Πόντος (Βυζάντιο), Ριζαίον, Φρουριακό Συγκρότημα

Transcript

1 Περίληψη : Το κάστρο του Ριζαίου προστάτευε τον τελευταίο προς ανατολάς σημαντικό οικισμό του βυζαντινού Πόντου. Εντούτοις ποτέ δεν κατάφερε να αποκτήσει τη σημασία ή το μέγεθος των άλλων μεγάλων πόλεων των βόρειων παραλίων κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Στο Ριζαίο διακρίνονται τρεις περίβολοι, με την άνω και κάτω ακρόπολη στην ενδοχώρα και την πόλη προς τη μεριά της θάλασσας. Χρονολόγηση α) 6ος αι., β) 14ος αι. Γεωγραφικός Εντοπισμός Ριζαίον, ανατολικός Πόντος, σημ. Rize, βορειοανατολική Τουρκία 1. Τοπογραφία της περιοχής και θέση του κάστρου To Ριζαίον βρισκόταν σε απόσταση 72 χλμ. ανατολικά της Τραπεζούντας. Ήταν ο τελευταίος σημαντικός οχυρωμένος οικισμός στις ανατολικές ακτές του Πόντου κατά τη Μέση και την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο. Η αυξημένη στρατηγική σημασία του οικισμού οφειλόταν στη θέση του, στην παραμεθόριο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας εντούτοις το Ριζαίον δεν βρισκόταν σε κάποιο σταυροδρόμι, ούτε απέκτησε ποτέ σημασία ως εμπορικός σταθμός. Ως προς την εκκλησιαστική διοίκηση, το πόλισμα απολάμβανε κατά καιρούς ιδιαίτερη μεταχείριση: ήταν οργανωμένο ως επισκοπή υπό τις μητροπόλεις Νεοκαισαρείας και Φάσιδος και προβιβάστηκε στο καθεστώς της αρχιεπισκοπής δύο φορές. Επίσης, σε περιπτώσεις που το επέβαλε η κεντρική διοίκηση, το Ριζαίον λειτούργησε και ως διοικητικό κέντρο εξυπηρετώντας συγκεκριμένες πολιτικές και στρατιωτικές ανάγκες, όπως για παράδειγμα όταν οργανώθηκε το βάνδον του Ριζαίου στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι ακόμα και το 19ο αιώνα το Ριζαίον είχε γίνει, εξαιτίας της ρωσικής επέλασης, έδρα του σαντζακίου του Lazistan, φαίνεται ότι δεν κατάφερε να αποκτήσει τη δομή μιας πόλης, όπως αναφέρει ο V. Cuinet. 1 Στην περιοχή όπου κτίστηκε το Ριζαίον υπάρχει ένας φυσικά οχυρός λόφος, όπου αναπτύχθηκε η ακρόπολη, όπως και ένα σχετικά προφυλαγμένο αγκυροβόλιο. 2. Αρχιτεκτονική περιγραφή του κάστρου 2.1. Ριζαίον, ένα τυπικό οχυρό του Πόντου Οι οχυρώσεις του Ριζαίου ακολουθούν ένα αμυντικό σύστημα ιδιαίτερα διαδεδομένο στις ακτές του Πόντου, που είναι γνωστό από τα τείχη της Τραπεζούντας και της Κερασούντας. Σχηματίζουν δηλαδή έναν τριμερή παραθαλάσσιο οικισμό με δύο ενδιάμεσα τείχη. Η πόλη αναπτύσσεται κοντά στο λιμάνι, ενώ ο ενδιάμεσος περίβολος και η ακρόπολη βρίσκονται προς την πλευρά της ενδοχώρας. Η έκταση του περιτειχισμένου χώρου στο Ριζαίον φθάνει τα τ.μ. και θεωρείται μικρός αν συγκριθεί με τα τ.μ. της Τραπεζούντας. 2 Το μικρό μέγεθος άλλωστε ήταν αυτό που έκανε τους ερευνητές να μην ονομάσουν τον ενδιάμεσο περίβολο «μέση πόλη», όπως τον αντίστοιχο της Τραπεζούντας, αλλά «κάτω ακρόπολη» Ο άνω περίβολος Ο άνω περίβολος, ή άνω ακρόπολη, του φρουριακού συγκροτήματος του Ριζαίου καταλαμβάνει την επίπεδη κορυφή ενός Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 1/5

