που πεθαινει γιαυτον >51 ~ CΩ <{ Ν :J LJ.J > >~ <JL ω~ ερωτησεις - απαντησεις ο 8~ ι-φg ::ι w" ο ι::~

Transcript

1 α: ~ :::J ~ ~ CΩ <{ Ν :J LJ.J * ψ!,!' > >~ ο 8~ ι-φg ::ι w" ο ι::~ >51 ι::e- γιαυτον που πεθαινει ερωτησεις - απαντησεις Η DR ELISABETH KϋBLER-ROSS ετναι βοηθός Λιι 11 θύντρια τfjς Ψυχιατρικfjς Συμβουλευτικfjς Ύπηρεσfαι; ιι ι 1ι Πανεπιστημιακό Νοσοκομεία τοϋ Σικάγου κα1 βοηθός κοοη γήτρια τfjς Ψυχιατρικfjς στό Πανεπιστήμιο τοϋ ίιι <ιγο1ι Γεννήθηκε στην 'Ελβετία κα1 πfjρε τόν τίτλο Μ. D. (ηrc'> ιι'> Πανεπιστήμιο τfjς Ζυρίχης τό Είναι μέλος της 'Λιιι 111 κανικfjς Ψυχιατρικfjς Έταιpείας (Κλάδος τfjς Πολιτcfαι, Ίλλι νόϊς), τfjς Άμερικανικfjς Ψυχοσωματικfjς Έταιρεfας, 1 η ι; Ί ιctι ρείας γιό ψυχοφυσιολογικeς έρευνες, τοϋ Άμφ1κιιvικοιι Συνδέσμου γιa την προαγωγη τfjς -'Επιστήμης και μ~λοι, ι 1J< 'Ακαδημίας Θρησκείας κα1 Ψυχικfjς Ύγιεινfjς. Α VIIVII ίο Ο VIIVII Ο<! <JL ω~ " ΕΚΔΟ::ΣΕΙ::Σ «ΤΑΜΑ::ΣΟ::Σ»

2 ΓΙ ΑΥΤΟΝ ΠΟΥ ΠΕΘΑΙΝΕΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1~~ 1 ι ~ li ι; -- ΕΙ. Kϋbler-Ross Η Elizabeth Kϋbler-Ross άπαντα σ. έρωτήσεις γύρω άπο θέματα, δπως ή άποδοχη τού τέλους τής ζωής, ή αύτοκτονία, οί άνίατες άρώστιες κι ή εύθανασία, ή άποκάλυψη στον άρωστο γιά τη σοβαρότητα τής άρώστιας του, οί είδικες δυσκολίες πού περιβάλλουν το θάνατο κτλ. IJ Στά τελευταία πέντε χρόνια, ή ψυχίατρος Elizabeth Kϋbler-Ross άπάντησε σε πλήθος έρωτήσεις έπαγγελματιών καί οί κογενειών πού συνέβη νά καταγίνουν με τη φροντίδα έτοιμοθάνατων άσθενών. Γιατροί, νοσοκόμοι, ί ερεί ς, κοινωνικοί λειτουργοί καί κοινοί άνθρωποι άπ δλη τη χώρα έχουν μετάσχει στά σεμινάριά της καί τής ύπόβαλαν έρωτήσεις άπάνω σε προβλήματα πού τούς άπασχολούσαν. Πολλοί άπ. αύτούς είχαν διαβάσει το μεγάλης κυκλοφορίας βιβλίο της «Αύτος πού Πεθαίνει» καί προσπαθούσαν νά έφαρμόσουν τίς ίδέες πού προ (3άλλονται σ αύτό. Αύτη έδώ ή έκδοση συγκεντρώνει τις συνηθέστερες έρωτήσεις και τίς άπαντήσεις πού έδωσε ή συγγραφεύς., J!~ι

3 == -

4 Elizabeth Kίibler- Ross ΓΙ ΑΥΤΟΝ ΠΟΥ ΠΕΘΑΙΝΕΙ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Μετάφραση Φρ. Π. Βρόχο Εκδόσεις «ΤΑΜΑΣΟΣ»

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πτλος Πρωτοτύπου: QUESΠONS AND ANSWERS ΟΝ DEATH AND DYING 1. Είσαγωγι} Ο Έτοιμοθάνατος Η Αρρωστος Είδικ ς Μορφ ς 'Επικοινωνίας Copyright : 1974 by Ross Medica/ Associates S.C. 3. Αύτοκτονία καj 'Ανίατη Άρώστια Ξαφνικός Θάνατος Γιά τι}ν ΈΑ.Ληνικι} "Εκδοση: 1979, «ΤΑΜΑΣΟΣ» 5. Παράταση Ζωfjς Ποϋ Μποροϋμε να Φροντίζουμε καλύτερα τοuς 'Ετοιμοθάνατους Η Αρρωστούς μας; Στοιχειοθετήθηκε καί τυπώθηκε στή Λευκωσία τό 1981 στό τυπογραφείο «ΠΡΟΟΔ ΟΣ» γιά λογαριασμό τών έκδ6σεων «ΤΑΜΑΣΟΣ» τα Προβλήματα τfjς Οίκογένειας μετα τό Θάνατο 'Αγαπημένου Προσώπου Κηδείες Οίκογένεια καi Προσωπικό Άπασχολοϋνται μ τα δικά τους Αίσθήματα Κεντρική Διανομή: Άθήνα: Χαρι.Λάου Τρικούπη 13, 4ος "Οροφος, ΤηΛ Λευκωσί(l: Σοφούλη 16, Άρ. Γραφ. 207, τηλ I Προβλημάτων τοϋ Προσωπικοϋ Συνέχεια τα Γηρaτια 'Ερωτήσεις για Χιοϋμορ καj Φόβο. για Πίστη καj 'Ελπίδα Προσωπικ ς Έρωτήσεις I

6 ΕΙΣΑΓωΓΗ 'Απο η1ν εκδοση τοίί πρώτου μου βιβλίου, ''ΟΝ DEATH ΑιΝD DYJNG" (Maomillan, 1969), γίνονται όλοένα καi περισσότεροι oi έπαγγελματίες κι oi άπλοi aνθρωπω η κι oi δργανισμοl ποu ένδιαφέρονται γιο. τiς άνάγκες των έτοιμοθάνατων και των οiκογενειίίιν τους. Κατa το. τελευταία πέντε χρόνια πηρα μέρος σε έφτακόσα τόσα έργαστήρια, μαθήματα καi σεμινάρια ποu άσχολήθη,καν με το θέμα τi'jς φροντίδας των έτοιμοθάνατων. Κι έκείνο ποu μπορω νa πω ειναι πwς oi σύνεδροι προέρχονταν άπ' δλους τοuς κύκλους των άνθρώπων ποu σχετίζονται μe τ:ιl θεραπευτικfι άγωγ:fι η και τ:fιν ύγιεινfι φροντίδα. τηταν γιατροί, κληρικοί, νοσοκόμοι, κοινωνικοi λειτουργοί, κάθε λογi'jς θεραπευτές, όδηγοi νοσοκομειακ iί>ν αύτοκινήτων, διευθυντες γραφείων τελετών, καθwς καi aνθρωποι άπλοi με τfιν πικρfι έμπειρία τi'jς άπώλειας κάποιου δικοίί τους. Κι ijρθαν νa πάρουν άπαντήσεις στο. πολλa καi ποικίλα έρωτημαηκa ποu εφερναν μαζί τους. Το βιβλίο αύτο εiναι μιa προσπάθεια ν' άπαντήσω σe μερικa άπο το. έρωτήματα πού, σε διάφορες περιπτώσεις, μοίί εθεσαν άκροατές μου. Ή κάποια, έδω κι έκεϊ, διαμόρφωση εγινε μονάχα γιο. σκοποuς σαφήνειας. Βέβαια, ~να τόσο μικρο βιβλίο δεν μπορεί ν' άπαντήσει δλα το. έρωτήματα. Πάντως, το. πιο συνηθισμένα άφοροίίν τον έτοιμοθάνατο και το μεγαλύτερο μέρος τοίί βιβλίου αύτοίί καλύπτει θέματα σχετικa με τον aρωστο. 'Αμέσως ϋστερα ειναι τa έρωτήματα ποu θέλουν νa λύσουν προβλήματα τοίί προσωπικοίί καi τοίί τρόπου συνεργασίας των μελών του. Κι aλλα εiδικa θέματα καλύπτονται άπο συντομώτερα κεφάλαια γιο. να καταστήσουν καl το διάβασμα εύκολώτερο. -9-

7 , ~ Δεν περιέλαβα κεφάλαια οπως «θρησκεία καi μετι'.ι. θόνατο Ζω:r)» η «'Απώλεια καi θλίψη». Κι αύτο οχι μονάχα άπο ελλειψη χώρου, άλλο. καi yιατi τι'.ι. σχεηκι'.ι. έρωτήματα μποροuν ν' άπαντηθοuν άπο Ο.λλους άρμοδιώτερους. Κι έδω, οπως καi στο βιβλίο μου ''ΟΝ DEATH ΑΝΩ DYING", άσχολοuμαι βασικι'.ι. με ένήλικες Ο.ρωστους. 'Ερωταπαντήσεις σχεηκες με παιδιι'.ι. θι'.ι. καλυφθοuν άπο το έπόμενο βιβλίο μου "OrN GHILDREN AND DEATH" (Mac millan). Με τ:r)ν αuξηση καi διεύρυνση των προγραμμάτων ένδοϋπηρεσιακi'jς μετεκπαίδευσης τοu νοσοκομειακοu προσωπικοu, καθwς καi των σεμιναρίων yιa σπουδαστες τfjς 'Ιατρικfjς καi ύyειονολόyους η καi των διαφόρων πνευμαηκων έκκλησιαστικων κέντρων έκπαίδευσης, το βιβλίο αύτο μπορεί νι'.ι. προκαλέσει συζητήσεις καi σε περιοχες οπου &ς τώρα συχνι'.ι. άποφεύyουμε το θέμα οχι yιατi μaς άφήνει άδιάφορους, μι'.ι. yιατi νιώθουμε φοβερι'.ι. άδύναμοι μπρος στ:r) μεγάλη σωρεία των άναπόντητων έρωτημότων που όρθώνονται τ:r)ν &ρα τfjι:: ϋστατης αύτfjς κρίσης. ΓΙ ΑΥΤΟΝ ΠΕΘΑΙΝΕΙ -10- ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΟΥ 11

8 ί7 ' ' 1 ο ΕΤΟΙΜΟΘΑΝΑΤΟΣ ΑΡWΣΤΟΣ Ό έτωμοθάνατος aρωστος πρέπει νa περάσει μέσ' άπο διάφορα στάδια στ:qν πόλη του με το. πλοκάμια τfjς άρώσηας καi τελικa με το θάνατο. Μπορεί γιο. /::να διάστημα ν' άρνείται το. aσχημα νέα καl να συνεχίζει νο εργάζεται «σaν νάταν τόσο καλa καi τόσο ύγιfις καθwς πρίν». Μπορεί νa γυρίσει άγκομαχώντας /::να σωρο γιατρούς, τον /::να άμέσως ϋστερ' άπο τον aλλο, με τfιν ελπίδα ν' άνακαλύψει πwς δεν i}ταν σωστfι ή άρχικfι διάγνωση. Καi μπορεί νa θέλει νa προστατέψει την οiκογένειά του (ή οiκογένειά του να θέλει νa προστατέψει τον 1διο) άπο τfιν άλήθεια.., I ' 'Αργa η γρήγορα θάχει ν' άνημετωπίσει τη θλιβερη πραγματικότητα, όπότε κι άνηδρδ. στην άρώστια του μ' /::να όργίλο «γιατi εγώ». "Α ν μάθουμε νa συμπαραστεκόμαστε σ' αύτον τον όργισμένο aρωστο - Κι δχι νa ΤΟν κρίνουμε, Clν μάθουμε νa μη δεχόμαστε τfιν άγωνία του σaν προσωπικfι προσβολfι θάναι Κι αύτος σε θέση νa περάσει στο τρίτο στάδιο, που εiναι το στάδιο τfjς διαπραγμάτευσης. Μπορεί νa διαπραγματευθεί με το θεο γιο. κάποια παράταση τfjς ζωfjς του η μπορεί ν' άναλάβει ύποχρέωση γιο. καλη διαγωγfι καl γιο. θρησκευτικη άφοσίωση, σε περίπτωση που θa περιοριζόταν κάπως ό πόνος κι ή δοκιμασία του. Καl θa προσπαθήσει «νa τακτοπωήσει το. τοίί οίκου του» καi «νa όλοκληρώσει άφημένες στη μέση δουλειες» πρiν τελικa παραδεχθεί «σε μένα ειναι που συμβαίνει αύτό». Στο στάδιο τfjς κατάθλιψης ό aρωστος πενθεί περασμένες άπώλειες κι uστερα άρχίζει νa χάνει, σιγa -σιγά, το εν I

9 διαφέρο του γιο. τον γύρω κόσμο. Περιορίζει τiς έγνοιες του γι' άνθρώπους καi. γιο. ύποθέσεις, κι έπιθυμία του πιο. ειναι να βλέπει δσο το δυνατο λιγώτερους, ένω σιωπηλa περνάει η'ιν προπαρασκευαστική του θλίψη. "Α ν τοϋ έπηραπεί νa δοκιμάσει τ:ιί θλίψη αύτzί ΚΙ Ciν ή ζωή ΤΟυ δeν ΠαρατείνεταΙ μe τεχνητa μέσα ΚΙ Ciν άκόμα ή οiκογένειό ΤΟυ έχει καταλάβει πως πρέπει «νa τον άφήσει να φύγει», θάναι καi. γι' αύτον δυνατο νa πεθάνει εiρηνικa καταξιώνοντας ΤΟ στάδιο τijς άποδοχijς τοϋ θανάτου ( σχετικa παραδείγματα άπαντοϋν μe λεπτομέρειες στο βιβλίο μου "On Death and Dying", Macmil/an, 1969}. Oi έρωτήσεις ποu άκολουθοϋν έχουν προέλευση aρωστους η συγγενείς των, κι άκόμα γιατροuς καi νοσοκόμους, ΚΙ έτσι δίνουν τ:ι'ι δυνατότητα στον άναγνώστη νa ταυτίζεται μe τον aρωστο καi. να νιώθει ήρεμώτερα σaν έχει ν' άνημετωπίσει άνόλογο πρόβλημα. -Τ:ι'ιν προτερωότηα τ:ι'ιν εχει ό γιατρός ΠΟU μπορεί, δμως, νa μεταβιβάσει τη σχεηκ:ιί ύποχρέωση στον iερέα. -Πρέπει στον κόθε έτοιμοθόνατο aρωστο νa λεχθεί ή άλήθεια; -Σe κανένα δεν πρέπει νa λεχθεί πως πρόκεπω νa πεθάνει. Δεν μπορώ νa ένθαρρύνω κανένα νa σπρώξει τον όποιοδήποτε aρωστο ν' άνημετωπίσει το δεδομένο τοϋ θανάτου του χωρiς νa εινω ~τοιμος νa το δεχτεί. Σ τον aρωστο πρέπει νa λεχθεί πως εινω σοβαρa aρωστος. υ0ταν θόναι ~τοιμος νa έγείρει ό ίδιος το θέμα τοϋ θανάτου, θa πρέπει καl νa τοϋ άπαντήσουμε καi νa τον άκούσουμε καi νa δώσουμε προσοχ:ι'ι στiς έρωτήσεις του, χωρiς νa έπιδιώκουμε νa τοϋ ποϋμε σώνει καi καλa πως πεθώνει, άποστερώντας του κόθε έλπίδα ποu μπορεί νa χρειάζεται γιο. νa ζήσει δσο ποu νa πεθάνει. "Ενημέρωση τοϋ Άρώστου -ΠοιΟς εινω ό κατάλληλος χρόνος γιο. το θεράποντα γιατρό ν' άποκαλύψει στον aρωστό του τ:ιί διάγνωσή του; -Μόλις έπιβεβωωθεί ή διάγνωση ό aρωστος πρέπει νa ένημερωθεί άμέσως γιο. τ:ι'ι σοβαρότητα τijς άρώσηας του. Μαζi θa πρέπει νa TOU δοθοuν ΚΙ έλπίδες, δηλαδ:ι'ι νa TOU λεχθεί δη θa έξαντληθοϋν δλες oi θεραπευτικeς δυνατότητες. Στ:ι'ι συνέχεια περιμέναμε δσο ποu ό aρωστος νa ρωτήσει περισσότερες λεπτομέρειες. ''Α ν ρωτήσει γιο. συγκεκριμένα πράγματα, πρέπει νa τοϋ δώσω μιa τίμια ΚΙ εύθεία άπόντηση. Δe θa τοϋ πω φυσικό, πως θa πεθάνει η πως βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο τijς θανατηφόρας άρώσηας του. Ma θa τοϋ πως πως ειναι σοβαρa aρωστος καi πως προσπαθοϋμε νa κάνουμε δ,η ειναι άνθρωπίνως δυνατο γιο. νa τον βοηθήσουμε νa άποκατασταθεί ή ύγεία του δσο μπορεί καλύτερα. -Σe ποιον άνήκει ή εύθύνη νa πληροφορήσει τον aρωστο γιο. το δη βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο τijς θανατηφόρας άρώστιας του; Ό γιατρος η ό iερέα ς; τί πρέπει νa γίνει οταν ό γιατρος άρνείται νa πεi στον aρωστο τ:ι'ιν άλήθεια; Νομίζετε πως πρέπει ν' άναλόβει κάποιος aλλος τ:ι'ιν πρωτοβουλία; Καi ποιός; Καi μπορεί νa το κόμει χωρiς τ:ι'ιν aδεια τοϋ γιατροϋ; -'Όχι, δεν μπορείτε νa το κάμετε χωρiς τ:ι'ιν aδεια του γιατρου. "Αν ό γιατρος άποφύγει νa έξουσιοδοτήσει γιο. το σκοπο αύτο ~να iερέα η τ:ι'ιν άδελφzί νοσοκόμο η κάποιο κοινωνικό λεηουργό, άντενδείκνυται νa ένεργήσετε έξον κι αν ειστε ό πιο στενος συγγεν:ι'ις του aρωστου. -Πότε ό aρωσrος άρχίζει νa πεθαίνει καί, σε τέτοια περίπτωση, πότε άρχίζουν oi σχέσεις μας μαζί του νa γίνονται σχέσεις μ' ~να έτοιμοθόνατο aρωστο; -ΣτΟ. δικό μας κέντρα έργασίας oi τέηες σχέσεις μας aρχιζαν άμέσως μe η)ν είσοδο του aρωστου στο νοσοκομ είο. Πιστεύω ώστόσο πως ή σχεηκ ιί προετοιμασία θa πρέπ ε ι ν' άρχίζει πολu νωρίτερα καi πως πρέπει νa μάθουμε στο. παιδιά μας καi στοuς νεώτερους ν ' άνημετωπίζουν τ:ι'ιν πραγματικότητα του θανάτου. "Ετσι δε θόχουν νa περνουν άπ' δλα το. στάδια σaν έρθει το τέλος καi δεν τοuς άπομένει καιρος νa -15-

10 καταπιαστοϋν με μισοτελειωμένες δουλειές. Ζείς διαφορετικι) ποιότητα ζωijς, δπως συμβαίνει σι'ιν ξέρεις ν' άντιμετωπίζεις το δεδομένο τοϋ πεπερασμένου σου. 'Άν fχω νι'ι πω κάτι μe τι)ν οικογένειά του ποu δε θtλω νι'ι το άκούσει ό lδιος, θι'ι πρέπει νι'ι βγω άπο το δωμάτιό του καi ν' άποσυρθω κατι'ι προτίμηση, σε κάποιο iδιαίτερο γραφείο. -Μιι'ι κατάσταση ποu με κάμνει νι'ι νιώθω άνfισυχος είναι σι'ιν ξέρω πως ό aρωστος εχει άρώσηα ποu τον όδηγεί με βεβαιότητα προς το θάνατο κι ή οικογένειά του δεν το εχει πληροφορηθεί. Νομίζω σωστο πως πρέπει νι'ι το ξέρουν. θι'ι πρέπει νι'ι περιμένουμε το γιατρο νι'ι τοuς το πεί; - Ό κάθε aρωστος εχει ΤΟ δικαίωμα νι'ι τοϋ λεχθεί πόσο σοβαρι) ειναι ή κατάστασfι του καi πιστεύω πως το Ιδιο δικαίωμα, νι'ι πληροφορηθεί τι) σοβαρότητα τfίς άρώστιας του, τόχει κι ή οικογένειά του. Κι είναι ό γιατρος πσu πρέπει νι'ι τοuς το άποκαλύψει. 'Ά ν ό γιατρος δεν το μπορεί, θι'ι πρέπει ό aρωστος κι ή οικογένειά του νι'ι προσεγγίσουν κάποιον Gλλο τοϋ έπαγγέλματος καi νι'ι ρωτήσουν. Κι αύτος ειναι συνήθως ό iερέας η ό ραββίνος η άδελφι) νοσοκόμος. 'Ά ν ρωτηθεί εuθέως κανεiς aλλος τοϋ έπαγγέλματος άπο τι)ν οικογένεια η τον aρωστο, χρέος του αuτουνοϋ είναι νι'ι πληροφορήσει σχετικι'ι το γιατρό, άπο τον όποίο, στι)ν άνάγκη, νι'ι ζητήσει νι'ι μεταβιβάσει σ' αuτον τι)ν εuθύνη. Δυσκολίες Έπικοινωνίας -Εiσηγείσθε on oi γιατροi πρέπει νι'ι μιλοϋν στι)ν οiκογένεια τοϋ aρωστου εξω άπο το δωμάτιό του παρι'ι δίπλα άπο το κρεβάτι του, εστω κι aν βρίσκεται σε κωματώδη κατάσταση; -Προσπαθω va διδάξω τοuς σπουδαστές μου τfjς 'Ιατρικijς, έξωτερικοuς κι άσκούμενους, πως oi aρωστοι ποu βρίσκονται σε κωματώδη κατάσταση συχνι'ι μποροϋν ν' άκοϋνε κι έχουν καi συνείδηση τοϋ τi γίν εται γύρω τους στο δωμάτιο. Κι άφοϋ εύνοω iδιαίτερα τι)ν iδέα νάμαστε εiλικρινείς καi τίμιοι μe τοuς κρίσιμα aρωστους, δεν το βρίσκω καθόλου δύσκολο νι'ι κουβεντιάζω με τοuς δικούς του γιι'ι η) σοβαρό τητα τ fj ς άρώσπας του στι)ν παρου σία του καi νι'ι μ' άκούει Πως άνημετωπίζεις μιι'ιν οiκογένεω ποu άρνείται νι'ι έπιτρέψει όποιαδήποτε νύξη σ' ~να έτοιμοθάνατο συγγενfι γιι'ι τι)ν κατάστασή του; -Προσπαθω νι'ι βρεθω μόνη με τον aρωστο, ετσι ποu νι'ι βοηθηθεί νι'ι έκφράσει σε μένα ο,τι δεν μπορεί νι'ι πεί με τοuς δικούς του. Άλλι'ι θι'ι χρειαστεί νι'ι δαπανήσουμε χρόνο, χωριστό, καi μe τι)ν οικογένειά του προσπαθώντας νι'ι βοηθήσουμε νι'ι δεχτεί τι)ν κατάσταση ποu ilδη ό aρωστος εχει άντιμετωπίσει. -ΕΙχα, πρiν δυο χρόνια, τι) φροντίδα μιaς δ.ρωστης μe καρκίνο ποu συνήθιζε νι'ι μe ρωτάει έρωτήσεις, οπως c:πόσο δρωστη ειμαι;'>, c:θι'ι γίνω καλά;:ι>, c:γιατi δε λέει κανεiς τίποτε;:.. '"Όταν πλησίασα το θεράποντα για τ ρο γιι'ι νι'ι κουβεντιάσω μαζί του τiς άνάγκες τfίς aρωστής του, ό γωτρος ένοχλημένος μe ρώτησε cτί θέλετε νι'ι κάμω; Νι'ι τfjς πω πως πρόκειται νι'ι πεθάνει;'> Καi τι'ι μάτια του γιόμισαν δάκρυα... θο θέλατε νο πείτε δυο λέξεις γιο τι)ν περίπτωση; -Ναί, νομίζω πως πρόκειται γιο πολu εύαίσθητο γιατρο ποu έχει ταυτιστεί όλοφάνερα μe τfιν aρωστη καi ποu ύποφέρει με τr)ν iδέα πως ή aρωστη αύτι) δεν πρόκειται νι'ι γίνει καλά. Προσωπικο θι'ι τοϋ έξέφραζα τι)ν άπαρέσκειά μου. Καi θι'ι τούλεγα πως ειναι δύσκολο vo άντιμετωπίζει έτσι τοuς aρωστους. Κι ϋσrερα, άρκετο συγκρατημένα, θο τον ρωτοϋσα aν τον πείραζε σε περίmωση ποu θο μιλοϋσα έγω στι)ν aρωστη. Κι ειναι δυνατο νι'ι μοϋ το έπέτρεπε, γιατi προδήλως θάνιωθε άδύναμος νο το κάμει δ Ιδιος. -Mfiς έχετε πεί wς τώρα γιο το πως πρέπει νο μιλfiμε γιο το θάνατο- τί θο λέγατε, ομως, aν, γιο παράδειγμα, κάποιος μfiς ζητοϋσε νο μάθει γιατi πεθαίνει ; Ποιι'ι εlν' ή γνώμη σας; -θο τούλεγα πως δev ξέρω καl θι'ι τον ρωτοϋσα μe τl) σειρά μου cτf εlν' άκριβως ποu θέλεις vo μάθεις;:. Στr) συ- -17-

