ξεπερνώντας τον πειρασµό χρήσης κάποιας απλής µορφής γλώσσας. Αυτό συµβαίνει τον 14 ο αιώνα γιατί η βυζαντινο-σλαβική λειτουργία δεν οδήγησε µόνο στην αλλαγή της ιερής γλώσσας αλλά και στις αλλαγές ως προς το δόγµα και το κείµενο. Όσον αφορά το Ψαλτήρι εκτός από την κατανοµή των ψαλµών στα «καθίσµατα» και στις δοξολογίες προστέθηκαν στην αρχή του, επτά ψαλµοί µετάνοιας (που χάθηκαν από το παλαιό ρουµανικό Ψαλτήρι) ενώ στο τέλος του προστέθηκαν εννέα ψαλµοί του Μωϋσή και άλλοι που διατηρήθηκαν στα τρία ρουµανικά αντίγραφα. Έτσι ο ορθόδοξος 234 Pr. Niculae N. Popescu, Preoţi de mir adormiţi întru Domnul, ( Οι κεκοιµηµένοι πρωτοπρεσβύτεροι εν Κύριο), Βουκουρέστι, 1942, Î.P.S. Teoctist, Studiu introductiv la Dosoftei, Dumnezăiască Liturghie (1679), (Εισαγωγική µελέτη στο οσόφθεο, θεία Λειτουργία (1679), εκδ. από N. A. Ursu, Ιάσιο, 1980, σ. XXXII. 105

107 κανόνας απαιτούσε όχι µόνο µία γλωσσική προσαρµογή αλλά και µία προσαρµογή στο κείµενο. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα την παρέµβαση των νέων µεταφραστών µε τις κατάλληλες τους επαναδιατυπώσεις. Έτσι εκτυπώθηκε και η σλαβική έκφραση του κειµένου που ακολουθούσε παράλληλα. Ο γνωστός λειτουργός Ene Branişte ισχυρίζεται πως «αν και τα ροτακισµένα κείµενα χρησιµοποιούν µία δυσκίνητη γλώσσα µε αρχαϊκά χαρακτηριστικά και διαλέκτους έχει ιδιαίτερη σηµασία για την λογοτεχνική ιστορία, γιατί αποτελεί σηµείο εκκίνησης της λογοτεχνικής ρουµανικής γλώσσας. Τα χαρακτηριστικά και οι διάλεκτοι είναι για τους ερευνητές φιλόλογους, πηγές µελέτης των µορφών γλώσσας που αποκαλύπτουν την µετάβαση από την λατινική βουλγαρική στην γλώσσα του σήµερα. Η ύπαρξη κάποιων λατινικών λέξεων στην ρουµανική γλώσσα που δεν χρησιµοποιούνταν πλέον αλλά και κάποιες άλλες λέξεις που παραµένουν στην ρουµανική γλώσσα αποδεικνύουν αυτήν την µεταβίβαση. Το πιο σηµαντικό ωστόσο, για την Εκκλησία είναι το θάρρος που οι µεταφραστές των πρώτων θρησκευτικών κειµένων επέδειξαν στις θρησκευτικές παραδόσεις και προκαταλήψεις που δεν επέτρεπαν στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία καµία άλλη γλώσσα εκτός από τις ιερές: ελληνικά και σλάβικα. Τα ροτακισµένα κείµενα κυκλοφόρησαν σε όλες τις επαρχίες της Τρανσιλβάνιας από τον βορρά προς τον νότο. Εκεί ο Κορέσι τα γνώρισε, και ξεκίνησε µία άλλη δράση θάρρους ενάντια στις θρησκευτικές προκαταλήψεις δηλαδή, της εκτύπωσης αυτών των βιβλίων». 235 Έτσι οι πρώτες µεταφράσεις στη ρουµανική γλώσσα θα µπορούσαν να χρονολογούνται από τον 13 ο αιώνα ή στο πρώτο µισό του επόµενου αιώνα. Το δεύτερο µισό του 14 ου αιώνα προχωρά υπό την επίδραση του σλαβικού πολιτισµού στην αλλαγή ήδη υπαρχουσών εκδόσεων µέσω της εισαγωγής λέξεων που προέρχονται από τα σλαβικά. Το αποτέλεσµα διαφυλάχτηκε στα Μολδαβικά αντίγραφα των ρωτακισµένων Ψαλτηρίων του 16 ου αιώνα. Η γλώσσα των κειµένων από το Maramureş δεν έχει ιδιαίτερες λογοτεχνικές αρετές. Η σηµασία τους έγκειται στο γεγονός πως είναι τα πιο παλαιά λογοτεχνικά και λειτουργικά κείµενα τα οποία εκφράζονται στη ρουµανική γλώσσα. Οι εκτυπώσεις και οι µεταφράσεις του Κορεσίου πιθανόν δεν θα ήταν δυνατό να δηµιουργηθούν χωρίς αυτές. «Ουσιαστικά το πρώτο αυτό δειλό φως ήταν ευεργετικό ρεύµα που θα ακολουθούσε τον επόµενο αιώνα. Από την άλλη πλευρά σε µία εποχή όπου η παράδοση και η προκατάληψη δεν επέτρεπαν την εισαγωγή στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία άλλων 235 Ene Branişte, Liturgica... (Λιτουργική ) ό.π., σ

108 γλωσσών εκτός από τα ελληνικά και τα σλάβικα, τα πρώτα αυτά κείµενα σήµαιναν την αρχή ενός σκληρού και µακρόχρονου (τριών αιώνων) έργου που όµως θα οδηγήσει στην εθνικοποίηση της θείας λατρείας». 236 IV.2. Οι πρώτες έντυπες εκδόσεις του ρουµανικού Ψαλτηρίου Η µετάφραση και η εκτύπωση του Ψαλτηρίου στη ρουµανική γλώσσα µαζί µε το Ιερατικό το 1570 δείχνουν την σηµασία και τη θέση που κατείχαν στη λατρεία. Το Ψαλτήρι είναι αποτέλεσµα έργου του µεταφραστή και τυπογράφου διακόνου Κορεσίου. Για να καταλάβουµε καλύτερα το φαινόµενο της δηµιουργίας των πρώτων ρουµανικών βιβλίων λατρείας η τυπογραφική δραστηριότητα του Κορεσίου χωρίζεται σε τρεις περιόδους. Η πρώτη περίοδος περιλαµβάνει τα έτη , όταν εργάζονταν για το πολιτιστικό συµβούλιο του Μπρασόβ, το οποίο δηµιούργησε την λουθηρανική προπαγάνδα ανάµεσα στους Ρουµάνους. Η δεύτερη περίοδος περιλαµβάνει τα έτη οπότε και εκτελούνται διαταγές των Καλβινιστών, ενώ η τρίτη περίοδος, η οποία ξεκινά µε τον θάνατο του Sigmund Zapolya και την εκλογή του Stefan Batorz, «όταν ο Κορέσι απασχολούνταν µε την ορθόδοξη καθαρότητα των ρουµανικών βιβλίων που βγήκαν από το εργαστήρι του» 237. Το Ψαλτήρι του διακόνου Κορεσίου µας δίνει ήδη από τον πρόλογο, την ηµεροµηνία, το µέρος και την εκτύπωση των βιβλίων που τυπώθηκαν στο Μπρασόβ µεταξύ 6 Φεβρουαρίου και 27 Μαΐου του Σε σύγκριση µε τις παλαιές εκτυπώσεις του Μακαρίου, τα έργα του Κορεσίου µειονεκτούν όσον αφορά την καλλιτεχνική πλευρά. Το µειονέκτηµα αυτό γίνεται αισθητό όχι µόνο στις εκτυπώσεις του αλλά και σε όλα τα έγγραφα της εποχής εκείνης. Το κόστος των εκτυπώσεων του Μακαρίου το είχαν αναλάβει άρχοντες και δεν επεδίωκαν κανένα κέρδος. Αντ αυτού ο Κορέσι έπρεπε να πληρώσει τους δέκα µαθητές του και να καλύψει τα καθηµερινά έξοδα που απαιτούνταν για την εκτύπωση των βιβλίων. Όσον αφορά το κείµενο σηµειώνεται ότι ο διάκονος Κορέσι και οι µαθητές του αντικατέστησαν κάποιες λέξεις στις µεταφράσεις από το Maramureş µε νέους όρους, έτσι ώστε να είναι καλύτερα κατανοητά. Για παράδειγµα ο όρος romanus (ρωµανός) µεταφράζεται µε român (ρουµάνος) δείχνοντας έτσι την συνείδηση της ρουµανικής 236 Cartojan, Nicolae, Istoria... (Ιστορία ) ό.π., σ Ό.π., σ BRV, I, αριθ. 16; IV, αριθ

109 καταγωγής. Αυτό που κατάλαβε ο διάκονος Κορέσι είναι το γεγονός πως οι ρουµάνοι είχαν ανάγκη από µία ρουµανική λογοτεχνική γλώσσα για να καταλάβουν και να εµβαθύνουν στην πίστη τους. Μέσω της ευφυΐας του και του καλλιτεχνικού του ταλέντου, διόρθωσε τα ρουµανικά χειρόγραφα και αφαίρεσε τους αρχαϊσµούς και τους ιδιωµατισµούς αντικαθιστώντας τους µε εκφράσεις και λέξεις της λαλιάς της ρουµανικής χώρας και της νοτιοανατολικής Τρανσυλβανίας. Χρησιµοποιώντας την ευρεία διάδοση της τυπογραφίας σε όλες τις επαρχίες της Ρουµανίας, συνέβαλλε στην επιβολή αυτής της διαλέκτου, βάζοντας τα θεµέλια της ρουµανικής λογοτεχνικής γλώσσας. Από τα παλαιά χειρόγραφα που αντιγράφηκαν και κυκλοφορούσαν µε µεγάλη δυσκολία, εκείνος απέσπασε, διόρθωσε και πρόσθεσε τη ζωντανή γλώσσα του λαού του, κάνοντάς την προσιτή σε όλους τους ρουµάνους ανεξάρτητα από αυτό που βρίσκονταν. Το έτος 1577 εµφανίζεται ένα σλαβικο-ρουµανικό Ψαλτήρι που τυπώθηκε πάλι από τον Κορέσι στο Μπρασόβ. Το κείµενο είναι πανοµοιότυπο µε αυτό του Ψαλτηρίου από το 1570, εκτός από µικρές διαφορές στην ορθογραφία, στη φωνητική και στη µορφολογία. Αυτές οι διαφορές εξηγούνται από το γεγονός πως ο διάκονος Κορέσι αντιγράφοντας το 1577 το κείµενο από το 1570, στην προσπάθειά του να παρεµβάλλει τη σλαβική έκδοση, διόρθωσε σε κάποια µέρη ορισµένες µορφές που φαινόντουσαν λανθασµένες ή αντικατέστησε κάποιες λέξεις. Όσον αφορά τα γραφικά είναι πιο όµορφα από τις εκτυπώσεις του Κορεσίου. Τα βιβλία του Κορεσίου δεν εκτυπώθηκαν µόνο για τους ρουµάνους ορθοδόξους αλλά και για τους ορθοδόξους των άλλων χωρών. Απόδειξη αυτού είναι πως οι εκτυπώσεις αυτές βρίσκονται σε πολλές βιβλιοθήκες και µοναστήρια του εξωτερικού. Το εκτυπωτικό έργο του διακόνου Κορεσίου αντιπροσωπεύει την στιγµή εισαγωγής της ρουµανικής γλώσσας στα λειτουργικά βιβλία. Πέραν βέβαια αυτού συνέβαλλε στον σχηµατισµό µίας λογοτεχνικής γλώσσας. Αν και έχει περάσει τόσος καιρός από την εκτύπωση των βιβλίων του Κορεσίου, τα βιβλία αυτά µπορούν να διαβαστούν και σήµερα, λόγω των συνηθισµένων εκκλησιαστικών όρων που χρησιµοποιούνταν ακόµα και σήµερα από τη Ρουµανική Ορθόδοξη Εκκλησία. Το Ψαλτήρι από την Alba Iulia (1651) 239 εµφανίζεται 3 χρόνια µετά την εκτύπωση της Καινής ιαθήκης από το Bălgrad (Alba Iulia) το Kαι τα δύο έργα πραγµατοποιήθηκαν µε την παρακίνηση και την ευλογία του µητροπολίτη Simion 239 BRV I, 60, σσ

110 Ştefan. Τα έργα αυτά είναι µέρος του ρουµανικού λειτουργικού θησαυρού και αποτελούν µνηµεία της γλώσσας και του ρουµανικού πολιτισµού. Το κείµενο έχει δύο πολύ σηµαντικά χαρακτηριστικά: την πιστότητα σε σύγκριση µε το πρωτότυπο εβραϊκό κείµενο και τη σαφήνεια του ρουµανικού κειµένου. Αυτό το έργο οφείλεται στη δραστηριότητα περισσότερων µελετητών οµαδοποιηµένων υπό την αιγίδα του µητροπολίτη Simion Ştefan. Αυτοί διατηρούν τη µεθοδολογία που εφαρµόζεται στη µετάφραση και την εκτύπωση της Καινής ιαθήκης από το 1648 εµβαθύνοντας στην κρίση µε αναφορές στις εκδόσεις του εβραϊκού κειµένου του Ψαλτηρίου σε σύγκριση µε Septuaginta και την Vulgata. Με τη σήµανση των λέξεων που έλειπαν από το εβραϊκό κείµενο, το Ψαλτήρι του 1651 αποµακρύνεται ουσιαστικά από όλες τις εκδόσεις που επιτεύχθηκαν µέχρι στιγµής στο µεταβυζαντινό πλαίσιο. IV.3. Το Ψαλτήρι σε στίχους του Μητροπολίτη Dosoftei (1673) Το Ψαλτήρι γνώρισε µία ιδιαίτερη ρουµανική µετάφραση µέσω της εργασίας του µητροπολίτη Dosoftei. 240 Ο Dosoftei ήταν ένας από τους πιο µεγάλους µελετητές στην ιστορία της Ρουµανίας. Ήταν ο πρώτος εθνικός ποιητής, ο πρώτος στιχουργός του Ψαλτηρίου σε όλη την Ανατολική Ορθοδοξία, ο πρώτος µεταφραστής από την παγκόσµια δραµατική λογοτεχνία και ιστορία στα ρουµανικά, ο πρώτος µεταφραστής των λειτουργικών βιβλίων στα ρουµανικά στην Μολδαβία, ένας από τους πρώτους µεταφραστές των λογοτεχνικών πατερικών έργων, ο πρώτος ρουµάνος µελετητής που αντέγραψε έγγραφα και επιγραφές και συνέβαλε στο σχηµατισµό της ρουµανικής λογοτεχνικής γλώσσας. Αν ακολουθήσουµε την πορεία των εκτυπώσεων του, θα διαπιστώσουµε πως δεν είναι τυχαία, και πως έχουν µία θέση στο ακριβές σύστηµα του Dosoftei: πρώτα προσελκύει τις µάζες των αναγνωστών µε το Ψαλτήρι σε στίχους και µε τον Ακάθιστο Ύµνο, µετά προχωρά στον κύκλο των ιερέων µε τη µετάφραση του Ιερατικού και του Ευχολογίου. Συνεχίζεται µετά για τους ψάλτες και απλούς µοναχούς µε το Σλαβονιορουµανικό Ψαλτήρι και τις Παροιµίες στην διάρκεια του χρόνου. Στη συνέχεια 240 Γεννήθηκε το 1624 σε οικογένεια Ρουµάνων ορθοδόξων πιστών. Στο βάπτισµα πήρε το όνοµα ηµήτριος. Το 1649 έγινε µοναχός στη Μονή Πρόβοτα. Το 1658, εξαιτίας της παιδείας και της καθαρής ζωής του, έγινε µητροπολίτης της Μολδαβήας. Η Ιερά Σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας, δια του συνοδικού εγγράφουν της 5 ης Ιουλίου 2005 ενέκρινε την ανακήρυξή του. Η µνήµη του εορτάζεται στις 13 εκεµβρίου. 109

111 εµφανίζει µία Οκτώηχο και κλείνει µε το µνηµειώδες έργο σε τέσσερις τόµους: Η ζωή και η διαβίωση των αγίων. 241 Ο µητροπολίτης Dosoftei µετέφρασε το Ψαλτήρι σε στίχους (1673 στο Uniev, δηλαδή στο σηµερινό Mejgone από την Ουκρανία). Ο αρχικός τίτλος ήταν Ψαλτήρι του αγίου προφήτη αυίδ. Πρώτα έγραψε ένα κείµενο σε πεζό λόγο (εκδοχή που εµφανίζεται στη δίγλωσση έκδοση του σλαβορουµανικού Ψαλτηρίου του 1680) και µετά προχώρησε στην στιχουργία του. 242 Η στιχουργία των ψαλµών προέκυψε φυσικά στον προτεσταντικό κόσµο για λόγους λειτουργικής τάξης. Η ρωµαιοκαθολική λατρεία επιτελούνταν στη λατινική γλώσσα, για αυτό οι ακροατές τις περισσότερες φορές δεν καταλάβαιναν τι άκουγαν. Ως διαµαρτυρία ενάντια σε κάποιες διατάξεις που θεωρούνταν αναχρονιστικές οι προτεστάντες απαιτούσαν η ακολουθία να γίνεται στις εθνικές γλώσσες. Αµφισβητώντας την παράδοση, διακήρυσσαν µόνο την Αγία Γραφή ως πηγή διδασκαλίας και πρακτικής στην Εκκλησία. Υποστηρίζοντας πως τα κείµενα των προσευχών πρέπει να προέρχονται µόνο από τη Βίβλο, κατέληξαν σε µία λατρεία των ψαλµών. Για την ενεργό συµµετοχή ολόκληρης της κοινότητας των πιστών κατά τη διάρκεια της λατρείας οι προτεστάντες θέσπισαν η χρήση των ψαλµών να γίνεται µε τη µορφή ύµνων. Ο Ρωµαιοκαθολικισµός ωστόσο δεν θεωρούσε σωστή την πράξη αυτή. Ως εκ τούτου η κίνηση αυτή ήταν καταδικασµένη και οδήγησε κάποιους από τους ρωµαιοκαθολικούς στιχουργούς να δικαιολογηθούν µπροστά στην εκκλησιαστική αρχή. 243 Ο µητροπολίτης Dosoftei µετέγραψε τους ψαλµούς σε στίχους όχι λόγω πολιτιστικής ανάγκης, αλλά από προσωπικό κίνητρο. Με τη στιχουργία των ψαλµών ακολούθησε η λειτουργία και η υπεράσπιση της ορθοδοξίας από την προτεσταντική προπαγάνδα και τους θρησκευτικούς στίχους που κυκλοφορούσαν όλο και περισσότερο. Μεταγράφοντας τους ψαλµούς σε στίχους εκείνος, ως ορθόδοξος επίσκοπος της Εκκλησίας, είχε συχνά µπροστά του το αυθεντικό κείµενο, για να µην ερµηνευθεί το έργο ως µία καινοτοµία ή ως µία αίρεση. Το γεγονός πως το Ψαλτήρι σε στίχους του Dosoftei µεταδόθηκε, όπως η Cazania του Βαρλαάµ, ειδικά στην Τρανσυλβανία όπου µερικοί ψαλµοί στιχουργοποιήθηκαν και έγιναν κείµενα για τα κάλαντα ή για τα 241 David, Diac. I., Mitropolitul Dosoftei, apărător luminat al Ortodoxiei, (Μητροπολίτης οσόφθεος, φωτισµένος υπερασπιστής της Ορθοδοξίας), στο περιοδικό (M.O.),1974, τεύχ. 9-10, σ Βλ. Bordeanu Mihai. Dosoftei deschizator de drumuri în lirica româneasca, ( οσόφθεος πρωτοπόρος στη ρουµανική ποίηση) στο περιοδικό (Cercetari istorice) τεύχ.5, 1974, Ιάσιο, Muzeul de Istorie a Moldovei, σ Pr. Scarlat Porcescu, ό.π.,σ

