ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΣΤΙΚΟΥ, ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ «Αδικαιολόγητος Πλουτισμός: προϋποθέσεις γέννησης της αξίωσης και περιπτώσεις αποκλεισμού αυτής» Επιβλέπουσα: Καθ. Δέσποινα Κλαβανίδου ΜΠΑΓΓΟΥ Δ. ΜΑΡΙΑ Θεσσαλονίκη

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Έννοια αξίωσης αδικαιολόγητου πλουτισμού Δικαιολογητικός λόγος Χαρακτηριστικά της αξίωσης Γενικός χαρακτήρας Ενοχικός χαρακτήρας Η ειδικότερη περίπτωση της ΑΚ Σχέση με άλλες αξιώσεις - Επικουρικός χαρακτήρας Αυτοτελής χαρακτήρας Αποζημιωτικός χαρακτήρας; Αντικείμενο της αξίωσης αδικαιολόγητου πλουτισμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΞΙΩΣΗΣ ΑΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΟΥ ΠΛΟΥΤΙΣΜΟΥ Εισαγωγικά Πλουτισμός του υποχρέου Έννοια πλουτίσαντος-υποχρέου Έννοια πλουτισμού Συγκεκριμένος πλουτισμός Πραγματικός Πλουτισμός Σχέση εννοιών πλουτισμού και ωφέλειας Αποδοτέα ωφέλεια - Σωζόμενος πλουτισμός Επιβαλλόμενος πλουτισμός Πλουτισμός από την περιουσία ή με ζημία άλλου προσώπου Ειδικότερα, ο αδικαιολόγητος πλουτισμός στις τριπρόσωπες σχέσεις Αιτιώδης συνάφεια Γενική θεώρηση

3 8.2 Η αμεσότητα της περιουσιακής μετακίνησης Θεωρητική προσέγγιση Κριτική επί της θεωρίας Έλλειψη νόμιμης αιτίας Γενικά Περιπτωσιολογία Η βούληση του δότη Η βούληση του νομοθέτη Το αντάλλαγμα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΟΙ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΞΙΩΣΗΣ Γνώση της ανυπαρξίας του χρέους (ΑΚ ΑΚ) Έννοια του αχρεώστητου Δικαιολογητικός λόγος της ρύθμισης Προϋποθέσεις της ΑΚ Αναλογική εφαρμογή της ΑΚ σε κάθε περίπτωση έλλειψης νόμιμης αιτίας Η περίπτωση άκυρης σύμβασης λόγω μη τήρησης του νόμιμου τύπου Η περίπτωση της ΑΚ Καταβολή από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον ή λόγους ευπρέπειας (άρθρο 906 ΑΚ) Δικαιολογητικός λόγος της ρύθμισης Προϋποθέσεις 906 ΑΚ Παροχή για σκοπό ανήθικο (άρθρο 907 παρ. 1 ΑΚ) Δικαιολογητικός λόγος της ρύθμισης Προϋποθέσεις της ΑΚ Παροχή για ανήθικο σκοπό Ανηθικότητα που αφορά και τον δότη Συνείδηση της ανηθικότητας Η εξαίρεση από τον κανόνα της ΑΚ Κριτική επί της διάταξης ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕΔ ΑΚ ΑΠ αρ. Αρμ ΑρχΝ ΑχαΝομ β.δ. βλ. γνμδ Δ ΔΕφ εδ. ΕΔΚΑ ΕΕΑΝ ΕΕΝ ΕΕργΔ Ειρ. ΕισΑΚ ΕλλΔνη επ. ΕπισκΕΔ ΕρμΑΚ Εφ. κ.ο.κ. ΚΠολΔ Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο Αστικός Κώδικας Άρειος Πάγος αριθμός Αρμενόπουλος (περιοδικό) Αρχείο Νομολογίας (περιοδικό) Αχαϊκή Νομολογία βασιλικό διάταγμα βλέπε γνωμοδότηση Δίκη (περιοδικό) Διοικητικό Εφετείο εδάφιο Επιθεώρησις Δικαίου Κοινωνικής Ασφάλισης Εφημερίς Ελληνικής κι Αλλοδαπής Νομολογίας Εφημερίς Ελλήνων Νομικών (περιοδικό) Επιθεώρησις Εργατικού Δικαίου (περιοδικό) Ειρηνοδικείο Εισαγωνικός Νόμος Αστικού Κώδικα Ελληνική Δικαιοσύνη (περιοδικό) επόμενα Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου Ερμηνεία Αστικού Κώδικα Εφετείο και ούτω καθεξής Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας 4

5 κτλ ΜΠρωτ και τα λοιπά Μονομελές Πρωτοδικείο Ν. νόμος ν.δ. ΝΔικ ΝοΒ ΟλΑΠ ό.π. παρ. περ. π.δ. ΠειρΝ ΠολΠρωτ σελ. σημ. τομ. ΦΕΚ ΧρΙΔ νομοθετικό διάταγμα Νέο Δίκαιο Νομικό Βήμα Ολομέλεια Αρείου Πάγου όπου παραπάνω παράγραφος περίπτωση προεδρικό διάταγμα Πειραϊκή Νομολογία Πολυμελές Πρωτοδικείο σελίδα σημείωση Τόμος Φύλλο Εφημερίδας της Κυβέρνησης Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου 5

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία αποσκοπεί στην παρουσίαση του θεσμού του αδικαιολόγητου πλουτισμού, ήτοι ενός θεσμού με ευρεία εφαρμογή σε όλο το φάσμα του δικαίου, και ειδικότερα τις προϋποθέσεις γέννησης της αξίωσης και των περιπτώσεων αποκλεισμού της. Ιστορικά, ο θεσμός του αδικαιολόγητου πλουτισμού δεν είναι καινοφανής και πρωτότυπος στον ελληνικό Αστικού Κώδικα, αφού εμφανίζεται ήδη στο ρωμαϊκό δίκαιο 1, και διατρέχει καθ όλη τη διάρκεια της ιστορίας το δίκαιο. Η θεωρία του αδικαιολόγητου πλουτισμού υπέστη ριζικές αλλαγές πανευρωπαϊκά κατά την μεταπολεμική περίοδο, οπότε και στην Χώρα μας διαμορφώθηκε ο θεσμός υπό τη σημερινή μορφή του. Πηγή διαμόρφωσης του θεσμού του αδικαιολόγητου πλουτισμού στον ισχύοντα Αστικό Κώδικα έχει αποτελέσει το γερμανικό δίκαιο και η γερμανική νομολογία 2. Λόγω δε της άμεσης συσχέτισής του με τις απαιτήσεις της καθημερινότητας και της κοινωνικής ζωής, ο θεσμός αυτός εμφανίζεται σε πλήθος νομοθετημάτων πανευρωπαϊκά 3. 1 Στις condictiones του ρωμαικού δικαίου και της Ιουστινιάνειας νομοθεσίας. 2 Άρθρο 812 Γερμανικού Αστικού Κώδικα. 3 Ειδικά για την παρουσία του θεσμού του αδικαιολόγητου πλουτισμού στο αγγλοσαξωνικό δίκαιο, βλ. Παπαχρήστου Γ., Το αντικείμενο της αξίωσης αδικαιολόγητου πλουτισμού, εκδόσεις Σάκκουλας, 2014, σελ. 2, και ιδίως υποσημείωση με αριθμό 7. 6