2 λόφου περίπου 150 μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας και νοτιοδυτικά του κέντρου της σημερινής πόλης Rize. 4 Διακρίνονται πέντε ημικυκλικοί πύργοι κατά μήκος των τειχών, τα οποία έχουν πάχος περίπου 1,5 μ. Από τους πύργους σήμερα δεν σώζεται παρά η εξωτερική όψη μόνο στον βορειοδυτικό πύργο έχει διατηρηθεί μέρος του εσωτερικού του, τα κατάλοιπα ενός δωματίου που καλύπτεται με πλίνθινη καμάρα. Οι πλίνθοι έχουν πάχος 3-3,5 εκ. και το συνδετικό κονίαμα αποτελείται από ασβέστη και άμμο με προσμείξεις. Η πύλη του περιβόλου ανοιγόταν στα ανατολικά. Έξω από την πύλη, και σε απόσταση περίπου 7 μ. χαμηλότερα από το επίπεδο των τειχών της ακρόπολης, υπάρχουν τα κατάλοιπα του προτειχίσματος, το οποίο προφανώς αποτελούσε μεταγενέστερη προσθήκη. Εντός του περιβόλου υπάρχει ένα πηγάδι και κάποιες επιπρόσθετες, αμυντικές το πιθανότερο, κατασκευές, που όμως σήμερα δεν μπορούν να ερμηνευθούν ικανοποιητικά. Το πηγάδι είναι σκαμμένο στο βράχο και βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία. Σήμερα έχει βάθος 5 μ. περίπου Η κάτω ακρόπολη Η κάτω ακρόπολη είναι ένα περιτειχισμένο ορθογώνιο, στις ίδιες περίπου διαστάσεις με την άνω ακρόπολη, αλλά σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο από αυτήν. Σήμερα η μεταξύ τους σύνδεση δεν είναι ορατή. Το μόνο ίχνος πύλης που διακρίνεται στον περίβολο είναι η δυτική παραστάδα από μία δίοδο μεταξύ της κάτω ακρόπολης και της πόλης. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που παρατηρείται στην κάτω ακρόπολη (και το οποίο επαναλαμβάνεται και σε ένα σημείο του δυτικού τείχους της πόλης) είναι τα εννέα τυφλά ανακουφιστικά τόξα κατά μήκος της εσωτερικής παρειάς του δυτικού τείχους, στα οποία προφανώς εδραζόταν περίδρομος. Τα τόξα αυτά φθάνουν σε ύψος 6 μ., έχουν βάθος 3,25 μ. και στηρίζονται σε πεσσούς διαστάσεων 1 μ. x 0,9 μ. Είναι κατασκευασμένα από πλίνθους Τα τείχη του οικισμού Από τα τείχη της πόλης του Ριζαίου σώζεται μόνο το δυτικό τους τμήμα. Στο τείχος αυτό παρεμβάλλονται ορθογώνιοι πύργοι, εκτός από τον βορειότερο που είναι κυλινδρικός. Εντούτοις, επειδή σήμερα η περιοχή έχει ιδιαίτερα πυκνή βλάστηση και έχει οικοδομηθεί σε μεγάλο βαθμό, είναι δύσκολο να διεξαχθούν έρευνες σε πολλά τμήματα του τείχους. Ένας από τους πύργους σώζεται μέχρι τον τρίτο όροφο (12 μ. ύψος περίπου) και φέρει πολλά στοιχεία πλίνθινα (τόξα παραθύρων, κατασκευή θόλων). Συνδέεται με τον περίδρομο των παρακείμενων τειχών μέσω ανοιγμάτων στο δεύτερο όροφο. Ο κυλινδρικός βόρειος πύργος, παρά την εσωτερική πλινθοδομή στο θόλο, είναι κτισμένος με μεγάλους ορθογώνιους δόμους στα κατώτερα τμήματα, κάτι που υποδεικνύει πιθανόν αρχαία ή πάντως όχι μεσαιωνική οικοδόμηση. Στο τείχος της πόλης σώζεται μόνο μία πύλη, από την οποία έχει καταστραφεί η τοιχοποιία της πρόσοψης. Επίσης, τμήμα του τείχους έχει καταστραφεί από την κατασκευή σύγχρονου δρόμου ο οποίος από τη δεκαετία του 1950 και εξής διασχίζει την περιοχή. Στη βόρεια απόληξή του, το τείχος διατηρεί ένα τμήμα προτειχίσματος, το οποίο αποτελείται από τετράγωνους ανοικτούς πύργους μήκους 4 μ. ο καθένας, που προεξέχουν από το τείχος κατά 3 μ. και βρίσκονται σε διαστήματα 20 μ. μεταξύ τους. Από το θαλάσσιο τείχος της πόλης μόνο το βορειοδυτικό τμήμα του είναι ορατό, ενώ εντελώς κατεστραμμένο είναι και το ανατολικό τείχος. 