112 τραγούδια του αστεριού φανερώνει µε σαφή τρόπο τον κύριο σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκε αυτό το έργο. Το Ψαλτήρι σε στίχους απάντησε στα προπαγανδιστικά µέσα του προτεσταντισµού δια των οποίων µπορούσε να διεισδύσει στον ορθόδοξο χώρο ο Καλβινισµός ή ο Λουθηρανισµός. 244 Αν και δεν προοριζόταν για την λατρεία της Εκκλησίας που υπηρετούσε, ο οσοφθέος τα χρησιµοποίησε στην στιχουργοποίηση των προσωπικών ποιητικών εικόνων, χωρίς όµως να αλλοιώσει το ιερό κείµενο. Στον «Λόγο προς αναγνώσεις» προσδιορίζει το νόηµα της Αγίας Γραφής, λαµβάνοντας τις τέσσερις πιο σηµαντικές ερµηνείες: την ιστορική, της παράδοσης, την παραβολική και της σύγκρισης. 245 Στιχουργοποιώντας τους ψαλµούς, ο µητροπολίτης Dosoftei εκπλήρωσε µία θρησκευτική υποχρέωση αυτή του καλού ποιµένα καθώς προσπαθούσε να δώσει σε αυτούς µία λογοτεχνική καλλιτεχνική µορφή. Μέσα από το έργο του «θεµελιώνει τη ρουµανική ποιητική γλώσσα». 246 Ο µητροπολίτης Dosoftei ενσωµάτωσε τους ψαλµούς στην κοινωνικο-οικονοµικο-πολιτική πραγµατικότητα της Ρουµανίας συνοδευόµενοι από πατριωτικά συναισθήµατα και απόψεις. 247 Έτσι κατάλαβε αυτός πως θα κερδίσει τις ψυχές, σύµφωνα µε την σκέψη που θα καταθέσει και σε άλλα γραπτά «να καταλάβουν όλοι όσοι δεν καταλαβαίνουν σερβικά ή ελληνικά». Το Ψαλτήρι σε στίχους περιλαµβάνει, στο τέλος και µία ανυψωτική ψαλτική δηµιουργία στη σλαβική γλώσσα - εξοµολόγηση της ορθόδοξης πίστης - ένας ύµνος δοξολογίας του Θεού - γραµµένος σε ρυθµική πρόζα. 248 Αποτελείται από τρία µέρη: µία δοξολογία του Πατέρα, µία οµολογία της Αγίας Τριάδας κα µία επίκληση του Υιού Diac. I. David, ό.π., σ Βλ. Pr. Scarlat Porcescu, ό.π., σ Al. Andriescu, Studiu introductiv la: Dosoftei, Opere 1 (versuri), (Εισαγωγική µελέτη στο: οσόφθεο, Έργα τόµ Ά (Στίχους ),εκδ. Minerva, Βουκουρέστι,1978, σ. XVI. 247 Cunescu, Pr. Gheorghe, Mitropolitul Dosoftei, (Ο µητροπολίτης οσόφθεος) στο περιοδικό (G.B.),1974, τεύχ. 1-12, σ Brătan, Pr. Ilie D., Dosoftei, mitropolitul cărturar, (Ο οσόφθεος, ο λόγιος µητροπολίτης), στο περιοδικό (M.O.)1974, τεύχ.9-10, σ Eremia, Ion, Scris, carte si tipar în tarile române în a doua jumatate a secolului al XVI-lea prima jumatate a secolului al XVIII-lea, (Σύγγραµµα, βιβλίοκαι τύπωµα στις ρουµανικές χώρες από το δεύτερο µισό του 16 ου αιώνα έως στο πρώτο µισό του 18 ου αιώνα ), στο περιοδικό (DR), 1996, τεύχ. 1. σ

113 IV.4. Το Ψαλτήρι στη Θεία Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας Στη Ρουµανική Χώρα ο επίσκοπος Mitrofan από το Μπουζάου επιχειρεί µέσω των εκτυπώσεων του, ως πρώην µαθητής του µητροπολίτη Dosoftei της Μολδαβίας, να προχωρήσει την διαδικασία ρουµανοποίησης της λατρείας. Αυτός τυπώνει πολλά λειτουργικά βιβλία µεταξύ των οποίων και το Ψαλτήρι (1701). Ο µητροπολίτης Ανθιµος οµολογεί πως θα επιθυµούσε ένα Ψαλτήρι ολοκληρωτικά ρουµανικό «µε όλα τα καθίσµατα, µε βάση την ελληνική διάταξη, στο τέλος του εξάψαλµου, τώρα πρώτα τυπωµένο στη ρουµανική γλώσσα». 250 Το Ψαλτήρι στα ρουµανικά τυπωµένο για πρώτη φορά το έτος 1694 σε καθίσµατα, είχε παραρτήµατα και άλλα ιερά κείµενα. Συγκεκριµένα: «είχε τους τρεις ύµνους του Μωϋσή, ακολουθούµενα από τους ύµνους της Άννας της µητέρας του Σαµουήλ, την προσευχή του προφήτη Αβακούµ». 251 Το 1694 επίσης ο Άνθιµος τύπωσε ένα Ψαλτήρι στη σλαβική γλώσσα, µε το κείµενο των ψαλµών στα σλαβικά αλλά µε «κάποιες προσευχές και ενδείξεις σχετικά µε την ανάγνωση των καθισµάτων» στα ρουµανικά, που προοριζόταν για τη Μολδαβία. 252 Ο µητροπολίτης Άνθιµος αναδεικνύεται ένας ενεργός υποστηρικτής των Ορθοδόξων Εκκλησιών που βρίσκονται υπό τουρκική κατοχή. Αυτός τύπωσε το έτος 1700 το ελληνικό Ψαλτήρι µε διαταγή και έξοδα του ηγεµόνα Constantin Brâncoveanu, «ένα από τα πιο πολυτελή βιβλία που τυπώθηκαν από τον Άνθιµο για τις ανάγκες του ελληνικού κόσµου». 253 Το έτος 1710 ο Άνθιµος τυπώνει το ρουµανικό Ψαλτήρι. Το βιβλίο περιέχει όλους τους ψαλµούς αλλά και τις τυπικές ενδείξεις. Το κείµενο είναι γραµµένο σε µία όµορφη, σαφή και άπταιστη ρουµανική γλώσσα που αποδεικνύει την εξέλιξη της στις αρχές του 18 ου αιώνα. 254 Αναλύοντας τα κείµενα των τριών Ψαλτηρίων (Κορεσίου, Dosoftei και Antim Ivireanul) παρατηρείται µία άπταιστη ρουµανική γλώσσα, µε πολύ λίγους αρχαϊσµούς και ιδιωµατισµούς. 255 Στο Dosoftei για παράδειγµα µπορούµε να συναντήσουµε αρκετά 250 Pr. Niculae Şerbănescu, Antim Ivireanul tipograf,(ο Άνθιµος Ιβήρου, τυπογράφος ), ό.π., σ Ό.π. 252 Βλ. Gabriel Ştrempel, ό.π.,σ Gabriel Ştrempel, ό.π.,σ Antim Ivireanul Opere.(Ο Άνθιµος Ιβήρου, Έργα), ό.π.,σ Pr. Niculae Şerbănescu, Antim Ivireanul tipograf, (Ο Άνθιµος Ιβήρου, τυπογράφος), ό.π., σ

114 φωνητικά µολδαβικά χαρακτηριστικά, όµως δεν υπάρχουν ιδιαίτερα πολλοί ιδιωµατισµοί. Οι πιο ωραίοι στίχοι από την παλαιά λογοτεχνία θεωρούνται αυτοί που αποτελούν τον ψαλµό Ο Dosoftei είχε την εµπειρία και τη δεξιότητα να χειριστεί τη ρουµανική γλώσσα, για να εκτυπώσει τις κατάλληλες λειτουργικές προσευχές χωρίς ωστόσο να καταστρέψει την οµορφιά τους. Ο Κορέσι έθεσε τον τόνο των µεταφράσεων και των εκτυπώσεων των λειτουργικών βιβλίων. Το Ψαλτήρι που τυπώθηκε από τον Κορέσι το 1570 συνέβαλε στην ενοποίηση της ρουµανικής σκέψης και οµιλίας και δηµιούργησε µία ορθόδοξη και ρουµανική ατµόσφαιρα. Ο Dosoftei γνώριζε τα έντυπα του Κορεσίου και διατήρησε αυτά που θεώρησε αξιόλογα. Η πιστότητα των µεταφράσεων, του Κορεσίου σε σχέση µε το αρχικό σλαβικό διασφάλισε τη δογµατική καθαρότητα και αύξησε την εµπιστοσύνη των ορθοδόξων, οι οποίοι δεν διαπίστωσαν ανακρίβειες ή αιρετικές προσµίξεις σε αυτό το βιβλίο. Ο Dosoftei - ο θεολόγος, ο ποιητής και µελετητής- διαισθάνθηκε την έλλειψη των απαραίτητων λειτουργικών βιβλίων στη ρουµανική γλώσσα. Antim Ivireanulµετέφρασε, κάνοντας χρήση των βιβλίων του Dosoftei, µέχρι που έφτασε τη ρουµανική γλώσσα στον πιο ψηλό έως τότε βαθµό έκφρασης. ιακριτικός θεολόγος, ποιητής και καλλιτέχνης, ο Άνθιµος γνώριζε να εκτυπώσει τις µεταφράσεις του µε χάρη, λυρισµό και οµορφιά, µε ισορροπία και µελωδική αρµονία αναµειγνύοντας την γλυκύτατη της ρουµανικής γλώσσας µε την ευωδία του αγίου κειµένου. Είχε επίγνωση του βάθους των λέξεων και διαίσθηση της φυσικής ροής του λόγου. Οι τροποποιήσεις που έγιναν στο κείµενο µε την πάροδο του χρόνου, είναι ασήµαντες. Το Ψαλτήρι είναι το βιβλίο που έχει την πιο ευρεία χρήση στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Αυτό ξεπέρασε ακόµα και τις έντυπες εκδόσεις του Ευαγγελίου. Στο εκκλησιαστικό εκτυπωτικό πλαίσιο στην παρούσα φάση το Ψαλτήρι «απολάµβανε» την επεξεργασία και την πολλαπλή επανεκτύπωση έχοντας τις πιο πολλές λειτουργικές εκδόσεις. Αυτό το γεγονός ευνοήθηκε και από την κυκλοφορία αυτού του βιβλίου µεταξύ των απλών πιστών. Ξεκινώντας από το 1936 και 1948 τυπώθηκαν 6 εκδόσεις, ενώ άλλες τέσσερις εκδόσεις εµφανίστηκαν µεταξύ του Ξεκινώντας µε την έκδοση από το 1957 έγινε µία νέα αναθεώρηση και ανανέωση της γλώσσας. Ως βάση στάθηκε η µετάφραση της Βίβλου που έγινε το 1914 από την 256 Dosoftei, Psaltirea, (Το Ψαλτήρι), Βουκουρέστι, εκδ. Litera, σ

115 Ιερά Σύνοδο και χρησιµοποιήθηκε στα λειτουργικά βιβλία, προκειµένου να διευκολυνθεί η σειρά των βιβλικών ψαλµών. Εκτός από το κείµενο των ψαλµών µε τις τυπικές ενδείξεις, οι τρέχουσες εκδόσεις του Ψαλτηρίου περιλαµβάνουν στο τέλος του και τη δεύτερη Παράκληση της Θεοτόκου. Σήµερα στη λατρεία της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας χρησιµοποιείται η έκδοση που τυπώθηκε το Το Ψαλτήρι περιέχει τους 150 ψαλµούς που για τις ανάγκες της µοναχικής λατρείας διηρέθηκαν σε 20 καθίσµατα 257. Οι ψαλµοί µας δείχνουν σήµερα, πως µαζί µε όλα τα υπόλοιπα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι µία πραγµατική εικόνα της ιστορίας της σωτηρίας. Ένας θεολόγος του περασµένου αιώνα πιστεύει πως «αν εµείς δεν είχαµε καθόλου ιστορία, ούτε θεολογικά συστήµατα, ούτε ηθικά βιβλία, µε λίγα λόγια: αν εµείς δεν είχαµε κανενός είδους γραπτά και υπήρχαν µόνο τα βιβλία για την δοξολογία του Θεού, εµείς θα βρίσκαµε σε αυτά όλα όσα είναι απαραίτητα και χρήσιµα για την επιστήµη και την χριστιανική ευλάβεια» Psaltireα,(Το Ψαλτήρι) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι, Γεωργίου Θ. Βεργωτή, Τελετουργική, σ. 83. Βλ. Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λειτουργικά Θέµατα Ε, σσ Βλ. και ηµ. Κ. Μπαλαγεώργιου, Η ψαλτική παράδοση των Ακολουθιών του βυζαντινού κοσµικού τυπικού, Αθήνα Joan Mateos, Le typicon de la grand Église, τόµ. Ά,OCA 165, Ρόµη,1962 και τόµ. Β, OCA 166, Ρόµη, Scriban, Teoctist, Omiletica sau ştiinţa despre literatura bisericească, ( Οµιλητική ή γνώση για εκκλησιαστική λογοτεχνία ), τόµ Ά, Ιάσιο, 1859, σ. 58. βλ.και Popescu, Mihai Gabriel, Cărţile de cult ca izvor al predicii, ( Τα λειτουργικά βιβλία, µία πηγή του κηρύγµατος) στο περιοδικό (Studii Teologice), τεύχ. 5-6, 1962, σ

116 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Τα βιβλία του Αναλογίου V.1. Οι πρώτες εκδόσεις της Οκτωήχου στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας Η Οκτώηχος περιέχει τις ακολουθίες του εσπερινού, του όρθρου και της λειτουργίας για όλες τις Κυριακές και τις ηµέρες της εβδοµάδας από την περίοδο του εκκλησιαστικού έτους που ονοµάζεται Οκτώηχος η οποία ξεκινάει από την πρώτη Κυριακή µετά την Πεντηκοστή και διαρκεί µέχρι την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου. 259 Ονοµάζεται Οκτώηχος επειδή οι ύµνοι από τις ακολουθίες ψάλλονται σύµφωνα µε τους οκτώ ήχους της βυζαντινής µουσικής. Ο ήχος αλλάζει κάθε εβδοµάδα. 260 Στην τρέχουσα µορφή, η Οκτώηχος συναντάται κατά το 13 ο αιώνα, καθιερώνοντας την εµφάνιση και τη χρήση της εκτύπωσης. 261 Η Οκτώηχος λοιπόν είναι το λειτουργικό βιβλίο µε τη διάταξη των εκκλησιαστικών ακολουθιών για το βράδυ και το πρωί. Στους οκτώ ήχους ψάλλονται τα τροπάρια των Κυριακών και των άλλων ηµερών κάθε εβδοµάδας. Σε αντίθεση µε την περίοδο του Τριωδίου ή του Πεντηκοσταρίου, η περίοδος της Οκτωήχου καταλαµβάνει το µεγαλύτερο µέρος των ακολουθιών κατά το εκκλησιαστικό έτος (ξεκινά από το Πάσχα και διαρκεί µέχρι την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου, όταν και ξεκινά το Τριώδιο). Παράλληλα µε τη διαδοχή των ήχων βαίνει και η σειρά των έντεκα αναστασίµων εωθινών ευαγγελίων του όρθρου των Κυριακών. 262 Στην Οκτώηχο περιέχονται και οι ποιητικές επεξεργασίες των εωθινών ευαγγελίων, τα έντεκα εξαποστειλάρια, ποίηµα Κωνσταντίνου Ζ του Πορφυρογεννήτου και τα έντεκα εωθινά δοξαστικά, ποίηµα Λέοντος ΣΤ του Σοφού. Οι ύµνοι τις Κυριακής αποδίδονται στον 259 Octoihul, (Οκτώηχος) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι, Γεωργίου Θ. Βεργωτή, Τελετουργική σ. 93. Για τη δοµή και εξέλιξη της Οκταηχίας βλ. Αντωνίου Αλυγιζάκη, Η Οκταηχία στην ελληνική λειτουργική Υµνογραφία, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Braniste, Ene, Liturgica (Λειτουργική ) ό.π. σσ Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή, Λειτουργικές µελέτες, τόµ Β εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονήκη, 2006, σσ

117 άγιο Ιωάννη τον αµασκηνό 263 και οι ύµνοι της εβδοµάδας αποδίδονται στον Ανατόλιο, πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως (Ε αιώνα), στον άγιο Ιωσήφ, επίσκοπο Θεσσαλονίκης και στον Θεοφάνη τον Οµολογητή(Θ αιώνας). 264 Η Οκτώηχος ή µέρη αυτής είναι παρόντα στον ρουµανικό χώρο µε την µορφή χειρογράφων σε διάφορες µορφές και διάφορες γλώσσες, περιλαµβάνοντας ολόκληρο το κείµενο της Οκτωήχου ή µόνο ένα µέρος αυτής στην ελληνική, σλάβικη και ρουµάνικη γλώσσα. Η ιστοριογραφία καταγράφει τυπωµένες εκδόσεις στην σλάβικη γλώσσα και έξω από τα σύνορα, αναφέρεται ωστόσο στις εκδόσεις που τυπώθηκαν στην προαναφερθείσα γλώσσα αλλά εκδόθηκαν στη Ρουµανία. Από τον 16 ο αιώνα συναντάµε τυπωµένες εκδόσεις που περιελάµβαναν το τυπικό, τις βιβλικές αναγνώσεις και το Συναξάρι στα ρουµανικά, ενώ οι προσευχές και οι ύµνοι στη σλαβική γλώσσα. Στους αιώνες που ακολούθησαν, η Οκτώηχος θα εκτυπωθεί ολόκληρη στη ρουµανική γλώσσα µε κυριλλικό ή λατινικό αλφάβητο. Η πιο παλαιά χειρόγραφη Οκτώηχος που αντιγράφηκε σε ρουµανικό έδαφος, σε σλαβική γλώσσα χρονολογείται από τον 13ο αιώνα. (Οκτώηχος από το Caransebeş, φερµένο σε αυτή την περιοχή από την Μολδαβία). 265 Εδώ οφείλουµε να αναφέρουµε τη συµβολή του Αλεξάνδρου του Καλού, ο οποίος ίδρυσε την Αρχοντική Ακαδηµία η οποία ήταν πραγµατική εστία ορθόδοξου πολιτισµού και πνευµατικότητας. Υπό την ηγεµονία του έφεραν στη Suceava τα λείψανα του αγίου Ιωάννη του Νέου (1401). Με αυτή την ευκαιρία ανανεώθηκε η βυζαντινή µουσική µε µοντέλο την Οκτώηχο του αγίου Ιωάννη του αµασκηνού, στην οποία µάλιστα προστέθηκαν και τοπικά στοιχεία. Η πιο παλαιά Οκτώηχος που τυπώθηκε στα σλαβικά, είναι µία από τις πρώτες ρουµανικές εκδόσεις και καλείται Οκτώηχος του Μακαρίου, Osmoglasnicul (1510). 266 Αυτή είναι το δεύτερο βιβλίο που τυπώθηκε από τον καλόγερο Μακάριο στη Ρουµανική Χώρα. Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον και σπάνιο βιβλίο που περιλαµβάνει τις λειτουργίες για όλες τις µέρες της εβδοµάδας στον πρώτο ήχο ενώ οι υπόλοιποι ήχοι χρησιµοποιούνται µόνο για το Σάββατο και την Κυριακή. Αν και ο Μακάριος τύπωσε και την Μεγάλη Οκτώηχο από το Cetinje του , παρ όλα αυτά για τη δική του εκτύπωση αυτή του 150 είχε ως µοντέλο ένα άλλο χειρόγραφο που προέρχονταν από την 263 Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λειτουργική Α, σ ΘΗΕ 10 (Η Οκτώηχος) Academia Republicii Populare Române-Dicţionar Enciclopedic Român, (Ρουµανικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό) Εκδ. Politică, Βουκουρέστι, , σ BRV, I,