11 νέχεια ό aρωστος μπορεί νο μουρμουρίσει πιiις δούλεψε σ ολη του η) ζω:rί καi πιiις τώρα i)ταν πιο ~τωμος ν' άποτραβηχτεί καi νο ήσυχόσει - καi τοϊί ljρθε το κακό... "Η άκόμα μπορεί νο πεi «το παιδιά μου ειναι πολu μικρa καi σχολείο δεν aρχισαν άκόμα. "Αμποτε ό θεος νο μούδινε άκόμα λίγα χρόνια ζωfίς γιο νa iδω το παιδιά μου νa μεγαλώνουν». "Α ν καθήσετε δίπλα του καi τον άκοϊίτε, ό aρωστος θa πεi πολλά, κι έτσι θο μπορέσει νο έκφρόσει το αiσθήματα ποu τον πνίγουν. Δεν μπορείτε νο πδ.τε στο δωμόηο ένος aρωστου με προετωμασμένο το λογίδρω ποu θa τοϊί πείτε. Λέτε πιiις ξέρατε πως νιώθει κι οταν δεν ειστε σε θέση νa πείτε τίποτα, άπλως δεχθείτε το γεγονος κι έσεiς. -Πως δουλεύετε μ' ~να aρωστο ποu σδ.ς μιλάει γιο φοβεροuς πόνους καi σδ.ς δείχνει τον 5γκο του; -Πασχίζω πρώτα νο τοϊί άνακουφίσω τον πόνο Οσο μπορώ περισσότερο γιο νο μην έχει νa παραπονείται γιο άνυπόφορους πόνους. 'Ά ν πράγμα η έπιδεικνύει τον lsγκο, τοϊίτο θο σημαίνει πιiις θέλει νο δείξει πόσο aρωστος ειναι η πόσο πολu uποφέρει. Καi δλοφόνερα άποζητδ. στοργή, ποu θa προσπαθήσω νο τοϊί δώσω. -Με άπασχολεί το θέμα των γιατρών ποu δεν μποροϊίν νο δώσουν άπαντήσεις κατa τρόπο εύθύ. 'Όταν ~νας aρωστος ρωτδ. aν eχει καρκίνο Κι ό γιατρος δε λέει 5χι, σημαίνει πιijς μόνο μιο έκδοχ:rί uπόρχει: cδεν ξέρω άκόμα». "Αρνηση ξεκαθαρισμένης άπόντησης θa έρμηνευθεί άπο τον aρωστο σον ~να σιωπηλο «ναί», Κι δπως δε θόχει καμιο ένδειξη γιο ΤΟ πόσο σοβαρi] ειναι ή κατάστασή του μπορεί νa υποψιαστεί ΤΟ χειρότερο, ΚΙ έτσι νο όδηγηθεί μιa ίίjρα άρχίτεpα στο θάνατο. -Δεν νομίζω πιiις πράγματι μπορεί νa παρατηρηθεί τέηα έπίσπευση. Μπορεί νa τοϊί προκαλέσει μερικες άϋπνίες η καi άνησυχίες ΚαΙ πολλες άπορίες άκόμα ΚΙ άγωνία ομως, άργa η γρήγορα θο έπανέλθει γιa νa θέσει στο γιατρο εύθέως τi]ν έρώτησή του. Κι aν δεν τοϊί δοθεί καi πάλι άπάντηση, θa πασχίσει νο μάθει κάτι άπο τοuς δικούς του, τον iερέα, τη νοσοκόμα η τi]ν κοινωνικrί λειτουργο γιa νa διαπιστώσει, κατa το δυνατό, τ:r'ιν δλη άλήθεια γιο τ:r'ιν uγεία του. Κι uπόρχει πάντα ή έλπίδα πιiις θο βρεθεί κάποιος φίλος η μέλος τοϊί νοσοκομειακοϊί προσωπικοϊί ποu e άπαντήσει τa έρωτηματικό του. -Μιλώντας σ' ~να μελλοθάνατο, με τον όποίο συνδεόσασταν στενά, θόσαστον τόσο έντιμη με τa αiσθήματό σας φόβου, άπώλειας καi χωρισμοϊί, ώστε, γιa παράδειγμα, νa σταματήσετε καi νο παίζετε μαζί του; -Μάλιστα. -Πωa ειναι ή καλύτερη φάση γιa προσέγγιση τοϊί aρω στου στο θέμα τοϊί θανάτου; -Ούδέποτε προσεγγίζετε ~να aρωστο γιa το θέμα τοϊί θανότου. 'Αναμένετε μέχρι ποu νa έγείρει ό ϊδιος το θέμα. "Αν μιλάει γιa τοuς πόνους ποu νιώθει μιλδ.τε καi σείς γι' αύτούς. "Α ν έκφρόσει το φόβο πιiις θο πεθάν ε ι, κάθεσαι καi τον άκοϊίς, καi τον ρωτδ.ς τί ειναι συγκεκριμένα ποu φοβδ.ται. 'Ά ν ζητήσει νa γίνουν διευθετήσεις γιa κηδεία η διατυπώσει πρiν άπο το θάνατό του μιο ϋστατη έπιθυμία, έσεiς το δέ χεστε καi φροντίζετε νο τον βοηθήσετ ε νa φωνάξει, aν χρειαστεί, κάποιο δικηγόρο Ό σύζυγός μου έχει έμφύσημα καi το τελευταία τ!σσερα χρόνια δεν μπόρεσε νο δουλέψει. Κι ολο ΚΙ έξασθενίζει, χωρίς, δμως, νάχει δεθεί άκόμα όλότελα στο σπίτι. Κι έχομε κι oi δυό μας συχνa τiς κακές μας, εϊμαστε γύρω στa tξήντα μας κι ούδέποτε μιλήσαμε γιa θάνατο. θq πρέπει κάποτε νο το κουβεντιάσουμε; -Νομίζω πώς, aν t]δη συμμετέχετε σ' ~να άπο το έργαστήριά μου άπάνω στο θέμα, θάχετε κιόλας άναπτύξει τη σχετικrί περιέργεια. θa θέλατε νa βοηθήσετε τον aντρα σας ΚΙ έχετε έρωτημαηκά. Γιατi τότε, σaν θa πδ.τε σπίτι, δεν τοϊί μιλδ.τε γιa το έργαστήριό μας. "Αν άλλάξει το θέμα τfίς συ ζήτησης θa καταλάβετε πιiις δε νιώθει aνετα καi δε θέλει va μιλήσει. "Α ν σδ.ς ρωτήσει όπωεσδήποτε έρωτήσεις, θο βρεθείτε στο έπίκεντρο τfίς συζήτησης γιa το θάνατο. Τότε μπορείτε νa τον ρωτήσετε aν ύπάρχει ό,τιδήποτε - σάν, γιο νο ποϊίμε, μιο τελευταία έmθυμία il κάτι lίλλο - ποu θάταν δυνατο νο το άντιμετωπίσει κανεiς τώρα εύκολώτερα. -19-

12 -Πώς θ' άντιμετωπίζατε μιο δεκατετράχρονη παιδούλα που συνηθίζει νο μουρμουρίζει δη, σον γίνει 18 χρόνων, θο πεθάνει, γιατi ειναι σοβαρώτατα aρωστη; -Καi θο ηίν aκουα καi θο πίστευα πwς μπορεί νο ξέρει περισσότερα άπο μένα. -'Έχω f.να πελάτη που περνάει το τελευταίο στόδιο τfjς άρώστιας του. Τελευταία ή γυναίκα του ειχε καρδιακη προσβολη ΚΙ ετσι δεν μπορεί νο τfjς ΚΟΙνΟΠΟΙηθεί το πρόβλημα. Πωος ει ναι ό καλύτερος τρόπος ένημέρωσής της; -Νομίζω πwς μιο σύζυγος που επαθε τελευταία καρδιακη προσβολη καi που ξέρει πwς ό aντρας της ειναι aρωστος κι άνίσχυρος νο την έπισκεφθεί, θόχει περισσότερες άνησυχίες καi εγνωες καi θο ένοχληθεί περισσότερο ον κόποιος θελήσει νο την πληροφορήσει γιο το πρόβλημα τοu συζύγου της. Έγω θο καθόμουνα μαζί της, θο τfjς ελεγα πwς μόλις ειχα ελθει άπο έπίσκεψη στον aντρα της καi θο ένεργοuσα σον άγγελιαφόρος άνόμεσα στους δυο συζύγους, που ειναι ΚΙ oi δυό τους στο νοσοκομείο. Δεν ξέρω Ο.ν ειναι κι oi δυο στο rδιο νοσοκομεiό. "Αν ναί, καλο θόταν νόναι μαζί, aν, βέβαια, ή γυναίκα δεν ύπόρχει λόγος νο βρίσκεται σε εiδικο θόλαμο ΚΙ ειναι κόπως καλύτερα. "Αν δχι, θο πρέπει νο τους έπιτρέπεται νο έπισκέmονται ό f.νας τον aλλο γιο νο κουβεντιάζουν καi νο διαμοιράζονται τiς εγνωες καi το αiσθήματό των χωρiς νο στενοχωρεί κατο το δυνατο ό f.νας τον aλλο. -Πρέπει πόντοτε νο δίνουμε βασικο τη βοήθειό μας σ' έκείνους που τη χρειάζονται περισσότερο. -Πwς θο πρέπει νο προσεγγίσει κανεiς ~να aρωστο γιο τον όποίο δεν ξέρει έξον άπο το δη πρόκειται νa πεθόνει; -Μπαίνετε στο δωμότιο τοu aρωστου, τον ρωτοτε Ο.ν εχει διόθεση νa μιλήσει λιγόκι μαζί σας κι ϋστερα κόθεστε καl -'Έχετε τ:ιίν καλωσύνη νο μος πείτε περισσότερα γιο το πώς μποροϋμε νο βοηθήσουμε σον ή οίκογένεια κι ό aρωστος ειναι κοντο κι ή άνόγκη γιο τους δικους άποβαίνει μεγαλύτερη; ~2Qτον προκαλείτε νa σος πεί τi ειναι που βασικa χρειάζεται l<αi «l:l.ν ειναι τίποτα που μπορείτε νa κόμετε γι' αύτόν». Καμιa φορa oi τέηοι aρωστοι σος ζητονε νa καθήσετε πλόι τους καi νa τους κρατήσετε το χέρι aλλοτε, σος γνέφουν va φύγετε γιατi θέλουν νa μείνουν μονόχω. Μπορείτε, ωστόσο, καi νa ρωτήσετε Ο.ν ύπόρχει κανεiς που θa θέλανε νa τον κρατήσετε κόντό τους. Κι αύτο ειναι κότι που ό aρωστος χρειάζεται πολυ σuχνa- f.να συγκεκριμένο πρόσωπο τfjς δικfjς του έκλογfjς. Καi καλώντας το κοντό του ilδη εχετε βοηθήσει τον aρωστο. Κόποτε σον θέλω νa μιλήσω καi δεν ξέρω καθόλου τον aρωστο, τον ρωτόω cαiσθόνεσθε aσχημα;» η «θέλετε νa μιλήσετε γιο την κατάστασή σας;» κι άμέσως ζεχόνετω καi μιλόει γιο ο,τι πρόγματι τον άνησυχεi. -Πώς μπορείτε νa βοηθήσετε τους γονείς νa δεχτοϋν τον έπερχόμενο θόνατο ένος 19χρονου γιοϋ, μιλώντας συγχρόνως καi με τον ίδιο; Κι oi δυο πλευρες νιώθουν πwς ό θόνατος ειναι κοντό, μa δεν το μιλονε μεταξύ τους. Ό πατέρας κι ή μητέρα αiσθόνονται πwς δεν μποροϋν νa μιλήσουν γι' αύτο με το γιό τους. -Καμιa φορa χρειάζονται f.να καταλύτη κι ούτος ειστε σεiς. Μπορείτε νa πείτε στους γο,vείς, «Δe θa βοηθοϋσε aραγε aν έκφρόζατε μερικeς άπο τiς εγνωες καi το αiσθήματό σας στο γιό σας; Τοϋτο θa μποροϋσε νa βοηθήσει νa διευθετήσετε μεταξύ σας μερικες έκκρεμότητες». "Αν δεν μποροϋν νa το κόμουν, μη δοκιμάσετε νa τους πιέσετε καi προσπαθείστε μόνο νa τους προσφέρετε λίγη άπο την κλινικι1 σας έμπεφία. Τοuτο μπορεί νa τους ένθαρρύνει νa ξανωχτοϋν. -Πως μπορείτε νa δώσετε στον aρωστο ν' άνηληφθεί δη πρόκειται, aν το θέλει κι ό rδιος, νa μιλήσετε μαζί του γιο θόνατο; -Κόθομαι πλόι του καi μιλομε γιο τi)ν άρώστια του, τους πόνους που νιώθει, τiς έλπίδες του καi σε λίγο συχνa άρχίζομε νa κουβεντιάζουμε γιο τη φιλοσοφία μας γύρω άπο το θέμα τijς ζωijς καi τοu θανότου. Χωρiς πολλη προπαρασκεωί βρισκόμαστε κιόλας πόνω άπο το πιο σημαντικa προβλήματα. Καμιa φορο μπορείτε νa καθήσετε μ' f.να aρωστο καi νa -21-

13 ρωτήσετε <lν θάθελε νa κουβεντιάσετε πως νιώθει με τi]ν άρώστια του. Ό aρωστος θ' άρχίσει νa έκθέτει τότε δλη τiι δοκιμασία του γιa να καταλήξει, πιθανώτατα, με τq φράση c:συχνa διερωτώμαι <lν δε θάταν καλύτερα νa πεθάνω». Τοίίτο σας δίνει τqν εύκαιρία ν' άρχίσετε νa κουβεντιάζετε γιa τa αiσθήματα, τiς iδέες, τοuς φόβους καi τiς φαντασιώσεις ποu /iχει γιa το θάνατο. -'Επαγγελματικa άνήκω στον κύκλο σας καi πολu συχνa σaν μπώνω σε δωμάτιο aρωστου νιώθω πολυ άρνητικες άντιδράσεις. Πως νομίζετε θa μποροίίσα ν' άποκαταστήσω έπαφq με τέτιους aρωστους; Είπατε «Μοιράζομαι τa αισθήματά μου». Μοίί άρέσει αύτό, μa το τέτιο βρίσκει έφαρμογi] ΚΙ έδω μe τa άρνητικa αiσθήματα; -Καμιa φορa ό aρωστος σε προκαλεί Ο.σχημα καi σε κάμνει νa θέλεις νa φύγεις. Προσωπικa δε βρίσκω καμιa δυσκολία νa πω σ' ~να aρωστο πwς πότε - πότε μe προκαλεί μe τi] συμπεριφορά του, με έξοργίζει μιa τέτια έξήγηση μπορεί νa όδηγήσει σε τρόπους καi λύσεις που θa τον βοηθήσουν νa μι)ν άποξενωθεί εναντι τοίί προσωπικοίί. "'Αν ειμαι εiλικρινι)ς στiς άντιδράσεις μου εναντί του, ό aρωστος δε θάχει μόνο τον τρόπο νa έκδηλώσει τι)ν άγανάκτησή του, μa ξέροντας πwς ειμαι τίμιος μαζί του θάναι κι αύτος πιο εiλικρινqς καi θa νιώθει πιο lίνετα μαζί μου. -Μαθαίνοντας νa έπικοινωνοίίμε με aρωστους γιa το θάνατο, ειναι πάντα άσφαλες νa έκφράζετε τa αiσθήματά σας στον aρωστο; Λέω «άσφαλeς» γιατi δεν εχω άποσαφηνίσει τa αiσθήματά μου γιa το θάνατο σχετικa με aλλους άνθρώπους καi γι' αύτο δεν ειμαι βέβαιος πόσο πολu θa βοηθοίίσαν τa αiσθήματά μου τον aρωστο; -Δεν ειναι πάντα εijκολο νa έκφράζετε τa αiσθήματά σας. "Α ν πατε στο δωμάτιο ένος Ο.ρωστου κι ή άντίδραση μέσα σας ειναι <<έλπίζω νa μη πεθάνει άπάνω μου», άσφαλως δε μοιράζεστε τa αiσθήματά σας μe τον lίρωστο. 'Ά ν ή άντίδρασή σας εlναι άνασφάλεια ΚΙ άδυναμία, ΚΙ ώστόσο θέλετε νa βοηθήσετε τον aρωστο, θάναι «πολu άσφαλeς» νa πείτε στον lίρωστο, «Δeν εlμαι σίγουρος πwς μπορώ νa σας βοηθήσω παρόλο ποu το θέλω. ΕΙναι τίποτα το συγκεκριμένο που μπο ρω νa κάμω γιa σας γιa νa βοηθηθείτε νa αισθανθείτε ΠΙΟ aνετα»; Συχνa λέω στοuς aρωστούς μου πwς νιώθω σaν άδύναμη η σaν χαμένη γιa κουβέντα η γιa άναμονι) γιι'.ι κάποια νύξη άπο τi'jς πλευρας τοίί lίρωστου γιι'.ι νι'.ι μπορέσω νa βοηθήσω. Oi τέηοι aρωστοι σιγι'.ι σιγι'.ι νιώθουν Ο.νετα μαζί μου γιατi μποροίίν νι'.ι μοιραστοίίν μαζί μου τι'.ι αiσθήματα άμφιβολίας τους, άνασφάλειας καί, καμιι'.ι φορά, τi'jς άδυναμίας τους μαζί μου, καi προσπαθοίίμε άπο κοινοίί νι'.ι βροίίμε λύσεις. -υως ποιο σημείο είναι δυνατο η έπιθυμητο νι'.ι μιλαμε μ' ~να καρδιακο γιι'.ι τ:ι) σοβαρότητα τi'jς καρδιακi'jς προσβολi'jς ποu ειχε; Δe θάθελε κανεiς νι'.ι φοβίσει τόσο πολu τον lίρωστο ετσι ποu νι'.ι πάθει δεύτερη προσβολι) ποu μπορεί νι'.ι όδηγήσει στο θάνατο. -Έτοίίτος ό φόβος νι'.ι κουβεντιάσουμε ~να καρδιακο γιι'.ι τi] σοβαρότητα τi'jς άρώστιας του ειναι πρόβλημα δικό μας κι δχι πραγματικό. 'Ένας lίρωστος, ποu /iχει ύποστεi σοβαρη καρδιακrί προσβολή, εχει πλήρη συναίσθηση τi'jς κατάστασής του. "Αλλωστε πρέπει καi νι'.ι τi]ν πληροφορηθεί γιι'.ι νa προσέξει τ:ιί δίαιτά του, νι'.ι άσκεiται καi νι'.ι πάρει στa σοβαρι'.ι τη μετανοσοκομειακq άγωγη ποu χρειάζεται. Ό aρωστος φοβαται κι άνησυχεί περισσότερο, άλλa μπερδεύεται σε μεγαλύτερες δυσκολίες, σι'.ιν νιώσει πwς δεν ειστε τίμιος μαζί του. Μπορεί νa συνεχίσει νι'.ι τρώει πολu η καi νάχει τόσο φοβηθεί ποu νι'.ι μ:ι']ν τολμα νa κινηθεί, μe άποτέλεσμα νa όδηγηθεϊ σε νέο εμφραγμα. Μιλαμε άνοικτι'.ι ΚΙ εiλικρινι'.ι μe τοuς καρδιακοuς aρωστούς μας. Τοuς πληροφοροίίμε γιι'.ι τι') σοβαρότητα τi'jς προσβολης ποu ειχαν καi τiιν rδια wρα τοuς κατατοπίζουμε στοuς περιορισμοuς ποu έruβάλλει ή πάθησή τους, ένθαρρύνοντάς τους νι'.ι κάμνουν τrίν lίσκηση που τοuς εχει παραγγείλει ό γιατρος γιι'.ι καλύτερη πρόγνωση. -'Εφ' δσο δeν πιστεύετε πwς πρέπει νι'.ι λέτε σ' ~να aρωστο το συγκεκριμένο άριθμο μηνών η έτων που άναμένετε νι'.ι ζήσει, θa συμφωνούσατε πwς θάταν καλο νι'.ι τοίί λέγατε τiς εύκαιρίες έπιβίωσης ποu εχει σε συγκεκριμένα πλαίσια χρόνου τριών μηνών, ένος /iτους ~ δυο η τριών χρόνων; -23-

