Πολεοδομία και σύνθεση αστικού χώρου. Πολεοδομικός σχεδιασμός και περιβάλλον

Transcript

1 Πολεοδομία και σύνθεση αστικού χώρου Πολεοδομικός σχεδιασμός και περιβάλλον Δημήτρης Μπότσης 1

2 Πολεοδομία Πολεοδομία, στην απλούστερη και ετυμολογικά ακριβέστερη σημασία του όρου, είναι η τέχνη που έχει σαν αντικείμενο τη δόμηση, δηλαδή το χτίσιμο, της πόλης. Η πολεοδομία ξεκίνησε ιστορικά ως μια εφαρμογή της αρχιτεκτονικής σκέψης στην κλίμακα της πόλης, σε χώρο δηλαδή πολύ ευρύτερο απ' αυτόν του κτιρίου ή του κτιριακού συγκροτήματος (Αραβαντινός, 1997). Δημήτρης Μπότσης 2

3 Ιστορική αναδρομή Με την πρωταρχική της έννοια η πολεοδομία υπάρχει από τους αρχαίους χρόνους και μάλιστα πατέρας της θεωρείται ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος. Ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος ήταν Αρχιτέκτων, Πολεοδόμος, Φυσικός, Μαθηματικός, Μετεωρολόγος και Φιλόσοφος. Γεννήθηκε το 498 π.χ. και πέθανε το 408 π.χ. και ήταν γιος του Ευρυφώντα. Θεωρείται ο πατέρας της πολεοδομίας. Είναι ο πρώτος που συνέλαβε "την πόλεων διαίρεσιν", δηλαδή την αξία ενός απλού χωροταξικού σχεδίου, που δίνει ικανοποιητικές λύσεις στις λειτουργικές ανάγκες των πόλεων. Δημήτρης Μπότσης 3

4 Σχέδιο της Μιλήτου 470 π.χ. Ο Περικλής του ανέθεσε την εκπόνηση της πολεοδομικής μελέτης του Πειραιώς και την επίβλεψη της κατασκευής Η "Πολεοδομική Μελέτη Πειραιώς" αποτέλεσε πρότυπο για όλες τις πόλεις της κλασσικής εποχής. Κατασκευάστηκαν "γειτονιές", μικρές ομάδες σπιτιών σε οικόπεδα των 240 τ.μ. για κάθε σπίτι. Τα σπίτια έγιναν σε σειρά με μεσοτοιχία και προσανατολισμό προς νότο Δημήτρης Μπότσης 4

5 Το σύστημα ρυμοτομίας του Ιππόδαμου εφαρμόστηκε αργότερα και σε άλλες πόλεις, όπως απέδειξαν ανασκαφές στην Κασσώπη, Πριήνη, Ολυνθο και Αλεξάνδρεια Το σύστημα αυτό βασιζόταν στη χάραξη παράλληλων δρόμων, που τέμνονται κάθετα, ώστε να δημιουργούνται οικοδομικά τετράγωνα και κανονικές πλατείες και ονομάστηκε "Ιπποδάμειος νέμεσις" Τα οικοδομικά τετράγωνα είχαν χαραχθεί με ακρίβεια και χωρίστηκαν σε οικόπεδα ίσου εμβαδού. Οι δρόμοι ήταν ευθύγραμμοι και ευρείς και οι πλατείες ευρύχωρες. Αρχές που εφαρμόζονται μέχρι σήμερα και στις οποίες βασίζεται ο πολεοδομικός σχεδιασμός Δημήτρης Μπότσης 5

6 Σχέδιο της αρχαίας Κασσώπης που την αναπαριστά όπως ήταν το 400 π.χ. Οι θέσεις των διοικητικών κτιρίων, των ναών και των κατοικιών ήταν καθορισμένες με ακρίβεια. Για να εξασφαλίσει την υγιεινή λειτουργία των πόλεων ο Ιππόδαμος σχεδίαζε την υδροδότησή τους, φρόντιζε να εφοδιάζονται με άφθονο νερό και τις προσανατόλιζε έτσι ώστε οι κατοικίες να έχουν ήλιο το χειμώνα και δροσιά το καλοκαίρι. Πρόβλεψε κλίσεις στους δρόμους για την απομάκρυνση των νερών της βροχής. Τοποθετούσε τους ναούς και τα δημόσια κτίρια σε περίβλεπτες και οχυρές θέσεις, ώστε να εξυπηρετείται η λειτουργικότητα και να εξασφαλίζεται η άμυνά τους. Δημήτρης Μπότσης 6