118 Ρουµανική Χώρα. 267 Ανάµεσα στη στιγµή εµφάνισης της Οκτωήχου από το Μαυροβούνιο του 1494 και στην εµφάνιση αυτού από το Ταργκόβισε περνά ένα διάστηµα 16 χρόνων. Εν τω µεταξύ ο µοναχός τυπογράφος Μακάριος, λίγα χρόνια µετά τη δραστηριότητά τους στην πατρίδα του, λόγω της εισβολής των Τούρκων, απαλλάσσεται και αναγκάζεται να περιπλανηθεί πρώτα στη Βενετία και στην συνέχεια στη ρουµανική χώρα. Η Ισλαµική εισβολή δεν επέτρεψε την οµαλή ανάπτυξη της χριστιανικής τυπογραφικής δραστηριότητας, αναγκάζοντας έτσι αυτούς που ασκούσαν τη χριστιανική θρησκεία στην εξορία. Η ρουµανική παράδοση θεωρεί πως ο Μακάριος από το Getinje και εκείνος από το Ταργκόβισε είναι το ίδιο πρόσωπο. 268 Αυτό συµβαίνει διότι οι πολιτικοί και πνευµατικοί δεσµοί ανάµεσα στη Ρουµανική Χώρα και στα Βαλκανικά κράτη ήταν πολύ ισχυροί, τόσο λόγω του ότι ασκούσαν την ίδια θρησκεία όσο και λόγω προσωπικών δεσµών οικογένειας που πολύ συχνά συνάπτονταν για την υποστήριξη κοινών συµφερόντων. Ένα σηµαντικό επιχείρηµα υπέρ της ταυτότητας του τυπογράφου θα µπορούσε να είναι οι προφανείς οµοιότητες ανάµεσα στον πρόλογο της Οκτωήχου από το Getinje και στον επίλογο του εντύπου από τη Ρουµανική Χώρα. Τόσο ο πρόλογος όσο και ο επίλογος είναι αυθεντική συνεισφορά του τυπογράφου. Με άλλα λόγια αυτά τα µέρη δεν έχουν αντιγραφεί από κανένα χειρόγραφο. Το γεγονός πως για τα δύο αυτά έντυπα χρησιµοποιήθηκαν διαφορετικά χειρόγραφα µπορεί µεταξύ άλλων να οφείλεται και σε οικονοµικούς λόγους. Προτιµήθηκε για τη Ρουµανική Χώρα ένα µειωµένο σε µέγεθος κείµενο, στο οποίο εξαλείφτηκαν κάποιοι ύµνοι που χρησιµοποιούνταν σπάνια. Η µόνη διαφορά ανάµεσα στον πρόλογο της Οκτωήχου από το Μαυροβούνιο και στον επίλογο του ρουµανικού εντύπου είναι το όνοµα του ηγεµόνα, το οποίο είναι Gheorghe Cernoevici για το Μαυροβούνιο και Vodă Vlăduţ για τη ρουµανική χώρα. Το κυριλλικό όµως έντυπο του Μακαρίου από τη Ρουµανική Χώρα έχει κάποιες ιδιαιτερότητες: στοιχεία που λήφθηκαν από τα χειρόγραφα που δηµιουργήθηκαν στις ρουµανικές χώρες, προµετωπίδες µε το στέµµα των ρουµανικών χωρών. Μία άλλη οµοιότητα ανάµεσα στα 267 Theodorescu, Barbu, Prima tipografie a Tarii Românesti, (Macarie ), (Το πρώτη τυπογραφία της Ρουµανικής Χώρας) στο περιοδικό (BOR), 1958, τεύχ , σσ Panaitescu, P.P., Octoihul lui Macarie (1510) si originile tipografiei în Tara Româneasca, ( Η Οκτώηχο του Μακαρίου (1510) και προελεύσεις της τυπογραφίας στη Ρουµανική Χώρα) στο περιοδικό (BOR), 1939, τεύχ σσ. 1-28; Pacurariu, Mircea, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, I, (Η ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας ) τόµ 1, Βουκουρέστι, 1991, σσ ; Puscariu, Sextil, Istoria literaturii române. Epoca veche, ( Ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας. Η παλαιά εποχή) Σιµπίου, 1930, σ. 103; Molin Virgil, Simonescu Dan, Tipariturile ieromonahului Macarie pentru Tara Româneasca, (Τα έντυπα του ιεροµόναχου Μακαρίου για την Ρουµανική Χώρα) στο περιοδικό (Biserica Ortodoxa Româna) 1958, τεύχ , σσ

119 βιβλία που τυπώθηκαν από τον Μακάριο από το Μαυροβούνιο και εκείνου από τη Ρουµανική Xώρα θα µπορούσε να ήταν το ότι το βιβλίο ξεκινά µε την ηµεροµηνία 1η Ιανουαρίου, σύµφωνα µε τα δυτικά έθιµα, και όχι από την 1η Σεπτεµβρίου, σύµφωνα µε το ξεκίνηµα του εκκλησιαστικού έτους όπως ήταν σύνηθες στον ορθόδοξο κόσµο γενικά και στη Ρουµανική Χώρα ειδικότερα. 269 Ανεξάρτητα από το γεγονός το πώς εξελίχθηκαν τα ιστορικά γεγονότα, αυτό που παραµένει σηµαντικό είναι το γεγονός πως οι Ρουµάνοι ηγεµόνες συνειδητοποίησαν πόσο απαραίτητη ήταν η εκτύπωση των βιβλίων για την πνευµατική εξέλιξη ενός λαού. Εξίσου σηµαντικός και καθησυχαστικός είναι ο τρόπος µε τον οποίο σε αυτούς τους ταραγµένους και δύσκολους καιρούς, δύο λαοί µε παρόµοια µοίρα γνώριζαν πώς να στηρίζουν ο ένας τον άλλον για να σωθεί η πνευµατική ζωή. Η κυκλοφορία κάποιων σλαβικών Οκτωήχων στη Ρουµανική Χώρα, αλλά ιδιαίτερα η εκτύπωση του βιβλίου αυτό σε διάφορες εκδόσεις και σε διαφορετικά κέντρα, αναδεικνύει από τη µία πλευρά τη λειτουργική ζωή που ακολουθούσε η Ορθόδοξη Εκκλησία κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και τη σύγχρονη εποχή. Η Οκτώηχος αυτή δηµοσιεύτηκε σε όλες τις µεγάλες ρουµανικές επαρχίες, στο κέντρο καθώς και στο Ταργκόβιστε, στο Βουκουρέστι, στο Rîmnic, στο Σιµπίου, στο Ιάσιο η Blaj, από όπου και εξαπλώθηκε σε όλες τις περιοχές που κατοικούνταν από Ρουµάνους. Πολύ νωρίς - αρχές 18ου αιώνα - έκαναν στη Ρουµανία την εµφάνισή τους οι πρώτες εκδόσεις της Οκτωήχου στη ρουµανική γλώσσα. Η µετάβαση από την παραδοσιακή σλαβική γλώσσα στη ρουµανική γλώσσα, αν και έγινε γρήγορα, συνάντησε κάποιες αντιστάσεις από την πλευρά συντηρητικών στοιχείων. Το αποτέλεσµα ήταν η εµφάνιση των λεγόµενων «για την διάβαση» εκδόσεων δηλαδή µε το τυπικό στα ρουµανικά, ενώ µε το κείµενο των ακολουθιών στα σλαβικά. Στις ρουµανικές χώρες, η επιρροή του Μακαρίου γίνεται αισθητή και τις επόµενες δεκαετίες. Ο ιάκονος Κορέσι έµαθε την τέχνη στο Ταργκόβιστε από τον Dimitrie Liubavici. Αν παρατηρήσουµε προσεκτικά την επένδυση που δηµιουργήθηκε από τον Κορέσι στο Sbornicul το 1580 µπορούµε να παρατηρήσουµε κάποια διακοσµητικά στοιχεία που χρησιµοποιούνταν από τον Μακάριο: το πλέξιµο των µίσχων µε τα οποία ο Μακάριος δηµιούργησε την προµετωπίδα της Οκτωήχου και κάποια φυτικά µοτίβα που έµοιαζαν µε αυτά που χρησιµοποιούνται από το Μακάριο στην Οκτώηχο που τυπώθηκε το Tomescu, Mircea, Istoria cartii românesti de la începuturi pâna la 1918, (Η ιστορία του ρουµανικού βιβλίου από την αρχή µέχρι το 1918) Βουκουρέστι, 1968, σσ

120 Το δεύτερο µισό του 16 ου αιώνα σηµαδεύτηκε από την προσωπικότητα του διακόνου Κορεσίου, του λογίου τυπογράφου, που υποστηρίζεται στις προσπάθειες του από τον ηγεµόνα της Ρουµανικής Χώρας Pătraşcu του Καλού. Για πάνω από µισό αιώνα ο Κορέσι και οι µαθητές του: διάκονος Lorint, Şerban, και Marian θα εκτυπώσουν βιβλία σε κάµποσες Τρανσιλβανικές τυπογραφίες: Μπρασόβ, Bălgrad, Sebeş, Orăştie. Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε από τον Κορέσι στο Μπρασόβ, µαζί µε τον λογογράφο Οπρέα, ο οποίος ήταν µαθητής του, είναι µία µικρή Οκτώηχος το Από το 1559 ο Κορέσι θα εγκατασταθεί για αρκετό καιρό στο Μπρασόβ και θα εκτυπώσει πιο πολλά ρουµανικά, σλαβικά και σλαβικορουµανικά βιβλία. Μεταξύ 1574 και 1575, ο Κορέσι µετά από εντολή του Alexandu Voda της Ρουµανικής Χώρας και του µητροπολίτη Eftimie τύπωσε µόνος του τη µεγάλη Οκτώηχο σε δύο τόµους χωρίς ωστόσο να αναφέρεται ο τόπος εκτύπωσης του. Υποτίθεται πως αυτή η Οκτώηχος θα ήταν µία αναπαραγωγή του βιβλίου που τυπώθηκε από τον Μακάριο στο Ταργκόβιστε το Επίσης, υποτίθεται πως θα είχε δεσµούς µε την Οκτώηχο του Bojidar Vukovici, που τυπώθηκε στη Βενετία το Όµως, εξετάζοντας προσεκτικά την Οκτώηχο του 1530 που γράφτηκε από τον Nicola από τον Păuliş 271 και τη Μεγάλη Οκτώηχο που τυπώθηκε από τον Κορέσι το 1574 και 1575, βλέπουµε πως υπάρχει µεγάλη οµοιότητα µεταξύ των 2 εγγράφων. Μία από τις κύριες οµοιότητές τους είναι η ταυτότητα του περιεχοµένου τους και το ότι τα χειρόγραφα διορθώθηκε και ύστερα χρησιµοποιήθηκε από τον Κορέσι. Τα στοιχεία των γραµµάτων, η διακόσµηση και η χρήση των κόκκινων γραµµάτων είναι η ίδια τόσο στο χειρόγραφο όσο και στην έντυπη µορφή. Το συµπέρασµα όλων αυτών είναι πως η µεγάλη Οκτώηχος του Κορεσίου, όχι µόνο τυπώθηκε στο Μπρασόβ αλλά ήταν µε σιγουριά σωστή πηγή για την εκτύπωση της Οκτωήχου από το Păuliş το Αρκετές ρουµανικές εκδόσεις της Οκτωήχου που έχουν δηµοσιευθεί εδώ και πολλούς αιώνες στις ρουµανικές χώρες περιλαµβάνουν ένα εκπληκτικά οµοιόµορφο κείµενο στην ρουµανική γλώσσα. Είναι σαφές πως τα λειτουργικά λογοτεχνικά κείµενα γνωρίζουν κάποια συγκεκριµένη εξέλιξη σε διάφορες δηµοσιευµένες εκδόσεις. Στην λογοτεχνική εξέλιξη του λειτουργικού κειµένου συµβάλλουν πολλοί παράγοντες όπως είναι: τα βιβλικά κείµενα, τα λειτουργικά και διδακτικά κείµενα που έχουν 270 BRV, IV, σσ. 3-6, αριθ. 3 και Dictionarul literaturii române de la origini pîna la 1900, ( Το λεξικό της ρουµανικής λογοτεχνίας από τη προέλευση µέχρι το 1900) Βουκουρέστι, 1979, σσ Traian Vedinaş, Coresi, ( Κορέσι) Εκδ. Albatros, Βουκουρέστι, 1985, σ

121 προηγουµένως µεταφραστεί, η γεωγραφική περιοχή όπου είχαν µεταφραστεί, η ευρυµάθεια των µεταφραστών, των εκδοτών κ.λπ. Σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη των θρησκευτικών βιβλίων είχαν και οι τέσσερις Σλάβικες εκδόσεις της Μεγάλης Οκτωήχου (1630, 1639, 1640, 1644) που τυπώθηκαν υπό την φροντίδα του ρουµάνου µητροπολίτη Πέτρου Μογίλα. Εκείνος συνέχισε την τυπογραφική δραστηριότητα των προκατόχων του δίνοντας φως σε περισσότερα λειτουργικά βιβλία και σε βιβλία διδασκαλίας που κυκλοφορούσαν στο ρουµανικό έδαφος. Ένα άλλο κεφάλαιο στην εξέλιξη της ρουµανικής Οκτωήχου είναι η προσπάθεια του µητροπολίτου Dosoftei της Μολδαβίας να µεταφράσει αυτό το λειτουργικό βιβλίο. Το έργο φέρει τον αρχικό τίτλο Οκτώηχος και Παροιµίες κατά την διάρκεια του χρόνου και τυπώθηκε το έτος Αναφορικά µε αυτό το βιβλίο ο επίσκοπος Melchisedec επισκεπτόµενος το µοναστήρι Πούτνα και εξετάζοντας τη βιβλιοθήκη του, βρήκε τυπωµένα από τον µητροπολίτη Dosoftei, 39 φύλλα που περιέχουν την ακολουθία της Κυριακής σε τρεις ήχους. Ο επίσκοπος Melchisedec ισχυρίζεται πως ο Dosoftei, επιθυµώντας να εκτελούνται οι ακολουθίες µόνο στα ρουµάνικα, µετέφρασε και εκτύπωσε την Οκτώηχο, την οποία όµως δεν ολοκλήρωσε. Σε επιστολή του προς τον πατριάρχη Ιωακείµ, ο Dosoftei δεν κάνει λόγο για καµία Οκτώηχο. Αναφέρεται ωστόσο σε ένα Ευχολόγιο το οποίο εάν δεν πρόκειται για ένα χαµένο χειρόγραφο κάποιου λειτουργικού βιβλίου, θα µπορούσε να αποτελεί το απόσπασµα για το οποίο µιλά ο επίσκοπος Melchisedec. 272 Πρέπει να σηµειωθεί, ως απαραίτητη παρένθεση, πως ανάµεσα στο 1691 και στο 1702, ο επίσκοπος Mitrofan, προσπαθεί στο Μπουζάου, µέσω των εκτυπώσεων να προχωρήσει µε οποιονδήποτε τρόπο τη διαδικασία ρουµανοποίησης της λατρείας. Με άλλα λόγια αυτός εκτυπώνει το σλαβικο-ρουµανικό Τριώδιο (1697), τα Μηνέα σε 12 τόµους (1698) το Ευχολόγιο (1699), πάλι το Τριώδιο (1700) το Πεντηκοστάριο (1701) και το Ψαλτήρι (1701). Όµως ο Mitrofan «αναγκάστηκε να ακολουθήσει το παράδειγµα του µητροπολίτη Θεοδοσίου, βάζοντας στα ρουµανικά µόνο τις τυπικές διατάξεις, τα Συναξάρια και τις παροιµίες, µεταφρασµένα από τα ελληνικά, στα λειτουργικά βιβλία που αυτός εκτύπωσε στην επισκοπία Μπουζάου, ενώ οι ύµνοι και οι προσευχές παραµένουν στα σλαβικά. Ωστόσο, ο µητροπολίτης Mitrofan τύπωσε όπως θα δούµε, στα ρουµανικά 272 Porcescu, Pr. Scarlat, Activitatea cărturărească a Mitropolitului Dosoftei, ( ραστηριότητα του µητροπολίτη οσοφθέου ) στο περιοδικό (M.M.S.),1974, τεύχ. 9-12,σ

122 κάποιες προσευχές, κάποιες εκφωνήσεις (µεγάλες και µικρές) στα περισσότερα τελετουργικά βιβλία, χωρίς να αναφέρεται στους προλόγους ή στον πίνακα περιεχοµένων των ιερών βιβλίων». 273 V.2. Η πρώτη έντυπη έκδοση της ρουµανικής Οκτωήχου Η πρώτη έκδοση της Οκτωήχου στην ρουµανική γλώσσα τυπώθηκε από τον µητροπολίτη Antim Ivireanul το έτος Αυτό το µνηµειώδες λειτουργικό έργο ήταν έτοιµο από καιρό, και είχε τίλο: «Οκτώηχος, τώρα µεταφρασµένη για πρώτη φορά στη ρουµανική γλώσσα, για την κατανόηση της κοινότητας και τυπωµένο µε έξοδα του µητροπολίτη της Ουγγροβλαχίας Kυρ Antim Ivireanul». 275 ικαίως αποκαλείται «ένα θεµελιώδες λειτουργικό βιβλίο, το οποίο θα είναι από τότε µέχρι σήµερα βάση για όλες τις ρουµανικές εκδόσεις». 276 Αυτή η έκδοση της Οκτωήχου συναντάται σε όλες τις ρουµανικές επαρχίες, γεγονός που αποδεικνύει πως ο Άνθιµος απευθυνόταν σε όλο το ρουµανικό κόσµο και είχε συνείδηση ευθύνης όχι µόνο για όσους ζούσαν στην Ουγγροβλαχία αλλά και για εκείνους από τη Μολδαβία. Η πρώτη ρουµανική Οκτώηχος βασιζόταν σε ελληνικές και σλάβικες πηγές. Αυτό το γεγονός αναφέρεται και στον πρόλογο του έργου από τον τυπογράφο, µαθητή του Antim, Gheorghe Radovici: «είναι µεταφρασµένα από τα ελληνικά και τα σλαβικά» 277. Μετά που µετέφρασε στην ρουµανική γλώσσα το Ευχολόγιο, το Ιερατικό, η Οκτώηχος, ο Άνθιµος τύπωσε προς το τέλος της δράσης του το Μικρό Ευχολόγιο (Catavasierul) το 1717 «τώρα πρώτη φορά τυπωµένο στη ρουµανική γλώσσα» 278 (έτος κατά το οποίο κάνει την εµφάνισή του και ένα σλαβορουµανικό Ωρολόγιο, µε σλαβικό κείµενο και τυπικές ενδείξεις στα ρουµανικά). Οι ρουµάνοι γλωσσολόγοι το µόνο που µπορούν να κάνουν είναι να επαινούν το έργο της µετάφρασης και της εκτύπωσης των λειτουργικών βιβλίων που 273 Turcu, Nicolae, Viaţa şi activitatea cultural-tipografică a episcopului Mitrofan al Buzăului, (Η ζωή και η πολιτιστική δραστηριότητα εκτύπωσης του επισκόπου Mitrofan του Μπουζάου) στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română), 1965, τεύχ. 3-4, σ Pr. Niculae Şerbănescu, Antim Ivireanul tipograf, (Άνθιµος Ιβήρου τυπογράφος ) ό.π., σ Gabriel Ştrempel, ό.π., σ Gabriel Ştrempel, ό.π., σ Pr. Niculae Şerbănescu, ό.π., σ Molin, Virgil, στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română), 1961, τεύχ. 3-4, σ

123 πραγµατοποίησε ο Antim Ivireanul. Ανάµεσα στη σύγχρονη εκδοχή και αυτή του Antim υπάρχουν µοναχά ελάχιστες διαφορές. 279 Ο Nicolae Şerbănescu ισχυρίζεται ότι «τα λειτουργικά βιβλία που εκδόθηκαν από τον Άνθιµο όπως π.χ, η Οκτώηχος (1712) και το Ιερατικό (1713), είναι όσον αφορά τη γλώσσα σχεδόν αναλλοίωτα µέχρι και σήµερα». 280 Μετά το έτος 1712 η κατάσταση στη Ρουµανική Χώρα άλλαξε. Η Οθωµανική Αυτοκρατορία αυξάνει την επιρροή της και σταµατά να επιλέγει ρουµάνους ηγεµόνες για το θρόνο των δύο χωρών. Τώρα επιλέγονται έλληνες ηγεµόνες µε καταγωγή από το Φανάρι, για µία σύντοµη περίοδο (2-3 ετών) µε αντάλλαγµα ένα χρηµατικό ποσό. Όπως είναι εµφανές και η Ρουµανική Ορθόδοξη Εκκλησία θα επέφερε ιδιαίτερα στην προσπάθεια εισαγωγής της ρουµανικής λειτουργικής γλώσσας στη λατρεία. Κατά τη διάρκεια της φαναριώτικης περιόδου οι έλληνες ιεράρχες και µελετητές πάλεψαν µαζί ενάντια στην τουρκική κατοχή τόσο στις ρουµανικές χώρες, όσο και στα Βαλκάνια. Τις πρώτες δεκαετίες των Φαναριώτικων ηγεµόνων, ο ρουµανικός πολιτισµός γνωρίζει σηµαντική εξέλιξη. Επεκτείνεται η µάθηση της ρουµανικής γλώσσας για το λαό αλλά ιδιαίτερα για τους κληρικούς. Έτσι ο µελετητής Damaschin, συνεχίζει τη δραστηριότητα του µητροπολίτη Antim Ivireanulγια την εθνικοποίηση της Εκκλησίας της Ρουµανικής Χώρας. Για το λόγο αυτό ξεκίνησε τη µετάφραση διαφόρων λειτουργικών βιβλίων που ήταν απαραίτητα στη λατρεία. Μετά την εποχή του Constantin Brâncoveanu οι ιεράρχες της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας βοήθησαν στη συνέχιση της τάσης της εξέλιξης του ρουµανικού πολιτισµού, του οποίου η κύρια λειτουργία του ήταν η δηµιουργία και η ενίσχυση της πνευµατικής αντίστασης. Οι ιεράρχες και οι ηγεµόνες των ρουµανικών χωρών αν και ανήκαν σε διαφορετικό έθνος ταυτίστηκαν µε τα συµφέροντα του ρουµανικού λαού. Αναφέρουµε εδώ το παράδειγµα του ηγεµόνα Φαναριώτη Constantin Mavrocordat ο οποίος εάν και ήταν ξένος όσον αφορά την καταγωγή ταυτίστηκε µε τα ρουµανικά συµφέροντα και ξεκίνησε µία σειρά από µεταρρυθµίσεις που απέβλεπαν στην πολιτιστική αναβάθµιση του ρουµανικού λαού. Ανάµεσα στο 1741 και 1743 ο Constantin Mavrocordat εξέδωσε ένα νόµο έτσι ώστε οι ιερείς να συµµετέχουν περισσότερο στην εκπαίδευση των παιδιών. «Παρατηρώντας την µεγάλη έλλειψη βιβλίων σε όλη του την επαρχία, ο Kυρ Climentu, ο 279 Mircea Păcurariu, ό.π., σσ Dan Horia Mazilu, Introducere în opera lui Antim Ivireanul, (Εισαγωγή στο έργο του Ανθίµου Ιβήρου) ό.π., σ