14 ?1 -Βρήκαμε πwς oi Cίρωστοι στους όποίους εχει δοθεί συγκεκριμένος άριθμος μηνών ζωϊjς, δεν πί'iνε καλό. Ή πρόγνωσή μας δεν ειναι τόσο άκριβης ιϊιστε νa μποροϋμε νa ποϋμε στον aρωστο πόσο θa ζήσει. 'Ά ν ποϋμε σε κάποιον πwς εχει ~ξι μϊjνες ζωϊjς κι έπιβιώσει πέρ' άπο το δριο αύτό, συχνa περιέρχεται σε κακο χάλι ετσι που μοιάζει νa μη ζεϊ πιο. η νa μην είναι σε θέση νa ζήσει. Νομίζω πwς ειναι πολυ πιο τίμιο νa ποϋμε πwς δεν ξέρομε, καi πwς γι<'ι την ιϊιρα oi πιθανότητες φαίνονται πενιχρές. 'Ά ν έπιμένει γι<'ι συγκεκριμένα στοιχεία ό γιατρος θ<'ι μπορεί τότε ν<'ι του δώσει μερικες σταησηκες πιθανότητες, γιο. ν<'ι ξέρει πόσο περίπου καιρο εχει μπροστά του ωστε νa τακτοποιήσει τiς έκκρεμότητές του. -Πως παραστέκεστε σε aρωστους που δε νιώθουν ένοχη σ<'ιν μοιράζονται τiς εγνοιες τους μαζί σας γι<'ι το θάνατο; ΓιΟ. παράδειγμα, προσωπικ<'ι ειχα πολλους aρωστους πού, ϋστερα άπο κάποιο ξέσπασμα, δυσκολεύονταν νa συνεχίσουν' δσο καi νa προσπαθοϋσα νa τους βοηθήσω. -Δε νομίζω πwς διακόπτουν τiς σχέσεις των μαζί σας, άπλώς γιατi σί'iς κοινοποίησαν τη θλίψη τους καi τ<'ι αiσθήματό τους. Το πιθανώτερο ειναι νόχουν περάσει άπο κόπωο στάδιο όργϊjς καi κατάθλιψης καi ν<'ι βρίσκονται τώρα στην άνέλιξη τfjς θλίψης καi ν' άρχίζουν νa άποσπώνται άπο τη ζωή, δηλαδη ν' άποχωρίζονται καi ν' άποκολλώνται ~decathect)." Τοϋτο σημαίνει πwς θa ένδιαφέρονται γιa λιγώτερες διαπροσωπικες σχέσεις. θέλουν νa ξαναδουν γνώριμους καi συγγενείς, τα παιδιά τους γι' Cίλλη μιa φορa καi τελικa έπιθυμία τους είναι νa διατηρήσουν κάποια σχέση μ' ενα δυο άνθρώπους, κατa κανόνα άπο τους πολυ στενους συγγενείς των. -Πως θ' άνημετωπίζατε το θέμα τοϋ θανάτου δταν eχετε ν<'ι κάμετε με Cίρωστους που άνημετωπίζουν συνεχώς την πιθανότητα τοϋ θανάτου χωρiς ποτε νa «Καταδικάζονται», δπως συμβαίνει με οσους eχουν ύποστεί eμφραγμα; * Το ό:ντίθετ.ο της κάθεξης (cathexis) 'Π:Ού σημαίνει 'Ιtpοσκ6λληση, σuνειδητι'ι f1 άσuνείδητη, καl εί\λαι μιό: σuναισθηματικη κατάσταση κο:τό: την ό'ιtοία ό aρωστος 'Ιtpοσκολλiiται σε μιό: ίδέα, σ' lfνα ό:ντικείμ,ενο f1 σuνηηέστερα σ' ~να 'Ιtp6σω'Π:ο (American Psychiatric Association, Α Psychiatric Glossary, Washington, D.C., 1009) ' I. -ΕΙναι πόλλοi oi Cίρωστοι που βρίσκονται συνεχώς μπρος στην πιθανότητα τοϋ θανάτου. 'Όλοι αύτοi πρέπει ν<'ι έθισθοϋν μ' αύτο το τέλος τους. Καi ετσι θ<'ι καταστοϋν iκανοi ν<'ι ζοϋν μι<'ι πολυ διαφορετικη ποιότητα ζωϊjς, ξέροντας πwς ό θάνατος μπορεί νa έπέλθει τ:ιίν κάθε στιγμή, κι ωστόσο έλπίζοντας πwς μπορεί νa ύπόρξουν άκόμα περιθώρια ήμερων η καi μηνών. Τους τέηους Cίρωστους δεν πρέπει ν<'ι τους άποφεύγουμε. Πρόκειται γι<'ι άνθρώπους που πρέπει ν' άντιμετωπίσουν την πραγματικότητα τοϋ θανάτου των δσο το δυνατο πιο γρήγορα. -Πως άντιδρί'i ~νας έπαγγελματίας σ' ~να μη έπαγγελματία δταν τοϋ λεχθεί «ΕΙστε ψυχρος κι άδιόφορος eναντι τοϋ θανάτου»; -θ<'ι κοίταγα στον καθρέφτη καi θa διερωτόμουνα αν δεν ύπόρχει κάποια δόση άλήθειας στη δήλωση αύτή. "Αν δε νιώθω ψυχρος Κι άδιόφορος eναντι τοu θανάτου του προσώ ΠΟυ αύτοu η τϊjς θλίψης τών δικών του, θa το θεωροuσα μέρος τϊjς όργϊjς που δοκιμάζει ή οικογένεια σε σχέση με την πρόσφατη άπώλεια. υοταν ή οiκογένεια περνάει το στάδιο τϊjς όργϊjς, εiδικ<'ι ϋστερ' άπο μιa ξαφνική, άπροσδόκητη άπώλεια, συχν<'ι μετατοπίζει την όργή της σε άθωα μέλη του νοσοκομειακου προσωπικοϋ. Τοϋτο ειναι, φυσικό, άδικαιολόγητο, καi το δέχονται oi τελευταίοι σaν άπλη eκφραση τϊjς άναστάτωσής τους. -Ποιους κινδύνους, αν ύπόρχουν τέτιοι, διατρέχει δποιος συνδέεται συναισθηματικ<'ι με ~να έτοιμοθόνατο; -"Αν eχετε μι<'ι καλη όμόδα που κατέχει τον τρόπο προσέγγισης, ετσι που μερικοi άπο το προσωπικό σας ν<'ι σί'iς έπιτηροϋν καi νa μοιράζεστε μαζί τους το. αiσθήματό σας, ό κίνδυνος ν<'ι ταυτισθεί τε με τον Cίρωστο ει ναι έλόχιστος. 'Ά ν δουλεύετε συνεχώς καi μόνοι με Cίρωστους που ξέρετε πwς πρόκειται νa πεθάνουν, ύπόρχει κίνδυνος ταύτισης, καί, κατα συνέπεια σοβαρϊjς κατάπτωσης, συναισθηματικϊjς καi φυσικϊjς. Κανείς, δε θάπρεπε νa έργάζεται άποκλειστικa μe έτοιμοθόνατους aρωστους. Δεν είναι νοητο νa γίνεται κάτι τέηο με πλήρη άπασχόληση. -25-

15 -Μήπως, με ηίν πείρα, μπορεί ν' άναπτύξει κανεiς μέσα του ηί διαίσθηση ποu να τοu λέει «Ναί, τώρα μιλάει για το θάνατό του;» Μήπως, καμια φορό, πέφτεις σε έσφαλμένες έντυπώσεις; Μήπως συμβαίνει πότε- πότε ~νας aρωστος να «άνaγγέλλει:. πρiν άπο ηίν wρa του το θάνατό του η μήπως ή διαίσθησή του εινω πόντο άκριβής; -Δεν εiμω βέβαιη αν εινω διαίσθηση αύτο που λέει, «Ναί, τώρα μιλάει γιa το θάνατο TOU». Νομίζω πwς αν μπορείτε ν' άκοίίτε τοuς aρωστους, θa διαπιστώσετε καi πότε μιλδ.νε γιa τον έπικείμενο θάνατό τους καi θ' άνηδρδ.τε σ' αύτό. Φυσικό, συμβαίνει καμιa φορa νa όδηγόμαστε σε σφαλερες έντυπώσεις. Ό aρωστος πότε - πότε άνησυχεϊ γιa τυχον πρόωρο θάνατό του, προπαντος σaν τύχει νόχει μιa καλη πρόγνωση. ΕΙνω σημαντικο νa γίνετω διαφοροποίηση τfίς διάγνωσης άνόμεσα στον παθολογικο φόβο τοίί θανάτου, ποu προκαλείται κι άπο το παραμικρότερο σύμmωμα, καi στο μήνυμα τοίί aρωστου ποu βρίσκετω σε κρίσιμη κατάσταση καi ποu αiοθόνεται πwς oi μέρες του λιγοστεύουν. Άντi γιa διαίσθηση, θόλεγα πwς ή πείρα κι ή τέχνη τοίί ν' άκοίίμε ειναι ποu βοηθάει στο να πέφταμε σε λιγώτερα σφάλματα. -θα πρέπει νa προσπαθοίίμε νa διατηροίίμε τον aρωστο καi τοuς δικούς του στο Ιδιο έπίπεδο, δηλαδή, στfιν ϊδια «φάση» τοίί έπερχόμενου θόνατου; Γιa παράδειγμα, στfιν όργή, στi}ν aρνηση, στfιν άποδοχή ; -Κότι τέηο ειναι ούτοπία καi δε γίνετω. Kai προβάλλει στi}ν πραγματικότητα τiς δικές μας άνόγκες κι άσφαλως δε σημαίνει τfιν άποδοχ:fι των άνθρώπων οπως εινω η οταν μεταβαίνουν άπο ΤΟ ~να στάδιο στο aλλο. -Πως χειρίζεστε το σύνδρομο Lazareth; Δηλαδq τqν περίmωση ένος liρωστου ΠΟU εlν' ~τωμος νa πεθάνει καi ξαφνικa άρχίζει ν' άναλαμβόνει; -θa χαιρόμουνα μαζί του Ή Αρνησq σάν Πρώτη Γραμμη Αμυνας -Πως θa δουλεύατε μ' ~να aρωστο ποu έμφανίζει κλινικες άποδείξεις καρκίνου, μa που άρνείται δποιες aλλες διαγνωσηκες ~ρευνες, δπως βρογχοσκόπηση η μιa διερευνηηκiι έγχείρηση γιa καρκίνο τοίί πνεύμονος, η κι άκηνογραφία άκόμη γιa νa διαπιστωθεί δη ή σχεηκi} πάθηση έπιδέχετω έγχείρηση η αν ύπόρχει δυνατότητα καλυτέρευσης με άκηνοθεραπεία; -'0 aρωστος εχει το δικαίωμα ν' άρνεiτω θεραπευηκiι άγωγή. Νομίζω, σε τέτια περίπτωση, πwς θa πρέπει νa τον κατανοείτε, νa τοίί λέτε τi ύποπτεύεστε, νa τοίί έξηγείτε γιa νu μπορεί ν' άποφασίσει - ώστόσο ειναι ύπόθεση δική του νa δεχτεί η ν' άπορρίψει τi}ν προσφορά σας. -Γιατi πολλοi άπο τους γιατροuς έξακολουθοίίν ν' άρνοίίνται να ποίίν στοuς aρωστους για την κρισιμότητα τfjς άρώοηας τους; Μήπως ή τέηα τόση aρχισε ν' άλλόζει; -ΕΙ ναι πολλοi oi γιατροi που νιώθουν πολυ δύσκολα νa ποίίν στοuς liρωστους που παρακολουθοίίν γιa το πόσο σοβαρ[ι ειναι ή κατάστασή τους, νομίζω, δμως, πwς τa πράματα liρχισαν ν' άλλόζουν. Όλοένα καi περισσότεροι γιατροi άνπμετωπίζουν το θέμα με λιγώτερη δυσκολία. "Αλλωστε, τώρα εχομε καi περισσότερες iατρικες σχολες ποu στο πρόγραμμά τους διαλαμβάνουν καi τον κλάδο άγωγfjς τοίί έτοιμοθόνατου. Με τοuς σπουδαστες τfίς Ίατρικfίς ν' άκοίίνε γιο. το θέμα κάποια μαθήματα η διαλέξεις η νa μετέχουν σε σχεηκa έργαστήρια KQl γενικa νa eχουν κάποια κατατόπιση ΚΙ έμπειρία, ύπάρχει ή βάσιμη πια δυνατότητα oi γιατροi νa νιώθουν πιο liνετα με τοuς έτοιμοθόνατους liρωστούς των, μελλοντικό. - Τί θa πρέπει νa κάμει το νοσοκομειακο προσωπικο σ' ~να aρωστο που ~χει περάσει άπ' ολη ηίν πορεία προς το θάνατο καi παραμένει στο στάδιο τfjς liρνησης; -Φυσικa τοίί έπιτρέπουν νa νιώθει άρνητικό, μa τον κουράρουν δπως καi κόθε liλλον liρωστο. -27-

16 -Ύποθέσατε πwς ~νας aρωστος δσο προχωρεί προς το θάνατο χάνει καi το φwς του. Συγκεκριμένα, τώρα δουλεύω με μιa aρωστη που τυφλώνεται καi πού, ταυτόχρονα, βρίσκε ΤαΙ στο στάδιο τfjς aρνησης. Ό γιατρος δεν τfjς άποκάλυψε τίποτε άκόμα. Ποιος ειν' ό ρόλος μου σaν κωνωνικfjς λεπουργου; -' Ακουστε την I Ή aρωστη αύτη θa μωραστεί μαζί σας τον τρομερο φόβο της νa τυφλωθεί. Τ:ιΊν άφήνετε νa μιλήσει. Καi τότε μιλείστε της καi σείς γιa το μαγνητοφωνημένο βιβλίο, το aσπρο μπαστούνι, το σκύλο ποu συνοδεύει τον τυφλο καi γιa δσους, μολονόη τυφλοί, ζουνε πολu φυσικ:ιί ζωή. Μ:ιΊν τfjς πείτε πwς δεν ε!νω φοβερό, μονόχα πέστε της πwς oi τυφλοi μπορουν νa ζουν καi νa κινουντω οπως ΚΙ αύτοi ΠΟU βλέπουν. Τότε θa ήρεμήσει λιγόκι καi θa μπορέσει νa σaς μιλήσει κι αύτή, μιa κι ό γιατρός της νιώθει δύσκολα με τ:ιίν κατάστασή της. υολοι oi aρωστοί μου ΠΟU τυφλιί.ιθηκαν πέρασαν άπο ΤΟ rδιο άκριβwς στόδιο ΠΟU περνοuν ΚΙ 0σ01 πρό ΚεΙταΙ νa πεθάνουν. 'Έχω δουλέψει με τυφλοuς aρωστους κόπου δεκαπέντε χρόνω κι ειμω πολu έντυπωσωσμένη με το γεγονος δη περνaνε άπο το!δω στόδιο μ' έκεϊνον ποu πρόκειται νa χόσει κόη πολu σημανηκό. -Πρέπει νa περιμένουμε δσο ποu νa εχει ένημερωθεϊ ό aρωστος πρiν προσπαθήσουμε νa τον βοηθήσουμε έμείς; Πwς μποροuμε νa προσεγγίσουμε ~να aρωστο που δε φαίνεται νa προχωρεί πέρ' άπο το στόδω τfjς aρνησης; -ΓΙa νa βοηθήσουμε ~να aρωστο, δεν πρέπει νa άναμένουμε νa ένημερωθεϊ πρώτα γιa τ:ιίν άρώσηα του. Ύπόρχουν πολλοi τρόποι νa του παρασταθουμε. Κι ύποχρέωσή μας ειναι νa νιώσουμε τ:ιί συμβολικ:ιί γ λψσσα ποu χρησιμοποιουν oi aρωστοι δταν παραμένουν στο στόδιο τfjς aρνησης, εστω κι Ο.ν μιλaνε γιa το θάνατό τους. Μπορουμε νa τοuς προσφέρουμε κόποια ήρεμία, φυσική, πνευμαηκη καi συνωσθημαηκή. Μπορουμε νa καθήσουμε πλόι τους καi νa τοuς πουμε cειναι σκληρό, δεν εινω;», παρατήρηση ποu συχνa άνοίγει τiς πόρτες καi ό aρωστος άρχίζει νa μιλόει μαζί σας γιa τοuς φόβους τqυ, την άνησυχία του, τiς φαντασιώσεις του. -'Ένας aρωστος με iστορικο καρκίνου ( καi μe σχετικη -2Β- ' έγχείρηση πρiν δυο χρόνια) συμβουλεύεται, γιa τa συμπτώματα ποu παρουσιάζει, νa ξαναμπεί σε νοσοκομείο, δε συμμορφώνεται, δμως, καi πόει νa ξεχειμωνιάσει στη Φλώριδα. Είναι τουτο aρνηση; Ή γυναίκα του συμφωνεί με την άπόφασή του καi τον συνοδεύει στο ταξίδι του. -υενας aρωστος ποu ύπόφερε με καρκίνο προ διετίας καi ποu τώρα, γιa παρόμοια συμπτώματα, πρόκεπαι νa ξαναμπεί σε νοσοκομεϊο πιθανο νa νιώθει ΠWς Πpόκεπω γιa έπανεμφάνιση τfjς ϊδως πάθησης. Κι άκόμα, μπορεί νa ξέρει πwς ο! μfjνες η κα} τa χρόνια ΠΟU θa άκολουθήσουν θa γίνονται όλοένα καi πιο δύσκολα καi θ' άπαιτουν συνεχώς περίθαλψη. 'Όμως μπορεί καi νa πεί c"ας ξαναζήσουμε λιγόκι ΚΙ 0.ς πaμε στη Φλώριδα, ετσι γιa νάχουμε νa θυμόμαστε πwς πήγαμε μαζi στη Φλώριδα, μιa ΠΟU πόντο το όνειρευόμασταν χωρiς νa τόχουμε πραγματοποιήσει wς τώρα:.. Σaν το κάμει ΚΙ αύτό, θa ξαναγυρίσει, πιθανώτατα, στο νοσοκομείο KQl θa νιώθει καi θa συμπεριφέρεται πολu καλύτερα, παρa Ο.ν ειχε νa έπαναλαμβόνει νοσταλγικό, c"αν μποροuσα νa πόω μe τη γυναίκα μου στη Φλώριδα». ΕΙναι πόλι σημανηκο νa μη κρίνουμε τοuς δρωστους άπο το Ο.ν θόθελαν νa μaς εύχαριστήσουν μe το νa μπουν άμέσως στο νοσοκομείο καi νa μη σπεύδουμε νa τοuς χαρακτηρίσουμε γιa cάρνητικfι» στόση. υο,η εχει σημασία εινω πwς ό καθένας μπορεί νa κάμει την έπιλογή του ειναι δικαίωμά του νa την κάμει. - τί μπορεί νa κάμει το νοσοκομειακο προσωπικο μ' ~να δρωστο ποu δεν έννοεί νa μετακινηθεί άπο η:']ν iίρνηση δσο ποu νa πεθάνει; -Na τον περιθάλπει δπως θόκανε μe όποιοδήποτε δλλο καi νa θυμaται nwς ύπάρχουν δ.νθρωποι ΠΟU χρειάζονται τfιν δρνηση, πράμα ποu δeν πρέπει νa σπόει μe τεχνικο τρόπο μόνο καi μόνο γιατi θέλομε έμείς. -'Ένας aρψστος πόσχει άπο καρκίνο ΠΟU δeν μπορεί νa ύποστεi χειρουργικiι έπέμβαση, μa oi γιατροi εχοuν την iίποψη πwς θά 'ναι σε θέση νa ζήσει φυσιολογικa γιa ~να περίπου χρόνο, κι ϋστερα ν' άρχ:ίσει ή κατάρρευση. Ή γυναίκα του εχει άποφασίσει νο μην του άναφέρει τίποτε δσο τον βλέ- -29-

17 πει σε καλη κατάσταση, έπιφυλαττόμενη νa του μιλήσει σaν ~ρθει ή ά'jρα. ΕΙναι τοuτο καλη προσέγγιση; -Γιa μερικους aρωστους, που χρειάζονται ~να είδος aρνησης του έαυτοu των, ναi - άλλa αύτο ειναι ή έξαίρεση στον κανόνα. Πολλοi aρωστοι άντιμετωπίζουν καλύτερα τa πράγματα σaν τους λεχθεί άπο. νωρiς ή κατάστασή τους καi τους δοθεί μαζi κάποια έλπίδα, οτι, γιa παράδειγμα, μποροuν νa ζήσουν φυσιολογικa γιa λογικi] χρονικι) περίοδο. "Α ν ό aρωστος ρωτοuσε εύθέως το γιατρο κατa πόσο εχει, πράγματι, κακοήθη δγκο, τότε θάχε καi το δικαίωμα νa μάθει τι)ν άλήθεια, γιατi ό γιατρος πρέπει νa ξέρει πwς aν δε δώσει τι) σωστι) άπάντηση, θάναι δυνατό, άργότερα, ύπο όρισμένες προϋποθέσεις, νa διωχθεί δικαστικώς. -Ό κ. Χ., εiκοσιδυο χρόνων, με καρκίνο, iσχυρίζεται πώς, σaν άπο θαuμα, eχει θεραπευθεί. Ώστόσο, ολες oi ένδείξεις φανερίσνουν πwς ειναι στa τελευταία του. τί ρόλο θa μπορούσαμε νcι διαδραματίσουμε έμεiς; Μήπως παίζει αύτο το παιγνίδι γιο. το χατήρι τfίς οiκογένειάς του, ένω δ Ιδιος ξέρει τι)ν πραγματική του κατάσταση; -"Α ν ~νας νεαρος καρκινοπαθi]ς ίσχυρίζεται πwς άπο θαuμα θεραπεύτηκε, γιa μένα σημαίνει πwς θέλει νa πιστεύει σε θαuμα, παρa το γεγονος πwς άπο ίατρικ:ιί aποψη θεωρείται πι!jς βρίσκεται στa τελευταία του. Προσωπικa θa καθόμουνα μαζί του καi θa τούλεγα: «Ναί, συμβαίνουν καμιa φορa καi θαύματα'> καί, στι) συνέχεια, θa περίμενα λιγάκι κι ϋστερα θa έπαναλάμβανα τiς έπισκέψεις μου γιο. νάχει τι)ν εύκαιρία ό aρωστος νa μοιραστεί μαζί μου τa αiσθήματά του γιa τι)ν άρώστια του η γιο. πίν πεποίθησή του πwς ~χει γιατρευτεί. Δεν ει ναι ρόλος δικός σας, ει τε ειστε μέλος τοu προσωπικοί) ειτε τfίς οiκογένειάς του νa τσακκίσετε τι)ν aμυνά του. Ρόλος σας ει ναι νa βοηθήσετε τον aρωστο. "Α ν αύτος χρειάζεται νa πιστεύει πwς εχει θεραπευτεί, θάταν φοβερa σκληρο ΚΙ άντιδεοντολογικο νa τον διαψεύσετε. ''Α ν έσείς δεν πιστεύετε στa θαύματα, μπορείτε άπλώς νa ρωτήσετε γιa περισσότερες λεmομέρειες. Μπορεί καi νa σος πείσει. Στa τελευταία όχτw χρόνια ειχαμε διάφορους aρωστους που θεωροuνταν καταδικασμένοι, χωρiς καμιa έλπίδα άνάρρωσης άπο iατρικης πλευρος, πού, ώστόσο, ζοuνε άκόμα παρ' δλα τa -30-! χρόνια που μεσολάβησαν άπο τι) μέρα της τελικης διάγνωσης. -'Έχω τώρα μιa aρωστη που :Ιiδη άργοπεθαίνει. Συμπεριφέρεται με τρόπο που δείχνει πwς δεν το ξέρει η πwς το άρνεϊται. Πως μπορώ νa τa έξουδετερώσω αύτά; Πώς μπορώ νa τι)ν κάμω νa αiσθάνεται :Ιiρεμη καi τi μπορώ νa της πώ ' -Εfπaτε, κάποτε, πwς ό κάθε έτοιμοθάνατος θάπρεπε νάχεj κάποιον 'που νa μη χρειάζεται ν' άρνείται το θάνατο. 'Υπάρχουν τέηω aνθρωποι η μήπως ολοι μας εχομε τον τρόπο της aρνησης; -Νομίζω πwς το σημαντικο ειναι νa μi]ν έξουδετερώσετε τίποτα. "Αν δείχνει πwς πονάει ρωτείστε την <lν l:χει καi διαλείμματα κάποιας άνακούφισης. "Α ν ει ναι άνήσυχη, καθηστε μαζί της, πάρτε της το χέρι καi άπλως ρωτοτε την: «τί μπορώ νa κάμω γιa νa νιώσετε ΠΙΟ aνετα;» Καi τότε ή aρωστη θa σος πεί τi χρειάζεται. Νομίζω πwς προσπαθοuμε πάντα νa παίζουμε ~να παράξενο παιγνίδι, με το νa προσποιούμαστε iσως πwς τa ξέρομε ολα καi πwς τα μποροuμε ολα. "Α ν δεν ξέρετε πως νa βοηθήσετε ~να aρωστο, άπλως ρωτοτε τον. Μπορεί νa ζητήσει νa του ποτε κάποιο φίλο η άκόμα καi κάπωο κληρικό. Μπορεί νa θέλει νa τακτοποιήσει μερικeς έκκρεμότητες η καi νa κάμει διαθήκη. Καi κάτι τέτιες τυχον θελήσεις θa σος εδειχναν πwς το ξέρει οτι πεθαίνει. -'Υπάρχουν πολλοi που δεν άρνοuνται τι) ν πραγματικότητα του θανάτου. 'Απαιτείται πολλι) δουλειa στ:ιί δική μας άρνητικι) έν προκειμένω κωνωνία, μa μιa καi θελήσουμε ν' άντιμετωπίσουμε καi νa δεχτοuμε ΤΟ πεπερασμένο της μοίρας μας θa άνακαλύψουμε πwς κι ή ζωι) άποβαίνει πολυ σημαντικώτερη καi πολυτιμότερη. Έκείνω που άντιμετωπίζουν καi κατανοοuν το πεπερασμένο της άνθρώπινης ϋπαρξης ειναι κι oi mo προικισμένοι γιο. νa παραστέκονται aρωστους που πρόκειται νa πεθάνουν. -31-