7 Ειδικότερα, ο θεσμός του αδικαιολόγητου πλουτισμού διατρέχει όλο το φάσμα της έννομης τάξης, ήτοι όχι μόνο το ιδιωτικό δίκαιο 4 αλλά και το δημόσιο δίκαιο 5. Και τούτου γιατί η 4 Ο θεσμός του αδικαιολόγητου πλουτισμού αποκτά ιδιαίτερη σημασία στο εργατικό δίκαιο στις περιπτώσεις άκυρων συμβάσεων εργασίας (δηλαδή απλών εργασιακών σχέσεων), και μάλιστα ανεξάρτητα από το αν εργοδότης είναι ιδιώτης ή ΝΠΔΔ ή ΟΤΑ, αρκεί να πρόκειται για εργασιακή σχέση του ιδιωτικού δικαίου (και επομένως αποκλείονται οι περιπτώσεις δημοσιοϋπαλληλικών σχέσεων). Βλ. ενδεικτικά, ΑΠ 633/2013, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΠειρ 579/2015, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, σύμφωνα με την οποία: «Ακολούθως, κατά το άρθρο 904 ΑΚ, "όποιος έγινε πλουσιότερος χωρίς νόμιμη αιτία από την περιουσία ή με ζημία άλλου, έχει υποχρέωση να αποδώσει την ωφέλεια. Η υποχρέωση γεννιέται ιδίως σε περίπτωση παροχής αχρεωστήτου ή παροχής για αιτία που δεν επακολούθησε ή έληξε ή αιτία παράνομη ή ανήθικη. Ο γενικός κανόνας του άρθρου 904 ΑΚ έχει εφαρμογή και επί του Δημοσίου και των ΝΠΔΔ, στα οποία περιλαμβάνονται και οι ΟΤΑ. Αυτό ισχύει και επί αξιώσεων από άκυρη σύμβαση εργασίας, διότι δεν εισάγεται υπέρ αυτών εξαίρεση ούτε από τις διατάξεις του άρθρου και 6 του Συντάγματος, που απαγορεύουν την πρόσληψη από αυτά (Δημόσιο και ΝΠΔΔ) κάποιου ως υπαλλήλου σε μη νομοθετημένη θέση, ούτε από τις διατάξεις των άρθρων 21 του Ν.2190/1994 και 13 του Ν.2130/1993, που απαγορεύουν εκτός άλλων στους Δήμους και τις Κοινότητες να απασχολούν προσωπικό με σύμβαση εργασίας ιδιωτικού δικαίου για την αντιμετώπιση εποχιακών ή άλλων περιοδικών ή πρόσκαιρων αναγκών ή για την εκτέλεση έργων με αυτεπιστασία, πέραν ορισμένου χρονικού διαστήματος, ανά έτος, με κύρωση τη μη καταβολή στους παρανόμως απασχολούμενους αποδοχών ή τον καταλογισμό των καταβληθεισών αποδοχών στα αρμόδια προς εκκαθάριση τους όργανα και την δίωξη των υπευθύνων οργάνων τους για παράβαση καθήκοντος κατά το άρθρο 259 ΑΚ. Η, παρά τις ανωτέρω απαγορεύσεις, απασχόληση των μισθωτών, η οποία συνεπάγεται την ακυρότητα αυτής, συνιστά απλά τη βασική προϋπόθεση της έλλειψης νόμιμης αιτίας, ένεκα της οποίας, εφόσον συντρέχουν οι λοιπές προϋποθέσεις του άρθρου 904 ΑΚ, ο οικείος ΟΤΑ ενέχεται σε ενέχεται σε απόδοση της ωφελείας που προήλθε από την παρασχεθείσα σε αυτό εργασία εκ της οποίας κατέστη πλουσιότερο», έτσι και ΜονΠρΣερ 113/2013, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, και ΜονΠρΑμαλ 83/1988, ΕΕργΔ 1988, σελ Βλ. επίσης και ΟλΑΠ 218/1977, ΝοΒ 25, σελ. 1174, ΑΠ 786/2007, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, πρβλ. σχετ. και ΟλΑΠ 4/2004, ΕλλΔνη 2004, σελ. 386, ΕφΠειρ 492/2008, ΠειρΝομ 2009, σελ. 335, ΕφΘεσ 3/2006, Αρμ 2006, σελ Ωστόσο, όταν πρόκειται για δώρα Χριστουγέννων και Πάσχα, καθώς και αποζημίωση απόλυσης ακόμη και στις άκυρες εργασιακές σχέσεις, δεν δημιουργείται αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού, αλλά τούτες οι παροχές έχουν ευθέως ως πηγή το νόμο, καθώς ο τελευταίος δεν θέτει ως προϋπόθεση την εγκυρότητα της σύμβασης καθώς στις διατάξεις των άρθρων 1 παρ. 1 του ν. 1082/1980, του άρθρου 1 παρ. 2 της ΥΑ 19040/1981 και του άρθρου 3 παρ. 16 του ν. 4504/1966, γίνεται ρητά λόγος για σχέση εργασίας ή για εργασιακή σχέση. βλ. από την πάγια νομολογία ΑΠ 131/2015, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 24/2014, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 948/2014 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1212/2013, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΠειρ 579/2015, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΘεσ 3/2006, Αρμ 2006, σελ Στις περιπτώσεις των άκυρων συμβάσεων εργασίας απλών εργασιακών σχέσεων η ωφέλεια του εργοδότη συνίσταται στην αμοιβή που θα κατέβαλε σύμφωνα με τις συνθήκες που επικρατούν στον τόπο της παροχής της εργασίας σε άλλο πρόσωπο, το οποίο θα προσλάμβανε με έγκυρη εργασιακή σύμβαση και θα είχε τις ίδιες ικανότητες και τα ίδια προσόντα με εκείνον που παρέσχε την εργασία, χωρίς όμως να λαμβάνονται υπ` όψη οι προσαυξήσεις που θα δικαιούνταν αυτός, εάν συνήπτε έγκυρη σύμβαση εργασίας, λόγω των συντρεχουσών στο πρόσωπο του ιδιαιτέρων περιστάσεων, και ειδικότερα λόγω γάμου, τέκνων, πολυετούς υπηρεσίας και προϋπηρεσίας, εφόσον αυτές δεν θα συνέτρεχαν αναγκαίως στο πρόσωπο του εργαζομένου, που θα μπορούσε να προσληφθεί εγκύρως, βλ. ΑΠ 82/2013, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 322/2010, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΕφΑΘ 1162/2006, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΜονΠρΣερ 113/2013, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. 5 ΟλΑΠ 218/1977, ΑΠ 1100/2006, ΕλλΔνη 2009, σελ. 1019, ΑΠ 1127/2003 ΕΕΝ 2004, σελ 267=ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ όπου αναφέρεται «Ο γενικός κανόνας του άρθρου 904 ΑΚ, κατά τον οποίο όποιος έγινε πλουσιότερος χωρίς νόμιμη αιτία από την περιουσία ή με ζημία άλλου έχει υποχρέωση να αποδώσει την ωφέλεια, έχει εφαρμογή και επί του Δημοσίου όπως και επί των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου. Αυτό ισχύει και επί αξιώσεων κατ` αυτών από σχέση εργασίας, διότι δεν εισάγεται υπέρ αυτών εξαίρεση με τις διατάξεις του άρθρου 103 παρ. 2 και 6 του Συντάγματος, που 7

8 ratio του θεσμού του αδικαιολόγητου πλουτισμού είναι κοινή σε όλο το φάσμα του δικαίου. Από πολύ παλιά 6 κλήθηκε το ΑΕΔ 7 να κρίνει εάν υπάρχει εφαρμογή των διατάξεων του απαγορεύουν την πρόσληψη υπαλλήλου από αυτά σε μη νομοθετημένη θέση. Η παρά την απαγόρευση αυτή ενέργεια, η οποία συνεπάγεται την ακυρότητα της πρόσληψης, συνιστά απλά τη βασική προϋπόθεση της έλλειψης νόμιμης αιτίας, ένεκα της οποίας, εφόσον συντρέχουν οι λοιπές προϋποθέσεις του άρθρου 904 ΑΚ, το Δημόσιο ή το νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου ενέχεται σε απόδοση της ωφέλειας που προήλθε από την εργασία η οποία παρασχέθηκε σε αυτό και από την οποία αυτό κατέστη πλουσιότερο, όχι δε και λόγο αποκλεισμού της αναζήτησης της ωφέλειας από αυτόν που εργάστηκε», ΑΠ, 1186/1997, ΕλλΔνη 1998, σελ. 359, ΑΠ 750/1993, ΕΕΝ 1994, σελ. 518, ΑΠ 1110/1991, ΕλλΔνη 1992, σελ. 825, ΑΠ 1930/1988, ΝοΒ 1989, σελ. 741, ΑΠ 394/1983, ΕλλΔνη 1983, σελ. 1200, ΔΕφΘεσσαλ 78/1993 (ΕΔΚΑ 1993, σελ. 529) «Η γενική αυτή διάταξη του άρθρου 904 του Α.Κ. απηχεί μια καθολικής ισχύος αρχή του δικαίου, η οποία δεν αφορά μόνο το ιδιωτικό αλλά και το δημόσιο δίκαιο (βλ. αντί άλλων Μιχ. Σταθόπουλο εις Γεωργιάδη - Σταθόπουλο 1982 υπό άρθρα 904 επ. ΑΚ, γενική εισαγωγή). Συνεπώς και στα πλαίσια μια υποκείμενης σχέσεως που διέπεται από το δημόσιο δίκαιο, η αξίωση που τυχόν ανακύπτει για την αποδοσή του, χωρίς νόμιμη αιτία, πλουτισμό είτε από το κράτος είτε από άλλο Ν.Π.Δ.Δ. (πρβλ. και άρθρ. 4 παρ. 5 του Συντ/τος), μπορεί να γίνει αντικείμενο δικαστικής επιδίωξης και με επικουρική, όπως κατά κανόνα συμβαίνει, αγωγίκη βάση (βλ. 219 ΚΠολΔικ.). Στην περίπτωση αυτή δημιουργείται διοικητική διαφορά ουσίας, η εκδίκαση της οποίας άλλοτε γινόταν από τα πολιτικά δικαστήρια (παρ. 2 αρθρ. 94 του Συντ.) και ήδη από ανήκει στη φυσική δικαιοδοσία των τακτικών διοικητικών δικαστηρίων εφόσον από και εφεξής, γεννήθηκε και έγινε δικαστικά επιδιώξιμη, η αξίωση, απόδοσης το αδικαιολογήτου πλουτισμού, σύμφωνα με το άρθρο 94 (παρ. 1) του Συν/τος και τα άρθρα 1 (παρ.1) του Συντ/τος και τα άρθρα 1 (παρ. 1) και 9 του Ν. 1406/1983 (παρομοίως κατά το πνεύμα της η Εφ. Θεσ. 638/1992, κατά το δε τελικό της συμπέρασμα η Α.Ε.Δ. 2/1993). Επειδή επομένως όχι σωστά απορρίφθηκε με την εκκαλούμενη απόφαση, κατά την επικούρική της θεμελίωση στις αρχές του αδικαιολόγητου πλουτισμού, η αγωγή του εκκαλούμενου με την αιτιολογία ότι πρόκειται για διαφορά που ανήκει στην δικαιοδοσία των πολιτικών δικαστηρίων, είναι δε βάσιμο το σχετικό παράπονο που προβάλλεται με την κρινόμενη έφεση αφού δεν αμφισβητείται ότι εδών η υποκείμενη σχέση (ιατρού ΕΣΥ προς νοσοκομείο ως ΝΠΔΔ) είνα δημοσίου δικαίου, ούτε ότι η αξίωση απόδοσης του πλουτισμού, γεννήθηκε κλπ, μετά τις Αρα πρέπει κατά τούτο να γίνει δεκτή η κρινόμενη έφεση, να εξαφανισθεί η εκκαλούμενη απόφαση να επιστραφεί το παράβολο στον εκκαλούντα και να κριθεί περαιτέρω η αγωγή του εκκαλούντος, ως αγωγή αδικαιολογήτου πλουτισμού συνδ. αρθρ. 4 του Ν. 1406/1983 και άρθρου 75 (παρ. 1) του Π.Δ. 341/1978)», Βλ. προς την ίδια κατεύθυνση και ΜονΠρΡοδ 1/2011, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. 6 Της υπ αριθμόν 2/1993 απόφασης του ΑΕΔ είχε προηγηθεί η υπ αριθμόν 1/1975 απόφαση του Δικαστηρίου Σύγκρουσης Συμφερόντων το οποίο είχε υποστηρίξει ότι διαφορές που προκύπτουν από την επιστροφή φόρων οι οποίοι καταβλήθηκαν χωρίς να υπάρχει υποχρέωση προς τούτο, υπάγονται στην αρμοδιότητα των τακτικών φορολογικών (τότε) δικαστηρίων ως διαφορές ουσίας, βλ. σχετικά Παυλόπουλο Π., Ο αδικαιολόγητος πλουτισμός στο δημόσιο δίκαιο Στο όριο των σχέσεων δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου, ΝοΒ 1998, σελ. 147, κεφ. 2 «Η νομολογία» με τις εκεί παραπομπές, όπου σχολιάζονται οι ανωτέρω αποφάσεις. 7 Με την ΑΕΔ 2/1993 ήρθη η αμφισβήτηση της αρμοδιότητας που υφίσταντο μεταξύ των πολιτικών ή διοικητικών δικαστηρίων σε περιπτώσεις αναζήτησης με βάση τις διατάξεις του αδικαιολόγητου πλουτισμού αχρεωστήτως καταβληθέντων διοικητικών προστίμων. Ειδικότερα, σύμφωνα με την ανωτέρω απόφαση «Με τα δεδομένα αυτά, η κατά τις διατάξεις του αδικαιολόγητου πλουτισμού αναζήτηση από μέρους της αιτούσης, από το Δημόσιο, της ωφέλειας αυτού από την πιο πάνω καταβολή του διοικητικού προστίμου μετά των προσαυξήσεων, εφόσον η υποκείμενη σχέση είναι σχέση δημοσίου δικαίου και ειδικότερα προέρχεται από εκτελεστή πράξη της διοικητικής αρχής εξαιτίας της οποίας επήλθε ο πλουτισμός του δημοσίου, έχει χαρακτήρα διοικητικής διαφοράς ουσίας, που γεννήθηκε και κατέστη δικαστικώς επιδιώξιμη μετά την και, επομένως, υπάγεται σύμφωνα με τα όσα έχουν προεκτεθεί στα διοικητικά και όχι στα πολιτικά δικαστήρια». 8