7 Ο όρος «Πολεοδομία» εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1910 και σήμαινε την απλή ανάπτυξη των πόλεων. Μόνο μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο η πολεοδομία άρχισε να παίρνει την έννοια της συστηματικής επέμβασης της πολιτείας για την παραγωγή του τεχνητού περιβάλλοντος. Η πρώτη συγκροτημένη διατύπωση του περιεχομένου της έγινε το 1933 από τους συγγραφείς της Χάρτας των Αθηνών (Charte d'athènes), οι οποίοι της έδωσαν το χαρακτηρισμό της επιστήμης της οργάνωσης των πόλεων. Χάρτης της Αθήνας σχεδιασμένος από τον Γάλλο πρόξενο Louis François Sébastien Fauvel, την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, στον οποίο αποτυπώνεται με σαφήνεια το περίγραμμα του τείχους Χασεκή του 1778 (Πηγή: G. A. Olivier, Voyage dans l Empire ottoman, l Egypte et la Perse, Παρίσι 1801). Δημήτρης Μπότσης 7

8 Ακολούθησαν άλλες προσεγγίσεις σύμφωνα με τις οποίες η πολεοδομία είναι η επιστήμη που συνδέεται με το φαινόμενο της αστικοποίησης που προκαλεί ταχεία ανάπτυξη των πόλεων σε βάρος των επαρχιών. Μάλιστα εκφράστηκε και το δίλημμα αν η Πολεοδομία είναι επιστήμη ή τέχνη. Έχοντας όμως υπόψη τη συγγένειά της με την αρχιτεκτονική που είναι πράξη δημιουργίας και πρόβλεψης αλλά και την υποχρέωσή της να δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη του ατόμου και της κοινωνίας που προϋποθέτει αφομοίωση δεδομένων άλλων επιστημών μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι και τέχνη όπως η αρχιτεκτονική αλλά και επιστήμη. Δημήτρης Μπότσης 8

9 Πολεοδομία σχέση με πολλές επιστήμες Η επιστήμη αυτή, προϋποθέτει γνώσεις και ικανότητες πέρα του φυσικού σχεδιασμού, που προέρχονται από ένα μεγάλο φάσμα άλλων επιστημών, κοινωνικών και τεχνικών, θεωρητικών κι εφαρμοσμένων. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε στη δημιουργία ενός νέου, αυτοτελούς αντικειμένου αυτού του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Δημήτρης Μπότσης 9

10 Αλληλοσυσχετίσεις Χωροταξίας - Πολεοδομίας Κοινωνικές επιστήμες Ιστορικές επιστήμες Οικονομικές επιστήμες Τέχνες Νομοθεσία Διοίκηση Χωροταξία Πολεοδομία Τεχνική Οργάνωση Οικολογία Περιβάλλον Επιστήμες πληροφορίας και ελέγχου Φυσικές επιστήμες φυσιογνωσία Δημήτρης Μπότσης 10

11 Γεωμετρικές περιγραφές της πόλης Συγκεντρωμένη Μορφή σχάρας Αστεροειδής Υπόμνημα Δακτυλιοειδής Γραμμική Αραβαντινός, 1997 Δημήτρης Μπότσης 11

12 Γεωμετρικές περιγραφές της πόλης Συγκεντρωμένη Μορφή σχάρας Αστεροειδής Δακτυλιοειδής Γραμμική Αστικός γαλαξίας Αστικός γαλαξίας Υπόμνημα Αραβαντινός, 1997 Δημήτρης Μπότσης 12