18 Γ ι α τ ί εγώ; -Θα μπορούσατε να μaς πεiτε μερικeς άκόμα σκέψεις σας γιa το πως μπορουμε να χειριζόμαστε ~να llρωστο ποu κατατρώγεται άπο τi)ν έρώτηση cγιατί έγώ ; -Θα του άπαντουσα μ' ~να cδεν ξέρω γιατi έσu η θα μπορουσα να φτάσω κι wς το cγιατi lsxι έσύ,; Μιa κι ολοι μας κάποτε θα πεθάνουμε, ό θόνατος θαρθεϊ άργα η γρήγορα σ' όποιονδήποτε άπο μaς. 'Ά ν ρωτήσει τότε cγιατi διάλεξε έμένα τώρα;» θa τον llφηνα να ξεσπάσει ~τσι ποu να φτάσει να έξωτερικεύσει τi)ν όργfι και. τi)ν άγωνία του καi να δώσει έκφραση σ' ολα του τα αiσθήματα άπόγνωσης καi σ' δλες τiς ~γνοιες καi τiς άνησυχίες του. Αύτο το ξέσπασμα θα δώσει τfιν llκρη για να βρεiτε τρόπο να τον βοηθήσετε. -Συμβαίνει νάμαι llρωστος χωρiς καμια έλπίδα. vοταν πρωτbδιαπίστωσα τi)ν κατάστασή μου, eνιωσα σαν νa μου eκλεβαν το μέλλο μου. Κι αiσθόνθηκα φοβερi) όργi) μέσα μου. 'Έχετε άνόλογες περιmώσεις; -Oi περισσότεροι άπο τοuς άσθενείς μου άνηδρουν με τον Ιδιο τρόπο. Ξαφνιάζονται κι έξοργίζονται με τi)ν iδtα πως τοuς κλέβουν το μέλλο τους, μα σταδιακa συνειδητοποιουν πως βρίσκονται άκόμα σηί ζωή, και πως ύπάρχει άκόμα το αϋριο. Κι έπειδi) ό καιρος ποu ~χουν μπροστά τους ειναι περιορισμένος, συχνa ζουν πιο συμπυκνωμένα, με διαφορεηκες άξίες, κι άπολαμβάνουν πιότερο τi) ζωή, για ΤΟ λόγο πως δεν κάμνουν σχέδια γιa αϋριο η για του χρόνου, με τον τρόπο ποu συνηθίζουν oi ύγιεiς llνθρωποι. - vενας llρωστος κλαίοντας μ aς λέει πως μόλις ~μαθε άπο το γιατρό του πως θα πεθάνει. Κι ~νας σπουδαστi)ς της Ίατρικης διερωτaται για το πως μποpεϊ να παρασταθεί σ' ~να τέηο llρωστο. -Προσωmκα θα τούλεγα πως κανείς μας δεν ξέρει το πότε θα πεθάνουμε, πως ειναι βέβαια κρίσιμη ή κατάστασή του καi πώς, ώστόσο, θα κάμουμε δη περνάει άπο το χέρι μας νa τον -32- I,ι t ' κρατήσουμε άκόμα στfι ζωή. Το να λεχθεί σ' ~να llρωστο πιuς πρόκειται νa πεθάνει χωρiς νa του άφεθεϊ να διατηρήσει μέσα του καμια έλπίδα, ειναι άπάνθρωπο, πολu περισσότερο γωτi συχνότατα τον όδηγεi στi)ν αύτοεγκατάλειψη, ~τσι ποu τiς τελευταίες μέρες η βδομάδες του να τiς περνάει μrοα στi) δοκιμασία καi τον καημό. -Μια νοσοκόμος η ~νας γιατρος η μιa κοινωνικi) λειτουργος πως θα μπορουσαν να έλέγξουν τυχον δικές τους ~ντονες άνηδράσεις ποu θa έξωτερικεύονταν με δάκρυα η μe όργή; Κάη τfτιο δεν θάταν σοβαρος λόγος ν' άποφεύγουμε τον llρωστο; -Ό κάθε λειτουργος θa πρέπει νάχει κι ~να iδιώτερο δωμάτιο γιa νa ξεσπάει. Τέτιο μικρο δωμάτιο θa μπορουσε νά 'ταν πλάι στο έντευκτήριο των νοσοκόμων fj δίπλα στο παρ εκκλήσι η κι όπουδήποτε άλλου. Κι έκεi να καταφεύγετε για να κλάψετε, νa βρίσετε, να ξεσπάσετε, ν' άποσυρθείτε με κάποιο φίλο καi να τa βάλετε μe τοuς συνάδελφους σας ποu σος έmβάρυναν fj σος έμπόδισαν νa μείνετε μe τον iίρωστό σας. "Α ν είχαμε τέτιες διευκολύνσεις με τέτιου εrδους δωμάτια, το προσωπικο θα μπορουσε νa δίνει διέξοδο στα αiσθήματά του Κι ~ΤΟΙ θάταν σε θέση να διατηρουσε τον άναγκαίο αύτοέλεγχο σαν γυρνουσε στο καθηκο. Κι όμολογουμένως τουτο χρειάζεται σ' δσους είναι άποσπασμένοι σε μονάδες έντατικης παρακολούθησης, οπου ειναι δύσκολο νa δουλεύει κανεiς 8-9 wρες χωρiς ν' άφήνει πότε -πότε τον έαυτό του νa ξεσπάει. -Πως άντιμετωπίζετε τi)ν όργi) καi το θυμό; Ή άποδοχi) θάταν άπάνθρωπη - το ίδιο καi ό θυμός. πως; -vενας aρωστος ποu ειναι όργισμένος κι έμφανίζει κακία, μετατοπίζοντας ολη του τi) δυσαρέσκεια καi το φθόνο στοuς φίλους καi στοuς συγγενείς του η καi στο προσωπικο της κλινικης η του νοσοκομείου άποβαίνει πολu δύσκολος γι' αύτοuς ποu άναλαμβάνουν νa τον περιθάλψουν. "Αν είχατε l?.να τέτιο llρωστο, το πρώτο ποu eχετε νa κάμετε ειναι να προσπαθήσετε ν' άνακαλύψετε aν ~χeι λογικi) δικαιολογία για τi)ν ολη συμπεριφορά του. 'Άν, γιa παράδειγμα, το φαγητό είναι μίζερο, μιλείστε στο διαιτολόγο για νa το βελτιώσει. -33-

19 'Ά ν oi έκδηλώσεις του δεν ει ναι aλλο άπο τ:fιν eκφραση τοu φυσικοϋ σταδίου όργfjς μπρος στον έπερχόμενο θάνατο με το έρώτημα «γιατi έγώ», τότε να προσπαθήσετε να τοu Πείτε πι.uς τον κατανοείτε καi πι.uς Ο.ν είσασταν καi σείς στη θέση του θα νιώθατε την ίδια όργή. Με aλλα λόγια, προσπαθείστε να ρίξετε λάδι στη φωηα κι άφεiστε τον να βγάλει δλη τ:fιν άγωνία του χωρiς να νιώθει καμιαν ένοχή, δίχως να τοu δίνετε τ:fιν έντύπωση πι.uς ειστε άποπάνω του η πι.uς τον μειώνετε. Μερικα παραπάνω λεmα μ' αύτούς τούς δύσκολους aρωστους μποροuν να κάμουν θαύματα. θα φωνάζουν (ιpαιότερα τiς νοσοκόμες, oi οικογένειές τους θα νιώθουν πιο iκανοποιημένες κι oi aρωστοι θα εlναι ήρεμώτεροι. -Πως μπορείτε να διαλύσετε τον πανικο καi τ:fιν αϊσθηση δη δ χρόνος άδειάζει για ~να νεαρο ζευγάρι, δπου δ ~νας πάσχει άπο μια χρόνια προοδευτικ:fι νευρολογικ:fι άρώστια πού δεν άφήνει χρονικα περιθώρια κοινfjς χαρfiς τfjς ζωfjς δπως oi δυό τους θα τόθελαν; -Ή αiσθηση τοu πανικοϋ καi τοϋ μη άρκετοϋ χρόνου ειναι μια άνησυχία παραδοσιακή. Γρήγορα oi δυό τους θ' άνακαλύψουν δτι το νάναι μαζi δεν μπορεί να μετρηθεί με iliρες, βδομάδες η μfjνες, μα με το βάθος, την ούσία των πραγμάτων.μπορεί ν' άκούσουν γι' aλλα ζευγάρια πού χάνει δ ~νας τον aλλο με ξαφνικο θάνατο καi θα μάθουν νa έκτιμοϋν την εύλογία αύτοi νάνε λίγο περισσότερο μαζi καi να το aπολαμβάνουν στη μεγαλύτερη πληρότητά του. -Πως μπορείτε να βοηθήσετε κάποιον πού εϊναι έξοργισμένος με το θεό; Mfiς άναστατώνει γιατi ειναι σαν προσωπικ:fι έπίθεση. -θα τον βοηθοϋσα με το νa έκδηλώσει τ:fιν όργή του ένάντια στο θεό, γιατi βέβαια, δ θεος είναι άρκετα μεγάλος για να το δεχτεί. -Γιατi μερικοi aρωστοι έκδηλώνουν άσέβεια; Ή άσέβεια μπορεί να χρησιμεύσει σαν δπλο iσχυρο ένάντια στην άνήμπορη όργή σου. -Πως «βοηθείτε» μιαν οiκογένεια πού έκμεταλλεύεται το προσωπικό; Ξέρετε την όργη καi τiς άνησυχίες τους, μα αύτοi δεν τiς συνειδητοποιοuν. -Το γεγονος πι.uς γράφετε τ:ιί λέξη «βοηθείτε» σε εiσαγωγικα άνηκατοmρίζει κιόλας κάποια πολύ μπερδεμένα αiσθήματά σας. 'Αμφιβάλλω Ο. ν θέλετε, πράγματι, να βοηθήσετε η άπλως να έπιβάλετε ήσυχία καi πειθαρχία. "Αν μάθετε να μην παίρνετε προσωπικα τα πράματα, μα να βλέπετε τούς aνθρώπους με το προβλήματα, την άγωνία καi τrίν ταραχή τους, τότε μπορείτε να βοηθήσετε να δώσουν διέξοδο στ:fιν όργη καi την άνησυχία τους, για ν' άποβοuν eτm πιο ύποφερτοί. Το iδεωδες θα ljταν, Ο.ν ή οικογένεια στρεφόταν σε πρόσωπο aλλο παρα στο προσωπικο τοϋ νοσοκομείου, κατα προτίμηση προς τον iερέα η τον κοινωνικο λειτουργό, ποu μποροuν να βοηθήσουν Κι αύτοί, άλλά, eμμεσα, καi το προσωπικο με τiς δυσκολίες του τi'jς στιγμfjς. -Ρωτήσατε ~να άπο τοuς aρωστούς σας, ένω κοιτάζατε τiς εύχετήριες κάρτες στον τοίχο, κατα πόσο νιώθει όργισμένος. Άσφαλως το έρώτημά σας ειχε το aποτέλεσμά του, άλλα διερωτωμαι μήπως τοuτο δεν προβάλλει το δικό σας θυμο καi δεν άποτελοuσε δήλωση για το ποϋ βρισκόταν δ δ.ρωστος. -Ναί, μοιράστηκα μαζί του τiς ένδόμυχες άντιδράσεις μου όργfjς καi θυμοϋ σαν άντίκρυσα στον τοίχο τiς ψεύτικες εύχετήριες κάρτες πού eστελλαν aνθρωποι ποu άσφαλως :fiξεραν τrίν κατάστασή του καi το δτι δε θα γινόταν ποτε καλά. Το δτι μπόρεσα νa έκδηλώσω τiς aντιδράσεις μου, σημαίνει πι.ijς «Χτύπησα το καρφi στο κεφάλι», βοηθώντας τον 5ρωστο να μοιραστεί μαζί μου τ:ιίν όργη καi το θυμό του Κι eτm να νιώσει, στη συνέχεια, καλύτερα. -Oi aρωστοι, κι αύτοi πού πρόκειται να πεθάνουν, δεν ειναι διαφορετικοi άπο τούς aλλους, τούς ύγιείς aνθρώπους

20 Τό Παζάρεμα - Συv"θως 'Ακολουθοϋν Κατάθλιψη καί Λύπη -'Όταν δ aρωστος βρίσκεται σ' ~να άπο τa στάδια ποu περνάει δ έτοιμοθάνατος καi ξαναγυρνa σε μιa προγενέστερη φάση, τοuτο σημαίνει πως ή προγενέστερη αύηί φάση δε ~χει ξεπεραστεί; -''Όχι. 'Ελπίζω πως ~χω άποσαφηνίσει πiliς oi aρωστοι δεν άκολουθοuν άναγκασηκώς ~να κλασσικο σχημα άπο το στάδιο της aρνησης στο στάδιο της όργης, του παζαρέματος, της κατάθλιψης, της άποδοχης. Oi περισσότεροι άπο τοuς aρωστούς μου έμφάνισαν δυο i\ καi τρία στάδια συγχρόνως κι οχι πάντα με τfιν Ιδια σειρά. ΕΙναι, ώστόσο, σημανηκο ν' άναγνωρίσουμε πως δταν δ aρωστος φτάσει σ' ~να γνήσιο, άληθινο στάδιο άποδοχης ΚΙ δμως άρχίζει νa παλινδρομεί, εlναι συχνά, γιατl έμείς δεν τον άφήνουμε νa προχωρήσει. Μποροuμε νο προσθέτουμε άχρείαστες διαδικασίες παράτασης τfjς ζωfjς ποu δ aρωστος δεν τοuς άποδίδει mo σημασία, η μπορεί νάχει πλάι του ~να δικό του ποu συνεχώς τον πολιορκεί καl τον κάμνει νο νιώθει ~νοχος ποu πεθαίνει κοντά τους. Κι ειναι σ' αύτο το τελευταίο στάδιο ποu εiδικa μιο παλινδρόμηση εlναι συνήθως σημάδι aστοχου άπο μέρους μας χειρισμοu τοu aρωστου. Τοuτο δεν ειναι άληθι νο γιο. το aλλα στάδια. -Ή άδελφή μου!:χει καρκίνο καl βρίσκεται τώρα στο στάδιο του παζαρέματος. ΜιλάεΙ έλεύθερα καi γιο τον καρκίνο καl γιο ηί θεραπευτικη άγωγή. Γελάει μe το θάνατο «σον ερθει ή ι:ίjρα:& καl φλέγεται άπο την έπιθυμία γιο ~να άκόμη ταξίδι στο έπόμενα δυο χρόνια. Μπορεί ~νας arωστος ποu πρόκειται νa πεθάνει νο περάσει ~να- δυο άπο τa στάδια χωρlς νa το δείχνει στοuς γύρω του καi στοuς άγαπημένους του; -Ή άξ>ελφή σας φαίνεται νa μιλάει γιa την άρώστια της ~ρεμα καi νa έκφράζει τfιν έπιθυμία δη θa μπορ~σει νa πραγματοποιήσει άκόμη ~να ταξίδι στα έπόμενα δυο χρόνια. Φαίνεται νa διατηρεί τa κέφια της καi νομίζω πως πρέπει -36- νόστε εύγνώμων ποu μπορεί νa μιλάει άνωχτά. Πολλοi μπορουν νa περάσουν το στάδιο τοϋ παζαρέματος χωρiς τοuτο νa γίνει άνηληπτο άπο aλλους, άλλο. θο τόβρισκα δύσκολο ν' άποκρυβεί ~να γνήσιο στάδιο όργi'jς η κατάθλιψης. - τί θa λέγατε σ ' ~να aρωστο ποu πολu άπέχει άκόμα άπο τοϋ νa πεθάνει κι δλο καi μουρμουρίζει «θέλω νa πεθάνω άπόψε:&; -θa τούλεγα πως κάτι άνάλογο ~νιωσα κι έγω κάποτε κι δη, ώστόσο διερωτώμαι τi είναι έκεiνο ποu τον κάμνει νa μιλάει ~τσι. Μιa τέηα άπάντηση θa τούδινε νa καταλάβει πως ολοι μας κατa καιροuς μπορεί νa νιώθουμε το ίδιο. ΕΙμαι περισσότερο περίεργη γιο. το τί τον όδήγησε στο νa έκφράσει την mo πάνω cέπιθυμία:&. Oi aρωστοι ~χουν, καμιa φορά, κάτι σaν προαίσθηση θανάτου καi θέλουν νa τη μοιραστουν μαζί σας, ον θελήσετε νa τοuς άκούσετε. Μη τοuς άντικόβετε με φράσεις σaν «w, μr) μιλaς!:τσιl ι -Μιa δύσκολη περίπτωση aρωστου ένοριάτη μου ποu άνημετωπίζω τώρα είναι το πώς θa τον βοηθήσω, ~τσι δπως πέρασε άπο μιa φοβερa σοβαρη άρώστια ποu δλοι τη θεωρήσαμε σaν μωραία καi ποu τον είχε κάμει νa άποδεχτεϊ ώς ~να βαθμο τον έπικείμενο θάνατο, γιο. νa άνακαλύψει τελικa πως ή καταδίκη του δεν ί'jταν δ θάνατος μa μιa τρομερr) άναπηρία. -Καμιa φορa εινάι εύκολώτερο ν' άντικρύσει κανεiς το θάνατο παρa μιa παρατεταμένη ζωη με μιa σοβαρi) άναπηρία. 'Ά ν ~χετε πετύχει στο νο παρασταθείτε σ' αύτο τον aρωστο ~τσι ποu νa άποδεχτεί σaν έπικείμενο το θάνατό του, ειναι δυνατό, με λίγη παραπάνω προσπάθεια, νο τον βοηθήσετε ν' άποδεχτεί καi τη μακρότερη ζωη με την περιορισμένη λειτουργικότητα. υολω oi aρωστοί μας ποu /tχουν πολλαπλr) σκλήρωση η παραπληγία η ποu ειναι τυφλοί, είχαν νο περάσουν άπ' αύτa το στάδια. ΕΙναι, συχνά, δυσκολώτερη ΚΙ άπαιτεί περισσότερο χρόνο ή άποδοχη μιaς ζωijς μe περιορισμένη λειτουργικότητα παρο ή άντιμετώπιση του θανάτου, -37-

21 ποu στο κάτω- κάτω ειναι κι ~να τέλος σπί δοκιμασία καi τοuς πόνους. -ΠGις άντιμετωπίζετε ~να aρωστο ποu δε θέλει να ζήσει; -Είναι κι αύτη μια πολu γενικfι έρώτηση. ΕΙναι aνθρωποι πού, πράγματι, δε θέλουν να ζήσουν καi μπορεί να προκαλέσουν τiι συμπάθεια καi τi}ν κατανόησή μου. Πρόκειται για aρωστους όλοκληρωτικα παράλυτους άπο τ:ι'ιν κορφiι ως τα νύχια καi μe πλήρη άφασία, άνίσχυροι να πουν εστω καi μια λέξη, να διαβάσουν, να γράψουν καi ποu κείτονται γιο. χρόνια στο κρεβάτι χαζεύοντάς σας, καi ποu εχουν, ώστόσο, συνείδηση τgιν γύρω καi τϊjς κατάστασής των, ποu τρέφονται μe όρροuς καi ποu δεν μπορουν να έπικοινωνήσουν με τον εξω κόσμο παρα μονάχα με το βλέμμα. Καθως σδ.ς κοηδ.νε μπορεί νa το καταφέρουν να χαμογελάσουν η νa κλάψουν - κι ειναι τουτο ό μόνος τρόπος ποu μπορουν να έπικοινωνήσουν με τοuς γύρω. 'Εσείς θα τη θέλατε τέτοια ζωή; "Εχω καρκινοπαθείς ποu ζουν έπi μϊjνες καi μfjνες με φοβεροuς πόνους, άνίκανοι να κινηθουν άπο μεταστάσεις στα όστά, ποu τα πάντα τα έξαρτουν άπο τοuς δικούς τους για νa τοuς γυρίσουν στο κρεβάτι, να τοuς ταiσουν, να φροντίσουν γιο. δλες τiς άνάγκες τους. "Αν πδ.νε σε νοσοκομείο θa έπιβαρυνθουν καi μ' ~να σωρο εξοδα, ποu συχνa δεν μπορεί ν' άντιμετωπίσει ή οiκογένεια. Ξέρουν το τi τοuς άπομένει καi θέλουν νa πεθάνουν. Μήπως έσείς θα θέλατε, με τέτιες συνθfjκες, νa ζήσετε; Νομίζω πως πρέπει να έκτιμουμε τi}ν περίπτωση του κάθε aρωστου χωριστά. 'Ά ν ~νας aρωστος, κάτω άπο συνθfjκες ΠΟU μπορουμε Κι έμείς νa κατανοήσουμε, έκφράζει την έπιθυμία νa πεθάνει γρήγορα, προσωπικα δε θάχα δυσκολία να συμμεριστgι αύτη την έmθυμία του. -Σ' ~να liρωστο δόθηκε, έδgι καi δυο βδομάδες, περιθώριο μονάχα μιδ.ς μέρας να ζήσει. Ό γιατρος ειπε πως εκαμε δ,τι μπορουσε. Καi πως τώρα σήκωνε πια τα χέρια. 'Ωστόσο ό liρωστος εχει έπιβιώσει καi προφανώς είναι καλύτερα. Ή οiκογένεια άνάμενε το θάνατό του, χωρiς κουράγιο να τον δεχτεί. Καi ζεί με τi}ν έλπίδα. Ό aρωστος δε θέλει να iδεί τη γυναίκα του. 'Ισχυρίζεται niliς δλα του προκαλουν άναστάτωση Νομίζω πώς κι έγώ θ' άναστατωνόμουν ον κάποιος μούλεγε πως εχω μονάχα μια μέρα άκόμα νa ζήσω. Κανένας άπο τοuς aρωστους δe θάνιωθε μέσα του καλύτερα aν του καθοριζόταν μe μέρες καi βδομάδες ό χρόνος ποu του άπομένει να ζήσει. Κάτι τέτιο είναι έντελgις άνεύθυνο, γιατί, έππέλους δεν μπορουμε να ξέρουμε aν ό aρωστος μπορεί ν' άποτελέσει η οχι έξαίρεση στον κανόνα. Πολλοi εχουν ζήσει πολu πέρ' άπο τiς δποιες iατρικες προβλέψεις. Ό aρωστός σας φαντάζομαι, βρίσκεται στο μεταίχμιο δeν μπορεί να ζήσει άπολαμβάνοντας τiι ζωiι μα δεν μπορεί καi να πεθάνει. θυμώνει Κι δλοι γύρω ΤΟυ ΤΟν άναστατώνουν, γιατi ΤΟUς βλέπει σαν να στέκουν πλάι περιμένοντας το θάνατό του ποu δεν ερχεται. Νομίζω κάποιος ποu μπορεί νa μιλά ε ι aνετα μe aρωστους σαν αύτον θα πρέπει νο πάει στο δωμάτιό του, νa γίνει ~να μαζί του καi να του έξηγήσει πως αύτο ποu του ειχε λεχθεί για μια μέρα ζωfjς Ιjταν σκέπη βλακεία. 'Ύστερα, να καθήσει μαζί του καi να συζητήσει για το πως θα μπορουσε νο βοηθηθεί τώρα ποu ειναι καλύτερα. Καi να τον ένθαρρύνει να άπολαμβάνει την κάθε στιγμη του χρόνου του. Στiιν άρχη ό aρωστος μπορεί να έμφανίσει κάποια άντίδραση καi θυμο η να μδ.ς πεί 'ίσως καi για το πως θάθελε να ζήσει τiς ύπόλοιπες μέρες του. - τί μποροuμε να ποuμε για ψυχασθενείς ποu νιώθουν σαν πεθαμένοι, τεχνικα νεκροί, χωρiς καμια περίπου έλπίδα για το μέλλο; -'Υπάρχουν πολλοi «μερικοi» θάνατοι. Πολλοi liρωστοι σε κραηκα νοσοκομεία καi πολλοi ήλικιωμένοι σε γηροκομεία άπλgις ύφίστανται χωρίς, στi}ν πραγματικότητα, να ζουν. Κάτι τέτιο είναι ποu θεωρώ σαν <<μερικο» θάνατο, προπαντος σαν το μέλλο προβάλλει θαμπό, δταν oi aρωστοι δεν εχουν οiκογενειακiι φροντίδα, aν δεν εχουν τη δυνατότητα δποιας φυσιολογικfjς λειτουργικfjς ma ζωfjς. Κι εlναι δική μας ύπόθεση, νa δώσουμε στοuς aρωστους αύτοuς μιa δυναrότητα γιο. νa ξαναρχίσουν να ζουν καi να μη προσβλέπουν στο θάνατο νa τοuς λυτρώσει άπο τ:ι'ι χρόνια, τη διαιωνιζόμενη, τiι χωρiς καμια έλπίδα δοκιμασία τους. Το κάθε άνθρώπινο πλάσμα κάτι εχει νa δώσει aν του έππρέπουμε νa έκφραστεi. -" Αρωστοι μe παράλυση τfjς σπονδυλικfjς, ήμιπληγία καi -39-