124 επίσκοπος του Rîmnic εκτύπωσε µε δικά του έξοδα αυτήν την Οκτώηχο στην οποία περιλαµβάνονται τα πιο σηµαντικά µυστήρια, για να µπορεί να διαβάσει από τους ιερείς και τα παιδιά των χριστιανών που αναγκάζονται στην εκµάθηση των βιβλίων για να κερδίσει τον κόσµο και να µην διαβάζεται µόνο στα σχολεία, αλλά ιδιαίτερα στην εκκλησία για τη δοξασία του Κυρίου» 281 (Οκτώηχος, Rîmnic 1742). Όλες οι εκδόσεις της Οκτωήχου που ακολούθησαν διατήρησαν τη µορφή αυτής που εξέδωσε ο Άνθιµος φέροντας ελάχιστες µόνο διαφορές στη γλώσσα και στις τυπικές διατάξεις. Ανάµεσα στο 1712 (Οκτώηχος- του Antim Ivireanul) και το 1865 (ρουµανική Οκτώηχος που δηµιουργήθηκε από τον άγιο Καλλίνικος από την Τσερνίκα) εµφανίστηκαν 28 εκδόσεις της Οκτωήχου από διάφορες ρουµανικές τυπογραφίες. 282 Όσον αφορά τη λειτουργική γλώσσα οι εκδόσεις της Οκτωήχου που είχαν εξετασθεί και συγκριθεί αναδεικνύουν ένα αξιοσηµείωτο οµοιόµορφο κείµενο. Υπάρχουν κάποιες διαφορές που συνδέονται µε το µοντέλο µετάφρασης των εκδόσεων και µε την τάση εκλατινισµού της ρουµανικής γλώσσας (όπως η έκδοση από το Blaj 1865). Κατά τη διάρκεια 300 ετών το ρουµανικό µεταφρασµένο κείµενο της Οκτωήχου βελτιώθηκε, σε αυτήν την βελτίωση συνέβαλαν µία σειρά διορθώσεων από όλα τα γνωστά τυπογραφικά κέντρα. Όλοι οι απόγονοι του µεγάλου ιεράρχη Antim καθώς και οι επίσκοποι Daniil, Ştefan, Neofit Cretanul και αυτοί που τους ακολουθούσαν όπως οι πιστοί του µητροπολίτη της Ουγγροβλαχίας φρόντισαν ώστε αυτό το βιβλίο λατρείας να µην λείπει από τις εκκλησίες. Μεγάλος λάτρης των βιβλίων και υποστηρικτής του πολιτισµού, ο επίσκοπος Καλλίνικος 283 ανοίγει το 1860 το Kallinik Rîmnik ένα τυπογραφείο, υπό τα πιεστήρια του οποίου εκτυπώθηκαν πολλά βιβλία όπως το εκκλησιαστικό Τυπικό, το Ευαγγέλιο, η Οκτώηχος (1865), το Ιερατικό, το Χρήσιµο βιβλίο για την ψυχή, η ιδασκαλία για τους πνευµατικούς και η Μοναστηριακή διάταξη. Ο επίσκοπος Καλλίνικος είχε την πρόθεση να επαναφέρει στο Ρίµνικ τις εποχές πολιτιστικής άνθισης των προκατόχων του από τον 18 ο αιώνα: όπως ήταν ο επίσκοπος 281 Duţu, Alexandru, Coordonate ale culturii româneşti în secolul al XVIII-lea ( ). Studii şi texte. (Συντεταγµένες του ρουµανικού πολιτισµού στο 18 ο αιώνα ( ) Μελέτες και κείµενα),βουκουρέστι, Εκδ. pentru Literatură, 1968, σ (παράρτηµα 5) 283 Ο Άγιος Ιεράρχης Καλλίνικος, γεννήθηκε στο Βουκουρέστι, το Σε ηλικία 20 χρονών εντάχθηκε στη µονή Τσερνίκα. Σε ηλικία 31 χρονών αναδείχθηκε ηγούµενος της ιεράς µονής Τσερνίκας. Το 1850, στην επιµονή του ηγεµόνα Αλεξάνδρου Γκίκα, δέχτηκε να χειροτονηθεί αρχιερέας στην έδρα του Ρίµνικου Βίλτσεα. Αµέσως µετά την ενθρόνιση, ίδρυσε ένα εκκλησιαστικό λύκειο για να συµπληρώσει την έλλειψη ιερέων, έχτισε ένα καινούργιο ναό στη σκήτη Φρασινέϊ. Έφερε επίσης στο Ρίµνικ ένα καινούργιο τυπογραφείο, στο οποίο τυπώθηκαν πολλά βιβλία. 123

125 Antim Ivireanul, Damaschin, Clement, Chesarie και Filaret.Τα χρόνια που ακολούθησαν η Οκτώηχος γνώρισε πολυάριθµες εκδόσεις εκ τον οποίων αναφέρουµε αυτές που τυπώθηκαν τα έτη 1916, 1950 και Σήµερα στην Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία χρησιµοποιείται η Μεγάλη Οκτώηχος που τυπώθηκε στο Βουκουρέστι το Περιλαµβάνει τους ύµνους της Ανάστασης για όλες τις ηµέρες της εβδοµάδας µε τους οκτώ εκκλησιαστικούς ήχους. Η παρούσα Οκτώηχος αναθεωρηµένη και προετοιµασµένη για εκτύπωση από τον καθηγητή πατέρα Nicolae Necula. Το έντυπο αυτό βασίζεται στην έκδοση του ιερέα Ene Branişte του 1975 η οποία µεταφράστηκε και διορθώθηκε µε βάση τα ελληνικά πρωτότυπα. 284 V.3. Η παρουσίαση του Τριωδίου Το Τριώδιο περιέχει τις ακολουθίες των έξι εβδοµάδων της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της Μεγάλης Εβδοµάδας µέχρι τον εσπερινό του Μεγάλου Σαββάτου και του πρώτου µέρους της παννυχίδας του Πάσχα. 285 Το Τριώδιο είναι ένα από τα βασικά βιβλία του αναλογίου στην ορθόδοξη λατρεία που µε την πάροδο του χρόνου είχε µεγάλη κυκλοφορία και εκτυπώθηκε σε όλο τον ρουµανικό χώρο παρόλο που βρίσκονταν σε χειρόγραφη µορφή. Οι πρώτες σλαβικές εκδόσεις που εµφανίστηκαν τον 16 ο- 17 ο αιώνα φέρουν τον τίτλο Τριώδιο-Πεντηκοστάριο. 286 Όπως παρουσιάστηκε και στα προηγούµενα κεφάλαια, µέχρι την εισαγωγή του τυπογράφου τον 16 ο αιώνα τα λειτουργικά βιβλία που κυκλοφορούσαν ήταν και στη Ρουµανική Εκκλησία σε χειρόγραφες εκδόσεις. Το Τριώδιο συναντάται σε διάφορες εκδόσεις όπως Triod-Penticostar, Tripesneţ, Tripenet, Triodion, Triodiu, Triod. 287 Οι πρώτες σλαβικές τυπωµένες εκδόσεις που κυκλοφόρησαν στην Ορθόδοξη Ρουµανική Εκκλησία έφεραν τον τίτλο Τριώδιο-Πεντηκοστάριο ή απλά Τριώδιο. Πρέπει να υπενθυµίσουµε εδώ πως οι πρώτες τυπωµένες εκδόσεις του Τριωδίου στα σλαβικά εµφανίστηκαν στην Κρακοβία το έτος Ένα αντίγραφο αυτής µάλιστα διατηρείται 284 Ene Branişte, Liturgica generală, (Γενική λειτουργική ) σ Triodul,( Τριώδιο) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι, Prot. Nichifor TODOR, Despre geneza si prezenta Triodului în Biserica noastra, (Σχετικά για την γένιση και τη παρουσία του Τριωδίου τη Εκκλησία µας ) στο περιοδικό (Mitropolia Ardealului)1970, τεύχ. 5-6, σ Cf. Dudaş, Florin, Vechi cărţi româneşti călătoare,( Παλαιά ρουµανικά βιβλία που ταξιδεύουν ) Βουκουρέστι, 1987, σ

126 στη Βιβλιοθήκη της Εκκλησίας από το Scheii του Μπρασόβ. 288 Πρέπει επίσης να πούµε πως η πρώτη έκδοση στην ελληνική γλώσσα πραγµατοποιήθηκε στη Βενετία το 1522, όντας και το µοντέλο για τις µετέπειτα εκδόσεις. Πρόκειται για την πρώτη τυπογραφική εµφάνιση στο ρουµανικό χώρο αυτού του λειτουργικού βιβλίου. Το σλαβικό Τριώδιο-Πεντηκοστάριο τυπώθηκε το 1558 από το διάκονο Κορέσι. Αυτή είναι η πρώτη σλαβική έκδοση του Τριωδίου που εµφανίστηκε στο ρουµανικό χώρο την εποχή της σλαβικής κουλτούρας. 289 Ο Κορέσι επίσης εξέδωσε µία άλλη σλαβική έκδοση του Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου 20 χρόνια αργότερα (1578). 290 Στον επίλογο αυτής της τελευταίας έκδοσης λέει: «και εγώ ο υπηρέτης του Θεού Io Alexandru ηγεµόνας ολόκληρης της χώρας της Ουγγροβλαχίας και ο αγαπηµένος µου γιος ο ηγεµόνας Mihneα, είδαµε και καταλάβαµε την σπανιότητα των αγίων βιβλίων στην χώρα της βασιλείας µου και ως λάτρης της εργασίας, επιθύµησα να γράψω αυτά τα χρήσιµα βιβλία ψυχής µε όνοµα Τριώδιο, για να είναι δώρο προς τις εκκλησίες». 291 Το γεγονός πως το έτος 1578 ο Κορέσι εκδίδει µία νέα έκδοση του βιβλίου αποδεικνύει πως αυτή ήταν αρκετά αναγκαία. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η πολιτική κατάσταση των ρουµανικών χωρών δεν εννοούσε τις έντονες πολιτιστικές και εκτυπωτικές δραστηριότητες. Ωστόσο, γίνονται γνωστές κάποιες έντυπες εκδόσεις του σλαβικού Τριωδίου. Όταν η εκτυπωτική δραστηριότητα συνεχίζεται στο Ταργκόβιστε µετά το 1653 την εποχή του Matei Basarab, του προστάτη του ορθοδόξου χριστιανισµού που βρίσκονται υπό τουρκική κατοχή, η γυναίκα του η Elina καλύπτει τα έξοδα του έργου της εκτύπωσης ενός Τριωδίου στη σερβική γλώσσα για τους µοναχούς του Αγίου Όρους. Ο λόγος γίνεται για το Τριώδιο από το Ταργκόβιστε (1649). 292 Στη συνέχεια ακολουθεί ένα Τριώδιο (1664) 293 και ένα σλαβορουµανικό Τριώδιο (Μπουζάου 1697) Pistrui, Chiril, Unul din cele mai vechi manuscrise slave din ţara noastră ( Ένα από τα παλαιότερα σλαβικά χειρόγραφα από την χώρα µας) στο περιοδικό (Studii Teologice) 1970, τεύχ 3-4, σσ BRV, IV, σ. 167, αριθ Cândea, Spiridon, Diaconul Coresi simplu tipograf sau traducator al cartilor românesti tiparite de el? ( Ο διάκονος Κορέσι απλός τυπογράφος ή µεταφραστής των ρουµανικών βιβλίων, τυπωµένα από τον ίδιο;) στο πειριοδικό (MA), 1962, τεύχ. 3-6, σσ και Demény Lajos, Demény A. Lidia, Carte, tipar... (Βιβλίο, ) ό.π., σσ loan Bianu και Nerva Hodoş: Bibliografia românească veche, , (Η παλαιά ρουµανική βιβλιογραφία) τόµ I ( ), Βουκουρέστι 1903, σ Nicolae Cartojan, ό.π., σ Ioan Bianu και Dan Simonescu, ό.π., σ Cocora, Pr. Gabriel, Tipografia şi tipăriturile de la Episcopia Buzăului, (Το τυπογραφείο και οι εκτυπώσεις από την επισκοπή του Μπουζάου) στο περιοδικό (B.O.R.) 1960, τεύχ. 3-4, σ

127 Το έτος 1700 στο Μπουζάου, ο επίσκοπος Mitrofan, µαθητής του µητροπολίτη Dosoftei, τυπώνει ένα σλαβορουµανικό Τριώδιο. Το βιβλίο περιέχει τις τυπικές ενδείξεις, τον Απόστολο, το Ευαγγέλιο, τις Παροιµίες και το Συναξάρι στη ρουµανική γλώσσα, οι ύµνοι ωστόσο παραµένουν στα σλαβικά. Τότε εµφανίζονται και τα λειτουργικά βιβλία µε δίγλωσσο κείµενο. Πάλι στην ίδια τυπογραφία τυπώνεται και το Τριώδιο. 295 Αν και εκτυπώνεται ένας εντυπωσιακός αριθµός βιβλίων στα ρουµανικά, το Τριώδιο δεν εµφανίζεται στη ρουµανική γλώσσα παρά µόνο µετά από 26 χρόνια από την εκτύπωση του Mitrofan στο Μπουζάου. Το 1726 ο Stoica Iacovici εκδίδει το Τριώδιο της Μεγάλης εβδοµάδας στο Βουκουρέστι. Ολόκληρο το κείµενο για τις δέκα εβδοµάδες του Τριωδίου εµφανίζεται το 1731 στο Rîmnic την εποχή του έλληνα επισκόπου Inochentie. Από τον πρόλογο µαθαίνουµε πως τα υµνογραφικά έργα µεταφράστηκαν σχετικά αργά, στο δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα. Συγκροτήθηκε µε βάση τις διορθώσεις και την επεξεργασία των κειµένων που µεταφράστηκαν από τα ελληνικά και τα σλαβικά από τον επίσκοπο Damaschin του Rîmnic. 296 Αυτή η έκδοση φαίνεται να είχε πάρα πολλά αντίτυπα και η κυκλοφορία της στο ρουµανικό χώρο να ήταν αρκετά µεγάλη. 297 Έτσι το Τριώδιο, το λειτουργικό βιβλίο µε την απίστευτη οµορφιά του περιεχοµένου του, διατήρησε την ιδέα όχι µόνο της θρησκευτικής ενότητας αλλά και την ενότητα του ρουµανικού γένους. «Εάν υπήρχε οποιαδήποτε ανάγκη από κάποιο εκκλησιαστικό βιβλίο στα Ρουµανικά, είτε ήταν στο Αρντεάλ ή στην Βλαχία ή στην Μολδαβία, το Τριώδιο έφερνε στο φως και την διδασκαλία των ρουµάνων και αυτό διότι δεν ήταν γραµµένο σε κάποια διάλεκτο π.χ. µολδαβική, βλάχικη, αλλά σε µία γλώσσα κατανοητή από όλους τους ρουµάνους. Παρ όλες τις δυσκολίες που υπήρχαν στην επικοινωνία και στις σχέσεις που θυµίζουν τι εποχές του παρελθόντος, µας εκπλήσσει το εύρος της διάδοσης αυτού του βιβλίου που χρησιµοποιείται στην λατρεία µόλις 10 εβδοµάδες από κάθε εκκλησιαστικό χρόνο» Pr. G. Cocora, ό.π., σ loan Bianu και Nerva Hodoş: B.R.V. τόµ II, Βουκουρέστι 191C, σσ και Nichifor Todor, ό.π., σ Nichifor Todor, ό.π., σ Ghibu Onisifor,Limba noilor cărţi bisericeştii,(η γλώσσα των νέων εκκλησιαστικών βιβλίων) Σιµπίου, 1905,σ

128 Το Τριώδιο θεωρείται «ένας πραγµατικός θησαυρός της ορθόδοξης θεολογίας» 299 που έγινε γνωστό µε την µορφή ύµνων και προσευχών. Τον 18 ο και 19 ο αιώνα εκτυπώθηκε ένας µεγάλος αριθµός ρουµανικών εντύπων του Τριωδίου, αποδεικνύοντας την οριστική εισαγωγή της εθνικής γλώσσας στη λατρεία της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας. Στις νέες εκδόσεις του Τριωδίου (1946, 1953, 1970) στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας έχουν γίνει κάποιες διορθώσεις µε βάση παλαιότερες ρουµανικές εκδόσεις και το αρχαίο κείµενο στα ελληνικά. Στο τελευταίο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου υπάρχει και το τυπικό του Μάρκου που εξηγεί πώς γίνονται οι ακολουθίες των αγίων και των µεγάλων εορτών στην περίοδο της µεγάλης Τεσσαρακοστής. 300 Σήµερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας εν χρήσει είναι η έκδοση του V.4. Η παρουσίαση του Πεντηκοσταρίου Είναι το ιερό λειτουργικό βιβλίο που περιέχει τις ακολουθίες της περιόδου του Πάσχα µέχρι την περίοδο της Πεντηκοστής, δηλαδή µέχρι την Κυριακή των Αγίων Πάντων, περίοδος που χαρακτηρίζεται µε τον όρο Πεντηκοστάριο από όπου προήλθε και το όνοµα του λειτουργικού αυτού βιβλίου. 301 Παλαιότερα είχε άλλη ονοµασία, το Χαρµόσυνον Τριώδιον ή το Τριώδιον των Ανθέων. Ήταν το αρχικά δεύτερο µέρος του Τριωδίου. Σήµερα καλείται Πεντηκοστάριο, επειδή αρχικά έφτανε µέχρι την Κυριακή της Πεντηκοστής. Αργότερα όµως προστέθηκαν οι ύµνοι µίας ακόµη εβδοµάδας. Αναλυτικότερα, αυτό το βιβλίο περιέχει την ακολουθία του Πάσχα, της ιακαινησίµου εβδοµάδας, τη γιορτή της Μεσοπεντηκοστής, την 25 η ηµέρα από το Πάσχα, την γιορτή της Αναλήψεως 40 ηµέρες µετά το Πάσχα και την γιορτή της Πεντηκοστής, µε τα προεόρτια και τα µεθεόρτια. Η περίοδος αυτή έχει επτά εβδοµάδες και κάθε Κυριακή έχει ένα ξεχωριστό χαρακτήρα. Εκτός της Κυριακής του Πάσχα είναι η Κυριακή του Θωµά ή του Αντίπασχα, των Μυροφόρων, του Παραλύτου, του Τυφλού, της Σαµαρείτιδος και των αγίων Πατέρων της Α Οικουµενικής Συνόδου της Νίκαιας. 299 Iacobescu, Pr. Petru, Triodul si Învierea, (Τριώδιο και Ανάσταση) στο περιοδικό (Mitropolia Banatului), 1956, τεύχ. 4-6, σ Ene Branişte, Liturgica generală, (Γενική λειτουργική) σ Penticostarul,( Πεντηκοστάριο) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι,