9 αδικαιολόγητου πλουτισμού και στο δημόσιο δίκαιο 8, στις διοικητικές διαφορές. Η νομολογία κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις, και συγκεκριμένα είτε στην ευθεία εφαρμογή των κανόνων του αστικού δικαίου περί του αδικαιολόγητου πλουτισμού και στο δημόσιο δίκαιο, είτε στην εφαρμογή αυτών υπό την προϋπόθεση να μην αντίκεινται στα ισχύοντα στο δημόσιο δίκαιο. Σήμερα, γίνεται δεκτό ότι δεν μπορεί να υπάρξει ευθεία εφαρμογή των κανόνων του Αστικού Κώδικα, αφού δεν υπάρχει ρητή νομοθετική προς τούτο πρόβλεψη, αλλά αναλογική εφαρμογή των διατάξεων αυτών. Περαιτέρω, έχει υποστηριχθεί και η ενδιαφέρουσα γνώμη ότι η περίπτωση δόλιας κτήσης δεδικασμένου (που ως θεσμός δεν μπορεί να ενταχθεί καθεαυτόν ούτε στο ιδιωτικό δίκαιο ούτε στο δημόσιο δίκαιο) μπορεί να θεμελιώσει αγωγή αδικαιολόγητου πλουτισμού, όταν το επιτευχθέν με αθέμιτα κι ανήθικα μέσα δεδικασμένο, συνεπάγεται περιουσιακή μετακίνηση 9. Επίσης, ο συζητούμενος θεσμός βρίσκει πεδίο εφαρμογής και στην αναγκαστική εκτέλεση, καθώς εκεί είναι δυνατόν να συρρέει με τον αυτοδύναμο δικονομικό μηχανισμό της επαναφοράς των πραγμάτων στην προτέρα κατάσταση, που προβλέπεται στις διατάξεις του δικαίου της αναγκαστικής εκτέλεσης 10 (914, 940 ΚΠολΔ), ενώ ζητήματα αδικαιολόγητου πλουτισμού ανακύπτουν και στην 8 Σταθόπουλος Μ., Αξίωσις αδικαιολόγητου πλουτισμού, 1972, διδακτορική διατριβή, σελ. 174, και ιδίως υποσημείωση με αριθμό 2, ο ίδιος, Γενικό Ενοχικό Δίκαιο, εκδόσεις Σάκκουλας, 2004, παρ. 16, αρ. 4, Κορνηλάκης Π., Ειδικό Ενοχικό Δίκαιο, έκδοση 2 η, εκδόσεις Σάκκουλα, 2002, σελ. 378, Παυλόπουλος Π., Ο αδικαιολόγητος πλουτισμός στο δημόσιο δίκαιο, ΝοΒ 1998, σελ. 151, Λαζαράτος Π., Νέες θέσεις της θεωρίας για την αγωγή αδικαιολόγητου πλουτισμού στο διοικητικό δικονομικό δίκαιο-οι θέσεις του Παυλόπουλου και του Σοιλεντάκη: Κριτική ανάλυση, Δ 1999, σελ επ., ο ίδιος, Δικονομικά ζητήματα από την αγωγή του διοικητικού δικονομικού δικαίου-η αγωγή αδικαιολόγητου πλουτισμού, Δ 1998, σελ. 806 επ., ο ίδιος, Συνιστούν οι διοικητικές διαφορές από αδικαιολόγητο πλουτισμό διοικητικές διαφορές ουσίας; Δ 1995, σελ. 316 επ., ο ίδιος, Υφίσταται ένδικο βοήθημα «αγωγής» αδικαιολόγητου πλουτισμού ενώπιον των διοικητικών δικαστηρίων; ΕλλΔνη 1995, σελ. 404 επ., Σοιλεντάκης Ν., Η αγωγή του αδικαιολόγητου πλουτισμού ενώπιον των διοικητικών δικαστηρίων, προσφορά στον Επαμεινώνδα Σπηλιωτόπουλο, ΔιΔικ 1994, σελ. 795 επ., Πούλης Στ., Αδικαιολόγητος πλουτισμός και Ελεγκτικό συνέδριο, ΔιΔικ 2006, σελ επ., Καθάρειος Χρ., Περί την αξίωσιν αδικαιολογήτου πλουτισμού κατά του Δημοσίου, ΕΕΝ 1959, σελ. 845 επ., Πέτρογλου Αν., Με απόφαση του ΑΕΔ η αγωγή αδικαιολόγητου πλουτισμού εκ σχέσεως δημοσίου δικαίου υπάγεται στα διοικητικά δικαστήρια, ΕΔΚΑ 1993, σελ Φασούλας Ζ., Η δόλια κτήση δεδικασμένου ως αδικοπραξία και ως αδικαιολόγητος πλουτισμός, ΑρχΝ 2005, σελ με τις εκεί περαιτέρω παραπομπές. 10 Βλ. για τις διαφορές μεταξύ των αξιώσεων επαναφοράς στην προηγούμενη κατάσταση σε περίπτωση άδικης εκτέλεσης και της αξιώσεις αδικαιολόγητου πλουτισμού αντί πολλών Απαλαγάκη Χ., Ζητήματα επαναφοράς μετά την εκτέλεση λοιπών πλην της δικαστικής αποφάσεως, εκτελεστών τίτλων, Δ 2000, σελ. 620, 629, η οποία αποκλείει στην περίπτωση ενάσκησης της αξίωσης επαναφοράς την προτέρα κατάσταση της δυνατότητας προβολής της ένστασης του άρθρου 909 ΑΚ περί μη σωζόμενου πλουτισμού. Χαρακτηριστική είναι εδώ η υπ αριθμόν 446/2016 πρόσφατη 9