22 όκρωτηριασμούς, συχνa περιγράφουν έαυτοuς σaν «μισοπεθαμένους)) κι έκφράζουν την έmθυμία νa πεθάνουν. Oi άπόψεις σας iσχύουν καi γι' αύτοuς καi Ο. ν νώ, πwς; η μποροίίμε νa κάμουμε γιa νa τοuς παρασταθοίίμε, Ιδιαίτερα δταν δεν ξεκαθαρίζει Ο.ν η παράλυση θάναι μόνιμη; -Oi πολλοi Ο.ρωστοι ποu ύποφέρουν με παράλυση πρέπει νa το πάρουνε aπόφαση καi να συνηθίσουν ηί φοβερή τους άπώλεια. 'Έχομεν iδεi πολλους παράλυτους βετεράνους τοίί Βιετναμικοίί πολέμου ποu μδ.ς ρωτοίίσαν γιατi δεν άφήνονταν νa πεθάνουν. Πολλοi άπ' αύτους θεωροίίσαν πwς ijταν ίjδη <μισοπεθαμένοι». Πρόκειται γι' άντίδραση που μποροίίμε νa την κατανοήσουμε καi που άπαιτεί χρόνο, ύπομονή, άγάπη κι έπιμονη η προσπάθεια νa τοuς κουβεντιάσουμε καi νa τους βοηθήσουμε νa βροίίν κάποιο νόημα μέσα στη δοκιμασία τους, καi πάνω άπ' δλα νa τους δείξουμε πwς άκόμα κι ενας παράλυτος μπορεί νa ζήσει ζωη με κάποια σημασία. Oi τέτιοι Ο.ρωστοι συχνa περνοίίν άπο το στάδιο τfjς κατάπληξης καi τfjς Ο.ρνησης, δε θa πιστέψουν πwς πρόκειται νa παραμείνουν μόνιμα παράλυτοι. 'Όταν άρχίσει νa πέφτει άπάνω τους η αύγη καi νa συνειδητοποιοίίν πwς δεν ύπάρχει άνάρρωση, θa τοuς βράσει ό θυμός καi θa γίνουν δύσκολοι Ο.ρωστοι. Μπορεί ν' άρχίσουν νa παζαρεύουν με το θεό μπορεί νa περιπέσουν σε κατάθλιψη, καμιa φορa καi γιa μfjνες, καi μοναχa aν τους παρασταθοίίμε με ύπομονη μποροίίν νa φτάσουν κάποιο στάδιο άποδοχfjς. -"Εχω καταγίνει, πρόσφατα, με μιa Ο.ρωστη ποu πέρασε άπο έφτa έγχειρήσεις καρκίνου, συμπεριλαμβανομένης κι έγχείρησης τοίί παχέος έντέρου καi που εχει εiσαχθεί τώρα yιa μιa άνακουφιστικi) ραδιοθεραπεία. Βρίσκεται σε κατάθλιψη καi με ρώτησε: cπwς θa νιώθατε Ο.ν εϊσασταν στη θέση μου»; 'Εσείς τί θa τfjς άπαντούσατε; -Πιθανώτατα θa τfjς άπαντοίίσα πwς το ίδιο θa στενοχωριόμουνα κι έγώ. -Ta στάδια που περνάει ενας Ο.ρωστος ποu πρόκειται νa πεθάνει φαίνεται νάναι άνάλογα μ' αύτa ποu ~χει νa περάσει κάποιος ποu ξαφνικa παθώνει σοβαρη άναπηρία. "'Εχετε νa πείτε τίποτα γιa το θέμα αύτό; -.co- ' ι ' -Αύτο ειναι άλήθεια. Μιa δποια άπώλεια προκαλεί το ειδος άντιδράσεων προσαρμογfίς ποu τiς άποκαλοίίμε cτa στάδια τοίί θνήσκειν:.. -Μήπως πολλοi άπο τοuς Ο.ρωστους ποu πρόκειται νa πεθάνουν χάνουν τη μάχη τfίς ζωfjς μόλις συνειδητοποιήσουν πwς πεθώνουν; -"Οχι. -η εlδους άπάντηση δίνετε σ' ενα Ο.ρωστο ποu ρωτάει, «Γιατi έγώ; Πρόκειται οπωσδήποτε νa πεθάνω, καi μακάρι νάχα κιόλας πεθάνει»; -Πολλοi lίρωστοι δε θέλουν νa σπρώχνονται νa κάμουν πράματα που δεν ειναι ετοιμοι νa κάμουν mά. 'Ένας Ο.ρωστος που λέει, «Πρόκειται οπωσδήποτε νa πεθάνω καi μακάρι νάχα ίjδη πεθάνει», πρέπει νa άποτελέσει aντικείμενο κάποιας έπανεκτίμησης. Μπορεi νa τοίί ειναι πολυ βαρειa η δοκιμασία του καi νa δυσκολεύεται νa τη σηκώσει μπορεί η άνακούφιση άπο τους πόνους νa μην εlναι iκανοποιητική μπορεί νa μη γνοιάζεται, πράγματι, κάποιος γι' αύτόν. 'Ένας Ο.ρωστος που παίρνει βοήθεια - φυσική, ψυχολογικη καi πνευμαηκi] - εlναι συνήθως iκανος νa άνθέξει καi μπορεί νa ξεπεράσει ηίν κραυγη άπελπισίας του cμακάρι νa πέθαινα». 'Άν τοίί παρασχεθεί δλη η βοήθεια ποu πρέπει κι ό Ο.ρωστος συνεχίσει νa μιλάει με τον ίδιο τρόπο, θάλεγα cνώ, μπορώ νa κατανοήσω». -η θa παρατηρούσατε σε κάποιο ποu σδ.ς λέει «Δεν ειμαι καλος σε κανένα. Γιατi δε μ' άφήνετε νa πεθάνω»; -Το γεγονός πwς μοίί μιλάει aποδεικνύει πwς κάμνει λάθος, γιατi το δη μοιράζεται μαζί μου τον καημό του θa με βοηθήσει νa γίνω καλύτερος σaν γιατρός σε Ο.λλους σοβαρa Ο.ρωστους. Κι αiσθάνομαι πολu lίνετα νa το λέω στους τέηους Ο.ρωστους. -Πwς θa άπαντούσατε σ' ενα Ο.ρωστο ποu σδ.ς λέει πwς δε θέλει νa σηκωθεί γιατi οπωσδήποτε πρόκειται νa πεθάνει. -41-

23 - τί τοίί χρειάζεται; -Καμιa φορa oi τέτιοι aρωστοι δεν eχουν aδικο. Συχνa περιμέναμε πάρα πολλa άπο τοuς κρίσιμα aρωστούς μας. Mou συνέβη νa δω πολλa πολu aρωστα παιδιa ποu ύποχρεώνονταν νa φοιτοίίν κανονικa στο σχολεϊο, νa κάμνουν πράματα ποu iκανοποιοuν τοuς μεγαλύτερους, ηίν wρα που το παιδi χρειάζεται την ήσυχία του. ΕΙναι άνάγκη νa διαχωρίσουμε ηί φυαικη άπόσuρση του aρωστου άπο πίν παθολογικfι κατάθλιψη ποu όδηγεί στην πρόωρη έγκατάλειψη κάθε έλπίδας καi κάθε eγνοιας. Με aρωστους ποu δοκιμάζουν βαρειa κατάθλιψη καi έγκαταλείπουν κάθε έλπίδα, καλο ειναι νa τοuς άφήσουμε να μιλήσουν για ηίν αϊσθηση ματαιότητας που εχουν καi γιο. την άπελπισία τους. Με aρωστους ποu βρίσκονται σ' έξέλιξη γιο. την άπαπούμενη προπαρασκευή, ένδείκνυται νa τοuς έπηρέπομε ν' άποτραβιοίίνται γιa νa βρίσκουν τiς έσώτερες πηγές τους καi τη γαλήνη τους. -Πως χειρίζεστε την περίmωση ένος aρωστου ΠΟύ εκφράζει την εγνοια γιο. άγαπημένο του πρόσωπο πως θa μείνει μονάχο σaν αύτος πεθάνει; -Me πολλη εμφαση θa τον ρωτοίίσα αν ύπάρχει τίποτα ποu μπορώ να κάμω γιο. να βοηθήσω τοuς δικούς του ποu θ' άφήσει. ea. κοίταζα έπίσης να iδw κατa πόσο εχει τακτοποιήσει δλες τiς δουλειές του, Gν eχει γραmη διαθήκη, aν ύπάρχουν δποια ι'ίλλα οiκονομικa η aλλα θέματα ΠΟU θa μποροίίσε ό ϊδιος νa χειριστεί δσο είναι στη ζωη καi το μπορεί. 'Ά ν oi δικοί του έμφανίζουν καθυστέρηση ώς προς το. διάφορα στάδια, θa έξέταζα aν ύπϊjρχαν περιθώρια γιο. λίγη κοινωνικη έργασία μαζί τους, γιο. να μπορέσουν ν' άντικρύσουν την πραγματικότητα τοίί έπικείμενου θανάτου. Τό Τέρμα της Ζωης- 'Ελπιδοφόρα Άποδοχr) -Μποροίίμε, πράγματι, νa μιλοίίμε γιο. θάνατο καi γιο. ζωη πρiν έπισυμβεί ό θάνατος; Ύποmεύομαι πως άξίζει κανεiς να στοχαστεί τη διαφορά 'Όταν δίνω διαλέξεις γιο. το θάνατο καi σfiς άναπτύσσω τiς έμπειρίες μου άπο aρωστους ποu πρόκειται να πεθάνουν, γιa μένα εϊνω πολu καθαρο πως στi]ν πραγματικότητα μιλάω γιο. τη ζωή. Είναι άπο τοuς μελλοθάνατους aρωστούς μας ΠΟU διδασκόμαστε τiς άληθινeς άξίες τ:ijς ζω:ijς, κι Gν φτάσουμε άπο το. χρόνια τ:ijς νιότης μας ν' άποδεχόμαστε την iδέα τοίί θανάτου, θa ζήσουμε μιa ζωη με πολu περισσότερο περιεχόμενο, θa μάθουμε νa έκτιμοίίμε καi το. πιο άσήμαντα πράματα καi θ' άποκτήσουμε διαφορετικeς άξίες. -Μιλώντας σε άγαπημένο σας πρόσωπο ποu πρόκειται νa πεθάνει θάσασταν ~τοιμη να τοίί μιλήσετε μέ έντιμότητα γιο. τa δικά σας αiσθήματα σχετικa με τοuς φόβους σας, με την άπώλεια, με το χωρισμό; Μποροίίμε, πράγματι, νa παύσουμε να πώζουμε; -Άσφαλwς νώ. "Οταν, πρόσφατα, έruσκέφθηκα μιαν aρωστη ποu ijταν στο. τελευταία της, καi με την όποία συνδεόμουνα στενά, τ:ijς ειπα πως σε περίmωση ποu ή έπίσκεψή μου αύτη θάταν ή τελευταία, θάθελα να ξέρει πως θa μούλειπε φοβερά. Κι αύτη ξέσπασε cto έλπίζω». Μόλις τόπε, άπολογήθηκε κι έγω γελώντας τη ρώτησα aν πραγματικa Ι\θελε νa είναι ψεύτικη στην τελευτώα μας αύτη συνάντηση η iiν μάθαμε άπο καιρο νa νιώθουμε τίμια μεταξύ μας. Τότε μ' άγκάλιασε Κι aρχισε να μιλάει άνοιχτα Kl εiλικρινα γιa το πως θάταν το. πράγματα γύρω δταν αύτη θάχε φύγει. τη σηγμi) ποu την aφηνα, πρόσθεσε πως αύτη ijταν ή καλύτερη συνάντηση ποu εϊχαμε ποτέ oi δυό μας. - 'Έχω μιaν aρωστη μe καρκίνο στο τελευταίο της στάδιο... Κι ό aντρας της άπλwς παρακάλεσε: cδόστε της μονάχα λίγη άνακούφιση». την καθησυχάζουμε σaν την πιάνει ή άγωνία. Κατa το. ι'ίλλα συχνa πέφτει σε λήθαργο λόγω ούραιμίας. Κι εχει παραισθήσεις με όπτασίες. ΓιΟ. παράδειγμα, βλέπει την πεθαμένη μητέρα της, την άδελφή της, το μοναχογιό της. Συνεχώς ζητfi νa την άφήσουν νa κοιμηθεί καi λέει πως πρόκειται νa φύγει γιο. το σπίτι την Τρίτη. Ψυχολογικa νομίζω πως ειμαι προετοιμασμένη. Πιστεuετε, άλήθεια, πως αiσθάνεται κάτι ποu έμείς δεν ξέρομε; -43-

24 -Δεν ξέρω aν αiσθόνεται κόη ΠΟU έσεiς δεν ξέρετε, γιατi ξέρατε πwς ή aρωστή σας θο πεθόνει γρήγορα κι aν ή ίιποψία μου ειναι σωστή, θο πρέπει νο πεθάνει τi]ν Τρίτη. Oi aρωστοι ξέρουν δχι μονάχα πwς πεθαίνουν, μο πολλοi άπο τοuς aρωστούς μας έχουν τ:ι'jν ίκανότητα νο μcίς δώσουν νο άνηληφθοϋμε καi το πότε θο πεθάνουν με άκριβι1 συνήθως τi]ν πρόβλεψή τους. Κι aν ή aρωστή σας άναφέρεται κιόλας στ:ιί μόνα της, τ:ι'jν άδελφή της καi το γιό της ποu πέθαναν πρiν άπ' αύτη εiναι μόλλο φανερο πwς έχει :flδη άποκολληθεί άπο τiς έγκόσμιες σχέσεις της Κι είναι ΠιΟ ~τοψη νο πεθάνει. -Πείτε μας, παρακαλώ, ό aρωστος έκδηλώνει διαφορετικ:ι'j αϊσθηση άξιοπρέπεως δταν αύτοεγκαταλείπεται στi] μοίρα του άπ' δ, η νιώθει σον μπεi στο στάδιο της άποδοχης; - "Αρωστοι ποu βρίσκονται στο στάδιο της άποδοχης έμ φανίζουν ~να κυρίαρχο αίσθημα ήρεμίας κι εiρήνης. 'Υπάρχει κάτι το πολu άξιόπρεπο γύρω άπ' αύτοuς τοuς aρωστους. 'Αντίθετα aρωστοι ποu άφήνοντω στη μοίρα τους, συχνο χάνουν τ:r')ν άξιοπρέπειό τους καi νιώθουν πλημμυρισμένοι άπο πικρία κι άγωνία, με κουβέντες, δπως «Ποιο ή εννοια;», «Κουράστηκα νa παλεύω». Πρόκειται γιa ~να αlσθημα ματώωσης, άχρήστευσης κι άνησυχίας, ποu διαστέλλεται σαφέσατα έναντι τοϋ σταδίου της άποδοχης. - "Εχετε τ:ι'jν aποψη πwς δεν ίιπόρχει διαφορa άνόμεσα στο πwς έσεiς έρμηνεύετε το νόημα τοϋ θανάτου γιa τον έαυτό σας καi στο πwς το έρμηνεύετε γιa τοuς aλλους, ίιπο η1ν εννοια δτι εχετε τρόπο νa το έρμηνεύετε γιa τον έαυτό σας κι ετσι νιώθετε γι' αύτο :flρεμη; -Oi lίνθρωποι βλέπουν πολλa νοήματα στο θάνατο. "Α ν νιώθουν ί)ρεμοι με τη δική τους έρμηνεία, ειναι το καλύτερο ποu μποροϋμε νa έλπίζομε. -'Έχω άκούσει πwς στο τέλος της ζωης ένος lίρωστου ποu πεθαίνει, περνάει σaν άστραπfι άπο το. μάτια του μιa σύνοψη της δλης ζωης του. 'Έχετε άκούσει κι έσείς γι' αύτό; Πολλοi άπο τοuς lίρωστούς μου συνέβη νο ξαναζήσουν έμπειρίες της περασμένης τους ζωης. Νομίζω rnl:ις oi τελευταίες αύτες iliρες ειναι μιο περίοδος ποu ό aρωστος άπαγγιστρώνεται άπο η) γύρω ζωή, ποι) άρχίζει ν' άποκολλcίται, ποu γίνεται πολu ένδοσκοπικός, ποu προσπαθεί νο θυμηθεί γεγονότα καi άνθρώπους κόποιας σημασίας γι' αύτον καi πού, γι' lίλλη μιο φορό, συλλογίζεται μέσα του τ:ι'jν περασμένη του ζωή, σε μιο προσπόθεια νο συνοψίσει, 1σως, τ:ι'jν άξία της ζωης του καi ν' άναζητήσει το νόημό της. Βρήκαμε rnl:ις μερικές, μικρες μνημες καi στιγμες :flσσονος σημασίας, με άγαπημένα πρόσωπα βοηθοϋν πολu τον aρωστο στο ύστατο στόδιο της ζωης του. -Κατa τον πρόσφατο θάνατο της μητέρας μου δεν διόκρινα σχεδον καθόλου τ:r')ν άποκόλληση άπο τi] ζωi] με τον τρόπο ποu τfιν περιγράφετε. Μήπως ό άποχωρισμός της άπο μcίς i]ταν τόσο iδιωτική της ίιπόθεση ΠΟU δεν μποροϋσα νa τον iδw; -Μπορεί κι αύτο μπορεί ομως καi νόνιωθε τόση εiρήνη μέσα της καi τόση άποδοχή, ποu i]ταν άρκετa :flρεμη γιο. νa μη χρειάζεται ν' άποχωριστεi σταδιακό. -Πάντα διερωτ<:ίμαι γιο. το πwς ~νας aρωστος ξέρει πwς πρόκειται νa πεθόνει σε μισ:ι'j wρα, γιο. παρόδειγμα. "Εχετε ποτε μιλήσει με δρωστο ποu νa σας ειπε έπακριβwς τi ενιωσε τiς τελευταίες του στιγμές; -Πολλοi άπο τοuς aρωστούς μας μπόρεσαν νa μ<:ίς ποϋv τ:ι'jν ~ρα ποu θa πέθαιναν. 'Αμέτρητοι aρωστοι μ<:ίς ζήτησαν νa καλέσουμε συγγενείς τους η κάποια νοσοκόμα γιο. νa τι1ν εύχαριστήσουν. Πολλοi άκόμα παρακάλεσαν τη νοσοκόμα τους νa τοuς χτενίσει καi να τοuς άλλόξει το πουκάμισο γιο. νa φώνονται σιγυρισμένοι καi καθαροί. υυστερα, μερικοi άπ' αύτούς, ζητοϋσαν να άφεθοίίν μόνοι κι!σα ποu va ξαναγυρίσει ή νοσοκόμα i]ταν νεκροί. Νομίζω πwς αύτο εiναι κείνο ποu μποροϋμε νa ποϋμε ψυχοφυσιολογικες νύξεις άπο το θάνατό του. -Ε1πατε rnl:ις στόχος μας δεν ειναι νa σπρώχνουμε τον aρωστο άπο το ~να στάδιο στο aλλο γιατi μπορεί νa χρειό- -45-

25 ζεται την aρνηση, ώστόσο μιλaτε για το τελευταίο στάδιο σαν να πρέπει νάναι αύτος ό στόχος - εiδικα στο παράδειγμα τijς κυρίας που τσίμπησε το μάγουλο του συζύγου της. Είχατε έκφράσει εντονα την ι'iποψη δη καλη κοινωνικη έργασία θα μπορουσε να την όδηγήσει στην aποδοχη πρiν άπο το θάνατο τοϋ aντρα της. θάχατε την καλωσύνη να έξηγήσετε αύτη την άντίφαση; -Πράγματι σaν να πρόκειται για aντίφαση, μa νομίζω πwς εiναι θέμα έννοιολογίας. Το iδεώδες θάταν aν τόσο ό aρωστος δσο Κι ΟΙ συγγενείς του μποροuσαν να φτάσουν στο στάδιο τijς aποδοχi'jς πρiν ερθει δ θάνατος. Στην περίmωσή μας, ειναι πολυ λίγη ή διεργασία τi'jς θλίψης, παρ' δλο που θλίψη ύπάρχει καi στiς δυο πλευρές. Δεν είναι, ώστόσο, στόχος μας νa σπρώχνουμε τους aνθρώπους άπο το ί?.να στάδιο στο aλλο. "Α ν ~νας aρωστος χρειάζεται περισσότερο χρόνο στο στάδιο που βρίσκεται η ον δεν εχει διάθεση ν' άνηκρύσει πραγμαηκα το πεπερασμένο του, Ο.ν θέλει νa μείνει στο στάδιο τijς aρνησης, τον έξυπηρετοϋμε περισσότερο μe το να τον άφήσουμε στη φάση που βρίσκεται. "Αν ό aρωστος σ' δλη του τη ζωη στάθηκε ί?.νας δργισμένος aνθρωπος η έπαναστάτης η μαχητής, το πιθανώτερο ειναι να παραμείνει στο στάδιο της δργijς δσο να πεθάνει. 'Ά ν aλλος συνέβη να i]ταν μια μελαγχολικη προσωπικότης μe οικτο για τον έαυτό του όjς το τέλος, ειναι άσφαλwς άπίθανο ν' άποκτήσει κέφια καi να δεχτεί το θάνατο μe χαμόγελο σηί 1ωρφη και μe αi'σθηση γαλήνης. Στiς τέτιες περιmώσεις δεν πιέζαμε ποτe τον aρωστο «να συμπεριφέρεται μe τρόπο που να δίνει iκανοποίηση στiς δικές μας άνάγκες». Θα πρέπει νάμαστε πάντοτε ί?.τοιμοι να προσφέρουμε στον aρωστο καi να τον βοηθοϋμε να μετακινηθεί άπο το ί?.να στο aλλο στάδιο την όjρα που είναι ~τοιμος νa το κάμει πάντως, χωρiς κάποια έmπρόσθετη βοήθεια oi aρωστοι μποροϋν νάχουν δυσκολίες να προχωρήσουν. φροντίζουν. "Αν έμεϊς, σαν γιατροi νιώθομε την aνάγκη να παρατείνουμε χωρiς λόγο τη ζωη καi να aναβάλουμε το θάνατο, ό aρωστος παλινδρομεί στο στάδιο τi'jς κατάθλιψης καi της δργijς καi δεν aφήνεται να πεθάνει μe εiρήνη καi aποδοχή. Το δεύτερο καi ποσοηκα το πιο συχνο πρόβλημα ειναι oi aμεσοι συγγενείς που βρίσκονται συνεχώς τριγύρω καi δεν μποροϋν ν' aφήσουν τον aρωστο να προχωρήσει φυσιολογικά. ΕΙναι πολυ δύσκολο να πεθάνει κανεiς μe εiρήνη καi γαλήνη δταν βλέπει την aναστάτωση καi τον πόνο που προκαλεί στη γυναίκα του, που δεν εχει τον τρόπο να aποδεχθεί την κατάσταση. Σαν βλέπομε μια τέηα συνωμοσία σιωπijς η τέηα aσυμφωνία καi σύγχυση στα στάδια που πρέπει να περάσουν oi aνθρωποι, αύτοi που χρειάζονται βοήθεια ειναι κείνοι που ξεκόβουν άπο την δλη πορεία. Μ' αύτο έννοώ, δη πρέπει να βοηθήσουμε το γιατρο η τη σύζυγο ν' άνηκρύσουν την πραγματικότητα, καi με εμμεσο τρόπο νa ένισχύσουμε ετσι καi τον aρωστο στο να παραμείνει στο στάδιο τijς άποδοχijς η στο να το φτάσει. -Πόσο άσυμβίβαστη ειναι ή άποδοχη τοϋ θανάτου μe την iατρικώς θετικ!j στάση τi'jς θέλησης για ζωή, τοϋ aγώνα συνέχισης τijς ζωijς καi βελτίωσης τijς ύγείας; -Ή άποδοχη του θανάτου εiναι ή πιο ρεαλιστικη θέση που πρέπει να καλλιεργήσει μέσα του ό καθένας μας, άφοϋ δλοι μας, άργα η γρήγορα, θα πεθάνουμε. 'Όταν ~νας δρωστας δεχτεί ηίν πραγματικότητα του πεπερασμένου της ϋπαρξής του, τότε εχει πολυ μεγαλύτερη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει δλη την έσωτερική του ένεργητικότητα για να βοηθήσει το γιατρο καi την όμάδα θεραπείας για να πασχίσουν να τον κρατήσουν στη ζωή. Το ί?.να δεν άναιρεί το aλλο aλλ' aντίθετα μεγαλώνει, μάλλο, την έκτίμηση καi τη θέληση για τη ζωή. -Πόσοι άπο τους ι'iρωστούς σας μπόρεσαν να φτάσουν το στάδιο της άποδοχijς στη διάρκεια των συναντήσεών σας; -Νομίζω πwς oi περισσότεροι aρωστοί μας θα μποροϋσαν να φτάνουν στο στάδιο τijς άποδοχijς, aν δεν i]ταν τα μέλη τοϋ νοσοκομειακοί) προσωπικοϋ, καi εiδικώτερα οί γιατροί, που δεν μποροϋν να δεχτοϋν το θάνατο των aρωστων που Oi γονιοί μου ειναι πάνω άπο έξήντα χρόνων. υολοι oi καλοί τους φίλοι είτε εχουν πεθάνει η που πλησιάζουν το τέλος. 'Όταν έπισκέπτομαι το πατρικο σπίτι, ή μητέρα μου συνηθίζει να μοϋ λέει πwς δε θέλει να γεράσει καi ν' άδυνατίσει. Δέχεται δώρα καi λέει πwς δλα αύτα θάναι δικά μου σαν πεθάνει. Δεν ξέρω τί να λέω στους γονιούς μου άπάνω στα τέτια θέματα; -47-