129 Στο λειτουργικό βιβλίο αυτό συναντάµε και τα συναξάρια των Κυριακών και των εορτών της περιόδου αυτής. 302 Όπως αναφέραµε και προηγουµένως το πρώτο Πεντηκοστάριο που εµφανίστηκε σε ρουµανικό έδαφος ήταν ένα Τριώδιο- Πεντηκοστάριο. 303 Το έργο που ήταν τυπωµένο στην σλαβική γλώσσα τυπώθηκε το στο Ταργκόβιστε. Είναι το έργο του διακόνου Κορεσίου και των µαθητών του. Το έτος 1649 φέρνει το σλαβικό Πεντηκοστάριο που τυπώθηκε υπό την καθοδήγηση του µητροπολίτη Ştefan 304 της Ουγγροβλαχίας. Ένα άλλο σλαβικό Πεντηκοστάριο αλλά µε το τυπικό στα ρουµανικά τυπώθηκε στο Μπουζάου το έτος 1701, την εποχή του επισκόπου Mitrofan. 305 Το πρώτο Πεντηκοστάριο τυπωµένο στην ρουµανική γλώσσα είναι εκείνο του 1743 από το Βουκουρέστι. Είναι έργο του µητροπολίτη Neofit που χρησιµοποίησε γι αυτό το έργο ελληνικές πηγές και όχι σλαβικές. Το Πεντηκοστάριο γνωρίζει και άλλες εκδόσεις: στο Ιάσιο (1753), τυπωµένο από τον µητροπολίτη Iacov, στη συνέχεια στο Rîmnic το (1767), Βουκουρέστι (1768,1780,1782), Rîmnic (1785), Βουκουρέστι (1800), Ιάσιο (1800). Στην Τρανσυλβανία το Πεντηκοστάριο εµφανίστηκε σε περισσότερες εκδόσεις στο Blaj το (1762, 1768, 1786). Σήµερα εν χρήσει στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας είναι η έκδοση του V.5. Η παρουσίαση των Μηναίων Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας για τη µετάφραση των Μηναίων ακολούθησε τις ελληνικές παραλλαγές (της Κωνσταντινούπολης και της Βενετίας) 306 για διάφορους λόγους: όπως η αρχαιότητα της παράδοσης των ελληνικών χειρογράφων, οι δεσµοί της Ρουµανικής Χώρας µε το Άγιο Όρος, η επίδραση της ελληνικής Λειτουργίας στη φαναριώτικη εποχή, η εξάρτηση της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας από το πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην κατάσταση των ρουµανικών Μηναίων του σήµερα, δηλαδή στο ότι πρακτικά δεν περιέχουν κανέναν άγιο από την ρωσική παράδοση. Τα πρώτα Μηναία ήταν αυτά που τυπώθηκαν από τον 302 Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λειτουργική Α, σ. 89. Του ιδίου, Λειτουργικά Θέµατα Ε, σσ BRV, IV, σ. 167, αριθ. 9 και Tomescu Mircea, Istoria cartii (Ιστορία του βιβλίου ) ό.π., σσ Ioan Bianu, Nerva Hordos, ό.π., σ Ioan Bianu, Nerva Hordos, ό.π., σσ. 412, Léon Clugnet, Dictionnaire grec-français des noms liturgiques en usage dans l'église grecque, Παρίσι, 1895, σ. 99, άρθρο Μηναίον. 128

130 επίσκοπο του Μπουζάου, Mitrofan στα τυπογραφεία εκείνης της πόλης το Όντας µαθητής του µητροπολίτη Dosoftei, ο επίσκοπος Mitrofan προσπάθησε µέσω των εκτυπώσεών του, να συνεχίσει τη διαδικασία εκρουµανισµού της λατρείας. Αυτή η έκδοση των Μηναίων είχε το υµνολογικό µέρος στη σλαβική γλώσσα και τη ζωή των αγίων στη ρουµανική γλώσσα. 307 Μόνο µετά από 40 χρόνια εµφανίστηκαν στο Rîmnic τα πρώτα Μηναία στη ρουµανική γλώσσα. Τα Μηναία αυτά ήταν στο µεγαλύτερο µέρος τους µεταφρασµένα από τον επίσκοπο Damaschin, έναν ένθερµο υποστηρικτή της εισαγωγής της ρουµανικής γλώσσας στην Εκκλησία και τυπώθηκαν µε πρωτοβουλία του επισκόπου του Rîmnic, Chesarie ( ). Ανάµεσα στα έτη 1776 και 1779 τυπώθηκαν 6 τόµοι από Μηναία. Ο πρόλογος του Μηναίου του Οκτωβρίου που εµφανίστηκε το 1776 υπενθυµίζει τις πολιτιστικές και θρησκευτικές νίκες (µετάφραση των λειτουργικών βιβλίων) και ανακοινώνει την εθνική αναγέννηση του επόµενου αιώνα, µέσω της νέας έννοιας που δίνονται στις λέξεις «πατρίδα» και «πατριώτης». Ο επίσκοπος Chesarie ξεκίνησε την εκτύπωση των Μηναίων µε το βιβλίο για το µήνα Οκτώβριο. Το Μηναίο του Νοεµβρίου τυπώθηκε το 1778 και περιέχει µία προσπάθεια διαχωρισµού των περιόδων της ρουµανικής ιστορίας, ξεκινώντας µε τον εκρουµανισµό των άκων. Το δεύτερο στάδιο έχει ως κέντρο του τη δηµιουργία των ρουµανικών χωρών, ενώ η τρίτη έχει τη µετάφραση των ιερών βιβλίων στη ρουµανική γλώσσα. Τέλος, το τέταρτο στάδιο του σύγχρονου επισκόπου αντιπροσωπεύει µία περίοδο σταθερότητας λόγω των συµφωνιών που υπήρχαν µε την Οθωµανική Αυτοκρατορία. Με πνεύµα καινοτοµίας ο Chesarie από το Rîmnic προσπαθεί να καθορίσει τον τόπο της εκκλησίας στην εθνική συνείδηση. Η µεγαλύτερη και σηµαντικότερη είναι η εισαγωγή του Μηναίου του Ιανουαρίου που περιέχει µία σύντοµη ιστορική αναδροµή του ρουµανικού λαού, ξεκινώντας από τη θεωρία προέλευσης µε τέτοιου είδους ιδέες όπως του Constantin Cantacuzino. Οι φανερές ιδέες του Chesarie από το Rîmnic, το προφίλ ενός σηµαντικού µελετητή του ιαφωτισµού στο τέλος του 18ου αιώνα. Τα έτη εµφανίστηκε στο Buda µία άλλη έκδοση του Μηναίου µε αναθεωρηµένη τη µετάφρασή του µε βάση τα ελληνικά πρωτότυπα. Το λειτουργικό έργο ανήκει στο µητροπολίτη Grigorie Dascălul της ρουµανικής χώρας. 308 Η έκδοση αυτή 307 Turcu Nicolae, Viaţa şi activitatea cultural-tipografică a episcopului Mitrofan al Buzăului, ( Η ζωή και πολιτιστική δραστηριότητα εκτύπωσης του µητροπολίτη Mitrofan του Μπουζάου) ό.π., σ Păcurariu Mircea, Istoria (Ιστορία ) ό.π.,iii, σσ

131 είναι τυπωµένη σε άσπρο σκληρό χαρτί, µε καλλιγραφικά γράµµατα και θεωρείται ένα από τα πιο όµορφα εκκλησιαστικά τυπογραφικά έργα. 309 Ο µητροπολίτης Andrei Şaguna εξέδωσε το συγκεκριµένο έργο δηλαδή τα 12 Μηναία µεταξύ του Τα Μηναία από το Νεαµτ (Neamţ) 310 ( ) αντιπροσωπεύουν ένα µνηµειώδες έργο της Ρουµανικής Eκκλησίας, που πραγµατοποιήθηκε µε τον κόπο του Μολδαβού µητροπολίτη Veniamin Costachi. Αυτή η έκδοση έχει καθιερωθεί στη λειτουργική ζωή της Μολδαβίας από το πρώτο µισό του 18ου αιώνα µέσω του πλήθους των µεταφρασµένων και εκτυπωµένων από αυτή λειτουργικών βιβλίων. Μέσω του τυπογραφικού της έργου βελτιώθηκε η λειτουργική γλώσσα και φυσικά τα λειτουργικά βιβλία. Ο Veniamin Costachi άλλαξε κάποιους σλαβονικούς όρους µε άλλους λατινικής προέλευσης. Κάποιες λέξεις παρέµειναν στην αρχική τους µορφή στα ελληνικά γιατί δεν ήταν δυνατόν να τις µεταφράσουν στα ρουµανικά (Πολυέλεος, λιτή, Λειτουργία, προσκοµιδή, αντίφωνα, potir, καταπέτασµα, εικόνα, τετράποδο, αναλόγιο, Ευαγγέλιο και άλλες). Παρατηρούµε λοιπόν πως η πλειονότητα των λειτουργικών όρων που προτείνονται από το µητροπολίτη Veniamin επιβλήθηκαν και χρησιµοποιούνταν µέχρι και σήµερα. Χρησιµοποιώντας την οµιλούµενη γλώσσα καθώς και τη γλώσσα των παλαιών εγγράφων και κειµένων. Ο µητροπολίτης Veniamin από την θέση του ως ιεράρχης της Εκκλησίας, έχει συµβάλλει κατά πολύ στο έργο βελτίωσης και ενοποίησης της ρουµανικής γλώσσας. Η έλλειψη λειτουργικών βιβλίων και η ανάγκη εκτύπωσής τους µε λατινικά γράµµατα, είχε γίνει ιδιαίτερα αισθητή µετά το 1863, όταν και γενικεύονταν η εισαγωγή της λατινικής αλφαβήτου στις επίσηµες καγκελαρίες και στα σχολικά βιβλία. Το γεγονός αυτό οδήγησε την Ιερά Σύνοδο της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας να νουθετήσει στις 22 Νοεµβρίου του 1880 έναν κανονισµό για την αναθεώρηση και την έκδοση των εκκλησιαστικών βιβλίων. Αυτός ο κανονισµός προβλέπει, ανάµεσα στα άλλα, και τη δηµιουργία ενός τυπογραφείου για την εκτύπωση των απαραίτητων λειτουργικών βιβλίων για το θρησκευτικό έργο. Σύµφωνα µε τις διατάξεις του παρόντος κανονισµού ο µητροπολίτης Calinic Miclescu ( ) αγόρασε από τη Βιέννη ένα νέο τυπογραφικό µηχάνηµα µε λατινική γραφή. Αυτός µε την άδεια του επισκόπου Inochentie Chitulescu έφερε από το 309 lorga, Nicolae, Studii şi documente, ( Μελέτες και έγγραφα), Βουκουρέστι, 1930, σσ Bărbulescu, Daniela, Mineiele de la Neamţ , ( Τα Μηναία από το Νεάµτς ) στο περιοδικό (GB), 1962 τεύχ , σ

132 Μπουζάου το τυπογραφικό υλικό που απέµεινε από το παλαιό τυπογραφείο της επισκοπίας. Το νέο ίδρυµα του θρησκευτικού πολιτισµού που ονοµάστηκε τυπογραφείο εκκλησιαστικών βιβλίων, εγκαινιάστηκε στις 17 Ιανουαρίου του 1882 στο Βουκουρέστι. Από τώρα και στο εξής στο τυπογραφείο αυτό θα εκτυπωθούν όλες οι επίσηµες εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων της Ιεράς Συνόδου της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας. Από το 1882 µέχρι σήµερα το τυπογραφείο των εκκλησιαστικών βιβλίων και το βιβλικό και ιεραποστολικό Ινστιτούτο της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας, ο διάδοχος δηλαδή του παλαιού τυπογραφείου του µητροπολίτη από το Βουκουρέστι έφερε στο φως µία τεράστια ποικιλία εκκλησιαστικών λογοτεχνικών βιβλίων συµπεριλαµβανοµένων περισσοτέρων από 150 εκδόσεις από όλα τα λειτουργικά βιβλία. Όλα ήταν γραµµένα µε αρχαία γραφή δηλαδή στα λατινικά κάτι που επέτρεψε σταδιακά στις εκκλησίες να αντικαταστήσουν τις παλαιές εκδόσεις µε κυριλλικά γράµµατα. Αντικαταστάθηκαν και τα θεολογικά έργα, τα βιβλία των προσευχών, τα εγχειρίδια για τα θεολογικά σχολεία και πάνω από όλα οι οχτώ εκδόσεις του ολοκληρωµένου κειµένου της Βίβλου στα Ρουµανικά: 1914 (έκδοση της Ιεράς Συνόδου), 1963, 1944, 1968, 1975, 1982, 1988 και 2001 (η πεντηκονταετής έκδοση της Ιεράς Συνόδου). V.6. Η διακήρυξη των Ρουµάνων αγίων και η παρουσία τους στα λειτουργικά βιβλία Τον 17 ο αιώνα ο πρώτος µεγάλος ρουµάνος αγιογράφος ο µητροπολίτης Dosoftei της Μολδαβίας µετέφρασε, επεξεργάστηκε και τύπωσε για πρώτη φορά στην πατερική ρουµανική λογοτεχνία ένα ολόκληρο έργο: Η ζωή και η διαβίωση των αγίων - σε τέσσερις τόµους - τυπωµένο στο Ιάσιο τα έτη , δείχνοντας τα ισχυρά επιχειρήµατα της τίµησης των αγίων στην Ρουµανική Εκκλησία. Η δραστηριότητα του µητροπολίτη Dosoftei επαναλαµβάνεται στα χρόνια που ακολούθησαν και από άλλους Ιεράρχες της Ρουµανικής Εκκλησίας. 311 Τον 19 ο αιώνα ο µητροπολίτης Veniamin Costachi ισχυρίζεται πως: «από όλα τα γένη ο Θεός διαλέγει τους δούλους του που θα ακολουθήσουν την θέληση και τις εντολές Του». Το ενδιαφέρον αυτό εκδηλώνεται και σε κάποιους προλόγους των εκτυπώσεων από το Neamţ, εκτυπώσεις που εκδόθηκαν χάρη στον ηγούµενο Neonil Buzilă καθώς και στην 311 Iosif E. Naghiu, Sfinţii care au pătimit mucenicia pe pământul românesc, (Άγιοι που µαρτύρησαν σε ρουµανικό έδαφος) στο περιοδικό (B.O.R.) 1940, τεύχ. 3-4, σ

133 δραστηριότητα του µητροπολίτη Andrei Şaguna της Τρανσυλβανίας ή του επισκόπου Melchisedec Ştefănescu από το Roman. 312 Η ανάπτυξη της εκκλησιαστικής οργάνωσης στη νοτιοανατολική Ευρώπη οδήγησε στην ίδρυση Αυτοκεφάλων Ορθοδόξων Εκκλησιών. Το νέο καταστατικό της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας επιτρέπει την διακήρυξη των Ρουµάνων αγίων. Το έτος 1894 ο δικηγόρος Ioan Kaliendru, µιλώντας στη Ρουµανική Ακαδηµία για το έργο του επισκόπου Melchisedec Ştefănescu, «Η ζωή και τα θαύµατα της Αγίας Παρασκευής», εκφράζει τη λύπη του για το γεγονός πως µέχρι τότε οι ρουµάνοι δεν διακήρυτταν τους αυτόχθονες αγίους. Αυτός υπενθυµίζει το γεγονός πως οι ρουµάνοι είχαν πάρα πολλούς προδρόµους που στέφθηκαν µε το φωτοστέφανο της αγιότητας λόγω της ζωής τους ή λόγω του έργου τους για τον ορθόδοξο λαό. Ο καθηγητής θεολόγος και ιστορικός του πολιτισµού της Ρουµανίας, Constantin Erbiceanu, δείχνει το 1905 ότι το ρουµανικό έθνος δεν είχε αναγνωρισµένους επίσηµα αγίους, αν και µέσα από έγγραφα διαπιστώνεται πως υπήρχαν πολλές πνευµατικές φυσιογνωµίες που άξιζαν να αγιοποιηθούν. «Ακόµα και τώρα υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι στα µοναστήρια και τα ασκητήριά µας. Μόνο ο Θεός θα τους απαριθµήσει και θα τους δοξάσει µεταξύ δικαίων και αγίων». 313 Σε ιδιαίτερες δύσκολες συνθήκες του παρελθόντος, κάποιοι ρουµάνοι άγιοι ήταν πιο γνωστοί από άλλα έθνη όπως συνέβη µε τον άγιο Teofana τον 14 ο αιώνα, µε τον άγιο Valahul τον 17 ο αιώνα, µε τον ιεροµόναχο Antipa από το Calapodeşti, που πέρασε στα ρωσικά Μηναία στις 10 Ιανουαρίου 1906 και άλλοι. 314 Στης 28 Φεβρουαρίου 1950, η Ιερά Σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας αποφάσισε τη διακήρυξη των εποµένων αγίων του αγίου Καλλίνικου από την Τσερνίκα (11 Απριλίου), του αγίου Ιωάννη από την Ράσκα, του αγίου Ιωσήφ από το Πάρτος, του αγίου Ηλία Ιορέστ (24 Απριλίου), του αγίου Βησσαρίωνος του Σαράι (21 Οκτωβρίου). 315 Μετά την πτώση του κοµµουνισµού το 1989 η Ορθόδοξη Εκκλησία ανέκτησε τη θέση της στην κοινωνία και κατάφερε να πραγµατοποιήσει ανεµπόδιστα τις ποιµαντικές 312 Pr. Stan Liviu, Sfinţii români, (Οι ρουµάνοι άγιοι) Σιµπίου, 1945, σ Erbiceanu, Constantin, Un fapt istoric bisericesc din secolul al XIV-lea privitor la români, (Ένα ιστορικό εκκλησιαστικό γεγονός από τον 14ο αιώνα σχετικά µε ρουµάνους) στο περιοδικό (B.O.R.) 1905, τεύχ. 9, σ Pr. Stan Liviu, Canonizarea sfinţilor după învăţătura şi după rânduielile Ortodoxiei, ( ιακήρυξη των αγίων κατά τη διδασκαλία και διατάγµατα της Ορθοδοξίας ) στο περιοδικό (M.O.) 1968, τεύχ. 5-6, σσ Teodor M. Popescu Η σπουδαιότητα της διακήρυξης των ρουµάνων αγίων, σσ. 495,

134 και ιεραποστολικές τις δραστηριότητες. Ανάµεσα στους τοµείς που γνώρισαν µία ιδιαίτερη εξέλιξη συγκαταλέγεται και η πράξη της διακήρυξης καθώς και η καθιέρωση µίας Κυριακής αφιερωµένης στην τιµή των ρουµάνων αγίων (δεύτερη Κυριακή µετά την Πεντηκοστή). 316 Η αυτοκέφαλη και εθνική Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας διατηρεί τις θεµελιώδεις κατευθύνσεις της ορθόδοξης λατρείας. Παράλληλα ασκήθηκε το δικαίωµα και η ελευθερία εισαγωγής στα λειτουργικά βιβλία κατάλληλων αλλαγών σύµφωνα µε το ιδιαίτερο είδος που προσδιορίζεται από τις δυνατότητες και τις συγκεκριµένες ανάγκες του κάθε τόπου. Ένα παράδειγµα που αντιµετωπίζεται λεπτοµερώς στο έργο αναφέρεται στην εισαγωγή των ακολουθιών των εθνικών Αγίων στα Μηναία. Αυτό συνέβη και στην Ελληνική Εκκλησία µέσω της διαδοχικής διακήρυξης, αλλά και στις σλαβικές εκκλησίες και ιδιαίτερα στη Ρωσική Εκκλησία. «Παρόλο που η διοικητική και πειθαρχική ενότητα ανάµεσα στις διάφορες ορθόδοξες αυτοκέφαλες εκκλησίες δεν είναι αρκετά σχετική, η λειτουργική τους ενότητα είναι σχεδόν τέλεια ενώ οι διαφορές αυτού του είδους που χώριζαν την Ορθόδοξη Εκκλησία, δεν ήταν ούτε τόσες πολλές ούτε τόσο δυνατές για να καταστρέψουν ή να προκαλέσουν ζηµιά µε κάποιον τρόπο στην ενότητα της κοινής λειτουργικής ιεροτελεστίας. Η ιδιαίτερη συµβολή καθεµιάς από αυτές τις εκκλησίες εµπλουτίζει και οµορφαίνει µέσω της ποικιλίας, το ιερό Πατριµόνιο ολόκληρης της ορθόδοξης χριστιανικής λατρείας. Αυτή αποδεικνύει επίσης το πνεύµα και τη δύναµη της δηµιουργίας διαφορετικών ορθόδοξων λαών στον τοµέα» H Ιερά Σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας αποφάσισε τη διακήρυξη των εποµένων αγίων: (13 Σεπτεµβρίου) οσίου Ιωάννη από το Προσλόπ, (23 Νοεµβρίου) οσίου Αντωνίου από τη Iezeru- Vâlcea, (18 εκεµβρίου) οσίου ανιήλ του Ερηµίτη, (29 Φεβρουαρίου) αγίου Γερµανού από την οβρουτσά, (5 Αυγούστου) οσίου Ιωάννη Ιακώβου από την Νεάµτς, (7 Αυγούστου) οσίας Θεοδώρας από την Σίχλα, (21 Οκτωβρίου) των αγίων µαρτύρων, οµολογητών και ιερέων Ιωάννη από την Γάλες και Μωυσή από την Σιµπιέλ, (27 Σεπτεµβρίου) ιεράρχη και µάρτυρα Ανθίµου από την Ιβηρία, (24 Απριλίου) ιεράρχη Ιωσήφ του Οµολογητή από την Μαραµούρες, (30 Ιουνίου) ιεράρχη Γελάσιε από την Ραµέτς, (1 Ιουλίου) του ιεράρχη Λεοντείου από την Ραδαούτση, (2 Ιουλίου) του βοεβόδα Στεφάνου του Μεγάλου, (16 Αυγούστου) µάρτυρα Βοεβόδα Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου, των τεσσάρων υιών του και του συµβούλου Ιανάκε κ.λπ. 317 Branişte, Ene, Uniformizarea tipicului şi a textelor liturgice în cult şi în săvărşirea tainelor, ( Η ενοποίηση του τυπικού και των λειτουργικών κειµένων στη λατρεία και στην τέλεση των Μυστηρίων) στο περιοδικό (Ortodoxia), 1963, τεύχ. 2, σ