3. Οικοδομική Τα τείχη της άνω ακρόπολης είναι κτισμένα με αδρά κατεργασμένους λίθους σε ακανόνιστες στρώσεις και έχουν πάχος περίπου 1,5 μ. Στο μέτωπο των τειχών, στους αρμούς μεταξύ των λίθων έχει τοποθετηθεί άφθονο ασβεστοκονίαμα, για την εξομάλυνση των επιφανειών. Ο πυρήνας αποτελείται από αργολιθοδομή, ενώ πολλές από τις πέτρες του είναι λειασμένες από νερό. Το δυτικό τείχος της πόλης αλλά και το αντίστοιχο σωζόμενο τμήμα της κάτω ακρόπολης έχουν χτιστεί με μικρές ορθογωνισμένες πέτρες, τοποθετημένες σε κανονικές στρώσεις. Στη δόμηση χρησιμοποιήθηκαν και πλίνθοι, ιδιαίτερα σε τόξα και καμάρες. Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 2/5

3 4. Χρονολόγηση Η πρώτη σημαντική πληροφορία για τις οχυρώσεις του Ριζαίου σχετίζεται με την πολιτική του Ιουστινιανού Α ( ) στην περιοχή. Στην αρχή του 6ου αιώνα ο Προκόπιος 5 αποκαλεί το Ριζαίον «χωρίον», αν και αναφέρει ότι ο Ιουστιανιανός Α αποκατέστησε το Ριζαίον κατασκευάζοντας ένα καινούριο σύστημα τειχών που ξεπερνάει κάθε περιγραφή ή αναφορά. Ήταν έτσι φτιαγμένο ώστε να μην είναι κατώτερο σε μέγεθος και ασφάλεια από καμία άλλη πόλη των συνόρων με την Περσία. Οι Bryer και Winfield 6 διέκριναν δύο μεγάλες οικοδομικές περιόδους. Στην παλαιότερη απέδωσαν ορισμένα τμήματα της άνω ακρόπολης και των πύργων του δυτικού τείχους της πόλης. Στη δεύτερη περίοδο απέδωσαν τμήματα του δυτικού τείχους, ιδιαίτερα της κάτω ακρόπολης, όπως και το προτείχισμα στο βόρειο άκρο του. Την πρώτη περίοδο τη χρονολόγησαν στα χρόνια του Ιουστινιανού Α, στον 6ο αιώνα. Οι δομές ενδεχομένως θεμελιώθηκαν πάνω σε παλαιότερα αρχαία οχυρωματικά κατάλοιπα. Η δεύτερη περίοδος πιθανόν ανήκει στα χρόνια της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, ίσως στο 14ο αιώνα. Αν οι υποθέσεις αυτές ισχύουν, τότε τα τείχη του Ριζαίου διατήρησαν την ίδια έκταση από τον 6ο αιώνα (ίσως και νωρίτερα) μέχρι και το 14ο. 5. Σημερινή κατάσταση Η μόνη συνοπτική περιγραφή του κάστρου με σχεδιαστική και φωτογραφική τεκμηρίωση έγινε από τους Bryer και Winfield. 7 Από τους περιβόλους του κάστρου διατηρούνται σημαντικά τμήματα στην άνω ακρόπολη. Από την κάτω ακρόπολη και την πόλη σώζονται κυρίως τα δυτικά τείχη, ενώ έχουν καταστραφεί τελείως το βόρειο παραθαλάσσιο τείχος και το αντίστοιχο ανατολικό. 1. Cuinet, V., La Turquie d Asie I (Paris 1890), σελ Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι (Washington D.C. 1985), σελ Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι (Washington D.C. 1985), σελ Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι (Washington D.C. 1985), σελ Προκόπιος, Περί Κτισμάτων, Haury, J. (ed.), Wirth, G. (αναθ.), Procopii Caesariensis opera omnia Libri VI, 4 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Leipzig 1964), σελ Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι (Washington D.C. 1985), σελ Bryer, A. Winfield, D. The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι ( Washington D.C. 1985), σελ Βιβλιογραφία : Fedalto G., Hierarchia Ecclesiastica Orientalis 1: Patriarchatus Constantinopolitanus Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum Orientalium, Padova 1988 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 3/5