26 -Νομίζω πως πρέπει νa καταλάβετε Kl έσεiς πως δεν ειναι πολυ εύχάριστο νa γερνάει κανεiς καi νa χάνει, ί?_να - ί?_να, τους δικους καi τους φίλους του. Κι εlναι λογικο πόλλοί, μέσα ση)ν κοινωνία μας, νa μη θέλουν νa γεράσουν, γιατi δεν f:χουν μεγάλες οiκογένειες γιο. νa τους φροντίζουν δταν δεν θa μποροuν ν' άντιμετωπίζουν μόνοι τiς άνάγκες τους. Δεν εlναι δcι καi πολυ εύχάριστο νa περάσει κανεiς τa τελευταία χρόνια τfίς ζωfίς του σε γηροκομείο. Μπορεί νa συμπαθείτε τfι μητέρα σας καi νa προσπαθείτε νa σκεφθείτε άπο τώρα τί θa κάμετε aν φτάσει σε προχωρημένα γηρατιά. "Α ν άκοuτε τiς έπιθυμίες τfίς μητέρας σας τώρα που άκόμα μπορεί καi σκέφτεται καθαρa κι έσείς εχετε τfι δυνατότητα νa μιλaτε γιa το θάνατο με κάποια άπομακρυσμένη προοπτικ:ιl γιa το θάνατό της, τa πράγματα γίνονται πολυ πιο εϋκολα. ΕΙΔΙΚΕΣ 2 ΜΟΡΦΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝωΝΙΑΣ ΕΙναι σχετικa εϋκολο νa έργάζεται κανεiς με aρωστους ποu μποροuν νa έκφράσουν τiς άνάγκες τους, τiς έπιθυμίες καi το. αισθήματά τους. 'Έχομε, ώστόσο, /?_να συνεχ6:ις αύξανόμενο άριθμο aρωστων σε άναπνευστfίρες που δεν f:χουν τον τρόπο νa μιλήσουν. Με τον αύξανόμενο άριθμο καi τ6:ιν ήλικιωμένων θάχουμε ν' άνημετωπίσουμε περισσότερους liρωστους με ήμιπληγίες, ποu έν6:ι έπιβιώνουν δεν εlναι σε θέση οϋτε νa λένε οϋτε νa γράφουνε τiς άνάγκες τους. Κι αύτοi εlναι oi aρωοτοι που χρειάζονται τfιν δλως Ιδιαίτερη προσοχή μας. Καi θa πρέπει νa θυμόμαστε δη συχνa ειναι σe θέση ν' άκοuνε, νa νιώθουν /?_να χάδι ΚΙ Olίl μποροuν κι oi ϊδιοι νa μaς δίνουν κάποιες νύξεις καi σημάδια που πρέπει νa παίρνουμε καi νa τa έρμηνεύουμε, aν θέλουμε νa διατηροuμε μαζί τους σχέσεις κάποιας σημασίας κι δχι άπλ6:ις μηχανικές. 'Υπάρχουν πpλλες γ λwσσες ποu.μπορεί νa χρησιμοποίει /?_νας aρωστος γιa νa κοινοποιεί σε μaς τiς άνάγκες του. Oi πιο νέοι μaς «μιλοuν» με Ο.φωνη συμβολικfι γλώσσα, μe σχέ~ δjα καi νοήματα. "Αν ί?_νας νεαρος πυροβολεί προς /?_να σοβαρa aρωστο που πλαγιάζει στο ίδιο δωμάτιο μ' /?_να ύποnθέμενο δπλο έν6:ι δ ίδιος βρίσκεται σε άπελπιστικfι άναμον:ιl γιa /?_να δότη προκειμένου νa κάμει μεταμόσχευση νεφροu, μπορεί νa έκφράζει τ:ιlν έπείγουσα έπιθυμία νa πεθάνει δ συγκάτοικός του κατa το δυνατο γρηγορώτερα γιa νa πάρει τον Ενα άπο τους νεφρούς του. 'Εκείνοι ποu εχουν τiς περισσότερες άνάγκες - συνήθως μεγάλα παιδιά, νεαροi ~ καi μεγάλοι που φοβοuνται το θάνατο - χρησιμοποιοuν συνήθως

27 εναρθρη συμβολικfι γλώσσα. "Α ν ~να παιδάκι βαρειa aρωστο, μοναχό του σ' ~να δωμάτιο νοσοκομείου, καi μέσα σε θάλαμο όξυγόνου, ρωτήσει τiι νοσοκόμα «τί πρόκειται νa συμβεί aν, σaν μπω στο δξυγόνο, ξεσπάσει καμιa πυρκαγιά;» σημαίνει πως έκφράζει τfιν άγωνία τijς μοναξιας του καi το φόβο του θανάτου. ΕΙναι έπιτακτικο νa έκπαιδεύουμε, γι' αύτου του είδους η'jν έπικοινωνία, εiδικο προσωπικο γιa τa νοσοκομεία. Ή συνειδητi) η άσυνείδητη συναίσθηση του aρωστου γιa τi)ν έξέλιξη του κορμιου του ειναι πολu σημαντική. Γιa παρόδειγμα, ~νας aρωστος ΠΟU πέθανε άπάνω στο χειρουργικο τραπέζι άπο δγκο στον έγκέφαλο, δταν τούκαναν το τεστ Rorschach, ~δειχνε έπανειλημμένα άντιδράσεις καψίματος, σaν άπο καμένο κάρβουνο η χιόνι. 'Ετούτη ijταν ή ~κφραση τijς συμβολικijς γλώσσας του. Νομίζω πως ειναι σημαντικο νa μάθουμε τι'j συμβολικι'j γλώσσα των κρίσιμα liρωστών μας, των έτοιμοθάνατων η καi των άνάπηρων γιατi μας λέει πολλa γιa τiς άντιδράσεις τους άναφορικa με το θάνατο η το τί συμβαίνει μέσα στο κορμί τους. Το καλύτερο παράδειγμα ίσως νάνοι τa σχεδιάσματα παιδιών πού, καμιa φορά, δείχνουν άπο πολu πρiν τiς μεταστάσεις μέσα τους καi ποu ειναι το καλύτερο μέσο έπικοινωνίας μαζί τους. -Πως χειρίζεστε ι!να aρωστο ποu πρόκειται νa πεθάνει καi πού, άπο ήμιπληγία, δεν μπορεί νa μιλήσει; -Προσπαθώ με κάθε τρόπο νa του μιλήσω καi νa του δώσω σημάδια γιa ν' άπαντα μ' ~να ναi η ~να δχι. 'Ά ν ει ναι σε θέση νa γράφει, τον ένθαρρύνω να μου γράφει τiς άπαντήσεις του. ΕΙναι πολλοi ποu μπορουν νa μάθουν νa γράφουν με μολύβι ποu νa κρατανε με το στόμα η ΠΟU μπορουν τουλάχιστο νa διαβάζουν δταν δεν ειναι πιa iκανοi νa έπικοινωνουν προφορικά. 'Όλα αύτa τa μέσα πρέπει νa χρηmμοποιουνται με ύπομονi) προκειμένου γιο aρωστους ΠΟU δεν μπορουν νa μιλανε. -Πόση καλι'j μπορεί νάνοι ή ψυχολογικη έπίδραση τijς μι'j φωνητικijς συμβολικijς γλώσσας άπάνω σ' ~να έτοιμοθάνατο; Πότε ει ναι ποu ξέρετε γιa το πόσο πρέπει νa εiσαγά γετε τοuς δικοuς στη συμβολικι'j μι'j φωνητικι'j γλώσσα του aρωστου; -"Α ν oi δικοi ει ναι πρόθυμοι νa μάθουν τοuς τρόπους έmκοινωνίας του aρωστου, κι Ιδιαίτερα τ:r'} συμβολικi] μι'j- φωνητικι'j γλώσσα του, εύχαρίστως θ' άφιέρωνα το χρόνο καi τι'jν προσοχή μου γιa νa τοuς διδάξω πως νa «διαβάζουν» τον aρωστο καi πwς νa βελτιώσουν τοuς τρόπους έποικοινωνίας μαζί του. -Πwς μπορείτε νa βοηθήσετε ltνα aρωστο ποu βρίσκεται σε άφασία; Πως μπορείτε νa ξέρετε το τί ειναι ποu ρωτα; -"Αν μπορεί νa γράφει, προσπαθείστε νa του μιλατε καi δόστε του ltνα κομμάτι χαρτi κι ltνα μολύβι. 'Ά ν δεν μπορεί πιa νa γράφει, δόστε του ~να σύμβολο γιa το ναi κι ~να γιa το οχι. Προσπαθείστε νa έγκαθιδρύσετε αύτο ποu λέμε «μονολογικο διάλογο». eα έκπλαγείτε σaν διαπιστώσετε πόσο μπορείτε νa συνεννοηθείτε με τέτιους aρωστους, Gν άφιερώσετε λίγο χρόνο KQl λίγη ύπομονι'j Κι Gν δεν τa παρατήσετε βιαστικa καi πρόωρα. 'Ένας «μονολογικος διάλογος» σημαίνει πως προλαμβάνετε τlς έρωτήσεις του aρωστου καi πως τον ένθαρρύνετε ν' άπαντα μ' ~να ναi η ~να δχι. 'Ά ν ή άπάντησfι του ειναι καταφατική, άπαντατε τι'j δική του έρώτηση καί, στη συνέχεια, προχωρεiστε δσο ποu νa σας δώσει σijμα πως άπαντήσατε δλες τiς έρωτήσεις του. -"Α ν δεν είναι δυνατο νa χρησιμοποιηθουν oi τρόποι ποu μας εi'πατε, τί aλλο μπορείτε νa κάμετε γιa νa βοηθήσετε κάποιον νa μιλήσει; -Καμιa φορa δεν ειναι ή κουβέντα ποu χρειάζεται. Χρειάζεται ή συντροφιa κι ή φροντίδα. Ούδέποτε έγκαταλείπετε άνθρώπους ποu δεν μπορουν νa μιλήσουν. "Αν άπλwς κάθεστε μαζί τους καi συνεχίζετε νa τοuς δείχνετε τι'j φροντίδα σας κάποια στιγμι'j θ' άνοίξουνε άπο μόνοι τους, χωρiς έσεiς νάχετε πεί τίποτα, καi θa σας πουνε γιa τι'jν άνησυχία τους. -51-

28 -Πώς μεταφράζετε, με κάποια ταχύτητα, η) συμβολικfι y λώσσα τοϋ aρωστου η των δικών του yιa νa μπορείτε ν' άπαντaτε σωστό; -Δεν μπορείτε νa μεταφράζετε γρήγορα πάντοτε, μa ον έχετε τοuς δικοuς ένος έτοιμοθόνατου aρωστου νa άναμένουν έξω 6πο το δωμάτιό του, δεν έχετε παρa νa μεταφράζετε άμέσως, yιατi μπορεi νa μfιν ύπόρχει αϋριο. Το ϊδιο iσχύει yιa έτοιμοθόνατους ποu δεν εινω oi δικοί τους κοντό. Στiς τέηες περιmώσεις προσπαθώ νa μεταφράζω έστω ΚΙ αν δεν είμω πολu σίγουρη, εστω κι aν πέφτω σε λάθη. Ή οiκοyένεια η ΚΙ ό aρωστος ξέρουν πως προσπάθησα ΚΙ Ον δεν άνταποκρίνομαι σωστa θa φροντίσουν ΚΙ ΟΙ Ϊδ101 νa το Κατανοήσουν. -Πώς μποροϋμε νa φροντίζαμε l?.να aρωστο ποu περνάει κρίσιμες wρες σε μονάδα έντατικijς παρακολούθησης, οταν ή άρώστια τοϋ ljρθε ξαφνικa καi παρουσιάζει μεγάλη σοβαρότητα; -Ό aρωστος αύτος μπορεί νόνω τόσο κρίσιμα ποu νa μην μπορεί νa έπικοινωνήσει με το περιβόλλο του η νόχει ύποστεί τραχειοεκτομη η νόνω κρεμασμένος άπο l?.να σωρο έξαρτήματα κι ~τσι, με κάποια έννοια, νόχει άναπηρία ποu νa όφείλεται στο. τεχνητa μέσα ποu χρησιμοποιοϋνται yιa νa τοϋ σώσουν τ:ιί ζωή. 'Επιβάλλεται να ξέρουμε τiς άνόyκες τοϋ aρωστου αύτοϋ, καi νa προσέχουμε άκόμα καi τa γνεψίματα η τfιν έκφραση τοϋ ματιοϋ του γι' αύτο Κι όφείλομε νa άφιερώσουμε λίγο χρόνο μαζί του, προσπαθώντας ν' άνακαλύψουμε κάποιες νύξεις καi ν' άνταποκριθοϋμε κανονικό. - τί κόμνετε με aρωστους ποu βρίσκονται σε κατάσταση ήμιαναίσθητη λόγω ήρεμιστικών; -Φροντίζω νa μειώσω τον άριθμο των κατευναστικών yιa νa μπορεί ό aρωστος νόχει καi κάποιες στιyμες συνείδησης καi νa έmκοινωνεί μαζί μου yιa τiς άνόyκες του. "Αν δeν έχετε άρμοδιότητα yιa τa κατευναστικό, θa πρέπει νa έπισκεφθείτε τον aρωστο σε κάποιο διάλειμμα έyρήyορσής του καi πρiν νa πάρει την καινούργια του δόση Ύπόρχουν aρωστοι ποu εινω χωρiς γλώσσα; Σκέττα θύματα τijς κοινωνίας μας; -Νομίζω πως ύπόρχουν πολλοi βουβοi aρωστοι ποu δεν χρησιμοποιοϋν πιa τον προφορικο λόγο γιατi έχουν άποσυρθεi στον έαυτό τους, στη μοναξιά τους καi στη μιζέρια τους καl παραιτήθηκαν κι όποιασδήποτε προσπάθειας νa ζητοϋν βοήθεια. Εϊχαμε η)ν περίπτωση μιίiς γυναίκας ποu βρισκόταν σε κατάσταση ήμιαναωθησίας yιa βδομάδες, σε. κάποιο μοναχικο δωμόηο. Δεν είχε ποτe καμιa έπίσκεψη. 'Ωστόσο, οταν μπijκε, μιa μέρα, l?.νας άπο τοuς μουσικοθεραπευτές μας ΚΙ aρχιοε νa τραγουδόει ΚαΙ νa παίζει Κιθάρα, ή aρωστη aνοιξε ξαφνικa τa μάτια της καί, προς έκπληξη ολων μας, aρ ΧΙΟε κι αύτη νa τραγουδάει. Σ το τέλος τοϋ τραγουδιοϋ με δάκρυα στο. μάτια, ρώτησε, «Ποϋ πijγες καi ξετρύπωσες πως αύτο το τραγούδι iίταν ή άγαπημένη μου μελωδία;:. Ή μουσικη συνήθως παραμελείτω σaν ~να ειδος γλώσσας, ένω μπορεί νa χρησιμοποιηθεί πολu άποτελεσμαηκa με τέηους aρωστους. -Πως χειρίζεστε aρωστους ποu είναι φυσικώς άδύναμω νa μιλοϋν; ΕΙ ναι δυνατο νa άρκέσει μονάχα ή μη προφορικη έπικοινωνία, σaν γιο. παράδειγμα oi χειρονομίες; Ξέρω πως το νοσοκομειακο προσωπικο άρκείτω σ' αύτό, μa πώς θa μπορούσατε ν' άντιμετωπίσετε ~να άνησυχοϋντα έπισκέπτη η καi οiκογένεια η νοσοκόμες ποu έπιμένουν στη ρουτίνα νa έπανέρχοντω κάθε δυο wρες; Ό aρωστος ποu βρίσκεται σε κωμα είναι ΚΙ αύτος aνθρωπος μ' ολα τa παρεμφερη δικαιώματα. Πώς χειρίζεστε αύτούς; -Νομίζω πως οταν έχετε ~να aρωστο ποu φυσικώς δεν εινω πιa iκανος νa μιλάει, πρέπει νa προσπαθείτε νa έπικοινωνείτε μαζί του. Καi μe το λόγο κα1 χωρiς το λόγο. 'Άν μπορεί άκόμα ν' άκούσει θa πρέπει νa τοϋ μιλaτε καi ν' άπευθύνεστε σ' αύτον κουβεντιόζοντός τον ΚΙ lsxι νa τον άνημετωπίζετε σaν aνθρωπο ποu έχει χάσει τfιν άκοή του. "'Αν έχετε νευρικοuς η άνήσυχους έπισκέπτες καi συγγενείς, θόνω rσως δυνατο με τiς ένέργεις καi το παράδειγμά σας νa τοuς δείξετε πόσο ήρεμιστικη ΚΙ iκανοποιητικη ειναι αύτοϋ τοϋ εrδους ή έπικοινωνία. -53-

29 -Πώς ~νας aρωστος με έπέμβαση σn'jv τραχεία μπορεί νa κάμει στο προσωπικό αiσθητό τό φόβο του πwς θa πεθάνει καi πiίjς θa μποροίίσε τό προσωπικό νa τον βοηθήσει; η θa προσπαθούσαμε ν' άκούοουμε; -Νομίζω πwς πρέπει νa τον κοιτδ.τε στο. μάτια. "Αν το. μάτια του έκφρόζουν φόβο κι άνηουχία, πλησιάστε τον καi ρωτδ.τε τον: cφοβδ.σαι;» "Αν άρχίσει τότε ν' άνοιγοκλείει το. μάτια του η νa κουνάει το κεφάλι του, καθεiστε κοντό του, καi ρωτδ.τε τον: «τί ει ναι που φοβδ.σαι; Μήπως φοβδ.σαι τοίίτο, έκείνο... ;» καi δόστε του παραδείγματα άπ' δη μπορεί νa θεωρείτε πwς τον φοβίζει. Σον σταματήσει καi σφίξει τa χέρια σας δυνατa άπόνω σε κάποια άπόντηση, μιλεiστε του γιο. τό συγκεκριμένο έκείνο θέμα καi βεβαιώστε τον πwς θa μείνει κάποιος μαζί του δσο ποu νa μπορέσει νa νικήσει τό φόβο του καi την άνησυχία του. 'Ένα άπο το. καλύτερα παραδείγματα εiναι ή περίπτωση ποu δίνει ό Δρ. S,harman στο "Bulletin of the Menninger Foundation" (Μάης, 1972), δπου περιγράφει ~να aρωστο γιατρό ποu πέρασε άπό μιa τέτια έμπειρία, έπειδη έξαρτιόταν άπό ~να άναπνευστήρα. 'Ένας aλλος γιατρός μπόρεσε νa τον βοηθήσει με το νa μπεϊ στο δωμάτιό του καi νa τοίί πεi πwς θόμενε ατό πλευρό του. -ΠiίJς μπορεί κανεiς νa χειριστεί ήλικιωμένους aρωστους ποu πάσχουν άπό άρτηριοσκλήρωση καi πού, γι' αύτό, άποσπiίjνται άπό τό περιβόλλο; -Μεταχειρίζεστε τον καθένα τους σaν νεογέννητο παιδi - τοuς τα"iζετε, τοuς σκουπίζετε, τοuς ζεσταίνετε, τοuς ήρεμείτε, τοuς άγγίζετε καi τους μιλείτε δπως θa κάμνατε με μπέμπηδες. Νιώθουν καi τη ζεστασιά, καi η'ιν άγόπη καi την τρυφερότητα, ΚΙ aς δεν ειναι σε θέση νa έκφρόσουν με λόγια την εύγνωμοαύνη τους. -'Από ποίί μπορεί νa πάρει κανεiς μερικες πληροφορίες γιο. τη συμβολικη γλώσσα; ΠοιΟ. ει ναι ή καλύτερη πηγή; -τίποτα δεν ~χει δημοσιευθεί άκόμα γιο. τη συμβολικη προφορικη καi μη - φωνητικη γλώσσα ποu χρησιμοποιοίίν oi βαρειa aρωστοι. Ώστόσο, ύπόρχει ~νας κύκλος μαγνητοταινιών, που oi ένδιαφερόμενοι μποροίίν νa προμηθευθοίίν άπό τη συγγραφέα Δεν μπόρεσα άκόμα νa άντιληφθiίj καλa μερικa πράματα γιο. τη μη- φωνητικη συμβολικη γλώσσα. Μήπως διαλαμβάνει καi τό σφίξιμο τοίί χεριοίί η καi την άκαμψία κι άδιαφορία τfίς γυναίκας που εiναι κυκλωμένη στο νοσοκομείο άπο τa φανταστικa λουλούδια τοίί aντρα της; -'Ασφαλώς, κάθε έπικωνωνία ποu δεν μπαίνει σε λόγια ει ναι ή συμβολικη μη - φωνητικη γλώσσα. "Α ν ό aρωστος που δεν ειναι σε θέση νa μιλήσει δείχνει φοβισμένος, έκφράζει κι ούτος τοuς φόβους του με γλώσσα συμβολική. -τί θa πρέπει νa κάνουμε με aρωστους στοuς όποίους ή άναισθησία παρατραβάει; -Δύσκολο τό έρώτημα. Δεν ξέρω πiίjς νa τό άnαντήσω. 'Όμως, δεν μποροίίμε νa έπιζητοίίμε νa σκοτώνουμε άνθρώπους άντηίθεμαι σφοδρότατα στο θάνατο ποu προκαλείται άπό οlκτο. Νομίζω πwς τοuς τέτιους aρωστους πρέπει νa τους κουράρουμε δσο καλύτερα ξέρομε καi μποροίίμε χωρiς τεχνικοuς τρόπους παράτασης τfίς ζωfίς. Δεν πιστεύω στfι συντήρηση τiίjν λειτουργιών τοίί κορμιοίί με μηχανικa μέσα, άλλο. πιστεύω πwς σ' ~να aρωστο ποu εχει χάσει τiς αίσθήσεις του καi που διατηρεί κάποια δυνατότητα άνόρρωσης, πρέπει νa παρέχουμε τfιν καλύτερη iατρικη περίθαλψη τοίί κόσμου. Εiναι σημαντικό νa ξέρουμε πwς aρωστοι σε κώμα συχνa εχουν άντίληψη τοίί τi γίνεται γύρω τους. Συχνa άνταποκρίνονται στο aγγιγμα τοίί προσώπου ποu τοuς κουράρει καi συχνa διηγοίίνται, άργότερα, πwς ljταν σέ θέση ν' άκοίίνε τiς νοαοκόμες που μιλοίίσαν μεταξύ τους κι ελεγαν πwς cό aρωστος δεν ειναι δυνατό νa μδ.ς άκούει». -Πώς μπορείτε ν' άνταποκρίνεστε άποτελεσματικa σ' ~να πρόσωπο που προδήλως χρειάζεται βοήθεια καi ποu δεν μπορείτε νa έπικωνωνήσετε μαζί του λόγω γλωσσικοί) φραγμοίί; -"Α ν ό aρωστος γνωρίζει μιa μόνο ξένη γλώσσα η δυσκολεύεται νa έκφραστεί στην 'Αγγλική, κοίταξε μήπως μπορέσεις νa βρείς ατό τοπικο πανεπιστήμιο κανένα φοιτητfι που νa ξέρει τη γλώσσα του. Με λίγη παραπάνω προσπάθεια ει- -55-