10 απόφαση του ΑΠ (ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ), σύμφωνα με την οποία «Εάν όμως ο δανειστής ικανοποιηθεί, είτε κατόπιν εκτελέσεως προσωρινώς εκτελεστής δικαστικής αποφάσεως ή αποφάσεως που διατάσσει τη λήψη ασφαλιστικών μέτρων, είτε κατόπιν "εκουσίας" εκπληρώσεως από τον οφειλέτη εξαιτίας της επαπειλούμενης αναγκαστικής εκτελέσεως των ανωτέρω αποφάσεων, δεν υπάρχει καταβολή κατά την έννοια του άρθρου 416 ΑΚ, ούτε και αν αυτή γίνει με επιφύλαξη αναζητήσεως των καταβληθέντων. Αυτό οφείλεται στο ότι εδώ πρόκειται απλώς και μόνο για μια προσωρινή ρύθμιση της επίδικης σχέσεως προς όφελος του δανειστή, που δεν παραβλάπτει τα δικαιώματα του οφειλέτη. Συνεπώς τα έννομα αποτελέσματα της "καταβολής" που έγινε μένουν μετέωρα μέχρις ότου εκδοθεί τελεσίδικη απόφαση. Εάν εξαφανισθεί ή μεταρρυθμισθεί η προσωρινώς εκτελεστή κηρυχθείσα απόφαση, ο οφειλέτης δικαιούται να ζητήσει την επιστροφή των καταβληθέντων βάσει της ΚΠολΔ 914 και αποζημίωση κατά την ΚΠολΔ 940 παρ. 1, συγχρόνως δε πληρούται το πραγματικό της ΑΚ 904, χωρίς η αναζήτηση να αποκλείεται εξαιτίας της ΑΚ 905 παρ. 1, αφού η καταβολή, όπως άλλωστε και στην αμέσως προηγούμενη περίπτωση, δεν έγινε με την ελεύθερη βούληση του οφειλέτη, αλλά κάτω από την πίεση της επαπειλούμενης αναγκαστικής εκτελέσεως. Με τις διατάξεις για τον αδικαιολόγητο πλουτισμό δυνατό να αναζητηθούν ομοίως τα καταβληθέντα, όταν μεταρρυθμισθεί ή ανακληθεί η δικαστική απόφαση που διέταξε το ασφαλιστικό μέτρο ή αρθεί αυτό. Ανάλογη λύση με τα αμέσως ανωτέρω προσήκει κατά μείζονα λόγο και στην περίπτωση κατά την οποία έλαβε χώρα εκτέλεση από τρίτο που πέτυχε την έκδοση στο όνομά του απογράφου κατ` άρθρο 918 παρ. 5 ΚΠολΔ». Βλ. και ΠολΠρΑθ 1886/2010, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, σύμφωνα με την οποία: «Περαιτέρω από τη διάταξη του άρθρου 904 παρ. 1 ΑΚ, η οποία ορίζει ότι «όποιος έγινε πλουσιώτερος χωρίς νόμιμη αιτία από την περιουσία ή με ζημία άλλου, έχει υποχρέωση να αποδώσει την ωφέλεια, η υποχρέωση δε αυτή γεννάται ιδίως σε περιπτώσεις παροχής αχρεώστητης ή παροχής για αιτία η οποία δεν επακολούθησε ή έληξε ή είναι παράνομη ή ανήθικη», συνάγεται ότι αυτή τυγχάνει πλήρους εφαρμογής και στην περίπτωση κατά την οποία καταβλήθηκε από τον εναγόμενο στον ενάγοντα κάποιο χρηματικό ποσό σε εκτέλεση απόφασης δικαστηρίου (πολιτικού ή ποινικού) δικαστηρίου), που δέχθηκε την αγωγή του δεύτερου σε βάρος του πρώτου και στη συνέχεια η τελευταία απορρίφθηκε με νέα απόφαση (συνήθως ανωτέρου) δικαστηρίου, που δέχθηκε την έφεση του εναγόμενου και εξαφάνισε την πρωτοβάθμια απόφαση (ΑΠ 1626/2006 Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Νόμος, ΑΠ 287/2005 Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Νόμος, ΑΠ 286/2005 Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Νόμος, ΕφΔωδ 257/2006 Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Νόμος). Μάλιστα, η περίπτωση αυτή αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγμα ανάκτησης του πλουτισμού για αιτία που δεν επακολούθησε ή έληξε (βλ. ΑΠ 265/1978 ΝοΒ , ΑΠ 196/1976 ΝοΒ ΕφΑθ 8391/2005 ΕλλΔνη , Γεωργιάδη-Σταθόπουλο στον ΑΚ, κάτω από το αρθ. 904 αριθ. 93. σελ. 62). Ειδικότερα, επ` αυτού επάγονται τα ακόλουθα : Σύμφωνα με το άρθρο 914 ΚΠολΔ που ρυθμίζει την επαναφορά των πραγμάτων στην κατάσταση πριν από την εκτέλεση της κηρυχθείσας προσωρινούς εκτελεστής αποφάσεως: "Αν το δικαστήριο δεχτεί την ανακοπή η την έφεση οριστικά και κατ ουσίαν, και απορρίψει ολικά η εν μέρει, την αγωγή, την ανταγωγή, ή την κύρια παρέμβαση, εφόσον αποδειχθεί ότι η απόφαση που προσβάλλεται εκτελέστηκε, διατάζει, αν το ζητήσει εκείνος κατά του οποίου έγινε η εκτέλεση, την επαναφορά των πραγμάτων στην κατάσταση που βρισκόταν, πριν εκτελεστεί η απόφαση που εξαφανίσθηκε ή μεταρρυθμίστηκε. Η αίτηση υποβάλλεται είτε με τα δικόγραφα της ανακοπής ή της έφεσης και των προσθέτων λόγων, είτε με τις προτάσεις, είτε με χωριστό δικόγραφο που κοινοποιείται στον αντίδικο. Η εκτέλεσή της πρέπει να προαποδεικνύεται". Από τις προαναφερόμενες για την επαναφορά διατάξεις συνάγεται ότι ο παραδεκτός τρόπος υποβολής της προβλεπομένης από το άρθρο 914 ΚΠολΔ αιτήσεως επαναφοράς των πραγμάτων στην προηγούμενη κατάσταση είναι: α) με το δικόγραφο της ανακοπής η της έφεσης. β) με το δικόγραφο των πρόσθετων λόγων, γ) με τις προτάσεις και δ) με χωριστό δικόγραφο που κοινοποιείται στον αντίδικο. Η ιδιορρυθμία της αίτησης για την επαναφορά στην κατάσταση που υπήρχε πριν από την εκτέλεση, η οποία (αίτηση) δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια καταψηφιστική αγωγή, με αίτημα να καταδικαστεί ο αρχικός νικητής διάδικος να επιστρέψει το αντικείμενο της αναγκαστικής εκτέλεσης που έχει ήδη ενεργήσει, συνίσταται στο ότι η καταψηφιστική αυτή αγωγή, κατ` απόκλιση από τους κανόνες των άρθρων 12 κπ. και. 111 επ. ΚΠολΔ, μπορεί να εισαχθεί απευθείας στο δευτεροβάθμιο δικαστήριο χωρίς να τηρηθεί η νόμιμη προδικασία. Η απόκλιση, όμως, αυτή δικαιολογείται μόνο όσο είναι εκκρεμής η έκκλητη δίκη για την κύρια υπόθεση. Μετά την κατά οποιαδήποτε περάτωση της διαδικασίας αυτής δεν είναι παραδεκτή η υποβολή αυτοτελούς αιτήσεις επαναφοράς ενώπιον του κατά το άρθρο 914 ΚΠολΔ δικάζοντος την ανακοπή ή την έφεση δικαστηρίου, αλλά ο διάδικος που νίκησε, ο οποίος παρέλειψε για οποιοδήποτε λόγο να 10

11 περίπτωση ακύρωσης κατόπιν ανακοπής του 933 ΚΠολΔ του αναγκαστικού πλειστηριασμού 11 ή όταν η καταβολή έγινε σε εκτέλεση απόφασης πολιτικού ή ποινικού δικαστηρίου, η οποία εν συνεχεία εξαφανίστηκε συνεπεία άσκησης ενδίκου μέσου, ως «αιτία λήξασα» 12. Στις διατάξεις του αδικαιολόγητου πλουτισμού παραπέμπει και πλήθος διατάξεων του ΑΚ, γεγονός το οποίο καταδεικνύει, επιπροσθέτως με τα ανωτέρω, τη σημασία του θεσμού. Για παράδειγμα η διάταξη του άρθρου 380 εδ. α, του άρθρου 388 παρ. 2, του άρθρου 389 παρ. 2, του άρθρου 509 εδ. β, του άρθρου 708, του άρθρου 735 εδ. α, του άρθρου 737 εδ. β, του άρθρου 739 εδ. β, του άρθρου 938, του άρθρου 943 παρ. 2, του άρθρου 945 εδ β, του άρθρου 1063 παρ. 1, των άρθρων , του άρθρου 1348 παρ. 1 και του άρθρου Επιπλέον, δεν είναι σπάνιες οι αναφορές στον θεσμό του αδικαιολόγητου πλουτισμού τόσο στο εμπορικό, όσο και στο δημόσιο δίκαιο. Αξίζει δε, να σημειωθεί ότι μαζί με τις συμβάσεις και τις αδικοπραξίες, ο θεσμός του αδικαιολόγητου πλουτισμού αποτελεί το ένα εκ των τριών προπύργιων του ενοχικού δικαίου, και μία εκ των βασικών πηγή ενοχικών αξιώσεων 14. εισαγάγει το αίτημα του ενώπιον του αρμόδιου σύμφωνα με την παραπάνω διάταξη δικαστηρίου, παραπέμπεται πλέον στο κατά τις γενικές διατάξεις (άρθρο 12 επ. ΚΠολΔ) αρμόδιο δικαστήριο, με τη διαφορά ότι στην τελευταία αυτή περίπτωση η επαναφορά ρυθμίζεται από τις διατάξεις του ουσιαστικού και του κοινού δικονομικού δικαίου ως προς τις προϋποθέσεις και τη διαδικασία. Επομένως στην περίπτωση αυτή, ο ενδιαφερόμενος δύναται μόνο να ασκήσει την προσήκουσα κατά του αντιδίκου του αγωγή, ενώπιον του αρμοδίου κατά τις γενικές διατάξεις δικαστηρίου, ειδικότερα δε σε περίπτωση καταδίκης στην καταβολή χρηματικής οφειλής, η επαναφορά μπορεί vα αναζητηθεί με αυτοτελή αγωγή που στηρίζεται τις διατάξεις περί αδικαιολόγητου πλουτισμού, κατ` εφαρμογή των οποίων, εκείνο που δόθηκε μπορεί να ζητηθεί για το ότι ο σκοπός για τον οποίο έγινε η παροχή και ο οποίος πραγματώθηκε κατά το χρόνο της παροχής, μεταγενέστερα εξανεμίστηκε (παροχή για αιτία που έληξε και συγκεκριμένα έκδοση τελεσίδικης απόφασης που ακυρώνει την απόφαση που εκτελέστηκε). Βλ. και ΑΠ 1881/2005, ΕλλΔνη 2006, σελ. 512, ΑΠ 287/2005, ΕλλΔνη 2006, σελ Βλ. σχετικά Μάζη Π., Σχετικά με το ζήτημα ποιος πλουτίζει αδικαιολόγητα και οφείλει να επιστρέψει το διανεμημένο πλειστηρίασμα σε ακύρωση αναγκαστικού πλειστηρισμού. Με αφορμή την έκδοση της ΑΠ 1519/1999, ΕλλΔνη 2005, σελ. 51 επ. 12 ΑΠ 577/2013, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. 13 Αναλύονται κατωτέρω σε Κεφάλαιο Πρώτο, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις. 14 Σταθόπουλος Μ. σε ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρο 904, αρ. 2, Δεληγιάννης-Κορνηλάκης, Ενοχικό Δίκαιο, Ειδικό Μέρος, Τόμος ΙΙΙ, σελ. 5, Κορνηλάκης Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ. 379, Παπαχρήστου Γ., Το αντικείμενο της αξίωσης, σελ