13 Αστικές χρήσεις γης 1. Αμιγής κατοικία 2. Γενική κατοικία 3. Πολεοδομικά κέντρα κεντρικές λειτουργίες πόλης 4. Τοπικό κέντρο συνοικίας γειτονιάς 5. Μη οχλούσα βιομηχανία βιοτεχνία, βιομηχανικό και βιοτεχνικό πάρκο (χαμηλή μέση όχληση) 6. Οχλούσα βιομηχανία βιοτεχνία (υψηλή όχληση) 7. Χονδρεμπόριο 8. Τουρισμός αναψυχή 9. Ελεύθεροι χώροι αστικό πράσινο πλατείες Δημήτρης Μπότσης 13

14 Αστικές χρήσεις γης 10. Κοινωφελείς εξυπηρετήσεις 11. Εκπαίδευση 12. Πρόνοια 13. Περίθαλψη 14. Αθλητισμός 15. Πολιτιστικές λειτουργίες (Εκκλησίες, αρχαιολογικοί χώροι, ιστορικά μνημεία και διατηρητέα κτίρια) 16. Περιοχές στρατιωτικών εγκαταστάσεων Δημήτρης Μπότσης 14

15 17. Περιαστικό πράσινο Αστικές χρήσεις γης 18. Εγκαταστάσεις μαζικών μεταφορών 19. Ιδιαίτερες χρήσεις (νεκροταφεία, εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, λατομεία, δεξαμενές ύδρευσης, εγκαταστάσεις πυροσβεστικού σώματος) Δημήτρης Μπότσης 15

16 Τμήμα Γεωπληροφορικής Γ.Π.Σ. ΣΕΡΡΩΝ Δημήτρης Μπότσης 16

17 Περιαστικό και αστικό φυσικό περιβάλλον Ο αστικός χώρος δεν αποτελείται μόνο από κτίρια και ανθρώπινο πληθυσμό, ούτε διαμορφώνεται αποκλειστικά από τις δραστηριότητες του ανθρώπου. Η φύση έχει μία σημαντική θέση μέσα στο περιβάλλον της πόλης Δημήτρης Μπότσης 17

18 Πολλοί διαφορετικοί πληθυσμοί χλωρίδας και πανίδας καταφέρνουν να προσαρμοστούν, να επιβιώσουν και πολλές φορές να αναπτυχθούν στο αστικό περιβάλλον Δημήτρης Μπότσης 18

19 Περιβαλλοντικά προβλήματα χωροταξικού σχεδιασμού 1. Αυθαίρετη δόμηση 2. Περιορισμός αστικών και περιαστικών χώρων πρασίνου 3. Άναρχη και χωρίς πολεοδομικό σχεδιασμό οικιστική επέκταση 4. Αρχιτεκτονική ανομοιομορφία των κτιρίων 5. Ρύπανση φυσικού και αστικού περιβάλλοντος 6. Κυκλοφοριακά προβλήματα και έλλειψη χώρων στάθμευσης 7. Καταστροφή διατηρητέων κτιρίων, επικάλυψη αρχαιολογικών χώρων και ανέγερση κτιρίων, αλλοίωση της πολιτιστικής κληρονομιάς Δημήτρης Μπότσης 19

20 Περιβαλλοντικά προβλήματα χωροταξικού σχεδιασμού 8. Αλλοίωση της αισθητικής του τοπίου στο αστικό περιβάλλον 9. Περιορισμός δημόσιων και ανοιχτών χώρων από τις ιδιοκτησίες και καταπάτηση τους σε πολλές περιπτώσεις 10. Υποβάθμιση βιοτικού επιπέδου και συνθηκών ζωής 11. Ανάμειξη ασυμβίβαστων χρήσεων γης 12. Ελλείψεις έργων υποδομής ιδιαίτερα σε νέες περιοχές όπου επεκτείνεται ο αστικός ιστός 13. Ανεπαρκής σχεδιασμός πεζοδρομίων και ιδιαίτερα για άτομα με ειδικές ανάγκες 14. Επέκταση των πόλεων σε ύψος και όχι κατά μήκος και πλάτος δημιουργία πυκνοκατοικημένων περιοχών Δημήτρης Μπότσης 20