30 ναι δυνατο να βρείτε φοηητeς που νa έπισκέπτονται τον Ο.ρωστο, καi που θa μπορέσει τότε νa κοινοποιήσει μερικες άπο τiς βασικές του άνόγκες. -ΕΙναι άλήθεια πwς ή τελευταία μας αrσθηση που λειτουργεί wς πρiν άπο το θάνατο είναι ή άκοη καί, aν ναί, θa πρέπει έκείνος που παραστέκει έ:να έτοιμοθόνατο να τον βεβαιώνει προφορικa γιο. τι) ν παρουσία του; Μήπως κάτι τέτοιο προσφέρει ήρεμία η δημιουργεi άνησυχία στον Ο.ρωστο; -θαρρώ πwς εlναι μεγάλη άνακούφιση να ξέρεις τiς τελευταίες σου wρες πwς κάποιος ειναι μαζί σου καi σου κρατάει το χέρι. Ό έπισκέπτης δε χρειάζεται νa κάθεται κειπέρα καi νa μιλάει άδιόκοπα. Άπλώς μπορεί νa πεί : "Ή θυγατέρα σου εlναι δωπέρα μαζί σου. Μ' άκουτε;» καi νa κρατάει το χέρι του Ο.ρωστου καi νa του λέει δλα έκείνα που iσως νcι δίσταζε να του πεί τον καιρο που ijταν καλό. -Πώς μπορείτε νa ξέρετε πwς πεθαίνει ί)ρεμα έ:νας που βρίσκεται σε κωματώδη κατάσταση; -Δεν θcι μπορουσα νcι το ξέρω έξον κι liν γνώριζα τον Ο.ρωστο άπο πρίν. -"Αν!νας liρωστος δεν εlναι φυσικώς iκανος νa μιλήσει, ΚΙ ώστόσο δείχνει ΠWς εχει κάτι φοβερa σημαντικο νa πεί, πώς θcι ένεργήσετε γιcι νcι τον βοηθήσετε; -"Α ν ξέρατε καλcι τον Ο.ρωστο θόχατε ν' άφιερώσετε πολλeς wρες καi τελικa θa χρειαστεί νa μαντέψετε, προκαλώντας τον ν' άπαντήσει με Ι!.να ναi η ~να οχι. 'Ά ν δεν τcι καταφέρετε νa καταλάβετε τί θέλει, κοιτόχτε γιcι κανένα συγγενικο πρόσωπο ποu νcι ξέρει τον liρωστο καλύτερα καi που μπορεί rσως ν' άνακαλύψει τi είναι που άπασχολεί τον aρωστό σας. -Πώς μπορώ νa βοηθήσω μιcιν Ο.ρωστη που βρίσκεται σε βαρειcι κατάθλιψη, που άρνείται νa δεχτεί καi τους στενους συγγενείς της άκόμα, που το. βάζει με το προσωπικο καi που θέλει νa πεθάνει; Πώς μπορεί νa προσεγγιστεί; ΕΙναι χρόνων καi πάσχει άπο Πόρκισον. Μιλάει ξένη γλώσσα κι ετσι εχομε κι έδώ φραγμό. 'Έχει ίσχυρότατη θέληση. -Νομίζω πwς ή περίπτωση μιδ.ς όργισμένης aρωστης αύ τfίς τfίς ήλικίας που άρνείται να δεχτεί τους συγγενείς της δημιουργεί την ίιποψία πwς ή οiκογένεια δεν εχει χειριστεί καλcι το θέμα τfίς είσόδου της στο νοσοκομείο i'j πwς την μπήξανε κάποτε σε κάποιο γηροκομείο χωρίς, πρίν, νcι το πολυκουβενηόσουν μαζί της. Φροντίστε νcι βρείτε κάποιον, lsxι συγγενή της, που νa μιλάει τi} γλώσσα της. Τότε μπορεί ή Ο.ρωστη να θελήσει νa μιλήσει καi νa δώσει κάποια έξήγηση γιο. την όργή της, καi μπορεί νa δημιουργήσει καi φιλία που νa τη συνδέσει καλύτερα παρa με συγγενικό της πρόσωπο. Κάποιος άκόμα πρέπει νa καταγίνει καi με τους δικούς της γιcι νcι μη νιώθουν κι αύτοi θυμωμένοι μαζί της, ετσι που νa μi}ν εχουν άργότερα, μετa το θάνατό της, αiσθήματα ένοχfίς. -Πώς μπορείτε νa χειριστείτε ~να Ο.ρωστο που πρόκειται άπο στιγμη σε στιγμη νa πεθάνει καi πού, λόγω ημιπληγίας. δεν μπορεί νcι μιλήσει; -Άπλώς κάθεστε πλάι του καi του κρατοτε το χέρι. -ΕΙναι δυνατο Ιiνας Ο.ρωστος που βρίσκεται σε κώμα νcι αiσθόνεται, η άκόμα καi ν' άκούει αύτους που βρίσκονται στο δωμάτιό του; -' Ασφαλώς, συμβαίνει συχνό. Έξαρτδ.ται άπο το βάθος που εχει φτάσει το κώμα. -Πώς χειρίζεστε τους δικους του έτοιμοθάνατου Ο.ρωστού σας που βρίσκεται σε κωματώδη κατάσταση; -Με το νcι είμαστε πάντα πρόθυμοι ν' άπαντδ.με στiς έρωτήσεις τους, χωρίς, ώστόσο, νcι τους άφήνομε νcι κάθονται δλοι γύρω του καi νcι τον περιμένουν νcι πεθάνει. Τουτο μπορεί νcι τραβήξει μέρες, βδομάδες καί, καμιa φορa μfjνες καi θcι πρέπει νcι βοηθήσετε. την οiκογένεια νcι συνεχίσει τη ζωή της. Oi νέοι νcι πηγαίνουν με τiς φίλες τους, νcι μη διστάζουν νcι πηγαίνουν καi στον κινηματογράφο καi νcι κά- -67-

31 l μνουν ο,τι κάμνουν τiς δποιες aλλες μέρες. 'Άν δεν μπορέσετε νa βοηθήσετε, oi συγγενείς ολο καi θa έξαντλοuνται καi θa γίνονται μνησίκακοι. 'Έτσι, ύστερ' άπο το θάνατο του aρωστού τους, θa χρειάζονται βοήθεια, κυρίως γιο. το θυμό τους καi το. αiσθήματα ένοχfjς ποu τοuς προκλήθηκαν στην περίοδο άναμονfjς ποu ειχε παρατραβήξει καi ποu τοuς έξόντλησε καi φυσικa καi ψυχολογικό. - τί θa κόμνατε με κάποιο πολu σοβορa aρωστο ποu άπο τη μιa φοβiiται μη πεθάνει Κι άπο την aλλη τρέμει μη ζήσει παραμορφωμένος, με mθανοuς άκρωτηριασμούς; -Φροντίστε ν' άκούσετε τiς άνησυχίες του γιο. τiς παραμορφώσεις. "Ι σως μπορέσετε καi του φέρετε aλλους aρωστους ποu είχαν άκρωτηριασμοuς καi πού, ώστόσο, εζησαν καi κινοuνται. Νομίζω πως κανένας δεν ειναι τόσο καλος θεραπευτης οσο ~νας aλλος aρωστος ποu πέρασε την ίδια τραγωδία καi ποu τώρα ζεί μιa χαρά. -Πώς μπορώ νa βοηθήσω καλύτερα μιaν έλεύθερη τριαντάχρονη γιο. νa έκφρόσει τον έαυτό της καi τiς σκέψεις της γιο. ΤΟ θάνατο, ποu φαίνεται πως ειναι flδη ~τοιμη νa τον δεχτεί; Μιλάει μονάχα Γερμανικa ( οπως κι έγω) κι εχει δυσφαγία καi παράλυση του δεξιοί) χεριοu. -Είναι τυχερη ποu εχει μιa φίλη ποu μιλάει την ίδια γλώσσα μ' αύτή. "Αν δε φοβiiστε νa μιλήσετε γι' αύτό, θa μπορούσατε νa έπικοινωνήσετε μαζί της a.ν σας εδινε μερικες νύξεις δη θέλει πράγματι νa μιλήσει. -Στην έπικοινωνία μ' ~να έτοιμοθόνατο aρωστο, φροντίζετε νa χρησιμοποιείτε τη γλώσσα ποu μιλάει ό ϊδιος; ΓιΟ. παράδειγμα, θ.ν αύτος έπικοινωνεί με συμβολικο τρόπο, άνταποκρίνεστε καi σείς το ϊδιο η του μιλiiτε σε άπλη 'Αγγλική; -Συχνa χρησιμοποιώ την ίδια γλώσσα ποu χρησιμοποιεί ό aρωστος καi μονάχα σaν καταλάβω πως εlναι σε θέση νa παρακολουθήσει προφορικη έξήγηση του μιλάω στην 'Α yy λική. "Αν, δμως, δεν άνταποκριθεί με τον :ίδιο τρόπο έπικοινωνίας ξαναγυρνάω σπ) συμβολικη γλώσσα Πώς μαθαίνει κανεiς ν' άκούει τi ειναι ποu λέγεται σε μιa συμβολικη έπικοινωνία, φωνητικη η μή; Πώς μποροuμε νa μάθουμε νόμαστε καλύτεροι άκροατές, γιο. ν' άκοuμε πράματα πέρ' άπο τiς λέξεις; -Με τον καιρό, με λίγη ύπομονη καi με κάποια καθοδήγηση. Παρακολουθώντας τοuς Ο.λλους, καθισμένοι κοντό τους πλάι στο κρεβάτι του aρωστου, η καi μελετώντας τiς σχετικες έμπειρίες aλλων τfjς περιοχfjς. -Πότε ξέρετε πως ένδείκνυται νa άφήσετε π'ιν 'Α yy λικi) καi νa μπείτε καi σείς στο σύστημα της συμβολικϊ)ς γλώσσας του aρωστου; -'Όταν ό aρωστος χρησιμοποιεί συμβολικη μη - φωνητικη γλώσσα κι δχι την άπλiι 'Αγγλική, σημαίνει, κατa κανόνα, πως δεν ειναι άκόμα ~τοιμος νa χρησιμοποιήσει τον προφορικο λόγο. Μόλις νιώσω πως ειναι περίπου ~τοιμος νa μιλήσει, συχνa χρησιμοποιώ την τακτικη του νa μιλώ δυνατa στον έαυτό μου η σ' ~να τρίτο πρόσωπο στο δωμάτιο, λέγοντας: «Διερωτώμαι θ.ν μιλάει γιο. τiς τελευταίες του wρες;:. Τότε ό aρωστος παρεμβαίνει c"ω, γι' αύτο εlναι ποu μιλάω. Oi μέρες μου ειναι άσφαλώς μετρημένες» καi συνεχίζει σε άπλa 'Αγγλικό. "Αν δεν το. πολυκαταφέρει, τότε ξαναγυρνάω κι έγω στη συμβολική του γλώσσα. -Πώς μπορείτε νόστε βέβαιη πως ό aρωστος μιλάει συμβολικό καi πως ή έρμηνεία σας δε στηρίζεται στiς δικές σας άνάγκες; -"Αν έπικοινωνώ μ' ~να aρωστο ποu άνταποκρίνεται θετικό, ύπολογίζω πwς κόμνω τη σωστη έρμηνεία. Γιό νό βεβαιωθοuμε πως δεν κάμνουμε δ,τι κόμνουμε γιο. νa ύπηρετήσουμε η νό Ικανοποιήσουμε δικές μας άνόγκες, διατηροuμε μιό εiδικη όμόδα μέσα στην όποία παρακολουθεί ό ~νας τον aλλο καi μόλις κανεiς άπο μiiς μπλεχτεί ψυχολογικό με τον aρωστο περισσότερο άπ' δ,τι πρέπει, χάνοντας ετσι πί θεραπευτική του εύθύνη, παρεμβαίνομε με εiλικρίνεια καi διορθώναμε δ fνας τον aλλο. -59-

32 - τί μποροuμε νa μεταδώσουμε σε μιaν Ο.ρωστη μe έγκεφαλncο έπεισόδιο καi ποu βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση, χωρiς νόναι σε θέση να έκφρόσει με λόγο το φόβο της πως θa πεθάνει; -θa καθόμουνα πλάι της, θa τijς χάιδευα το κεφάλι καi θa τijς ~λεγα, μονάχα: «Ύποφέρεις, δεν εlναι ;» ΤΟ. μάτια της τότε θόλεγαν πολλά, καθως καi το δ.ν θa προσπαθοuσε νa σφίξει το χέρι μου, δείχνοντας ~τσι κατa πόσο τi)ν κρατάει φόβος η νιώθει i}ρεμη. Άπο πλευρaς της, βλέπετε, ή άνταπόκριση δεν ειναι προφορικi) κι δμως έσεiς μπορείτε νa κουβεντιάσετε μαζί της. 3 ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ ΚΑΙ ANIATH ΑΡωΣΤΙΑ -Πόσο γρήγορα μεταφράζετε τη συμβολικfι γλώσσα τοu Ο.ρωστου η των δικων του γιο. ν' άνταποκρίνεστε σωστό; Μήπως ~χουν τfιν τόση να λένε μερικa πράματα mo σuχνa άπο liλλους; -Πρόκειται άποκλεισηκa γιο. ζήτημα πείρας. Κόμνουμε πάντα πολλa λάθη καi σuχνa δυσκολευόμαστε νa δώσου-. με σωστfι έρμηνεία, ώστόσο πιστεύω πως ειναι καλύτερα νa προσπαθοuμε καi να κόμνουμε λάθη άπο το νι'ι μη προσπαθοuμε καθόλου. -Πως ξέρετε πwς oi παρατηρήσεις σας γιο. ηί δίχως προ φορικο λόγο έπικοινωνία εlναι σωστες χωρiς νa πιέσετε τοuς Ο.ρωστους νι'ι έκφρόσουν το. αiσθήματό τους; -θαρρω πως σaν ~νας aρωστος άνταποκρίνεται εύνοϊκa καi θετικa δείχνει πwς oi παρατηρήσεις ειναι σωστές. Δεν πρέπει νι'ι mέζουμε τοuς iίρωστους, θ.ν δε θέλουν να έκφρόσουν τι'ι αισθήματά τους. Αύτοi ειναι oi πρωτοι ποu με λόγο η δχι θι'ι σaς φανερώσουν ον ειστε πολu πιεστικοί. Πολλοi έπαγγελματίες φοβοuνται νa ποuνε στοuς Ο.ρωστους πως πάσχουν άπο σοβαρfι άσθένεια, κι αύτο με τr'ι δικαιολογία πwς oi aρωστοι, αν μάθαιναν n'jν άλήθεια, θa μποροuσαν νa όδηγηθοuν σε αύτοκτονία. Δεν μποροuμε νa έπιβεβαιώσουμε τfιν τέηα πεποίθηση. "Αρωστοι ποu θa τοuς λεχθεί με το σωστο τρόπο πwς ειναι σε σοβαρi] κατάσταση καi ποu τqν Ιδια wρα θa τοuς δοθοuν έλπίδες, ειναι σε θέση νa σηκώσουν το. Ο.σχημα νέα με περισσότερο κουράγιο άπ' δ,τι συνήθως τοuς άναγνωρίζομε. Oi aρωστοι ποu σκέφτονται αύτοκτονία διακρίνονται : (α) Σ' έκείνους ποu αiσθάνονται τfιν άνάγκη νa ~χουν ~λεγχο πάνω σε κάθεη καi στον καθένα, ( β) σ' έκείνους ποu τοuς ~χει λεχθ εί άπότομα πwς πάσχουν άπο κάτι ΠΟλU ΚαΚΟ Κι άγιότρευτο Καl πως δεν ύπάρχουν περιθώρια να κάμει κανεiς τίποτε Ο.λλο γι' αύ τούς, γιατi i'jρθαν πολu άργο γιο iατρικ:ι'j βοήθεω, (γ) στοuς aρωστους εiδικων προγραμμάτων καi/η ποu πρόκειται νι'ι ύποστοuν κάποια μεταμόσχευση καi στοuς όποίους δόθηκαν ύ περβολικeς έλπίδες καi μιι'ι 5χι ρεαλιστικfι έκτίμηση τfiς κατάστασής τους - αύτοi ~χουν τfιν τάση ξαφνικο να άπογοητεύονται, νι'ι ξεπέφτουν καi σuχνa νι'ι πεθαίνουν άπ' δ,η άποκαλοuμε «παθητικr'ι αύτοκτονία», καi

33 (δ) σ' αύτους που παραμελουνται κι άπομονώνονται, στους aρωστους, δηλαδή, που έγκαταλείπονται χωρiς την έμπρέπουσα iατρικη περίθαλψη καi δίχως τη συναισθηματικη καi πνευματικη βοήθεια που χρειάζονται άπάνω στην κρίση που διέρχονται. Ή τελευταία όμάδα των άνίατα aρωστων που μπορε1 άπο μόνοι τους ν' άφαιρέσουν τη ζωή τους ειν' αύτοi που συμβατικa δεν άνήκουν σε καμιa θρησκεία, μa που εχουν άποδεχθεί το πεπερασμένο τijς ζωijς κι άποφασίζουν νa συντομέψουν τη δαδικασία του θανάτου τους άντi νa συνεχίσουν νa τραβιουνται γιa μερικες άκόμα βδομάδες η μijνες σ' δ,τι θεωρουν σaν aσκοπη δοκιμασία. -Μήπως μερικοi aρωστοι είναι άπλως «άτυχείς περιπτώσεις» ( αύτοκτονίας) άντιμετώπισης τijς πραγματικότητας του θανάτου; -' Ασφαλώς, ύπάρχουν δ.νθρωποι που ζουν ε σaν νa ύπάρχει πάντα αuριο, που ούδέποτε στη ζωή τους aντιμετώπισαν σοβαρες τραγωδίες η aπώλειες, που δεν σκέφτηκαν ποτέ τους το δικό τους θάνατο. 'Όταν συμβεί νa τους βρεί aπότομα καμιa τραγωδία που aπειλεί την!δια τιίν ϋπαρξή τους, η που θa περιπέσουν σε καμιa σοβαρη καi βαρειa κατάθλιψη η που θa προσπαθήσουν νa βρουν καταφύγιο σε καμιa όμαδικη aρνηση που κάμνει έξαιρετικa δύσκολη όποιαδήποτε άγωγή, συζήτηση, προσέγγιση η πρόγνωση. Μερικοi τέποι aρωστοι πρέπει νάχουν τi)ν έντύπωση πwς συνεχώς έλέγχουν τa πάντα, μa δταν βρεθουν άντιμέτωποι μιfiς άνίατης άρώστιας νοιώθουν πwς χάνουν τον /?.λεγχο. Κι ~νας τρόπος γιa νa ξανακερδίσουν τον /?.λεγχο ειναι ν' aρχίσουν νa σκέπτονται τi}ν iδέα τijς αύτοκτονίας. Ύπόρχουν μερικa «τεχνάσματα» που ειναι πολυ βοηθητικa γιa τον τελευταίο αύτο τύπο του aρωστου. Ό,τιδήποτε εχει νa κάμει μαζί του ή νοσοκόμα η ό γιατρος νa φροντίζει νa το συζητήσει, άπο άρκετa πρίν, με τον ίδιο. Γιa παράδειγμα, θa μπορουσε ν' aφεθεί νa έπιλέξει αν ~θελε νa του δοθεί κάτι η νa του γίνει κάποια παρέμβαση το πρωi η το aπόγευμα. 'Έτσι κάμνει μιaν έπιλογi) τουλάχιστο ώς προς τον χρόνο μιfiς συγκεκριμένης θεpαπευτικijς διαδικασίας. Το ίδιο κι oi δικοί του, θa μπορουσαν άπο πρiν νa τον ρωτήσουν αν ~θελε νa δεχτεί κάποιον -62- έπισκέπτη τώρα η κάποια ιvρα άργότερα. Τουτο του δίνει έπίσης ηίν αrσθηση οτι έλέγχει ό 'ίδιος το αν θόχει έmσκέπτες η 5χι. Πολλες φορες oi ι':ίρωστοι άναλαμβάνουν γρήγορα άπο ~να άσήμαντο, μa εuστοχο, χειρισμο του περιβάλλοντος που γίνεται συνειδητa γιa νa δώσει στον aρωστο τi)ν αrσθηση πwς έξακολουθεί νa ύπολογίζεται σaν μιa σημαντικi) προσωπικότητα. eα πρέπει νa άφήνεται νa πώρνει 000 ειναι τεχνικώς δυνατο περισσότερες άποφάσεις. -Στiς λίγες περιπτώσεις που ~νας καρκινοπαθi)ς αύτοκτονεί, πότε ειναι που προχωρεί στο τέτιο διάβημα - μήπως οταν πρωτοπληροφορηθεί δη πάσχει άπο καρκίνο καi πρiν άκόμα ή κατάστασή του aποβεί σοβαρfι κι έπώδυνη; -Δεν /?.χομε άκούσει γιa πολλες περιπτώσεις καρκινοπαθών που aποπειράθηκαν νa θέσουν τέρμα στη ζωή τους η που αύτοκτόνησαν στa πρώτα στάδια τijς άρώστιας τους. Κάτι τέτιο συμβαίνει συχνότερα στο τελευταίο στάδιο τijς άρώστιας κι οταν ό aρωστος δεν μπορεί πιa νa φροντίζει τον έαυτό του, οταν δ πόνος γίνεται άβάσταχτος καi τa εξοδα όνεβαίνουν τόσο που άρχίζει ν' άνησuχεί γιa τi)ν οiκογένειά του, τότε σκέφτεται τi)ν αύτοκτονία γιa νa συντομέψει τi)ν άγωνία καi νa μειώσει τους λογαριασμους που θ' άφήσει στους δικούς του. -Ποιa ειναι ή δ.ποψή σας, έκείνοι που αύτοκτονουν άρνουνται η δέχονται το θάνατο; -Μπορεί νόναι το ~να η το ι'ίλλο. -Ό ι'ίρωστος που προτίθεται ν' αύτοκτονήσει δίνει συνήθως συμβολικες νύξεις γιa τους σκοπούς του. Μήπως έκείνος άπο το προσωπικο που τον παραστέκει πρέπει νa τον προσεγγίζει διαφορετικa άπ' δ,τι ~να aρωστο που εχει προαίσθηση πwς θa πεθάνει η που ει ναι έτοιμοθάνατος; -Νομίζω πwς ~νας aρωστος, που δεν διατρέχει ι'ίμεσο κίνδυνο νa πεθάνει μa που εχει πρόθεση νa αύτοκτονήσει το aφήνει, πράγματι, νa νοηθεί με τρόπο συμβολικό. Ζητόει βοήθεια ποu έσείς πρέπει νόστε i::τοιμοι κι ειλικρινείς νa τi)ν -63-