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1 Έννοια αξίωσης αδικαιολόγητου πλουτισμού Ο θεσμός του αδικαιολόγητου πλουτισμού προέκυψε ως απότοκο της ίδιας της οικονομικής δραστηριότητας και της εν γένει κοινωνικής ζωής (και καθημερινότητας), στο πλαίσιο της οποίας περιουσιακές μετακινήσεις λαμβάνουν χώρα καθημερινά. Κατά κανόνα, οι περιουσιακές μετακινήσεις έχουν νόμιμο υπόβαθρο, το οποίο ευνοεί όχι μόνο την περιουσιακή μετακίνηση αλλά και την διατήρηση του πλουτισμού που πορίζεται ο λήπτης. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τέτοιας περιουσιακής μετακίνησης είναι η περίπτωση της έγκυρης σύμβασης πώλησης, όπου ο πωλητής πωλεί και μεταβιβάζει το αντικείμενο της πώλησης και αποκτά το κέρδος από αυτή. Στην περίπτωση αυτή, ο νόμος ευνοεί τόσο τυπικά όσο και ουσιαστικά την περιουσιακή μετακίνηση που λαμβάνει χώρα 15. Ο νόμος, όμως, σε ορισμένες περιπτώσεις ευνοεί μόνο τυπικά τις περιουσιακές μετακινήσεις, με αποτέλεσμα να κατοχυρώνει μόνο την κτήση του πλουτισμού κι όχι την οριστική διατήρησή του στην περιουσία του λήπτη. Χαρακτηριστικότερη περίπτωση τέτοιας «μεταχείρισης» εκ μέρους του νομοθέτη, υπάρχει στην περίπτωση των αναιτιωδών εκποιητικών δικαιοπραξιών, όπου ευνοεί την κτήση του πλουτισμού παρά την ανυπαρξία της αιτίας τους. Στις ανωτέρω περιπτώσεις, ακόμη κι αν η «αιτία» της μεταβίβασης είναι άκυρη ή τυχόν ακυρώθηκε, η περιουσιακή μεταβολή που πραγματοποιείται στο πλαίσιο της αναιτιώδους δικαιοπραξίας είναι έγκυρη και παράγει τα έννομα αποτελέσματά της, στο πλαίσιο της ασφάλειας των συναλλαγών. Για παράδειγμα, στην μεταβίβαση κυριότητας κινητού (άρθρο 1034 ΑΚ), όπου ακόμη και παρά την ακυρότητα, η ακυρωσία κι εν συνεχεία ακύρωση της δικαιοπραξίας που αποτελεί την «αιτία» της μεταβίβασης, η τελευταία είναι έγκυρη και το κινητό μεταβιβάζεται στον λήπτη, ο οποίος αποκτά την κυριότητα. Ωστόσο, λόγω της ακυρότητας της «αιτίας» κι ως εκ τούτου την έλλειψη νομίμου υπόβαθρου της περιουσιακής μετακίνησης, ο νόμος προβλέπει την επάνοδο του πλουτισμού στον δότη. 15 Κορνηλάκης Π, ΕιδΕνοχΔ2, σελ

13 Σε ορισμένες, βέβαια, περιπτώσεις, όπως είναι για παράδειγμα οι περιπτώσεις των άρθρων ΑΚ, ο νόμος επιτρέπει την κτήση της κυριότητας, με τους τρόπους που αναφέρονται στα άρθρα αυτά, αλλά επιβάλλει ρητά στο άρθρο 1063 ΑΚ 16 την απόδοση της ωφέλειας που αποκομίσθηκε 17, προκειμένου να διατηρηθεί η οικονομική αξία ορισμένων αγαθών. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της ένωσης (άρθρο 1057 ΑΚ), συνάφειας (άρθρο 1058 ΑΚ), σύμμιξης (άρθρο 1059 ΑΚ), σύγχυσης (άρθρο 1061 ΑΚ) και ειδοποιίας (άρθρο 1061 ΑΚ), προβλέπεται από τη διάταξη του άρθρου 1063 ΑΚ αξίωση αυτού που έχασε την κυριότητα του πράγματος, έναντι αυτού που την απέκτησε εξαιτίας της ένωσης, της ανάμιξης, της επεξεργασίας ή της μετάπλασης σύμφωνα με τις διατάξεις για τον αδικαιολόγητο πλουτισμό. Λαμβάνουν, ωστόσο, χώρα και περιουσιακές μετακινήσεις, οι οποίες δεν έχουν ούτε την τυπική ούτε την ουσιαστική εύνοια του νόμου, με αποτέλεσμα να καθίσταται μη νόμιμη τόσο η κτήση όσο και η διατήρηση του πλουτισμού. Στις περιπτώσεις αυτές, όπως και στις προαναφερθείσες περιπτώσεις στις οποίες ο νόμος ευνοεί τυπικά μόνο την κτήση του πλουτισμού και όχι την διατήρησή του, επιβάλλεται η απόδοση του πλουτισμού από τον λήπτη στον δότη κατά τις διατάξεις περί αδικαιολόγητου πλουτισμού. Ο πλουτισμός, στις ως άνω περιπτώσεις, θεωρείται μη νόμιμος κι ο νόμος επιβάλλει την απόδοσή του. Είναι συνεπώς, ο αδικαιολόγητος πλουτισμός η βελτίωση της περιουσίας ενός προσώπου η οποία επήλθε δίχως να συντρέχουν οι νόμιμες προς τούτο προϋποθέσεις, και δη δίχως να συντρέχουν προϋποθέσεις διατήρησης του πλουτισμού αυτού 18. Παραδείγματα τέτοιων περιπτώσεων αδικαιολόγητου πλουτισμού είναι ιδίως η ήδη αναφερθείσα περιουσιακή μετακίνηση που γίνεται με αναιτιώδη δικαιοπραξία «αιτία» της οποίας αποτελεί άκυρη, ή αρχικώς ακυρώσιμη κι εν τέλει ακυρωθείσα υποσχετική δικαιοπραξία, η καταβολή αχρεώστητου ως καταβολή από δότη που δεν ενέχει υποχρέωση προς τούτο, η επίδοση σε εκπλήρωση σύμβασης που ανατράπηκε εκ των υστέρων, ήτοι για «αιτία λήξασα», η παροχή 16 Βλ. σχετικά και Κωσταρά Ν., Ο χαρακτήρ της εκ του άρθρ ΑΚ αγωγής αδικαιολόγητου πλουτισμού, ΝοΒ 1965, σελ. 215 επ. 17 Κορνηλάκης Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ Γεωργιάδου Μ. σε Καράκωστας Ι., Αστικό Κώδικας Ερμηνεία-Σχόλια-Νομολογία, Ειδικό Ενοχικό [Άρθρα ], 6 ος Τόμος, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2009, σελ

14 για αιτία μη επακολουθήσασα, η παροχή για σκοπό παράνομο ή ανήθικο και τέλος η απόκτηση οφέλους από χρήση ή ανάλωση ξένου πράγματος. 2 Δικαιολογητικός λόγος Από τα ανωτέρω καταδείχτηκε η σημασία που έχει ο θεσμός του αδικαιολόγητου πλουτισμού για τις έννομες σχέσεις, ο οποίος είναι κατά κύριο λόγο επανορθωτικός 19. Είναι, επομένως, ένας μηχανισμός, που οδηγεί, στην αποκατάσταση των περιουσιακών μετακινήσεων, που έγιναν δίχως νόμιμη αιτία, με την επαναφορά του αντικειμένου της περιουσιακής μετακίνησης από τον αδικαιολογήτως λήπτη αυτού στον δότη του. Αποσκοπεί συνεπώς στην άμβλυνση των ανισοτήτων που δημιουργούνται από τις γενόμενες περιουσιακές μετακινήσεις στις σχέσεις μεταξύ των προσώπων 20. Η αποκατάσταση της ουσιαστικής δικαιοσύνης κι η επαναφορά του πλουτισμού γίνεται μέσω της αυτοτελούς ενοχικής αξίωσης του αδικαιολόγητου πλουτισμού, με την οποία ο δότης του πλουτισμού, ως δικαιούχος αυτού, αναζητά την επιστροφή του άνευ νομίμου αιτίας καταβληθέντος πλουτισμού από τον λήπτη του. 3 Χαρακτηριστικά της αξίωσης 3.1 Γενικός χαρακτήρας Η διάταξη του άρθρου 904 ΑΚ, περιλαμβάνει μία γενική κι ενιαία αξίωση 21 για απόδοση του πλουτισμού που επήλθε στον λήπτη αδικαιολόγητα. Καλύπτει, επομένως, υπό την σκέπη της κάθε περίπτωση πλουτισμού, που επήλθε αδικαιολόγητα. Συνεπώς, με μόνη την πλήρωση των προϋποθέσεων που τίθενται από τη διάταξη, και οι οποίες θα αναπτυχθούν ενδελεχώς κατωτέρω, 19 Δεληγιάννης-Κορνηλάκης, ΕιδΕνοχ ΙΙΙ, σελ. 2, Κορνηλάκης Π, ΕιδΕνοχΔ 2, σελ. 378, Γεωργιάδης Απ., Ενοχικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος, έκδοση 2 η, εκδόσεις Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. Σάκκουλας, 2015, παρ. 54, αρ. 2, Φίλιος Π. Ενοχικό Δίκαιο, Ειδικό Μέρος, 10η έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλας, 2011, σελ. 649, όπου γίνεται λόγος περί «διορθωτικής δικαιοσύνης», υπό την έννοια ότι με τον θεσμό του αδικαιολόγητου πλουτισμού επανορθώνεται η περιουσιακή μετακίνηση που έλαβε χώρα χωρίς νόμιμη αιτία, Βαθρακοκοίλης Β, ΕΡΝΟΜΑΚ, εκδόσεις Σάκκουλας, σελ. 1179, Χελιδόνης Απ., Ευθύνη από αδικαιολόγητο πλουτισμό. Ανάλυση του θεσμού μέσα από δύο γνωστά στην έρευνα περιστατικά, Αρμ 2000, σελ. 314 σημείωση Κορνηλάκης Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ Δεληγιάννης-Κορνηλάκης, ΕιδΕνοχ ΙΙΙ, σελ. 6. Ενώ αντίθετος και υπέρ της θεωρίας της διάσπασης ο Φίλιος Π. 14