135 V.7. Το Τυπικό στο χώρο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας Το όνοµα Τυπικό, προσδιορίζει το σύνολο των οδηγιών και των διατάξεων για το πώς και πότε πρέπει να τελούνται οι ακολουθίες της Εκκλησίας. Έτσι το Τυπικό αναφέρει ποιές είναι οι ακολουθίες που πρέπει να τελούνται κάθε µέρα είτε είναι Κυριακή είτε εσποτική ή Θεοµητορική γιορτή, είτε µνήµη αγίου, είτε µία απλή καθηµερινή. 318 Το Τυπικό καθορίζει τη βασική δοµή των ακολουθιών, τους ύµνους που πρέπει να ψάλλονται, τα εκκλησιαστικά κείµενα όπως ψαλµοί, ευχές, αποστολικά και ευαγγελικά αναγνώσµατα πού πρέπει να διαβάζονται, πώς συνδέονται δύο ή τρεις ακολουθίες σε µία ηµέρα και άλλες οδηγίες. 319 Ένας άλλος ρόλος του είναι να συµπληρώνει και να συµβιβάζει το περιεχόµενο άλλων λειτουργικών βιβλίων όπως είναι το Ευχολόγιο, η Παρακλητική, τα Μηναία, το Ωρολόγιο και άλλα. Η λέξη Τυπικό, προέρχεται από τη λέξη τύπος και έχει την έννοια του κανόνα, 320 στην ουσία σύµφωνα µε τον π. Αλέξανδρο Σµέµαν, ορίζει την τάξη στη θεία λατρεία. 321 Η έννοια του κανόνα αναφέρεται στον τρόπο και στην σειρά µε την οποία οι µοναχοί διαβάζουν τους ψαλµούς. Όµως µε την πάροδο του καιρού το όνοµα Τυπικό γενικεύτηκε για το σύνολο της θείας λατρείας. Η έννοια του Τυπικού συνδέεται µε την έννοια της. Στην ουσία είναι η συστηµατική παρουσίαση των λειτουργικών τελετών που καθορίζει, περιγράφει και απαντάει στα προβλήµατα που δεν µπορούν να λυθούν εύκολα. Το Τυπικό, δεν αξιώνει να είναι µία υποχρεωτική γενική τάξη, αλλά παραδέχεται τη δυνατότητα να µην αλλάζει τη λειτουργική και δογµατική ουσία. Στις ρουµανικές περιοχές µέχρι και το δεύτερο µισό του 14 ου αιώνα, η κατάσταση είναι άγνωστη επειδή λείπουν τα έγγραφα και άλλες ιστορικές µαρτυρίες. Μπορούµε όµως να υποθέσουµε ότι από τον 10 ο µέχρι τον 13 ο αιώνα σε πρώτη φάση στη ρουµανική µοναστική κοινότητα οι ακολουθίες τελούνταν σύµφωνα µε τη στουδιτική- αθωνική παράδοση, και στους ενοριακούς ναούς, το τυπικό ήταν από την παράδοση της Μεγάλης Εκκλησίας της Αγίας Σοφίας (Κων/πολη). 318 Μιχ. Κ. Παπαδοπούλου, Λειτουργική, έκδ. «Επτάλοφος», Αθήνα 1992, σ Γεωργίου Θ. Βεργωτή, Τελετουργική, σ ΘΗΕ 11 (Τυπικόν) σ Η Εκκλησία προσευχοµένη. Εισαγωγή στη λειτουργική θεολογία, µετάφραση - επιµέλεια: πρωτ. ηµήτριος Τζέρπος, έκδ. «Ακρίτας», Αθήνα

136 Γνωρίζουµε ότι µετά το 1370, µητροπολίτης στην Severin είναι ο Έλληνας επίσκοπος Άνθιµος Κρητόπουλος. Με τον άγιο Νικόδηµο 322 (ηγούµενο στη Μονή Tismana που χειροτονήθηκε στο Άγιον Όρος όπου και γνώρισε την Ιεροσολυµήτικη παράδοση), εισάγουν το σαββαϊτικό Τυπικό στα µοναστήρια Vodiţa και Tismana. Η αλλαγή αυτή γρήγορα έγινε γνωστή σε όλα τα ρουµανικά µοναστήρια και επηρέασε και τη λειτουργική ζωή των ενοριών. εν µπορούµε να φανταστούµε ότι µέχρι το δεύτερο µισό του 14 ου αιώνα ο λαός και ο κλήρος από τις ρουµανικές περιοχές ήξερε άλλες ακολουθίες πέραν των βυζαντινών ακολουθιών. Στο 14 ου αιώνα σε όλη την Ορθόδοξη Εκκλησία διαδόθηκε η σύνθεση του Τυπικού της Μονής του Αγίου Σάββα 323, το οποίο είναι µία σαββαϊτο - βυζαντινή σύνθεση (είναι γνωστό ότι αυτό το τοπικό δεν είναι το παλαιότερο Τυπικό που έγινε από την διαθήκη του Αγίου Σάββα). Σε αυτό το Τυπικό περιέχονται και οι ακολουθίες για τα µοναστήρια αλλά και για τους ενοριακούς ναούς. Οι ενορίες άρχισαν εκ πρώτης να αθετούν κάποιες βασικές αρχές όπως το να κάνουν κάθε µέρα ακολουθίες και θεία Λειτουργία. Στη Ρωσία από τον 18 ο αιώνα δηλώθηκε ότι πρέπει το Τυπικό να ισχύει καθολικά σε όλη την Εκκλησία. Παρόλα αυτά στη σύνοδο της Μόσχας το η πλειοψηφία των καθηγητών Λειτουργικής πήραν απόφαση να κάνουν ένα τυπικό για της ενορίες διαφορετικό από το τυπικό των µοναστηριών. Μία τέτοια αλλαγή έγινε στην Κων/πολη από την αρχή του 19 ου αιώνα υπό την αιγίδα του Οικουµενικού Πατριαρχείου. Εκτυπώνεται το 1838 ένα νέο Τυπικό που το έκανε ο πρωτοψάλτης Κωνσταντίνος Ευθυβούλης που είχε το όνοµα Τυπικό της Κωνασταντινουπόλεως. Αυτό το τυπικό διέκρινε τη µοναχική τάξη από την ενοριακή και προχώρησε σε κάποιες σηµαντικές αλλαγές. Οι Κυριακές και οι γιορτές δεν είναι συνυφασµένες µε την τέλεση της αγρυπνίας, αλλά µόνο µε το µεγάλο εσπερινό και µε τον όρθρο που τελούνται χωριστά (αυτή η απόφαση δεν ίσχυε και για τις Μονές). Άλλο ένα παράδειγµα είναι οι Ώρες. Η πρώτη, η τρίτη και η έκτη δεν είναι υποχρεωτικές για την τέλεση των ακολουθιών στις ενορίες. Η αναθεώρηση και η συµπλήρωση των λειτουργικών βιβλίων και των Μηναίων έγινε το δέκατο ένατο αιώνα από το Βαρθολοµαίο που µόνασε στη Μονή Κουτλουµουσίου. 322 Mircea Păcurariu,Istoria (Ιστορία ) τόµ Ά, Ιάσιο, 2004, σ Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή, Λειτουργικές µελέτες, τόµ Ά εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονήκη, 2007, σσ

137 Στην έκδοση της Κων/πολης το 1843 στα Μηναία έχει προσθέσει και το Συναξαριστή µε τα ονόµατα των νεοµαρτύρων οι οποίοι µαρτύρησαν κατά τον 16 ο -19 ο αιώνα και µαζί µε τη µετάφραση των Μηναίων που έγινε σε όλες τις γλώσσες προστέθηκαν και άγιοι οι οποίοι έτσι έγιναν γνωστοί στις Ορθόδοξες Εκκλησίες. 324 Εξαιτίας αυτού του Τυπικού υπογραµµίζεται ένας παλαιός λειτουργικός κανόνας «ως δόξει τω προεστώτι» χωρίς να διευκρινίζει ποιος ακριβώς είναι ο προεστώς. Ο κανόνας αυτός έχει σωθεί στις τοπικές παραδόσεις και είχε ένα ρόλο να κρατήσει µία ενότητα στην ποικιλία. Αυτό το Τυπικό έχει µεταφραστεί το 1851 στο Βουκουρέστι από τον Anton Pann και από τον πρωτοπρεσβύτερο Ioan Călărăşeanu και είναι στη βάση του τυπικού της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας από το 1976 και τις εκδόσεις µετά από το Η Ρουµανική Εκκλησία είναι πολύ κοντά στο Τυπικό της Κωνσταντινουπόλεως. Η Ρωσική Εκκλησία απορρίπτει αυτό το Τυπικό. Η Ελληνική Εκκλησία έχει κάνει µε την βάση αυτού του Τυπικού άλλο ένα Τυπικό που ονοµάζεται το Τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας που είναι σε χρήση σήµερα. 325 Από την ανακάλυψη της τυπογραφίας και µετά άρχισε να επικρατεί οµοιοµορφία στις εκδόσεις των Τυπικών που ολοκληρωνόταν χρόνο µε τον χρόνο. Έτσι σήµερα οι ακολουθίες τελούνται κατά ένα και µόνο σταθερό τύπο και δεν παρουσιάζουν ποικιλίες και παραλλαγές, τις οποίες τις συναντούµε στις τακτικές ακολουθίες. Το ρουµανικό Τυπικό είναι ένα βιβλίο το οποίο δεν αλλάζει κάθε χρόνο όπως συµβαίνει µε το ελληνικό Τυπικό. Στην ελληνική γλώσσα ονοµάζεται ως ίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος και στην Κύπρο λέγεται Εορτολόγιο. Το ρουµανικό Τυπικό αποτελείται από δύο µέρη. Στο πρώτο έχουµε τον κανόνα των Νυχθηµέρων και της Θείας Λειτουργίας σε όλο τον εκκλησιαστικό χρόνο και στο δεύτερο µέρος έχουµε τον κανόνα για την τέλεση των µυστηρίων και το Ιερουργικών. 326 Το Τυπικό δείχνει και τον τρόπο πώς τελούνται οι ακολουθίες όταν υπάρχουν για παράδειγµα δύο σηµαντικές γιορτές την ίδια ηµέρα. Επίσης αναφέρει το πως 324 Βλ. π. ηµητρίου Στρατή, Βαρθολοµαίος Κουτλουµουσιανός ( ), Βιογραφία - Εργογραφία, σσ Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λειτουργική Α, σ Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη (πρωτοπρ.), Τα ιδιάζοντα Λειτουργικά, σσ

138 συνδυάζονται ακολουθίες που προέρχονται από άλλα λειτουργικά βιβλία όπως από την Οκτώηχο, τα Μηναία και άλλα Ene Branişte, Liturgica generală, ( Γενική λειτουργική ) σσ

139 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στη ιπλωµατική Εργασία µε τον τίτλο «Τα λειτουργικά βιβλία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας» παρουσιάστηκαν τα λειτουργικά βιβλία από µία νέα ενιαία οπτική γωνία, έτσι ώστε να µπορούν να γίνονται αντιληπτά από αναγνώστες άλλων γλωσσών εκτός της ρουµανικής. Σε αυτό το έργο προβλήθηκαν µε ειδικό τρόπο τα δύο λειτουργικά βιβλία το Ευαγγέλιο και ο Απόστολος, τα οποία µέσω του περιεχοµένου τους καθόρισαν τη σύνθεση του λειτουργικού έτους. Αυτά τα δύο βιβλία µαζί µε το Ψαλτήρι ήταν τα πρώτα βιβλία µεταφρασµένα στη ρουµανική γλώσσα. Επίσης παρουσιάζονται διάφορες εκδόσεις του Ιερατικού, ξεκινώντας µε τις πρώτες του µεταφράσεις και εκτυπώσεις. Όσον αφορά το Ευχολόγιο και το Ιερατικό. Είναι γεγονός ότι τα λειτουργικά αυτά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουµανίας αναδεικνύουν την ισχυρή σύνδεση που υπάρχει ανάµεσα στη Ρουµανική και τη Βυζαντινή Ορθοδοξία. Πρόκειται σε µεγάλο βαθµό για ένα κοινό υπόβαθρο, µε ελάχιστες µόνο πρακτικές διαφορές. Τα υπόλοιπα λειτουργικά βιβλία, τα κοινώς ονοµαζόµενα «του Αναλογίου» βιβλία που δηµιουργήθηκαν από τους Πατέρες και τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς παρουσιάζονται στο συγκεκριµένο έργο. Τα βιβλία αυτά αναπτύσσουν τη διδασκαλία της Αγίας Γραφής και ταυτόχρονα περιλαµβάνουν τις αξίες του αγίου θησαυρού της παράδοσης. Η ιστορία των λειτουργικών βιβλίων στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας χωρίζεται σε τρεις περιόδους: Η πρώτη περίοδος ξεκινά στο τέλος του 14 ου αιώνα και διαρκεί µέχρι το τέλος του 16 ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου επικρατούν τα λειτουργικά βιβλία που ήταν γραµµένα και τυπωµένα στη σλαβική γλώσσα. Αυτό το γεγονός είναι φυσικό να αναδείξει τη δυσκολία την οποία οι πρόγονοι των ρουµάνων πρέπει να βίωσαν, όντας αναγκασµένοι να χρησιµοποιούν στη λατρεία τα λειτουργικά βιβλία καθώς και τα κείµενα της Αγίας Γραφής σε µία από τις λεγόµενες δύο ιερές γλώσσες: σλαβικά και ελληνικά. Σε αυτές τις καταστάσεις είναι εύκολο να καταλάβουµε πως εκδηλώθηκε από την πλευρά του κλήρου και των ρουµάνων πιστών η έντονη επιθυµία να έχουν µεταφρασµένα στην κατανοητή γλώσσα του λαού την Αγία Γραφή και τα λειτουργικά βιβλία. Το Σκιανικό Ψαλτήρι, το Βορονετσιάνικο Ψαλτήρι και το Χουρµουζακινό Ψαλτήρι, όλα χειρόγραφα του 16 ου αιώνα, περιέχουν τους ψαλµούς του αβίδ στη 138

140 ρουµανική γλώσσα και µαρτυρούν την παλαιά επιθυµία των ρουµάνων πιστών να έχουν το λόγο του Θεού σε µία γλώσσα την οποία να κατανοούν. Τα σλάβικα χειρόγραφα που αντιγράφθηκαν στα µοναστήρια της Μολδαβίας (Humor, Putna, Neamt) και στη Ρουµανική Χώρα (Tismana), τα περισσότερα από τον 15 ο και 16 ο αιώνα είχαν περιορισµένη κυκλοφορία. Η σλαβική γλώσσα ήταν γνωστή µόνο από τους µελετητές, και από τους ιεράρχες των εκκλησιών, όντας ουσιαστικά για τα κατώτερα στρώµατα της κοινωνίας µία νεκρή γλώσσα. Αυτή χρησιµοποιήθηκε ως λειτουργική γλώσσα των βασιλικών καγκελαρίων µέχρι το 1600 όταν και σταδιακά άρχισε να αντικαθιστάται από την ρουµανική γλώσσα. Η δεύτερη περίοδος ξεκινά στο τέλος του 16 ου αιώνα, όταν ως αποτέλεσµα των ανακατατάξεων στους κόλπους της κοινωνίας εµφανίζονται τα πρώτα γραπτά στην εθνική γλώσσα. Αυτή η περίοδος διαρκεί µέχρι το τέλος του 17 ου αιώνα. Η εισαγωγή της τυπογραφίας, στις αρχές του 16 ου αιώνα ήταν ζωτικής σηµασίας για το ρουµανικό πολιτισµό. Κατά τη διάρκεια της ηγεµονίας του Radu του Μεγάλου ( ) ο καλόγερος Μακάριος ίδρυσε στο Μοναστήρι του Deal κοντά στο Ταργκόβιστε το πρώτο τυπογραφείο σε ρουµανικό χώρο, µε γράµµατα φερµένα από τη Βενετία. Το 1508 ο Μακάριος τυπώνει ένα Ιερατικό στα σλαβικά, το πρώτο βιβλίο που τυπώνεται σε ρουµανικό έδαφος. Το 1512 ο ίδιος τεχνίτης εκδίδει ένα Ευαγγέλιο πάλι στα σλαβικά, ένα βιβλίο που εκτιµάται πολύ λόγω των τεχνικών µέσων της εποχής. Θεωρείται ένα αριστούργηµα της εκτυπωτικής τέχνης. Άλλα τυπογραφικά κέντρα παρουσιάζονται τον ίδιο αιώνα στο Μπρασόβ και στο Σιµπίου όπου εµφανίζονται και τα πρώτα βιβλία στα ρουµανικά. Σταδιακά, καθώς η σλάβικη γλώσσα δίνει τη θέση της στη ρουµανική γλώσσα, η τυπογραφία γίνεται το µέσο διάδοσης των ρουµανικών λειτουργικών βιβλίων. Είναι η περίοδος κατά την οποία χρονολογούνται αρκετά θεµελιώδη έργα για την εξέλιξη της ρουµανικής λειτουργικής. Το 1554 στο Σιµπίου ο Filip από τη Μολδαβία εκδίδει τη ρουµανική κατήχηση, το πρώτο βιβλίο τυπωµένο στη ρουµανική γλώσσα, ενώ το 1557 ξεκινά τις τυπογραφικές δραστηριότητες στο Μπρασόβ, ο διάκονος Κορέσι ο οποίος τύπωσε µέχρι το 1583, 17 βιβλία στην ρουµανική γλώσσα ή µε παράλληλο ρουµανικό και σλάβικο κείµενο. Τονίζεται το Τετραευαγγέλιο (1560), το Ψαλτήρι (1570) το Ευαγγέλιο µε τη διδασκαλία (1581) µέσω του οποίου ο µελετητής συνέβαλε στην ενότητα της λειτουργικής γλώσσας. Από τον 18ο αιώνα γνωρίζουµε την τρίτη περίοδο, αυτής της εθνικοποίησης της ορθόδοξης λατρείας. Τον καιρό αυτό τυπώνονται όλα τα απαραίτητα λειτουργικά βιβλία 139

141 στη ρουµανική γλώσσα και τυποποιείται η λατρεία σε όλο το ρουµανικό ορθόδοξο χώρο. Τα ρουµανικά κείµενα όµως διατήρησαν ακόµη το κυριλλικό αλφάβητο, έως τα µέσα του 19 ου αιώνα, όταν και εισήχθη το λατινικό αλφάβητο. Τώρα εµφανίζονται ολοκληρωτικά στα ρουµανικά οι εκδόσεις όλων των λειτουργικών βιβλίων. Η παρούσα εργασία περιλαµβάνει και την περιγραφή πολλών λειτουργικών βιβλίων που προέρχονται από διάφορα τυπογραφικά κέντρα που βρίσκονταν σε διάφορες ρουµανικές περιοχές (Ταργκόβιστε, Μπουκούρεστι, Μπουζάου, Blaj, Ιάσιο, Rîmnic, κ.λπ.). Ταυτόχρονα µε την εµφάνιση αυτών των λειτουργικών βιβλίων µειώθηκαν και κάποιες διαφορές που συναντιόνταν σε διάφορες ρουµανικές περιοχές. Αυτό οδήγησε στη λειτουργική ενότητα της ορθόδοξης λατρείας στις σηµαντικές τις µορφές και τελετές. Όσον αφορά τα ρουµανικά λειτουργικά βιβλία, αναπαραγάγουν µε αρκετά µεγάλη ακρίβεια τα ελληνικά πρωτότυπα µε βάση τα οποία και είχαν µεταφραστεί. Η συγκεκριµένη εργασία ωστόσο, έδειξε πως σε αυτά τα λειτουργικά βιβλία συναντάται και η σλαβική επιρροή. Γίνεται λόγος για την περίοδο του 10 ου - 17 ου αιώνα κατά την οποία η λατρεία εκτελούνταν στη σλαβική γλώσσα, στην οποία προστίθεται και η προηγούµενη επιρροή από την πλευρά της Ρωσικής Εκκλησίας τον 17 ο - 19 ο αιώνα. Στις επιδράσεις αυτές προστίθενται το λεξιλόγιο µε τις λατινικές λέξεις και εκφράσεις από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Ένα από τα συµπεράσµατα αυτού του έργου είναι και το ότι στα κείµενα των ρουµανικών λειτουργικών βιβλίων συναντάται ένα κοινό φόντο µε τα ελληνικά και σλαβικά λειτουργικά βιβλία, στα οποία προστίθενται κατάλληλα στοιχεία της Ρουµανικής Εκκλησίας. Με άλλα λόγια τα ρουµανικά λειτουργικά βιβλία αντιπροσωπεύουν µία σύνθεση των ελληνικών και σλαβικών λειτουργικών βιβλίων. Ένα άλλο συµπέρασµα που εξάγεται µέσα από την εργασία αυτή είναι η οµοιοµορφία που υπάρχει στα µεταφρασµένα λειτουργικά ορθόδοξα κείµενα. Η οµοιοµορφία ήταν σχετική και αρκετά δύσκολη να διατηρηθεί έως την εµφάνιση της τυπογραφίας. Υπήρχαν πολλές χειρόγραφες εκδόσεις λειτουργικών βιβλίων οι οποίες αντιγράφονταν πολύ δύσκολα και στις οποίες ήταν εύκολο να παρεισφρήσουν λάθη. Με την εκτύπωση των λειτουργικών βιβλίων (από τα τέλη του 15 ου αιώνα) η πιστότητα και η ακρίβεια των µεταφράσεων ήταν πιο εύκολο να ελεγχθεί µε βάση τα πρωτότυπα κείµενα που χρησίµευαν ως πρότυπο. Ήταν επίσης ευκαιρία για τους ιεράρχες των Ρουµανικών Εκκλησιών να εµπλουτίσουν τους ναούς µε νέα λειτουργικά βιβλία που 140