4 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Cuinet V., La Turquie d Asie Ι, Paris 1890 Δικτυογραφία : Ιστορία του Ριζαίου Γλωσσάριo : αργολιθοδομή, η (opus incertum) Τοιχοποιία από ακατέργαστους (αργούς) λίθους, ακανόνιστα τοποθετημένους με κονίαμα και μικρότερες πέτρες ή βήσαλα στους αρμούς. βάνδον, το Βυζαντινός στρατιωτικός και διοικητικός όρος. Αρχικά, σήμαινε σημαία ή διακριτικό σύμβολο στρατιωτικής μονάδας. Στη συνέχεια, δήλωνε τμήμα της τούρμας και μικρή στρατιωτική μονάδα ( για ιππικό στρατό και για πεζικό). Σταδιακά, ο όρος απέκτησε και διοικητική σημασία: αποτέλεσε υποδιαίρεση του θέματος και η περιφέρεια κάθε βάνδου ονομαζόταν τοποτηρησία. Αργότερα, στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας επιβίωσε ως δηλωτικό διοικητικής περιφέρειας. θόλος, ο Ημισφαιρική οροφή. περίδρομος, ο, περίπατος, ο, πεδατούρα, η Διάδρομος κυκλοφορίας των αμυνομένων στο άνω τμήμα των τειχών, πίσω από τη ζώνη των επάλξεων. πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. προτείχισμα, το Ένα χαμηλό τείχος εξωτερικά του κυρίως περιβόλου ονομαζόταν προτείχισμα και αποτελούσε την πρώτη γραμμή άμυνας, κυρίως σε οχυρώσεις που χτίζονταν σε επίπεδες επιφάνειες. Στόχος ήταν να παραμείνει ο εχθρός μακριά από το κατώτερο τμήμα των τειχών, ώστε να αποφευχθεί η καταστροφή τους από τα τηλεβόλα όπλα ή τις υπόγειες σήραγγες (μίνες). Επίσης, με αυτόν τον τρόπο εξασφαλιζόταν μια δεύτερη χαμηλότερη γραμμή πυρός. Ως οχυρωματική μορφή, το προτείχισμα είναι ήδη γνωστό από τους Ρωμαϊκούς χρόνους, με αρτιότερο παράδειγμα τα χερσαία τείχη της Κωνσταντινούπολης του 5ου αιώνα. σαντζάκι, το (λιβάς, ο) Μεσαίου μεγέθους μονάδα επαρχιακής διοίκησης του οθωμανικού κράτους καθ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του. Υποδιαίρεση του πρώιμου οθωμανικού εγιαλετιού (ή μπεϊλερμπεϊλικιού) και του ύστερου οθωμανικού βιλαετιού. Στην Ύστερη Οθωμανική περίοδο είναι γνωστό και ως μουτεσαριφλίκι. τόξο ανακουφιστικό, το (σφενδόνιον) Με τον όρο ανακουφιστικά τόξα ή σφενδόνια χαρακτηρίζονται τα αψιδώματα πάνω από ανοίγματα στους τοίχους ή, στην οχυρωματική αρχιτεκτονική, στην εσωτερική πλευρά του τείχους, τα οποία φέρουν μέρος του βάρους της ανωδομής και βελτιώνουν τη στατικότητα του κτηρίου. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. Πηγές Προκόπιος, Περί Κτισμάτων, Haury, J. (ed.), Wirth, G. (αναθ.), Procopii Caesariensis opera omnia Libri VI, 4 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Leipzig 1964), σελ. 99. Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 4/5

5 Παραθέματα Ο Ιουστινιανός Α ( ) κατασκευάζει την οχύρωση του Ριζαίου μετὰ δὲ τοὺς Τραπεζουντίων ὅρους χωρίον ἐστὶ Ῥιζαῖον ὄνομα, ὃ δὴ καινουργήσας αὐτὸς ὀχύρωμα περιβέβληκε λόγου τε καὶ ἀκοῆς κρεῖσσον. Προκόπιος, Περί Κτισμάτων, Haury, J. (ed.), Wirth, G. (αναθ.), Procopii Caesariensis opera omnia Libri VI, 4 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Leipzig 1964), σελ. 99. Χρονολόγιο 6ος αι.: Κατασκευή του κάστρου του Ριζαίου επί Ιουστινιανού Α ( ) 14ος αι.: Επισκευή του κάστρου του Ριζαίου από τους Μεγάλους Κομνηνούς ( ) Βοηθ. Κατάλογοι Δημιουργήθηκε στις 31/10/2017 Σελίδα 5/5