15 γεννάται η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού 22. Τούτο, επιτυγχάνεται με την χρήση της γενικής ρήτρας στο πρώτο εδάφιο της παραγράφου 1 του άρθρου 904, το οποίο χωρίς να εξειδικεύει, καταλαμβάνει όλες τις ανακύπτουσες περιπτώσεις αδικαιολόγητου πλουτισμού. Ωστόσο, με το δεύτερο εδάφιο της παραγράφου 1 της διάταξης του 904 ΑΚ, ο νομοθέτης προβαίνει σε απαρίθμηση συγκεκριμένων περιπτώσεων αδικαιολόγητου πλουτισμού. Παρά τις πολλές περί του αντιθέτου απόψεις που κατά καιρούς διατυπώθηκαν, θεωρείται ότι ο αστικός κώδικας στη διάταξη του άρθρου 904 ΑΚ αναφέρεται ρητά, πλην ενδεικτικά 23, κατά την κρατούσα σε θεωρία 24 και νομολογία 25 άποψη, στις περιπτώσεις που αφορούν την απαίτηση επιστροφής του πλουτισμού που επήλθε από παροχή, ήτοι την παροχή αχρεωστήτου, την παροχή από αιτία που έληξε ή δεν επακολούθησε και την παροχή από αιτία παράνομη ή ανήθικη. Η αναφορά επομένως που γίνεται στο εδάφιο β είναι περισσότερο επεξηγηματική της γενικής ρήτρας που τίθεται με το εδάφιο α. Έχει, ωστόσο διατυπωθεί μεμονωμένα στην θεωρία και η άποψη 26 ότι, οι αναφερόμενες στο εδάφιο β περιπτώσεις αδικαιολόγητου πλουτισμού, αποτελούν ξεχωριστές περιπτώσεις της αξίωσης, οι οποίες συνυπάρχουν με την γενική αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού. Η άποψη αυτή, βρίσκει έρεισμα στην απολύτως κρατούσα στο γερμανικό δίκαιο άποψη 27, περί διαχωρισμού 22 Σταθόπουλος Μ., Γενικό Ενοχικό, παρ. 16, αρ. 10 επ., Γεωργιάδης Απ. Ενοχικό Δίκαιο-Γενικό Μέρος, παρ. 54, αρ. 8, Βαλτούδης Α. σε ΣΕΑΚ, εισαγωγ. παρατηρ , αρ. 4 και Η αναφορά στη διάταξη των επιμέρους περιπτώσεων, που ανωτέρω αναφέρθηκαν, είναι προφανώς ενδεικτική, καθώς σε αυτό συνηγορεί και η χρήση της λέξης «ιδίως» στο κείμενο της διάταξης. 24 Ζέπος Π., Ενοχικόν Δίκαιον, Β μέρος, Ειδικόν, έκδοση 2η, 1965,σελ. 410, Σταθόπουλος Μ. σε ΑΚ Γεωργιάδη- Σταθόπουλου, εισαγωγικ , αρ. 9, ο ίδιος σε Γενικό Ενοχικό, παρ. 16, αρ. 13, Γεωργιάδης Απ., Ενοχικό Δίκαιο- Γενικό Μέρος, παρ. 54 αρ. 8-9, Γεωργιάδης Αστ., Ενοχικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος, 5 η έκδοση, 2007, παρ. 17 ΙΙ, αρ. 15, Κορνηλάκης Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ. 380, Βαλτούδης Α. σε ΣΕΑΚ, ό.π., εισαγωγικές παρατηρ ΑΚ, ό.π., αρ. 5, Παπαχρήστου Γ., Το αντικείμενο της αξίωσης, σελ ΑΠ 206/2007, ΧρΙΔ 2007, σελ. 598, ΑΠ 1881/2005, ΧρΙΔ 2006, σελ. 507, ΑΠ 673/199, ΕλλΔνη 2000, σελ. 436, ΑΠ 119/1972, ΝοΒ 1972, σελ Από τον Φίλιο Παύλο. 27 Για την κρατούσα στο γερμανικό δίκαιο άποψη βλ. Κορνηλάκη Π., ΕιδΕνοχΔ 2., σελ. 380 σημείωση αριθμ. 2 με τις εκεί παραπομπές, καθώς επίσης και την σχετική με το ανωτέρω υποσημείωση αριθμ. 4 με τις εκεί παραπομπές. Ομοίως ισχύει και στο ελβετικό (άρθρο 62 παρ. 1 ελβεν) και ιταλικό δίκαιο (άρθρο 2041 ιταλακ). 15

16 της απαίτησης σε «απαίτηση από παροχή» και σε «απαίτηση χωρίς παροχή». Η απαίτηση από παροχή γεννάται όταν δεν υφίσταται νόμιμη αιτία για την περιουσιακή μετακίνηση, και συνεπώς ο πλουτισμός που επέρχεται στον λήπτη είναι αδικαιολόγητος, ενώ η απαίτηση χωρίς παροχή γεννάται στην περίπτωση που ο πλουτισμός επήλθε με άλλον τρόπο, για παράδειγμα με χρήση εκ μέρους του λήπτη ξένου πράγματος (πράγματος του δότη), με δαπάνες που έγιναν σε ξένο πράγμα κλπ. Η άποψη ωστόσο, αυτή, αποκρούεται από το μεγαλύτερο μέρος της θεωρίας, αφού γίνεται δεκτό πως παρά την αναφορά των επιμέρους περιπτώσεων, εντούτοις, δεν πρόκειται για αυτοτελείς και υπό διαφορετικές προϋποθέσεις αξιώσεις αδικαιολόγητου πλουτισμού, αλλά για μία μόνο ενιαία αξίωση. Οι ενδεικτικά αναφερόμενες περιπτώσεις, στο δεύτερο εδάφιο της παραγράφου 1 δεν είναι αυτοτελείς αξιώσεις, αλλά αντίθετα λειτουργούν επεξηγηματικά επί του εδαφίου α της ίδιας παραγράφου 28. Υπό τα ανωτέρω δεδομένα, ο νόμος θεωρεί τον πλουτισμό που επέρχεται χωρίς νόμιμη αιτία αδικαιολόγητο σε κάθε περίπτωση, και θέτει τα όρια με την εφαρμογή των ειδικότερων διατάξεων των άρθρων και ΑΚ. 3.2 Ενοχικός χαρακτήρας Σύμφωνα με την θεωρία 29 και την νομολογία 30, η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού έχει χαρακτήρα προσωπικό κι ενοχικό 31, υπό την έννοια ότι συνδέει με ενοχικό δεσμό δύο πρόσωπα, 28 Σταθόπουλος Μ., Αξίωσις αδικαιολογήτου πλουτισμού, σελ. 31 επ., ο ίδιος σε ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, εισαγωγικ , αρ. 9, ο ίδιος σε Γενικό Ενοχικό, παρ. 16, αρ. 13, Γεωργιάδης Απ., Ενοχικό Δίκαιο-Γενικό Μέρος, παρ. 54 αρ. 9, Κορνηλάκης Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ. 380, Βαλτούδης Α. σε ΣΕΑΚ, εισαγωγικές παρατηρ ΑΚ, ό.π., αρ. 5, Παπαχρήστου Γ., Το αντικείμενο της αξίωσης, σελ Ζέπος Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ. 691, Λιτζερόπουλος Α., Στοιχεία Ενοχικού Δικαίου, πανεπιστημιακές παραδοσεις, 1960, σελ. 401, Σταθόπουλος Μ. σε ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, εισαγωγικά , αρ. 20, ο ίδιος σε Γενικό Ενοχικό Δίκαιο, εκδόσεις Σάκκουλας, 2004, παρ. 16, αρ. 9, Γεωργίάδης Απ. Ενοχικό Δίκαιο-Γενικό Μέρος, παρ. 54, αρ. 11επ., Κορνηλάκης Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ. 381, Φίλιος Π., ΕιδΕνοχΔ 10, σελ. 655, Βαλτούδης Α. σε ΣΕΑΚ, εισαγωγικές παρατηρ ΑΚ, αρ. 10, Παπαχρήστου Γ., Το αντικείμενο της αξίωσης, σελ Ενδεικτικά αναφέρονται οι αποφάσεις ΑΠ 343/2009, ΧρΙΔ 2009, σελ. 1001=ΕΕμπρΔ 2009, σελ. 868, ΑΠ 436/2007, ΕλλΔνη 2008, σελ. 191, ΑΠ 840/1994, ΕλλΔνη 1996, σελ. 100, ΕφΑθ 7893/2006, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΠολΠρΜυτ 27/2006, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ. 31 Για τη διάκριση των αξιώσεων σε προσωπικές, in rem και in rem scriptae βλ. Μπαλής Γ., Γενικαί Αρχαί του Αστικού Δικαίου, έκδοση 8 η, 1961, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα, σελ. 350 επ., Παπαντωνίου Ν., Γενικές Αρχές, έκδοση 3 η, 16

17 τον δότη του πλουτισμού και τον λήπτη αυτού. Η ενοχή του αδικαιολόγητου πλουτισμού, γεννάται απευθείας εκ του νόμου, κι επιτρέπει στον δότη να αναζητήσει τον πλουτισμό που αδικαιολογήτως έλαβε ο λήπτης. Η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού δεν θεωρείται εμπράγματη αξίωση αλλά ενοχική 32, αφού αντικείμενο της αξίωσης είναι η απόδοση του πλουτισμού που έλαβε ο λήπτης κι όχι κατ αρχήν το ίδιο το αντικείμενο του πλουτισμού. Σε αυτό συνηγορεί και η λύση που δίδεται στην περίπτωση που δεν είναι δυνατή η αυτούσια απόδοση του αντικειμένου του πλουτισμού, οπότε και ο λήπτης οφείλει την σωζόμενη αξία του ή ό,τι άλλο περιήλθε σε αυτόν ως κέρδος από τον πλουτισμό. Συνεπώς, η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού στρέφεται κατ αρχήν κατά του προσώπου του αρχικού λήπτη. Ως εκ τούτου, εάν ο αρχικός λήπτης μεταβιβάσει τον πλουτισμό σε τρίτο πρόσωπο, το οποίο δικαιολογεί την διατήρηση του πλουτισμού στην σφαίρα της περιουσίας του, τότε ο δότης δεν δύναται να στραφεί κατά του τρίτου προσώπου, παρά μόνο κατά του αρχικού λήπτη, αναζητώντας το αντάλλαγμα που έλαβε. Ο ως άνω κανόνας διασπάται στην περίπτωση που το τρίτο πρόσωπο απέκτησε μεν τον πλουτισμό, δεν δικαιολογεί, ωστόσο, την μόνιμη διατήρησή του, κατά το άρθρο 913 ΑΚ. Στην περίπτωση αυτή, ο «δότης» μπορεί να στραφεί απευθείας κατά του τελικού λήπτη διότι είναι αυτός ο οποίος τελικά αποκτά τον πλουτισμό χωρίς νόμιμη αιτία, από την περιουσία του δότη και με ζημία αυτής. Είναι συνεπώς το πρόσωπο του υπόχρεου σε απόδοση του πλουτισμού, μεταβλητό, ανάλογα με το ποιος εν τέλει κατέχει τον πλουτισμό αυτό , εκδόσεις Αντ. Σάκκουλας, σελ. 203, Σημαντήρας Κ., Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, έκδοση 4 η, 1990, εκδόσεις Αντ. Σάκκουλας, σελ. 175 επ., Σπυριδάκης Ι., Γενικές Αρχές, 2004, εκδόσεις Αντ. Σάκκουλας, σελ. 104 επ., Παπαστερίου Δ., Γενικές Αρχές του Αστικού Δικαίου, τόμος Ι/α, 1994, εκδόσεις Σάκκουλας, σελ. 198 επ. 32 Θεωρείται αξίωση in rem scriptae, ήτοι αξίωση ενοχική και συνεπώς προσωπική που στρέφεται εναντίον κάθε προσώπου που έχει την ιδιότητα του λήπτη του πλουτισμού. 33 Κορνηλάκης Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ

18 3.2.1 Η ειδικότερη περίπτωση της ΑΚ 913 Το άρθρο 913 ΑΚ, προβλέπει την περίπτωση που ο λήπτης του πλουτισμού προσπόρισε τον πλουτισμό σε τρίτο με χαριστική δικαιοπραξία, με αποτέλεσμα να μην ενέχεται, κατά το άρθρο 909 ΑΚ, έναντι του «δότη» σε απόδοση του πλουτισμού, αφού δεν είναι πλουσιότερος κατά τον κρίσιμο χρόνο. Ο δότης δικαιούται να στραφεί κατά του τρίτου στην περίπτωση που ο τρίτος απέκτησε τον πλουτισμό πριν τον «κρίσιμο χρόνο», ήτοι τον χρόνο που αναφέρεται ρητά στα άρθρα 909, 911 και 912 ΑΚ, χωρίς ο αρχικός λήπτης να αποκτά αντάλλαγμα για την μεταβίβαση του πλουτισμό σε αυτόν. Ακριβώς για τον τελευταίο λόγο, και επειδή ο τρίτος απέκτησε χαριστικά τον πλουτισμό χωρίς να καταβάλλει αντάλλαγμα για αυτόν, ο νόμος δεν τον προστατεύει 34, αφού καθίσταται πλουσιότερος χωρίς νόμιμη αιτία διατήρησης του πλουτισμού αυτού. Κατόπιν τούτο, ο δότης μπορεί να στραφεί κατά του τελικού λήπτη-τρίτου προκειμένου να αναζητήσει από αυτόν τον πλουτισμό. Η συγκεκριμένη διάταξη έχει αποτελέσει την βάση για την υποστηριζόμενη από μερίδα της θεωρίας άποψη, ότι η αξίωση του αδικαιολόγητου πλουτισμού έχει εν μέρει προσωπικό κι εν μέρει απόλυτο χαρακτήρα, αφού «ακολουθεί» τον πλουτισμό, στα χέρια οποιουδήποτε βρίσκεται 35. Οι προϋποθέσεις για την στοιχειοθέτηση της αξίωσης του άρθρου 913 ΑΚ είναι οι ακόλουθες 36 : α) γεγενημένη αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού εναντίον του αρχικού λήπτη του πλουτισμού. Στην περίπτωση αυτή, δεν ενδιαφέρει το είδος του πλουτισμού, αν δηλαδή ο πλουτισμός προήλθε από παροχή ή από επέμβαση. Η αναζήτηση του πλουτισμού από τον τελικό λήπτη-τρίτο αποκλείεται στην περίπτωση που ο τρίτος αποκτά καλόπιστα από τον αρχικό λήπτη, ο οποίος έχει αποκτήσει τον πλουτισμό του με εικονική δικαιοπραξία, οπότε εφαρμογής τυγχάνει στην περίπτωση αυτή το άρθρο 139 ΑΚ και υποχωρεί η πρόβλεψη του άρθρου 913 ΑΚ Η ρύθμιση της ΑΚ 913 αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα της δυσπιστίας με την οποία αντιμετωπίζονται οι χαριστικές δικαιοπραξίες στον ΑΚ, βλ. σχετικά Κορνηλάκη Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ. 383, Βαλτούδη Α., σε ΣΕΑΚ, άρθρο 913, αρ Βλ. Ζέπος Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ Δεληγιάννης-Κορνηλάκης, ΕιδΕνοχ ΙΙΙ, σελ , Βαλτούδης Α. σε ΣΕΑΚ, άρθρο 913, αρ Βαλτούδης Α. σε ΣΕΑΚ, άρθρο 913, αρ

19 Συνεπώς, ο τρίτος δεν ενέχεται έναντι του δότη προς απόδοση του πλουτισμού. Ο δότης δεν μπορεί να αναζητήσει τον πλουτισμό και στην περίπτωση που ο αρχικός λήπτης είναι τιμώμενος από εικονική διαθήκη 38, καθώς και όταν ο αρχικός λήπτης είναι ανακριβώς αναγραφόμενος στο κληρονομητήριο κληρονόμος. β) περαιτέρω προσπόριση του πλουτισμού από τον αρχικό λήπτη στον τελικό λήπτη (τρίτο) με χαριστική δικαιοπραξία. Η χαριστική δικαιοπραξία μπορεί να είναι δικαιοπραξία εν ζωή, όπως είναι για παράδειγμα η δωρεά ή δικαιοπραξία αιτία θανάτου, όπως είναι λόγου χάρη η κληροδοσία. Ζήτημα τίθεται εν προκειμένω, για την περίπτωση που η χαριστική σύμβαση είναι μικτή σύμβαση πώλησης και δωρεάς. Στην περίπτωση αυτή, στον δότη οφείλει να αποδώσει ο αρχικός λήπτης το αντάλλαγμα, ενώ ο τρίτος οφείλει ενέχεται στην απόδοση του ποσού του πλουτισμού που κείται πέραν της αξίας του ανταλλάγματος, διότι κατά το ποσό αυτό της υπεραξίας κατέστη πλουσιότερος. Όμοια άποψη υποστηρίζεται από την κρατούσα γνώμη 39 και για την περίπτωση της δωρεάς υπό τρόπο, η οποία αντιμετωπίζει τον τρόπο ως αντάλλαγμα για την προσπόριση του πλουτισμού από τον δότη στον αρχικό λήπτη. Ο τρίτος επομένως θα ενέχεται σε απόδοση του πλουτισμού που κείται πέραν του τρόπου 40. Η θεωρία στασιάζεται, δε, ως προς την εφαρμογή της ΑΚ 913 στην περίπτωση που ο τρίτος απέκτησε τον πλουτισμό από το νόμο και όχι από χαριστική πράξη του αρχικού λήπτη. Έχουν διατυπωθεί και οι δύο απόψεις, και πιο συγκεκριμένα από μερίδα της θεωρίας 41 έχει υποστηριχθεί τόσο η εφαρμογή του άρθρου 913 ΑΚ και στην περίπτωση αυτή, αλλά και η αντίθετη άποψη Βλ. Βαλτούδης Α. σε ΣΕΑΚ, άρθρο 913, αρ. 5 με τις εκεί παραπομπές. 39 Σταθόπουλος Μ. σε ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρο 913, αρ. 8, 40 Αντίθετη άποψη διατυπώνεται από τον Βαλτούδη Α. σε ΣΕΑΚ, άρθρο 913, αρ. 7, ο οποίος συγκαταλέγει και την δωρεά υπό τρόπο μεταξύ των χαριστικών δικαιοπραξιών, σύμφωνα με τον οποίο «Η εν τοις πράγματι καταβολή ανταλλάγματος δεν αρκεί για να μεταβάλλει τον νομικό χαρακτηρισμό μιας δικαιοπραξίας από χαριστική σε επαχθή ή να εξαιρέσει μία χαριστική δικαιοπραξία από τους ειδικούς κανόνες (μεταξύ αυτών και την ΑΚ 913) που ισχύουν επί χαριστικών δικαιοπραξιών. Ενόψει δε και του ότι η ΑΚ 913 δεν αποτελεί κανόνα «ανώτερης ισχύος», είναι μάλλον ορθότερο η εκποίηση λόγω δωρεάς υπό τρόπο να υπαχθεί πλήρως στην «χαριστική πράξη» την οποία προυποθέτει η ΑΚ 913». 41 Σταθόπουλος Μ. σε ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρο 913, αρ. 7, Γεωργιάδης Απ., Ενοχικό Δίκαιο-Γενικό Μέρος, άρθρο 58, αρ Βαλτούδης Α. σε ΣΕΑΚ, άρθρο 913, αρ

20 περί μη εφαρμογής του. Τούτο γιατί, εάν ο νόμος αποτελεί νόμιμη αιτία για την προσπόριση και διατήρηση του πλουτισμού στα χέρια του τρίτου, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στην περίπτωση της χρησικτησίας, τότε δεν υφίσταται αδικαιολόγητος πλουτισμός. Αλλά και στην περίπτωση που ο νόμος δεν δικαιολογεί την οριστική διατήρηση του πλουτισμού στα χέρια του τρίτου, τότε, δικαιούχος της αξίωσης αδικαιολόγητου πλουτισμού καθίσταται ο αρχικός λήπτης, ο οποίος και πρέπει να εκχωρήσει στον δότη την απαίτησή του κατά του τρίτου. γ) να μην ευθύνεται πλέον απέναντι στον δότη ο αρχικός λήπτης. Με την διάταξη της ΑΚ 913 προστατεύεται ο καλόπιστος (αρχικός) λήπτης του πλουτισμού, αυτός δηλαδή που προέβη σε μεταβίβαση του πλουτισμού που είχε αποκτήσει, πριν τον κρίσιμο χρόνο (άρθρο ΑΚ), ήτοι πριν τον χρόνο αναζήτησης του πλουτισμού από τον δότη, ενώ ταυτόχρονα δεν εξοικονόμησε δαπάνες. Εάν, όμως, ο αρχικός λήπτης διατηρεί τον πλουτισμό στην περιουσία του, συνήθως με την μορφή της εξοικονόμησης δαπάνης, τότε εφαρμογής δεν μπορεί να τύχει η διάταξη του άρθρου 913 ΑΚ, καθώς ο αρχικός λήπτης έχει καταστεί πλουσιότερος, ακόμη κι αν μεταβίβασε το αντικείμενο του πλουτισμού σε τρίτο, έχοντας εξοικονομήσει δαπάνη στην οποία μετά βεβαιότητας θα προέβαινε. Στην περίπτωση αυτή, ο δότης δεν μπορεί να στραφεί κατά του τελικού λήπτη-τρίτου, αλλά μόνο κατά του αρχικού λήπτη, ο οποίος και είναι αυτός ο οποίος κατέστη πλουσιότερος σε βάρος της περιουσίας του (με την μορφή εξοικονόμησης δαπάνης) δ) να διατηρείται η ωφέλεια στα χέρια του τελικού λήπτη (τρίτου) κατά τον κρίσιμο χρόνο 43. Περαιτέρω, ως προς τον επικουρικό χαρακτήρα της διάταξης της ΑΚ 913 στην περίπτωση της αφερεγγυότητας του αρχικού λήπτη, θα πρέπει να λεχθεί ότι η απολύτως κρατούσα άποψη 44, θέλει την αξίωση του δότη κατά του τρίτου-λήπτη να έχει επικουρικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι ο δότης μπορεί να στραφεί κατά του τρίτου μόνο εάν δεν έχει αξίωση κατά του αρχικού λήπτη 45. Ο δότης συνεπώς, στην περίπτωση που ο αρχικός λήπτης είναι αφερέγγυος, έχει 43 Ο κρίσιμος χρόνος, προσδιορίζεται με βάση τα άρθρα ΑΚ. 44 Σταθόπουλος Μ. σε ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρο 913, αρ. 4, Γεωργιάδη Απ., Ενοχικό Δίκαιο-Γενικό Μέρος, παρ. 58, αρ. 11, Κορνηλάκης Π., ΕιδΕνοχΔ2, σελ Παπαχρίστου Θ., Αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού: ο επικουρικός χαρακτήρας της ευθύνης του τρίτου, ΝοΒ 1985, σελ. 745, με κριτική επί της κρατούσας άποψης που ίσχυε μέχρι τότε ότι, σύμφωνα με την ΑΚ 913, η αξίωση του δότη δεν μπορεί να ασκηθεί κατά του τρίτου που έλαβε τον πλουτισμό με χαριστική παροχή του αρχικού λήπτη, παρά μόνο αν ο δότης δεν έχει αξίωση κατά του αρχικού λήπτη. 20