142 ήταν διορθωµένα και αναθεωρηµένα σύµφωνα µε τις ορθόδοξες διατάξεις. Αυτή η δράση είχε ως κύριο σκοπό την ενότητα των λειτουργικών κειµένων, της µορφής των ύµνων και των προσευχών που συνθέτουν το κύριο µέρος των ιερών ακολουθιών. Ταυτόχρονα εξοµαλύνεται το περιεχόµενο των λειτουργικών βιβλίων που χρησιµοποιούνται στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας (Ευαγγέλιο και Απόστολος). Τα ρουµανικά λειτουργικά βιβλία είναι µέρος της δυναµικής έκφρασης της ορθόδοξης παράδοσης. Παρόλο που η ορθόδοξη λατρεία δηµιουργήθηκε και ξεκίνησε στην ελληνική γλώσσα, τα λειτουργικά κείµενα µεταφράστηκαν µε επιτυχία στις εθνικές γλώσσες όλων των ορθόδοξων λαών. Σε αυτά προστίθενται νέες µεταφράσεις σε διάφορες γλώσσες για διεθνή κυκλοφορία, µε σκοπό να φτάσουν σε όλες τις ορθόδοξες κοινότητες της διασποράς. 141

143 Γενική βιβλιογραφία Ελληνική : Αλυγιζάκη Αντωνίου, Η Οκταηχία στην ελληνική λειτουργική Υµνογραφία, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1985 Βεργωτή Γεωργίου Θ., Τα ίπτυχα, Ευαγγέλου Ηλία, Θερµού Βασιλείου, Τελετουργική (Συµβολή στην ιστορία της χριστιανικής λατρείας), Θεσσαλονίκη, Έκδοσις Αποστολικής ιακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 2010 Γλωσσικές και Εκκλησιαστικές µεταρρυθµίσεις στη Βουλγαρία τον 14 ο αιώνα. Η συµβολή του Πατριάρχη Τυρνόβου Ευθυµίου, Θεσσαλονίκη, «Σύνδεσις» και «παράνοια». Για τη µετάφραση της Λατρείας µας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, Καραβιδόπουλου Ιωάννη., Η γλώσσα της Αγίας Γραφής, στο Βιβλικές Μελέτες, Εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007 Πρωτοπρ. Καραϊσαρίδη Κωνσταντίνου, Αναβαθµοί λειτουργικής ζωής, Θεσσαλονίκη,

144 Κούκουρα ήµητρας, Μάργαρη Κων/νου, Τα ιδιάζοντα λειτουργικά Στοιχεία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουµανίας, Εκδ. «Επέκταση», Κατερίνη Εκκλησία και γλώσσα. Επικοινωνιακή προσέγγιση, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, Εισαγωγή στη θεολογία, Εκδ. Κορνηλία Σφακιανάδη, Θεσσαλονίκη 2005 «Τα τυπογραφεία και τα βιβλία της Βενετίας», Νέα Εστία 20(1936) 32 κ.εξ. Μεταλληνού Γεωργίου., Το ζήτηµα της µεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την νεοελληνικήν κατά τον ιθ αιώνα, Εκδ. «Αρµός», Αθήνα 2004 Μπαλαγεώργου ηµ. Κ., Η ψαλτική παράδοση των Ακολουθιών του βυζαντινού κοσµικού τυπικού, Αθήνα, Παπαδοπούλου Γεωργίου, Παπαδοπούλου Mιχ. Κ., Σκαλτσή Παναγιώτη Ι., Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής µουσικής από των αποστολικών χρόνων µέχρι των καθ ηµάς ( µ.χ), εκδ. "Τέρτιος", Κατερίνη, Λειτουργική, «Επτάλοφος», Λειτουργικές µελέτες, τόµ Ά εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονήκη, 2007 Λειτουργικές µελέτες, τόµ Β εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονήκη,

145 π. Στρατή ηµητρίου, Βαρθολοµαίος Κουτλουµουσιανός ( ). Βιογραφία - Εργογραφία, εκδ. Ι. Μονής Κουτλουµουσίου, Άγιον Όρος, ά.έ. Σινοπούλου Π.Α., Η αντιµεταφραστική παράδοση των Εκκλησιαστικών ύµνων, Αθήνα Τυρνάβου Ευθυµίου Η συµβολή του πατριάρχη [Ελληνισµός και κόσµος των Σλάβων, 3], Θεσσαλονίκη Τσάµη ηµητρίου Γ., Λειτουργική, Θεσσαλονίκη, Πρωτ. Τζέρπος ηµήτριος µετάφραση επιµέλεια, Η Εκκλησία προσευχοµένη. Εισαγωγή στη λειτουργική θεολογία, έκδ. «Ακρίτας», Αθήνα Φίλια Γεωργίου Ν., Παράδοση και εξέλιξη στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, Φουντούλη Ιωάννου Μ., Λειτουργική (Πανεπιστηµιακαί Παραδόσεις), Θεσσαλονίκη, Λειτουργική Α, Θεσσαλονίκη, Λειτουργικά θέµατα Ε, Θεσσαλονίκη, 1986, «Σύγχρονα λειτουργικά προβλήµατα», στο Τελετουργικά θέµατα, τόµ. Β, Αθήν,α 2006, «Θεία Λειτουργία και κόσµος», στο οκίµια ορθόδοξου ήθους, «Σύνδεσµος», Αθήνα

146 Ψαριανού ιονυσίου Λ., ( Μητρ. Σερβίων και Κοζάνης), Επί πτερύγων ανέµων (65 ραδιοφωνικές οµιλίες), Κοζάνη, Ξενόγλωσση : Aghiasmatar, (Το Αγιασµατάριο )Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al BOR, Βουκουρέστι, 2002 (όπως έγραφε στον πρόλογο αυτού του λειτουργικού βιβλίου ο πατριάρχης Θεόκτιστος) Andriescu Al., Studiu introductiv la: Dosoftei, Opere 1 (versuri), (Εισαγωγική µελέτη στο: Dosoftei, Έργα τόµ Ά (Στίχους ),εκδ. Minerva, Βουκουρέστι, 1978 Antim Ivireanul, Opere, (Antim Ivireanul, Έργα.) Ediţie critică şi studiu introductiv de Gabriel Ştrempel, Εκδ.. Minerva, Βουκουρέστι, 1972 Arhieraticon adicã rânduiala slujbelor sãvârşite cu arhiereu, (Το Αρχιερατικό) Βουκουρέστι, 1993, σ. 7. Bărbulescu, Daniela, Mineiele de la Neamţ , (Τα Μηναία από το Νεάµτς ) στο περιοδικό (GB), 1962 τεύχ Bianu Ioan; Hodoş Nerva; Simonescu Dan Bibliografia românească veche: (Παλαιά Ρουµανική Βιβλιογραφία ) Βουκουρέστι, Psaltirea Scheiană, (Το Σκιανικό Ψαλτήρι), Εκδ. Acad. Rom., Βουκουρέστι, 1889 Binder Pavel, Contribuţii la geneza Paliei de la Orastie, opera de colaborare a carturarilor din Ţara Româneasca, Transilvania si Banat, (Οι εισφορές στη γένεση του βιβλίου Πάλια από την Οράστιε, συλλογική εργασία των 145

147 µελετητών από τη ρουµανική χώρα, Τρανσυλβανία και Banat) στο περιοδικό (Studia bibliologica), 1969 Binder Pavel, Huttman Arnold, Între istorie si filologie. Mediul cultural românesc al Brasovului în epoca coresiana, (Ανάµεσα ιστορίας και φιλολογίας. Το Ρουµανικό πολιτιστικό περιβάλλον του Μπρασόβ στην εποχή του Κορεσίου), στο περιοδικό (L.R.), 1971 Blücher, Gebhard, Din istoria hîrtiei si a tiparului chirilic din Brasov în a doua jumatate a secolului al XVI-lea, (Από την ιστορία του χαρτιού και τις κυριλλικής εκτύπωσης στο Μπρασόβ στο δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα), στο περιοδικό (Cumidava), τεύχ 3, 1969 Bogdan, Petru, Consideraţii generale asupra Noului Testament de la Bălgrad (1648) a Mitropolitului Simion Ştefan, (Γενικές παρατηρήσεις σχετικά µε την Καινή ιαθήκη από Bălgrad (1648) του Μητροπολίτη Simion Ştefan στο περιοδικό (M. B.) τευχ /1973 Bordeanu Mihai. Dosoftei deschizator de drumuri în lirica româneasca, (Dosoftei πρωτοπόρος στη ρουµανική ποίηση) στο περιοδικό (Cercetari istorice) τεύχ.5, 1974, Ιάσιο, Muzeul de Istorie a Moldovei Braicu, Doina; Bunea, Victor. Cartea veche românească din sec. XVI-XVII, (Παλαιό ρουµανικό βιβλίο από τον 16 ο -17 ο αιώνα) Σε συλλογές της Αρχιεπισκοπής Σιµπίου, Σιµπίου, Εκδ.Centrului Mitropolitan Sibiu, 1980 Branişte Ene, Liturghierul slavon tipărit de Macarie la 1508: studiu liturgic.(το σλαβονικό Ιερατικό τυπωµένο από τον Μακάριο στο Λειτουργική µελέτη) στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Romană) 1958, τεύχ Dicţionar Enciclopedic de cunoştinţe religioase, (Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό των θρησκευτικών γνώσεων) Caransebeş,

148 Cărţile de cult tipărite între , (Τα έντυπα λειτουργικά βιβλία µεταξύ ) στο περιοδικό (Studii Teologice),1968, τεύχ. 5-6 Ediţii noi ale unor cărţi de slujbă in Bisericile Ortodoxe vecine,( Νέες εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων στις γειτονικές Ορθόδοξες Εκκλησίες) στο περιοδικό (Ortodoxia),1959, τεύχ. 4 Liturghierul slavon tipărit de Macarie la 1508: studiu liturgic. (Το σλαβικό Ιερατικό, τυπωµένο από τον Μακάριο. Λειτουργική µελέτη ),στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română), 1958, τεύχ Uniformizarea tipicului şi a textelor liturgice în cult şi în săvărşirea tainelor, (Η ενοποίηση του τυπικού και των λειτουργικών κειµένων στη λατρεία και στην τέλεση των Μυστηρίων) στο περιοδικό (Ortodoxia), 1963, τεύχ. 2 Brătan, Pr. Ilie D., Dosoftei, mitropolitul cărturar, (Ο Dosoftei, ο λόγιος µητροπολίτης), στο περιοδικό (M.O.)1974, τεύχ.9-10 Buluta Gheorghe, Pagini din istoria cartii românesti, (Σελίδες από την ιστορία του ρουµανικού βιβλίου) Βουκουρέστι, 1981 Căciulă, O., Cartea de cult în ultimul deceniu ( ), (Ένα βιβλίο λατρείας την τελευταία δεκαετία ) στο περιοδικό (Glasul Bisericii)1958, τεύχ. 6-7 Candrea I., Psaltirea Scheiană comparată cu celelalte psaltiri din secolul al XVI-lea şi al XVII-lea traduse din slavoneşte, (Το Σκιανικό Ψαλτήρι σε σύγκριση µε τα υπόλοιπα ψαλτήρια από τους 16 ο -17 ο αιώνες, µεταφρασµένα στα σλαβικά) Βουκουρέστι,

149 Psaltirea Scheiană comparată cu celelalte Psaltiri din secolele al XVI-lea şi al XVII-lea traduse din slavoneşte,( Το Σκιανικό Ψαλτήρι σε σύγκριση µε τα υπόλοιπα ψαλτήρια από τους 16 ο -17 ο αιώνες, µεταφρασµένα στα σλαβικά ), Βουκουρέστι, 1916 Cartojan, Nicolae, Istoria literaturii române vechi (Ιστορία της αρχαίας ρουµανικής φιλολογίας), Βουκουρέστι, 1980 Cândea, Spiridon, Diaconul Coresi simplu tipograf sau traducator al cartilor românesti tiparite de el? ( Ο διάκονος Κορέσι απλός τυπογράφος ή µεταφραστής των ρουµανικών βιβλίων, τυπωµένα από τον ίδιο;) στο πειριοδικό (MA), 1962, τεύχ. 3-6 Ciobanu Ştefan, Istoria literaturii române vechi, (Ιστορία της παλαιάς ρουµανικής λογοτεχνίας), Εκδ. Eminescu, Βουκουρέστι, 1989 Începuturile scrisului in limba românească, ( Οι ερχές της γραφής στη ρουµανική γλώσσα ) Βουκουρέστι, 1941 Clugnet Léon, Dictionnaire grec-français des noms liturgiques en usage dans l'église grecque, Παρίσι, 1895, σ. 99, άρθρο Μηναίον. Cocora, pr. Gabriel, Dionisie Romano,episcopul Buzaului, ( ιονύσιε Romano, Επίσκοπος του Μπουζάου), Εκδ. Episcopiei Buzaului si Vrancei, 2006 Tipografia şi tipăriturile de la Episcopia Buzăului, (Το τυπογραφείο και οι εκτυπώσεις από την επισκοπή του Μπουζάου) στο περιοδικό (B.O.R.) 1960, τεύχ. 3-4 Cornescu, C., Rânduiala Botezului în diferitele molitfelnice slave şi româneşti folosite în Biserica Română,( Η διάταξη του βαπτίσµατος σε διάφορα σλαβικά και 148

150 ρουµανικά Ευχολόγια που χρησιµοποιούνται στη Ρουµανική Εκκλησία) στο περιοδικό (Studii Teologice), τεύχ. 9-10, 1961 Cunescu, Pr. Gheorghe, Mitropolitul Dosoftei, (Ο µητροπολίτης Dosoftei) στο περιοδικό (G.B.),1974, τεύχ. 1-12, David, Diac. I., Mitropolitul Dosoftei, apărător luminat al Ortodoxiei, (Μητροπολίτης Dosoftei, φωτισµένος υπερασπιστής της Ορθοδοξίας), στο περιοδικό (M.O.),1974, τεύχ Cuviosul Paisie cel Mare (Velicikovski), un desăvîrşit monah roman! Noi cercetări şi ipoteze (Άγιος Παΐσιος ο Μέγας (Βελιτσκόφσκι), ένας ιδανικός ρουµάνος µοναχός! Νέες έρευνες και υποθέσεις), στο περιοδικό (B.O.R.), 1993, Βουκουρέστι Demény L., Simonescu Dan, Un capitol important din vechea cultura româneasca (Tetraevanghelul, Sibiu, 1546), (Ένα σηµαντικό κεφάλαιο στο παλαιό ρουµανικό πολιτισµό. Τετραευαγγέλιο, Συµπίου, 1546.) 1965, αριθ. 1 Demény, Lajos; Demény, Lidia A., Carte, tipar şi societate la români în secolul al XVI-lea. (Βιβλίο, εκτύπωση και κοινωνία σε ρουµάνους στο 16 ο αιώνα), Βουκουρέστι, 1986 Dicţionar Enciclopedic Român, (Ρουµανικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό) Εκδ. Politică, Βουκουρέστι, Dimitrescu, Laura Carmen, Pictura murală din Ţara Românească în veacul al XVI-lea, (Τοιχογραφία από τη Ρουµανική Χώρα στο 16 ο αιώνα), Εκδ. Meridiane, 1978, Βουκουρέστι 149

151 Dimitrie Dan, Arhimandritul Vartolomei Mãzereanu. Schiţã biograficã şi bibliograficã cu mai multe anexe, în Analele Academiei Române, (Αρχιµανδρίτης Vartolomei Mãzãreanu) Βιογραφική και βιβλιογραφική σκίτσα µε πολλά παραρτήµατα, στα «Χρονικά της Ρουµανικής Ακαδηµίας» Seria II, τόµ 33, Dosoftei, Dumnezăiască Liturghie (1679), (Dosoftei, η θεία Λειτουργία )Εκδ. από τον N. A. Ursu, Ιάσιο, 1980 Psaltirea, (Το Ψαλτήρι), Βουκουρέστι, εκδ. Litera, 2002 Drăgan, Nicolae, Un fragment din cel mai vechi molitvenic românesc, (Ένα απόσπασµα από το παλαιότερο ρουµανικό Ευχολόγιο ) στο περιοδικό (Daco- Romania) έτος 2, Βουκουρέστι, Dragomir Neculai, Studiu istorico-liturgic privind textele biblice din cărţile de cult ale Bisericii Ortodoxe, (Λειτουργική ιστορική µελέτη για τα ιερά κείµενα από τα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας), στο περιοδικό «S.T.» 1981, τεύχ. 3-4 Drâmba, Ovidiu, Istoria literaturii universale, (Ιστορία της παγκόσµιας λογοτεχνίας), Εκδ. Saeculum, 2002 Dudaş, Florian, Vechi cărţi româneşti călătoare, (Παλαιά ρουµανικά βιβλία), Εκδ. Sport- Turism, Βουκουρέστι, 1987 Dumitru Stăniloae, Naţiune şi creştinism, (Έθνος και χριστιανισµός), Εκδ. Elion, Βουκουρέστι,

152 Duţu, Al.; Muzicescu, M.A.; Fochi, A., Relaţiile culturale româno-balcanice până în secolul al XVI-lea. (Πολιτιστικές σχέσεις ρουµανικά Βαλκανίων έως 16 ο αιώνα Βουκουρέστι,1996 Duţu, Alexandru, Coordonate ale culturii româneşti în secolul al XVIII-lea ( ). Studii şi texte. (Συντεταγµένες του ρουµανικού πολιτισµού στο 18 ο αιώνα ( ) Μελέτες και κείµενα),βουκουρέστι, Εκδ. pentru Literatură, 1968 Enăceanu, Arhim. Ghenadie, Un sbornic. Istoria Te-Deumurilor in Biserica creştină şi specialitate in cea română, στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română),1864 Erbiceanu, Constantin, Un fapt istoric bisericesc din secolul al XIV-lea privitor la români, (Ένα ιστορικό εκκλησιαστικό γεγονός από τον 14ο αιώνα σχετικά µε ρουµάνους) στο περιοδικό (B.O.R.) 1905 Eremia, Ion, Scris, carte si tipar în tarile române în a doua jumatate a secolului al XVI-lea prima jumatate a secolului al XVIII-lea, (Σύγγραµµα, βιβλίοκαι τύπωµα στις ρουµανικές χώρες από το δεύτερο µισό του 16 ου αιώνα έως στο πρώτο µισό του 18 ου αιώνα ), στο περιοδικό (DR), 1996, τεύχ. 1 Sfânta şi Dumnezeiasca Evanghelie, (Το άγιο και θεϊκό Ευαγγέλιο), Εκδ. EIBSMO, Βουκουρέστι 2010 G. I. Negulescu, Ştefan I-iu mitropolitul Ungro-Vlahiei, ,( Στέφανος, µητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, ) Βουκουρέστι,

153 Gafton, Alexandru, Evoluţia limbii române prin traduceri biblice din secolul al XVI-lea, (Η εξέλιξη της ρουµανικής γλώσσας µέσα από τις βιβλικές µεταφράσεις του ΧVΙου αιώνα), Εκδ. Universităţii Alexandru Ioan Cuza, Ιάσιο, 2001 Gheţie Ion, Începuturile scrisului în limba română. Contribuţii filologice şi lingvistice, (Οι αρχές της γραφής στη ρουµανική γλώσσα. Φιλολογικές και γλωσσικές εισφορές), Εκδ. Academiei RSR, Βουκουρέστι, 1974 Ghibu Onisifor, Limba noilor cărţi bisericeştii, (Η γλώσσα των νέων εκκλησιαστικών βιβλίων) Σιµπίου, 1905 Godeanu Virgil, Cu privire la Liturghierul slavonesc al ieromonahului Macarie (1508). ( Σχετικά για το σλαβικό Ιερατικό του Ιεροµόναχου Μακαρίου.1508 ) στο περιοδικό (Glasul Bisericii)1958, τεύχ. 6-7 Huttmann, Arnold, Binder, Pavel, Contributii la biografia lui Filip Moldoveanul, primul tipograf român. Evolutia vietii culturale românesti la Sibiu în epoca umanista, (Οι εισφορές στη βιογραφία του Φιλίππου Moldoveanul, o πρώτος ρουµάνος εκτυπωτής. Εξέλιξη της ρουµανικής πολιτιστικής ζωής στο Συµπίου στην ανθρωπιστική εποχή), στο περιοδικό (Limba si literaturα), (Γλώσσα και λογοτεχνία) 16, 1968 Î.P.S. Firmilian, Mitropolitul Olteniei, Cuvânt de pomenire a lui Antim Ivireanul, mitropolitul Ţării Româneşti, (Λόγο της µνήµης του Antim Ivireanul, µητροπολίτης της Ρουµανικής Χώρας) στο περιοδικό (Mitropolia Olteniei) 1966, αριθ Î.P.S. Teoctist, Studiu introductiv la Dosoftei, Dumnezăiască Liturghie (1679), (Εισαγωγική µελέτη στο Dosoftei, θεία Λειτουργία (1679), εκδ. από N. A. Ursu, Ιάσιο,