21 Περιβαλλοντικές συνέπειες του άναρχου χωροταξικού σχεδιασμού Κατάληψη φυσικών περιοχών σημαντική ελάττωση των διάκενων στο αστικό περιβάλλον Κατάληψη αγροτικών εκτάσεων περιμετρικά των πόλεων Αλόγιστη χρήση και εκμετάλλευση φυσικών πόρων Υπερκατανάλωση νερού ρύπανση υπόγειων και επιφανειακών νερών Υπερκατανάλωση ενέργειας Υπερπαραγωγή στερεών και υγρών αποβλήτων Ηχορύπανση σημαντική αύξηση της παραγωγής θορύβου Κυκλοφοριακή συμφόρηση υπέρμετρη κίνηση οχημάτων στους δρόμους Αισθητική υποβάθμιση του χώρου έλλειψη πρασίνου και αρχιτεκτονικής ομοιομορφίας Φωτορύπανση Έλλειψη προσαρμογής του «χωροταξικού σχεδίου» στον χώρο και στις ιδιομορφίες του Δημήτρης Μπότσης 21

22 Φωτορύπανση ονομάζεται το φαινόμενο το οποίο σημειώνεται στον ουρανό πάνω από αστικά κέντρα και γενικά τοποθεσίες με πολλά φώτα, κατά το οποίο ο ουρανός είναι πιο φωτεινός από το κανονικό με αποτέλεσμα να υπάρχει μειωμένη αντίθεση μεταξύ των αστέρων και του φόντου του ουρανού. Το φαινόμενο αυτό συνεπάγεται υποβάθμιση της απόδοσης των τηλεσκοπίων καθώς ο τεχνητός φωτισμός αποκρύπτει τα ουράνια σώματα, με εξαίρεση τα λαμπρότερα εξ αυτών. Η φωτορύπανση αποτελεί μείζον πρόβλημα για τους αστρονόμους και είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους σήμερα τα μεγάλα αστεροσκοπεία χτίζονται σε απομονωμένες τοποθεσίες μακριά από πόλεις και οικισμούς και κυρίως σε μεγάλο υψόμετρο και σε βουνά. Σύγκριση όψης του νυχτερινού ουρανού από μια εξοχική τοποθεσία (πάνω) και από μια πόλη (κάτω). Η φωτορύπανση μειώνει δραματικά την ορατότητα των άστρων στην δεύτερη περίπτωση, ενώ στην πρώτη φωτογραφία φαίνεται ευδιάκριτα η γαλαξιακή ζώνη. Δημήτρης Μπότσης 22

23 Προβλήματα χωροταξικού σχεδιασμού Σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα Υποβάθμιση αστικού περιβάλλοντος Υποβάθμιση ποιότητας ζωής πολιτών Δημήτρης Μπότσης 23

24 Περιβαλλοντικά προβλήματα των Ελληνικών πόλεων Στην πόλη που ξεπερνά κάποιο ελάχιστο μέγεθος δημιουργούνται μία σειρά από περιβαλλοντικά προβλήματα. Η συγκέντρωση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα είναι σοβαρός παράγοντας ρύπανσης και άλλων οικολογικών διαταραχών. Η ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το μέγεθος της ρύπανσης της ατμόσφαιρας των επιφανειακών και υπόγειων νερών και του εδάφους, αλλά και από την ένταση άλλων οχλήσεων που εμφανίζονται στην πόλη, όπως ο θόρυβος, η κακή ποιότητα αέρα των εσωτερικών χώρων, η ανεπαρκής παρουσία της φύσης. Δημήτρης Μπότσης 24

25 Παράγοντες που συντελούν στη μείωση της ποιότητας ζωής στις πόλεις Κυκλοφοριακή συμφόρηση Ανεπάρκεια κοινόχρηστων χώρων Εγκληματικότητα Αισθητική υποβάθμιση Κίνδυνοι από ατυχήματα Φυσικές καταστροφές Δημήτρης Μπότσης 25