21 εξαφανιστεί, ή δεν μπορεί να εναχθεί μπορεί να στραφεί δια της ΑΚ 913, στον τελικό λήπτη-τρίτο. Από περιορισμένη μερίδα της θεωρίας 46 έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι τόσο ο αρχικός λήπτης όσο και ο τελικός λήπτης-τρίτος ευθύνονται εις ολόκληρον έναντι του δότη σε απόδοση του πλουτισμού. Η αντίθετη άποψη 47, που έχει διατυπωθεί από μερίδα της θεωρίας, που φαίνεται ως η πλέον ορθή, βρίσκει έρεισμα στο γεγονός ότι η περίπτωση της επιβάρυνσης-ευθύνης του τελικού λήπτητρίτου σε περίπτωση αφερεγγυότητας του αρχικού λήπτη, δεν υπάγεται στο γράμμα της διάταξης της ΑΚ 913. Πολλώ δε μάλλον, τοποθετεί τον τελικό λήπτη-τρίτο σε εξαιρετικά δυσμενή θέση, αφού φαίνεται να φέρει ο ίδιος εν τέλει τον κίνδυνο της αφερεγγυότητας του αρχικού λήπτη, κίνδυνο τον οποίο κανονικά φέρει ο δότης (ο δότης ως δανειστής φέρει τον κίνδυνο της ικανοποίησης της αξίωσής του από τον αρχικό λήπτη-οφειλέτη). 3.3 Σχέση με άλλες αξιώσεις - Επικουρικός χαρακτήρας Το ζήτημα της σχέσης της αξίωσης του αδικαιολόγητου πλουτισμού με άλλες αξιώσεις, καθώς και η τυχόν επικουρικότητά της (ή όχι) έναντι αυτών, διχάζει επί μακρόν την θεωρία. Ειδικότερα, μερίδα της θεωρίας 48 (κυρίως παλαιότεροι θεωρητικοί του δικαίου) αλλά και η πλέον κρατούσα στη νομολογία άποψη 49, υποστηρίζουν ότι η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού 46 Παπαχρίστου Θ., ό.π., ΝοΒ 1985, σελ Φίλιος Π., ΕιδΕνοχΔ10, σελ. 719, Βαλτούδης Α. σε ΣΕΑΚ, άρθρο 913, αρ Ζέπος Π., ΕιδΕνοχΔ2, παρ. 28, σελ. 693, Λιτζερόπουλος Α., Στοιχεία Ενοχικού Δικαίου, σελ. 403, Ματθίας Στ., Η έννοια της «επικουρικότητας» των απαιτήσεων αδικαιολόγητου πλουτισμού και η επικουρική άσκησή τους», ΕλλΔνη 1990, σελ. 498, Κατσιρέας Δ., Επικουρικη άσκησις της αγωγής του αδικαιολόγητου πλουτισμού και πλουτισμός δι εμμέσου επιδόσεως, ΝοΒ 1968, σελ. 885 επ., Μακρής Ν., Ο αδικαιολόγητος πλουτισμός (904 ΑΚ) στην κρίση της Ολομέλειας του ΑΠ, ΑρχΝ 1990, σελ. 202 επ., Γεωργίου Κ., Διοίκηση αλλοτρίων, αδικαιολόγητος πλουτισμός, όρος προτίμησης μισθωτηρίου συμβολαίου, Αρμ 1994, σελ Ενδεικτικά αναφέρονται οι αποφάσεις ΟλΑΠ 23/2003, ΕΔΚΑ 2003, σελ. 620=ΕΕργΔ 2004, σελ. 423=ΝοΒ 2004, σελ. 1179=ΧρΙΔ 2004 σελ. 177=ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 2144/2009, ΧρΙΔ 2011, σελ. 104, ΑΠ 1041/2009, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 922/2007, ΧρΙΔ 2008, σελ. 30, ΑΠ 632/2006, ΧρΙΔ 2006, σελ. 701, ΑΠ 585/2006, ΔΕΕ 2006, σελ

22 έχει επικουρικό χαρακτήρα 50, υπό την έννοια ότι καθίσταται κύρια αγωγική αξίωση για τον δότη, όταν αυτός δεν έχει κατά του λήπτη άλλες αξιώσεις, οι οποίες να πηγάζουν από τα ίδια πραγματικά περιστατικά, αλλά άλλη έννομη σχέση. Σύμφωνα με την άποψη αυτή η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού μπορεί να ασκηθεί μόνο εάν δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις για την άσκηση οποιασδήποτε άλλης αξίωσης, λόγου χάρη αξίωσης από σύμβαση ή αδικοπραξία. Στην αντίθετη περίπτωση, όταν δηλαδή πληρούνται οι προϋποθέσεις για την άσκηση αξίωσης από άλλη έννομη σχέση, τότε η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού είναι επιβοηθητικής (από απόψεως ουσιαστικού δικαίου) φύσεως και μπορεί να ασκηθεί μόνον όταν ελλείπουν οι προϋποθέσεις της αγωγής από τη σύμβαση ή την αδικοπραξία, εκτός αν θεμελιώνεται σε πραγματικά περιστατικά διαφορετικά ή πρόσθετα από εκείνα στα οποία στηρίζεται η αγωγή από τη σύμβαση ή την αδικοπραξία και την υπό την ενδοδιαδικαστική αίρεση της απορρίψεως της κύριας βάση της αγωγής από τη σύμβαση ή από την αδικοπραξία. Επί της ως άνω θεωρητικής προσέγγισης της επικουρικότητας της αξίωσης αδικαιολόγητου πλουτισμού, ωστόσο, διατυπώθηκαν αποκλίσεις, κυρίως ως προς το πότε υφίσταται επικουρικότητα. Πιο συγκεκριμένα, άποψη μερίδας της θεωρίας 51, την οποία έχει ασπασθεί και η κρατούσα σήμερα νομολογία 52, υποστηρίζει ότι η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού αποκλείεται όταν συντρέχει παράλληλα με αξίωση από έγκυρη σύμβαση. Και τούτο διότι, η περιουσιακή μετακίνηση που βασίζεται σε έγκυρη σύμβαση έχει νόμιμη αιτία, η οποία βρίσκει 50 Για παράδειγμα, στην περίπτωση της αγωγής αδικαιολόγητου πλουτισμού από συναλλαγματική, παλαιότερα γινόταν δεκτό ότι η τελευταία έχει όλως επικουρικό χαρακτήρα όταν ο κομιστής μπορεί να ικανοποιηθεί από την σχέση που συνδέει αυτόν με τον ακριβώς προηγούμενο υπόχρεο. Περί του συντρέχοντος χαρακτήρα της απαίτησης αδικαιολόγητου πλουτισμού από συναλλαγματική, βλ. Κατσιρέας Δ., ό.π., ΝοΒ 1968, σελ. 885 επ., Αλεξανδρίδου Ε. σε Τινά περί του χαρακτήρος της αγωγής αδικαιολόγητου πλουτισμού εκ συναλλαγματικής, Αρμ 1974, σελ Ζέπος Π., ΕιδΕνοχΔ 2, σελ. 693, Λιτζερόπουλος Α., Στοιχεία Ενοχικού Δικαίου, σελ. 403, Δεληγιάννης-Κορνηλάκης, ΕιδΕνοχ ΙΙΙ, σελ. 16, Φίλιος Π., ΕιδΕνοχΔ 10, σελ Ενδεικτικά από την πάγια νομολογία, βλ. ΟλΑΠ 23/2003, ΕΔΚΑ 2003, σελ. 620=ΕΕργΔ 2004, σελ. 423=ΝοΒ 2004, σελ. 1179=ΧρΙΔ 2004 σελ. 177=ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΟλΑΠ 22/2003, ΔΕΕ 2003, σελ. 1358=Δνη 2003, σελ. 1261=ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 766/2014, ΔΕΕ 2014 σελ. 621=ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 308/2012, ΝοΒ 2012, σελ. 1788, ΑΠ 1433/2010, ΝοΒ 2011, σελ. 581, ΑΠ 493/2010, ΑΠ 1199/2009, ΝοΒ 2010, σελ. 363, ΑΠ 924/2006, ΝοΒ 2007, σελ. 53=ΕλλΔνη 2009 σελ. 166, ΑΠ 1385/2005, ΕλλΔνη 2008, σελ. 748, ΑΠ 425/2004, ΕλλΔνη 2006, σελ. 145, ΑΠ 222/2003, ΕλλΔνη 2004, σελ. 472, ΑΠ 568/2002, ΕΕΝ 2003, σελ Βλ. και τη διατύπωση της ΜονΕφΠειρ 720/2014, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ «η αγωγή του αδικαιολόγητου πλουτισμού είναι επιβοηθητικής φύσης, και μπορεί να ασκηθεί μόνον όταν λείπουν οι προϋποθέσεις της αγωγής από τη σύμβαση ή την αδικοπραξία». 22