154 Iacobescu, Pr. Petru, Triodul si Învierea, (Τριώδιο και Ανάσταση) στο περιοδικό (Mitropolia Banatului), 1956, τεύχ. 4-6 Iorga, Nicoale, Istoria literaturii româneşti, (Ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας), τόµ. Α, Βουκουρέστι, 1925 Bizanţ după Bizanţ, (Το Βυζάντιο µετά το Βυζάντιο), Εκδ. Gramar, Βουκουρέστι, 2003 Istoria literaturii româneşti, (Ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας), Βουκουρέστι, 1925 Istoria literaturii romîne. I. Folclorul. Literatura romîna în perioada feudala ( ), (Η ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας. Τόµ Ι. Λαογραφικό. Η ρουµανική λογοτεχνία στη φεουδαρχική περίοδο ) Βουκουρέστι, 1964 Ivaşcu, George, Istoria literaturii române, (Ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας), τόµ. Α, 1969, Βουκουρέστι Jakó Sigismund, Tipografia de la Sibiu si locul ei în istoria tiparului românesc din secolul al XVI-lea, (Το τυπογραφείο από Σιµπίου και τη θέση του στην ιστορία της ρουµανικής εκτύπωση του XVIου αιώνα), στο περιοδικό (Anuarul Institutului de Istorie Cluj) (A.I.I.), Cluj. 7, 1964 Krizner, Paul, Evhologhionul sau Molitfelnicul ortodox,(ευχολόγιο ή το ορθόδοξο Ευχολόγιο) σ το περιοδικό (Calea Mântuirii), Arad, τεύχ. 5 (404), 27 Ιανουαρίου, 2008 Linţa, Elena, Catalogul manuscriselor slavo-române din Bucureşti, (Ο κατάλογος Σλάβων-Ρουµάνων χειρογράφων στο Βουκουρέστι), Βουκουρέστι,

155 Liturghierul, ( Ιερατικό) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι, 2002 Lucian Blaga, Trilogia culturii II. Spaţiul mioritic, (Τριλογία του Πολιτισµού Τόµ Β) Εκδ. Humanitas, Βουκουρέστι, 1994 Lupşa, Ştefan, Creştinismul românesc a fost întotdeauna cel ortodox, (Ο ρουµανικός χριστιανισµός ήταν πάντοτε ορθόδοξος), στο περιοδικό (S.T.) 1949 Macarie Ieromonahul. Opere, (Μακάριος Ιεροµόναχος,Έργα.) Εκδ. Academiei, Βουκουρέστι, 1976 Mangra Vasile, Cercetari literare istorice. Psaltirea diaconului Coresi tiparita la 1570 în Brasov, (Ιστορικές φιλολογικές έρευνες. Το Ψαλτήρι του διακόνου Κορεσίου τυπωµένο το 1570 στο Μπρασόβ), Βουκουρέστι, 1896 Mareş, Alexandru, Un capitol din istoria tiparului românesc din secolul al XVI-lea: Tipariturile ieromonahului Lavrentie, (Ένα κεφάλαιο στην ιστορία της ρουµανικής εκτύπωσης στο δέκατο έκτο αιώνα: οι εκτυπώσεις του Ιεροµόναχου Lavrentie), στο περιοδικό (Studii si cercetări ligvistice), 1970 Introducere la Liturghierul lui Coresi, text stabilit, studiu introductiv şi indice, (Εισαγωγή στο Ιερατικό του Κορεσίου. Ορισµένο κείµενο, εισαγωγική µελέτη και δείκτης από Αλ. Mareş ) Εκδ.. Academiei RSR, Βουκουρέστι, 1969 Liturghierul lui Coresi, Text stabilit, studiu introductiv şi indice de Al. Mareş, (Το Ιερατικό του Κορεσίου. Ορισµένο κείµενο, εισαγωγική µελέτη και δείκτης από Αλ. Mareş), Εκδ. Academiei, Βουκουρέστι, 1969 Despre un presupus Liturghier slavon coresian si despre datarea unei carti tiparite de Serban Coresi, (Σχετικά για ένα υποτιθέµενο σλαβικό Ιερατικό του Κορεσίου και για την χρονολόγηση ενός βιβλίου τυπωµένο από τον Σερµπάν Coresi ) στο περιοδικό (LR),

156 Marian, Simeon Florea, Sărbătorile la români. Studiu etnografic, (Οι γιορτές στους Ρουµάνους. Εθνογραφική µελέτη) 1994, τόµ Β, Βουκουρέστι Mateos Joan, Le typicon de la grand Église, τόµ. Ά,OCA 165, Ρόµη,1962 και τόµ. Β, OCA 166, Ρόµη, Mazilu, Dan Horia, Introducere în opera lui Dosoftei, (Εισαγωγή στα έργα του Dosoftei) Εκδ. Minerva, Βουκουρέστι, 1997 Pr. Mihail, Paul, Molitvenicul Mitropolitului Dosoftei, Iasi, La împlinirea a 300 de ani de când a fost tipărit, (Το Ευχολόγιο του µητροπολίτη Dosoftei, Ιάσιο, Για τον εορτασµό των 300 χρόνων από τότε που τυπώθηκε) στο περιοδικό (M.M.S),1981, τεύχ. 4-6 Arhieraticonul român de la 1705 copiat de Axinte Uricariul, (Το ρουµανικό Αρχιερατικό το 1705, αντιγραφόµενο από τον Axinte Uricariul) στο περιοδικο (Biserica Ortodoxă Română), 1974, τεύχ Milan Şesan, Despre limba liturgică la români (Για την λειτουργική γλώσσα τους Ρουµάνους), στο περιοδικό «M.A.», 1975, τεύχ 1-2 Molin Virgil, Simonescu Dan, Tipariturile ieromonahului Macarie pentru Tara Româneasca, (Οι εκτυπώσεις του Ιεροµόναχου Μακαρίου για την Ρουµανική Χώρα ) στο περιοδικό (B.O.R.), 1958, τεύχ Tradiţia artistică a Moldovei în tipăriturile ieromonahului Macarie, (Καλλιτεχνική παράδοση της Μολδαβίας στις εκτυπώσεις του Ιεροµονάχου Μακαρίου) στο περιοδικό (Mitropolia Moldovei şi Sucevei), 1959, τεύχ 5-6 Observaţii şi opinii noi în legătură cu tipăriturile ieromonahului Macarie. (Σχόλια και νέες απόψεις σχετικά µε τις εκτυπώσεις του Ιεροµόναχου Μακαρίου), στο περιοδικό (Mitropolia Moldovei şi Sucevei), 1967, τεύχ

157 Molitfelnicul, ( Ευχολόγιο ) Εκδ. Institutului Biblic şi de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române, Βουκουρέστι, 2002 Naghiu Iosif E., Sfinţii care au pătimit mucenicia pe pământul românesc, (Άγιοι που µαρτύρησαν σε ρουµανικό έδαφος) στο περιοδικό (B.O.R.) 1940, τεύχ. 3-4 Nedelcea Tudor, Civilizaţia cărţii, (Ο Πολιτισµός του βιβλίου) Εκδ. Scrisul Românesc, 1996 Noul Testament tipărit pentru prima dată în limba română la 1648 de către Simion Ştefan Mitropolitul Transilvaniei reeditat după 340 de ani din iniţiativa şi purtarea de grijă a Prea Sfinţitului Emilian Episcop al Alba Iuliei, ( Η Καινή ιαθήκη τυπωµένη στη ρουµανική γλώσσα, για πρώτη φορά το 1648 από τον Simion Ştefan Μητροπολίτη Τρανσυλβανίας επανεκδίδεται µετά από 340 χρόνια από την πρωτοβουλία και τη φροντίδα του Επισκόπου Αιµιλιανού της Alba Iulia) Alba Iulia, 1988 Prot. Nichifor TODOR, Despre geneza si prezenta Triodului în Biserica noastra, (Σχετικά για την γένιση και τη παρουσία του Τριωδίου τη Εκκλησία µας ) στο περιοδικό (Mitropolia Ardealului), 1970, τεύχ. 5-6 Octoihul, (Οκτώηχος) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι, 2002 P.P. Panaitescu, Începuturile şi biruinţa scrisului în limba română, (Οι αρχές και ο θρίαµβος του γραπτού την ρουµανική γλώσσα), Εκδ. Academiei, Βουκουρέστι,

158 O preţioasă ediţie-fotocopie a Liturghierului lui Macarie, 1508 (Μία πολύτιµη έκδοση φωτοτυπία του Ιερατικου του Μακαρίου 1508), στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română), 1963, τεύχ. 3-4 Octoihul lui Macarie (1510) si originile tipografiei în Tara Româneasca, ( Η Οκτώηχο του Μακαρίου (1510) και προελεύσεις της τυπογραφίας στη Ρουµανική Χώρα) στο περιοδικό (BOR), 1939 Păcurariu, Mircea, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, (Η ιστορία της Ορθόδοξης Ρουµανικής Εκκλησίας), τόµ Α, Βουκουρέστι, 1992 Palia de la Orastie, Text-Faximile- Indice. (Πάλια από την Οράστια, Κείµενο, Φίλα, είκτης) Εκδ. Viorica Pamfil, Βουκουρέστι, 1968 Papacostea-Danielopolou, Cornelia; Demeny, Lidia. Carte şi tipar în societatea românească şi sud-europeană în sec. XVII- XVIII. ( Βιβλίο και φόρµα τη ρουµανική κοινωνία και τη Νότια Ευρώπη στους 17 ο -18 ο αιώνες) Βουκουρέστι, Εκδ. Eminescu, 1985 Paul de Alep, Călători străini despre Ţările Române, (Οι ξένοι πεζοπόροι για τις Ρουµανικές Χώρες ) Τόµ VI, Το πρώτο κοµµάτι,εκδ. Ştiinţifică şi Enciclopedică, Βουκουρέστι, 1976 Penticostarul, (Πεντηκοστάριο) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι, 2002 Petroaia, pr. drd. Lucian, Liturghierul românesc-studiu liturgic, teza de doctorat, sub îndrumarea pr. prof. univ. dr. Nicolae D. Necula, (Το ρουµανικό Ιερατικό, λειτουργική µελέτη ) ιδακτορική εργασία, Βουκουρέστι, 2009 Picioruş Geanina, Antim Ivireanul. Avangarda literară a paradisului Viaţa şi opera, (Antim Ivireanul. Λογοτεχνική εµπροσθοφυλακή του παραδείσου - Η ζωή και το έργο), Εκδ. Teologie pentru azi, Βουκουρέστι,

159 Pistrui, Chiril, Liturghierul lui Macarie (1508) şi tipografia din Ţara Românească (Το Ιερατικό του Μακαρίου 1508 και το τυπογραφείο από την Ρουµανική Χώρα) στο περιοδικό (Mitropolia Ardealului)1958, τεύχ. 5-6, Unul din cele mai vechi manuscrise slave din ţara noastră ( Ένα από τα παλαιότερα σλαβικά χειρόγραφα από την χώρα µας) στο περιοδικό (Studii Teologice) 1970, τεύχ 3-4 Plămădeală, Antonie, Dascăli de cuget şi simţire românească.( άσκαλοι µε ρουµανική σκέψη και συναίσθηµα), Βουκουρέστι, Εκδ. I.B.M.B.O.R., 1981 Popescu, Mihai Gabriel, Cărţile de cult ca izvor al predicii, ( Τα λειτουργικά βιβλία, µία πηγή του κηρύγµατος) στο περιοδικό (Studii Teologice), τεύχ. 5-6, 1962 Mitropolitul Antim Ivireanul, cârmuitor şi predicator bisericesc, teză de doctorat, (Ο µητροπολίτης Antim Ivireanul, πηδαλιούχος και ιεροκήρυκας.) ιδακτορική εργασία στο περιοδικό (Studii Teologice), τεύχ. 1-2, 1969 Pr. Popescu, Niculae M., Diortosind Molitfelnicul-Ediţia Sfântului Sinod,( ιορθώνοντας το Ευχολόγιο -Έκδοση Ιεράς Συνόδου) Βουκουρέστι, 1937, στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română), 1937 τεύχ Preoţi de mir adormiţi întru Domnul, (Οι κεκοιµηµένοι πρωτοπρεσβύτεροι εν Κύριο), Βουκουρέστι, 1942 Pr. Porcescu, Scarlat, Activitatea cărturărească a Mitropolitului Dosoftei, ( ραστηριότητα του µητροπολίτη Dosoftei ) στο περιοδικό (M.M.S.),1974, τεύχ Psaltireα, (Το Ψαλτήρι) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι,

160 Pr. Rădan Gheorghe M., Mitropolitul Dosoftei, (Ο µητροπολίτης Dosoftei ) στο περιοδικό (Glasul Bisericii), 1973, τεύχ. 7-8Pr. Stan Liviu, Canonizarea sfinţilor după învăţătura şi după rânduielile Ortodoxiei, ( ιακήρυξη των αγίων κατά τη διδασκαλία και διατάγµατα της Ορθοδοξίας ) στο περιοδικό (M.O.) 1968, τεύχ. 5-6 Mitropolitul Dosoftei, (Ο Μητροπολίτης Dosoftei) στο περιοδικό (Glasul Bisericii), 1973, τεύχ. 7-8 Scriban, Teoctist, Omiletica sau ştiinţa despre literatura bisericească, ( Οµιλητική ή γνώση για εκκλησιαστική λογοτεχνία ), τόµ Ά, Ιάσιο, 1859 Sextil Puscariu, Istoria literaturii române. Epoca veche, ( Ιστορία της ρουµανικής λογοτεχνίας. Η παλαιά εποχή) Σιµπίου, 1930 Diaconul Coresi, Carte cu învăţătură (1581), (Ο διάκονος Κορέσι, Βιβλίο µε διδασκαλία (1581), τοµ. Α, Βουκουρέστι, 1914 Pr. Stan Liviu, Sfinţii români, (Οι ρουµάνοι άγιοι) Σιµπίου, 194 Stoian Ioan M., Dicţionar Religios, (Θρησκευτικό Λεξικό)Βουκουρέστι,1994 Pr. Şerbănescu Niculae, Antim Ivireanul tipograf, (Antim Ivireanul τυπογράφος), στο περιοδικό (B.O.R) (1956), τεύχ. 8-9 Mitropolitul Antim Ivireanul, 1716 septembrie 1966, (Ο µητροπολίτης Antim Ivireanul, 1716 Σεπτέµβριο ) στο περιοδικό (Mitropolia Olteniei),1966, τεύχ Şesan, Milan, Despre limba liturgică la români, (Για την λειτουργική γλώσσα στους ρουµάνους) στο περιοδικό «M.A.», 1975, τεύχ

161 Introducerea limbii române în Biserică, (Η εισήγηση της ρουµανικής γλώσσας στην Εκκλησία), στο περιοδικό «S.T.» 1959, τεύχ. 1-2 Simedrea Tit, Evanghelia-carte liturgică în limba română, (Το Ευαγγέλιο λειτουργικό βιβλίο στη ρουµανική γλώσσα ) στο περιοδικό (B.O.R.), 1958, τεύχ. 12 Simionescu Dan, Problema originii limbii literare române, (Το πρόβληµα της προέλευσης της ρουµανικής λογοτεχνικής γλώσσας), στο περιοδικο (S.T.) 1961, τεύχ Pagini din istoria cartii românesti, (Σελίδες από την ιστορία του ρουµανικού βιβλίου), Βουκουρέστι, 1981 O hotârâre domnească necunoscută, (Μία άγνωστη ηγεµονική απόφαση) Βουκουρέστι,1926 Un Octoih al lui Bojidar Vucovici la noi si legaturile acestuia cu tipografia româneasca, (Μία Οχτώηχο του Bojidar Vucovici σε µας, και οι σχέσεις της µε το ρουµανικό τυπογραφείο) στο περιοδικό (Revista Istorica Româna), τόµ 3, τεύχ. 2-3, 1933 Stăniloae Dumitru, Rolul Ortodoxiei în formarea şi păstrarea fiinţei poporului român şi a unităţii naţionale, (Ο ρόλος της Ορθοδοξίας στη διαµόρφωση και τη διατήρηση του ρουµανικού λαού και την εθνική ενότητα), στο περιοδικό «Ort.», 1978, τεύχ. 4 Strempel, Gabriel, Copişti de manuscrise româneşti până la (Οι αντιγραφείς των ρουµάνων χειρογράφων έως το 1800) τόµ I, Εκδ. Acad. R.P.R., Βουκουρέστι, 1959 Slujba Învierii şi carte de Tedeum, (Η ακολουθία της Ανάστασης και οξολογία ) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al Bisericii Ortodoxe Romane, Βουκουρέστι,

162 Teodorescu Barbu, Prima tipografie a Ţării Româneşti, (Το πρώτο τυπογραφείο της Ρουµανικής Χώρας ) στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română )1958, τεύχ Tomescu Mircea, Istoria cartii românesti de la începuturi pâna la 1918, (Ιστορία του ρουµανικού βιβλίου από τις αρχές µέχρι το 1918) Βουκουρέστι, 1968 Cartea româneasca în perioada coresiana, (Ρουµανικό βιβλίο κατά την εποχή του Κορεσίου), στο περιοδικο (Studia Bibliologica), τεύχ. 3, 1969 Traian Vedinaş, Coresi, ( Κορέσι) Εκδ. Albatros, Βουκουρέστι, 1985 Triodul, (Τριώδιο) Εκδ. Institutului Biblic si de Misiune al B.O.R., Βουκουρέστι, 2002 Turcu Nicolae C., Biserica din Ţara Românească în timpul domniei lui Şerban Cantacuzino ( ), ( Η Εκκλησία από την Ρουµανική Χώρα στα χρόνια της ηγεµονίας του Şerban Cantacuzino), στο περιοδικό (Biserica Ortodoxă Română),1966, τεύχ. 1-2 Viaţa şi activitatea cultural-tipografică a episcopului Mitrofan al Buzăului, (Η ζωή και πολιτιστική δραστηριότητα εκτύπωσης του Επισκόπου Mitrofan του Μπουζάου), στο περιοδικό (B.O.R.) (1965), τεύχ. 3-4 Urechia V.A., Arhimandritul Vartolomei Mãzãreanu ( ). Notiţã biograficã şi bibliograficã, (Αρχιµανδρίτης Vartolomei Mãzãreanu ( ). Βιογραφικό και βιβλιογραφικό σηµείωµα. Βουκουρέστι, 1889 (ανάτυπο από τα «Χρονικά της Ρουµανικής Ακαδηµίας», seria II, τόµ. 10 Vătăşianu, Virgil, Pictura murală din nordul Moldovei, (Τοιχογραφία στη Βόρεια Μολδαβία) 161

163 Pr.Vintilescu, prof. Petre, Funcţiunea catehetică a Liturghiei, (Ο κατηχητικός ρόλος της Λειτουργίας), στο περιοδοκό (S.Τ.),1949, τεύχ. 1-2 Liturghierul explicat, (Το εξηγηµένο Ιερατικό), Βουκουρέστι, 1972 Xenopol A. D., Istoria românilor din Dacia Traiană, (Ιστορία των Ρουµάνων στην ακία Τραϊανού), Εκδ. Ιασίου, τόµ Ά, σ

164 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Το Ιερατικό του Μακαρίου(1508) Εικόνα 2: Το Τετραευαγγέλιο του Μακαρίου (1512 ) Εικόνα 3 : Το Τετραευαγγέλιο του Filip Moldoveanul (1546 ) Εικόνα 4: Το Ιερατικό του µητροπολίτη οσοφθέου (1683 ) 163

165 Εικόνα 1 : Το Ιερατικό του Μακαρίου(1508) 164

166 Εικόνα 2 : Το Τετραευαγγέλιο του Μακαρίου (1512 ) 165

167 Εικόνα 3 : Το Τετραευαγγέλιο του Filip Moldoveanul (1546 ) 166

168 Εικόνα 4 : Το Ιερατικό του µητροπολίτη Dosoftei (1683 ) 167