26 Περιβαλλοντικά προβλήματα πόλεων Εκπομπές καυσαερίων από τα αυτοκίνητα Βιομηχανίες Βιοτεχνίες Θέρμανση κτιρίων Οικοδομικές εργασίες δημόσια έργα που δημιουργούν σκόνη και ρύπους Εγκαταστάσεις καύσης απορριμμάτων Οι κυριότεροι ατμοσφαιρικοί ρύποι είναι τα οξείδια του άνθρακα, του αζώτου και του θείου, τα αιωρούμενα στερεά και οι υδρογονάνθρακες (Ramade, 1974). Δημήτρης Μπότσης 26

27 Περιβαλλοντικά προβλήματα πόλεων Τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία στην ποιότητα του αέρα των κλειστών χώρων όπως π.χ. κατοικίες, γραφεία ή οχήματα, υπόγειες εγκαταστάσεις, καταστήματα, χώροι διασκέδασης. Παθητικό κάπνισμα Ο καπνός του τσιγάρου που καίγεται είναι πιο επιβλαβής από τον καπνό που εισπνέει ο ίδιος ο καπνιστής. Ραδόνιο Είναι αδρανές ραδιενεργό αέριο που εκπέμπεται από τα πετρώματα, κυρίως του γρανίτες. Είναι φυσικός ρύπος που εκπέμπεται από το πάτωμα, τα δομικά υλικά των κατοικιών, το νερό, το υγραέριο κλπ και συσωρεύεται στους εσωτερικούς χώρους σε συγκεντρώσεις πολύ υψηλότερες από το εξωτερικό περιβάλλον. Δημήτρης Μπότσης 27

28 Φορμαλδεΰδη Εκκρίνεται από διάφορες μονώσεις, κόλλες, έπιπλα, ξύλινες επενδύσεις κλπ. Αμίαντος Έχει χρησιμοποιηθεί εκτεταμένα ως μονωτικό υλικό και σε άλλες χρήσεις, διότι είναι υλικό με εξαιρετικές ιδιότητες, μία από τις οποίες είναι ότι δεν καίγεται. Είναι ωστόσο αποδεδειγμένο ότι αποτελεί σοβαρή απειλή για την υγεία διότι προκαλεί διάφορες μορφές καρκίνου. Παθογόνα μικρόβια Αφθονούν στους εσωτερικούς χώρους και διαδίδονται κυρίως με τα συστήματα κλιματισμού, τις συσκευές ψύξης και ύγρανσης του αέρα, τις μοκέτες, τα χαλιά, τα κατοικίδια ζώα κλπ. Δημήτρης Μπότσης 28

29 Περιβαλλοντικά προβλήματα πόλεων Το πρόβλημα του θορύβου έχει αποκτήσει πολύ μεγάλες διαστάσεις. Εργοστάσια Οικοδομές Γραφεία Κέντρα διασκέδασης Δημόσια έργα Λιμάνια Πηγές θορύβου Καταστήματα Εμπορικά καταστήματα Αεροδρόμια Αυτοκίνητα Μέσα συγκοινωνίας Δημήτρης Μπότσης 29

30 Περιβαλλοντικά προβλήματα πόλεων Αστικά λύματα που προέρχονται από τις αποχετεύσεις αποτελούν τον κύριο όγκο των υγρών αποβλήτων μίας πόλης. Υγρά απόβλητα των βιομηχανικών και βιοτεχνικών μονάδων. Δημήτρης Μπότσης 30

31 Περιβαλλοντικά προβλήματα πόλεων Σε αντίθεση με τα φυσικά οικοσυστήματα, όπου δεν υπάρχουν άχρηστα υλικά, διότι τα πάντα ανακυκλώνονται, οι πόλεις παράγουν μεγάλες ποσότητες αποβλήτων. Ειδικότερα τα στερεά απόβλητα ή απορρίμματα αποτελούν σημαντικό υποπροϊόν των δραστηριοτήτων της πόλης και συχνά δημιουργούν σοβαρή περιβαλλοντική υποβάθμιση. Δημήτρης Μπότσης 31