34 προσφέρετε μe κάθε δυνατο τρόπο για νο προλάβετε η'ιν αύτοκτονία. - τί θο λέγατε γιο τ:ι'ιν αύτοκτονία σε συσχεησμο μe τους άνίατα aρωψους; -Στlς 6κτακόσιες τόσες περιmώσεις άσθενών μe άνίατη άρώσηα i'ίταν έλάχιστες oi άπόπειρες αύτοκτονίας. Ή δμόδα μe τ:ι'ι μεγαλύτερη ποσότητα θνηmμότητας άπο αύτοκτονίες εlναι oi aρωστοι που πρόκειται νο ύποστοuν σοβαρο άκρωτηριασμο η που άναμένουν κάποια μεταμόσχευση. 'Έχουν περιορισμένη λειτουργικότητα, ΚΙ (1ς εlχαν άρχικa εύφορfα έλπίδων γιο. τ:ι'ιν άναμενόμενη μεταμόσχευση. 'Όταν καθυστερεί ή μεταμόσχευση η έμπλέκεται σε δυσκολίες, πολυ συχνa oi aρωστοι άπογοητεύονται Kl άναmύσσουν τάσεις αύτοκτονίας. Καi συχνa προσφεύγουν σ' άύτο που λέμε ~πα. θητικ:ιί αύτοκτονία», σπθ.νε τους κανόνες, πίνουν πολλο ύγρά, άποφεύγουν νa παίρνουν το. φάρμακά τους κι ετσι προωθοuν μισοπαθηηκά, το θάνατό τους, χωρiς νο προσφεύγουν στiς ύπερβολικeς δόσεις φαρμάκων γιο νa το καταφέρουν. -Είχατε άσθενεiς μe άνίατη άρώσηα ποu θέλανε ν' αύ κτονήσουν; Πώς χειροζόσασταν η'ιν κατάσταση; -"Αν ~νας τέηος aρωστος λογαριάζει ν' αύτοκτονήσει καi μοu το λέει, τον ρωτάω τί εlν' έκείνο άπο τ:ι'ιν τωρινή του κατάσταση που καθιστθ. άνυπόφορη ηί συνέχιση της ζωfjς του. "'Αν ειναι oi πόνοι ποu τον βασανίζουν, τότε άλλόζομε τ:ι'ι φαρμακολογία γιο. νa τον άνακουφίσουμε. "'Αν εινω γιατ! αiσθόνεται έγκαταλειμμένος άπο τ:ι'ιν οiκογένειό του, φροντίζαμε νa ξαναφέρουμε τοuς δικούς του κοντό του. "Αν τοuτο εlνω άδύνατο, προσπαθοuμε νa τον άναπτερώσουμε κάμνοντας συχνότερες τiς δικές μας έπισκέψεις fj καi προσπαθώντας νa βροuμε μιο οiκογένεια ποu νο υiοθετήσει τ:ι'ιν περίmωση, ίσως μέσο κάποιου έθελοντij που νο εχει έκπαιδευθεi εiδικa στi] φροντίδα έτοιμοθόνατων καl που άγαπόει αύτο το ειδος τfjς δουλειθ.ς. Κόμνομε κόθετι το άνθρωπίνως δυνατο γιa νο βοηθήσουμε τον aρωστο νa ζήσει τη ζωι1 του δσο νa πεθάνει άπο φυσικa αrπα. Σ' δλα αύτa το χρόνια, που μπορέσαμε νa φροντίσουμε φυσικό, συναισθηματικο καi πνευματικa τiς άνόγκες των aρωστών μας, δεν είχαμε παρο μονάχα μιον -64- {lύτοκτονία. "Α ν ε να τμfjμα εχει πολλες αύτοκτονίες άνόμεσα στους aρωστούς του, το προσωπικο θο πρέπει νο προβεί σ' έπανεκτίμηση των τρόπων έργασίας του. -Πως δίνετε ηί θέληση τfjς ζωijς σ' ενα ποu περιμένει νa πεθάνει, γιο παράδειγμα σ' ενα άνίατα aρωστο η σε κάποιον που κάμνει κατάχρηση φαρμάκων κι οiνοπνευματωδων, ετσι που νο άναmύξει τι'ιν έπιθυμία νο ζήσει καi νο χαρεί ξανο μιο χρήσιμη ζωή ; -θαρρώ πwς το πρώτο πράγμα δεν εlνω νο κρίνουμε αύτο το είδος των aρωστων. Τους δεχόμαστε δπως εινω καi προσπαθοuμε νa βροuμε γιατl κάμνουν τiς καταχρήσεις σε βόρος του ίδιου του έαυτοu τους, με φάρμακα, οiνοπνευματώδη η καi μ' έγκατόλειψη κόθε θέλησης γιο ζωή. Μονάχα τότε μποροuμε νο τους βοηθήσουμε. Oi τέηοι Ο.ρωστοι ~χουν άνόγκη έπαγγελματικfjς βοήθειας. -Πιστεύετε πwς ενας aρωστος εχει το δικαίωμα ν' άφαιρέσει τ:ι'ι ζωή του η ει ναι δικαίωμά μας νο τον έμποδίσουμε; -Σκοπός μας δeν εινω ν' άφαιροuμε ζωες μο νο βοηθοuμε τοuς άνθρώπους νο ζήσουν δσο ναρθεί ή wρα του φυσικοί) τους θανάτου. ''Αν ενας aρωστος βρίσκεται σε βαρειο κατάθλιψη καi θέλει νο βάλει τέρμα στη ζωή του το πρώτο που εχομε νο κάμουμε εινω νο τον βοηθήσουμε νο λυτρωθεί άπο τfιν κατάθλιψή του. 'Ά ν ενας άνίατα καi κρίσιμα aρωστος εχει άποδεχθεi το πεπερασμένο τfjς ύπαρξής του ΚΙ εχει διευθετήσει τiς δουλειές του καi ύστερα θελήσει νο τερματίσει τiι ζωή του, οϋτε νο τον έμποδίσουμε μποροuμε οϋτε καi νο τον κρίνουμε. Μο δσο ενας τέτιος aρωστος βρίσκεται ύπο τfι δική μας φροντίδα θο πρέπει νο κάμνουμε δ,τι μποροuμε γιο νa καταστήσουμε ύποφερτfι τiι ζωή του aν lsxι καi μe κάποιο ούσιαστικο περιεχόμενο, ετσι που ν' άνθέξει δσο ναρθεi ή wρα του. -Πώς μποροuμε νa βοηθήσουμε συγγενείς καi φίλους ν' άποδεχτοuν το θάνατο ένος προσώπου που αύτοκτόνησε; -'Όλοι αύτοi oi συγγενείς καi φίλοι πρέπει, μετa το θάνατο του δικοί) τους, νa περάσουν άπ' δλα το. στάδια τfjς -65-

35 γνωστfjς έπιθανόηας ψυχικijς διαδικασίας. Άπο αύτη τfιν ίδια πί φύση τοίί θανάτου τοίί άγαπημένου τους προσώπου, είναι φυσικο νa ύπόρξουν Ε.να σωρο έπιπρόσθετα αίσθήματα ένοχfjς καi θλίψης. Συχνa χρειάζεται έπαγγελμαηκfι βοήθεια για πίν οiκογένεια για να μπορέσει να φτάσει το στάδιο τfjς γαλήνης καi τfjς άποδοχfjς. Ή θλίψη, φυσικό, θa κρατήσει πολu περισσότερο παρa άπο u)ν περίπτωση ποu δ αύτόχειρας πέθανε άπο φυσικη αίτία. -Τί λέτε σ' Ε.να aρωστο ΠΟU ζητάει νa τον σκοτώσετε άπο οικτο καi ποu άπειλεί πώς, σ' ένόνηα περίπτωση, θ' αύτοκτονήσει με το νa μη παίρνει το. φάρμακά του ; -Δε νομίζω πwς μπορείτε νa έξαναγκόσετε ίiνα aρωστο νa παίρνει φάρμακα. 'Ά ν κάποιος άρνείται άκρωτηριασμό, περαιτέρω θεραπεία η φάρμακα, πιστεύω πwς θa πρέπει νa δεχτοίίμε πwς εχει το δικαίωμα a.ν ειναι πνευμαηκως στο. καλό του, νa διαθέσει το κορμί του δπως θέλει. "Αν βρίσκεται σε ψυχωτικη κατάθλιψη, θa το θεωροίίσα χρέος μου νa τον βοηθήσω νa την ξεπεράσει. Κι a.ν συνεχίσει ν' άρνείται θεραπεία καi φάρμακα, θ' άποδεχτω την άπόφασή του. "Αν δ aρωστος παρακαλέσει γιο. θανάτωσή του άπο οίκτο, θa προσπαθοίίσα νa καταλάβω γιατi το ζητάει. "Αν τοίί παρασχεθεί περισσότερη άνακούφιση άπο τοuς πόνους, καλη φυσική, συναισθηματικη η πνευματικη βοήθεια, δ aρωστος θa ζητοίίσε θανάτωση σε έξαιρεηκa σπάνιες περιπτώσεις - σε άναλογία ίσως Ε.νας στοuς χίλιους. Ρόλος μας δεν ειναι νa σκοτώνουμε μa νa βοηθοίίμε τοuς άνθρώπους νa ζήσουν Ϊσα με ποu ναρθεί IJ wρα τους., Αντιτίθεμαι εντονα σε κάθε ειδος φόνου άπο οικτο καi προσωπικa δε θa μετείχα ποτέ μου σε τέηα έπιχείρηση. -Πιστεύετε πwς aρωστοι ΠΟU σχεδιάζουν αύτοκτονία περνουν σιωπηλa μέσ' άπο το στάδιο τqς άντίδρασης καi τqς κατάθλιψης; -Πιστεύω πwς άσθενείς ποu λογαριάζουν ν' αύτοκτονήσουν περνοίίν σιγa καi συνειδητa μέσ' άπο τι)ν ϊδια προπαρασκευασηκfι θλίψη. 'Υπάρχουν φυσικa κι αύτοκτονίες ποu oi aρωστοι δεν περνοίίν το. έπιθανάηα στάδια. Πρόκειται γιο. aρωστους ποu βρίσκονται ύπο τfιν έπήρεια φαρμάκων η οί νοπνευματωδων κα1 ποu δεν μποροίίν νa σκεφτοίίν καθαρό. 'Ή καi γιο. ψυχωηκοuς ποu αύτοκτονοίίν γιο. λόγους διάφορους άπο τοuς λόγους ποu δδηγοίίν στfιν αύτοκτονία μη - ψυχωηκa aτομα. -Μπορεί ποτε ή αύτοκτονία νa ειναι το φυσικο τέρμα τοίί τελευταίου στάδιου προς το θάνατο, δηλαδή, μετa ηίν πλήρη άποδοχη καi με σκοπο 'ίσως την άποφυγη περαιτέρω δοκιμασίας η κι εύθύνης, η μήπως ή αύτοκτονία συνιστa πάντοτε άφύσικη συμπεριφορά; -'Όχι, δεν νομίζω ή αύτοκτονία νa συνιστa πάντα άφύσικη συμπεριφορά. 'Έχομε άκούσει γι' aρωστους ποu τακτοποίησαν τiς ύποθέσεις τους, ποu εχουν φτάσει σε κάποιο στάδιο ήρεμίας κι άποδοχfjς καi στη συνέχεια τερμάτισαν τη ζωή τους, iόως γιο. ν' άφήσουν ίiνα σπίτι καi λίγα λεφτa στι) σύζυγο καi στο. παιδιά, η γιατi δεν βλέπουν κανένα νόημα σπίν παράταση τfjς διαδικασίας τοίί θανάτου δταν αίσθάνονται :flδη Ε.τοιμοι νa πεθάνουν. -τί το κακο με την αύτοκτονία ένος άτόμου, a.ν πρόκειται γιο. τον τρόπο ποu άντιλαμβανόταν η:ίν άπο μέρους του aσκηση έλέγχου; -Με τοuς άνίατα καi κρίσιμα aρωστους μάθαμε νa μη κρίνουμε. Δεν πρόκειται γιο. το a.ν ίiνας ποu αύτοκτονεί ένερyεϊ σωστa η έσφαλμένα γιο. μaς το θέμα ειναι yιατi σκέφτεται την αύτοκτονία. Άπο ποίί προέρχεται αύτη ή φοβερη άνάyκη, νa θέλει κανεiς νa διατηρεί f:λεyχο άκόμα ΚΙ άπάνω στο χρόνο καi τον τρόπο τοίί θα νότου του; "Α ν ό aρωστος δε φοβaται το θάνατο οuτε καi το νa πεθάνει, είναι καi iκανος νa έyκαταλείψει τον τέτιο ελεyχο καi νa άναμένει το φυσικό του θάνατο. ΓιΟ. νa πετύχει κανεiς κάτι τέτιο μ' Ε.να aρωστο δεν χρειάζεται πολλη κοινωνικη έρyασία. -θa πρέπει ή αύτοκτονία νόναι δικώωμα τοίί καθενός; 'Ά ν ναί, τί περιορισμοi η παράλληλα μέτρα χρειάζονται γιο. το χρόνο, τον τρόπο καi τον τόπο; -Δε νομίζω πwς μποροίίμε νa διαφημίσουμε τι)ν αύτοκτονία σaν δικαίωμα τοίί καθενός. Ύπfjρξεν έποχη στi)ν iστορία -67-

36 τi]ς Γαλλίας ποu ή αύτοκτονία λογιζόταν σaν κανόνας. Κι ύπijρχαν, βέβαια, όρωμένοι «σταθμοl ύγείας» ποu προμήθευαν δηλητήριο σ' οσους έmθυμουσαν ν' αύτοκτονήσουν. Προσωπικa δεν ΠΙστεύω στη θανάτωση άπο οίκτο η σε δημόσιες διευκολύνσεις γιο. αύτοκτονία. Νομίζω πwς ρόλος μας πάντα είναι να μακραίνουμε τη ζωή, μe νόημα καi λειτουρ γικότητα κι δη oi l:ίνθρωποι πρέπει να άρύωνται άπο μaς ολη ηί δυνατη βοήθεια που χρειάζονται γιa νa μπορουν να ζουν μιa ζωη με κάποιο περιεχόμενο καi να χρησιμοποιουν το χρόνο τους η την ένεργητικότητά τους γιο. νa ζουν κι οχι γιο. νa σχεδιάζουν αύτοκτονία. 'Ά ν ίiνας καταδικασμένος l:ίρωστος ποu δεν μπορεi πιο. να βοηθηθεi iατρικwς ένδιαφέρεται νa τερματίσει τη ζωή του εϊτε με το να σταματήσει νa παίρνει το. φάρμακά του εϊτε με το νa άρνεiται να δεχτεί περαιτέρω iατρικη βοήθεια, τουτο νομίζω ειναι δικαίωμά του. "Εχω πλήρη συναίσθηση πwς τουτο έμπεριέχει προσωπική μου κρίση καi η δικό μου διαχωρισμο άνάμεσα στο δικαίωμα ένος l:ίρωστου να πεθάνει το δικό του θάνατο, έμποδίζοντας την τεχνητη παράταση τijς ζωfjς του άπο τη μιa καί, άπο η1ν l:ίλλη, την οiκεωθελη άφαίρεση τfjς ζωijς του. -Μήπως oi l:ίρωστοι ποu σχεδιάζουν ν' αύτοκτονήσουν περνaνε άπο το. ϊδια προπαρασκευαστικa έπιθανάτια στάδια οπως ολοι oi άνίατοι l:ίρωστοι ποu πρόκειται νa πεθάνουν; -Νομίζω πwς μερικοi άπ' αύτοuς περνaνε, πράγματι, άπο το. 'ίδια στάδια. Εiδικa oi νευρωτικοί, ποu βρίσκονται σε χρόνια κατάθλιψη καi ποu εχουν καιρο νa σχεδιάσουν σιγa κα1 συνειδητa τον τερματισμο τfjς ζωfjς τους. Τουτο, φυσικά, δεν iσχύει γιο. τοuς ψυχοπαθεiς ποu ή wθησή τους στην πράξη της αύτοκτονίας ειναι τfjς στιγμfjς οϋτε καi γιο. τοuς l:ίρωστους ποu βρίσκονται κάτω άπο την έπήρεια φαρμάκων. -Ποιες ειναι oi άπόψεις σας γιο. τiς αύτοκτονίες άνάμεσα στοuς νεαροuς eφηβους, ποu ένw εlναι φυσιολογικa ύγιείς εχουν συναισθηματικa προβλήματα; -Προδήλως oi νέοι καi μαζi 'ίσως κι oi γονεiς τους. αύτοi χρειάζονται ψυχιατρικη βοήθεια zαφνικοσ 4 ΘΑΝΑΤΟΣ Ό ξαφνικός, άπρόσμενος θάνατος κάποιου άγαπημένου συνιστa φοβερa τραγικη έμπειρία. Στη δική μας κοινωνία, ποu δυσκολεύεται νa δεχτεi την πραγματικότητα του θανάτου, δεν ε'ίμαστε καλa προετοιμασμένοι να χειριστουμε την άπώλεια ένος μέλους τijς οiκογένειάς μας, οταν δεν προηγεiται ή άρώσηα ποu μaς προετοιμάζει σιγa - σιγa γιο. το έπερχόμενο γεγονός. 'Έχει τεράστια σημασία γιο. μιa οiκογένεια ποu aπορφανίζεται το να μπορέσουμε νa τη βοηθήσουμε να μη ύποστεi τραυμα ποu νa μη έπουλώνεται καi νa μη περιπέσει σε δοκιμασία χωρiς τέλος. Πολλοί, ποu μένουν χωρiς iκανοποιηηκη βοήθεια, εϊτε ποu δeν συνέρχονται οσα χρόνια καi νa περάσουν η ποu eχουν άνάγκη άπο ψυχίατρο. -Πwς μπορυμε νa βοηθήσουμε οiκογένειες ποu πεθαίνουν συγγενεiς τους πρόωρα η με βίαιο τρόπο χωρiς νa προσφέρεται δ άπαιτούμενος χρόνος γιο. το. άναγκαία στάδια; -Πρέπει νa τοuς δοθεi καιρος νa βγουν άπο την κατάπληξη (shock) γιο. νa μπορέσουν, ϋστερ' άπο το θάνατο να περάσουν άπο τα διάφορα στάδια. -Πwς μπορουμε νa βοηθήσουμε ίiνα l:ίρωστο ποu εχει άναρρώσει άπο μιa σοβαρη καρδιακη προσβολη να νικήσει το φόβο ένος ξαφνικου θανάτου ; -Πολλοi l:ίρωστοι ποu πέρασαν άπο καρδιακη προσβολη -69-

37 κι άνόλαβαν συνήθως άνησυχοuν πολu κι εχουν πάντα το φόβο μιaς νέας προσβολfjς κι ένος ξαφνικοu θανάτου. Oi τέτιοι aρωστοι χρειάζονται τiι βοήθειά μας για ν' άνακουφίσουν τiιν άνησυχία τους καi για να προχωρήσουν στiιν άπαιτούμενη aσκηση, κατα προτίμηση με ποδήλατο, ετσι ΠΟU ν' άρχίσουν να ζουν, δσο το έππρέπει φυσικα ό γιατρός τους, μια ζωiι φυσικ!) καi λεπουργική. Πολλοi άπ' αύτοuς ltχουν τόση ενταση κι άνησυχία πάντα, ωστε ή δυνατότητα μιaς aλλης προσβολfjς γίνεται πολu πιθανώτερη παρα σαν ειναι iκανοί, συχνα με τη βοήθεια κατάλληλης κοινωνικfjς έργασίας, να άσκοuνται καi να ζοuν κατα το δυνατο φυσικiι ζωή. -Πwς μπορεί μια οiκογένεια να δεχτεί το ξαφνικο θάνατο ένος παιδιοu τη ς; -τίποτε δεν είναι πιο δύσκολο άπο του να δεχτεί κανεiς το θάνατο παιδιοu. "Αν ό θάνατος ειναι ξαφνικος κι ή οiκογένεια του παιδιοu βρεθεί χωρiς καμια προπαρασκευή, μπορεί να χρειαστεί καi χρόνια για να ξεπεράσει τ!) θλίψη. Ποu σημαίνει πwς δεν πρέπει να έγκαταλείπετε τiς τέτιες οiκογένειες, μ' άντίθετα πρέπει να μένετε κοντό τους για μfjνες καi μfjνες μετα το θάνατο του παιδιοu. -Πwς θα μποροuσαμε να μιλήσουμε καi να βοηθήσουμε στ!)ν ηερίmωση ένος ξαφνικοu θανάτου μερικες irιρες ϋστερ' άπο ~να άτuχημα i] ~να άναπόντεχο θάνατο άπο ξαφνικ!) σοβαρiι άρώστια; -Στiς λίγες irιρες άμέσως ϋστερ' άπο ~να τέτιο άπρόσμενο θάνατο, δεν μποροuμε να κάνουμε πολλα για τ!)ν οiκογένεια έξον άπο του νόμαστε ~τοιμοι να παράσχουμε τ!) βοήθειά μι:ις με τα μηχανικα μέσα ΠΟU χρησιμοποιοuνται άμέσως μετα το θάνατο. Πολλοi άπο τοuς δικοuς θα βρίσκονται σε κατάσταση συγκλονισμοί) κι aρνησης. Γι αύτο καi θα χρειάζονται κάποιον ποu να μπορεί να σκέφτεται καθαρα καi ψuχραιμα για να εiδοποιήσει τοuς στενώτερους συγγενείς καi να διευθετήσει τα τfjς κηδείας. -Πwς χειρίζεστε μ:ι.ο.ν aρωστη ποu ειναι έτοιμοθόνατη δταν συμβεί νόχει πεθάνει το πιο σχετικό της πρόσωπο; Ό θάνατος ένος σημαντικοu για τον aρωστό μας προσώπου ειναι άπο τα δυσκολώτερα προβλήματα ποu άντιμετωπίζομε. Στο νοσοκομείο, δπου πήραμε συνεντεύξεις άπο 800 aρωστους ποu i'jταν καταδικασμένοι να πεθάνουν, ~νας θάνατος στάθηκε τόσο φο6ερος ποu προκάλεσε μιαν άπο τiς σκληρότερες έμπειρίες τfjς ζωfjς μου. 'Επρόκειτο για το θάνατο ένος σημαντικοί) χειρουργοί) καi γιατροu ποu φρόντιζε τοuς καρκινοπαθείς aρωστοuς μου. Πέθανε, ~να πρωί, ξαφνικό, λίγο πρiν κάμει το γuρο του στοuς aρωστους. Πολλοi άπο τοuς aρωστους, ποu τον έμπιστεuονταν τυφλα καi ποu τον άγαποuσαν μ' δ\η τους τ!)ν καρδιά, κυριολεκτικα συγκλονίστηκαν κι itπεσpν σε φοβερiι άγωνία. Μερικοi δε θέλησαν να ύποστοϋν πια aλλη έγχείρηση, γιατi θεώρησαν το θάνατό του σαν σημάδι του δτι δποια aλλη θεραπεία tjταν mα περιττή. Κι ολοι τους πέρασαν άπο μια δραματικ!) θλίψη για τ!)ν άπώλεια ένος τόσο σημανπκοu γι' αύτοuς προσώπου. Καi χρειάστηκε πολλiι δουλεια για να κατανοήσουν το θάνατό του. Το ϊδιο iσχuει, φυσικό, κι δταν ό σύζυγος μιaς έτοιμοθόνατης συμβεί να πεθάνει η σαν ~νας καταδικασμένος aρωστος συμβεί, κατα τ!)ν παραμονή του στο νοσοκομείο, να χάσει κανένα παιδί. Κανονικα θα πρέπει τότε να ένημερωθεί, ή άλήθεια δεν ειναι σωστο ν' άποκρυβεί μόνο καi μόνο γιατi ό γονιος είν' aρωστος βαρειό. Κάποιος πρέπει να βρεί το χρόνο καi τον τρόπο να του το άναφέρει κι ϋστερα να μείνει μαζί του ~τοιμος να τον βοηθήσει για να ξεπεράσει τ!)ν τρομαχτικη άπώλεια. -Πwς χειρίζεστε τ!)ν οiκογένεια κάποιου ΠΟU πέθανε σε άτύχημα δταν μαζευτεί στο θάλαμο πρώτων βοηθειών, ένw στο μεταξu δικός τους εχει κιόλας πεθάνει; -'Αποδίδω μεγάλη σημασία στο δτι ό γιατρος ό ϊδιος θα κοινοποιήσει στ!)ν οiκογένεια το θάνατο καi στο οτι το τέτιο καθfjκο δεν πρόκεπαι να μεταβιβαστεί σε νοσοκόμα i] Ο.λλο μέλος του βοηθητικοί) προσωπικοu. Κι αύτο οχι γιατi ή νοσοκόμα δεν μπορεί να χειριστεί το σχετικο πρόβλημα - καμια φορα το χειρίζεται καλuτερα άπο κάθε aλλο, μα γιατi ειναι σημαντικο για η:ίν οiκογένεια να ξέρει πwς ilταν παρwν ό γιατρος καi πwς εγινε δ,τι ίlταν δυνατο για να έμποδιστεί το μοιραίο. ''Α ν δεν ύπόρχει γιατρος γuρω, ή οiκογένεια θα σχηματίσει τ:ι:ίν έντuπωση πwς δεν ύπfjρχε κανεiς κοντα για -71-

38 να βοηθήσει η)ν wρα ποu χρειαζόταν. Ή άναγγελία του θανότου δεν πρέπει να γίνεται άπο τηλέφωνο η πρόχειρα στο διάδρομο η μέσα στο θάλαμο πρώτων βοηθειών. Πρέπει να γίνεται σ' ~να εiδικό, μικρό, qσυχο δωμάτιο, δπου να μπορεί κανεiς να κλάψει, καi ποu να βρίσκεται κοντα στο θάλαμο, ετσι ποu να μπορουν oi δικοi να καθήσουν κόπου καi στqν περίσταση, νόναι δυνατο να τοuς προσφερθεί ~να φλυντζόνι καφες η ~να άναψυκτικό. Στο δωμάτιο αύτο μένει μαζί τους για λίγο ό γιατρός, ποu φροντίζει ν' άπαντα τα έρωτήματό τους. Ό γιατρος θόχει, άργότερα, να ξαναπάει στfι δουλειά του, όπότε πρέπει να τον άντικαταστήσει κάποιος iίλλος, κατα προτίμηση κληρικός, κοινωνικος λειτουργός, νοσοκόμος η κάποιος iίλλος εiδικα έκπαιδευμένος έθελοντής, ποu να παραμείνει έκεί δσο oi συγγενείς να νιώσουν ψυχικα καi σωματικα πwς μπορουν να έγκαταλείψουν το νοσοκομείο. Στοuς συγγενείς δεν πρέπει να δίδονται κατευναστικό, μα ν' άφήνονται να ξεσπfiνε, να κλαίνε, να προσεύχονται, να βρίζουν, να καταριουνται καi να έκδηλώνουν δπως Θέλουν τα αiσθήματό τους. ΕΙναι φυσικο να βρίσκονται σε κατάσταση κατάπληξης κι δργfjς, πράγμα ΠΟU πρέπει να δεχόμαστε. Σε κάποιο στάδιο μπορεί να έπέμβει κάποιος έθελοντqς καi να τοuς πάει στο σπίτι. 'Εκείνος ποu τοuς ειχε παρασταθεί στο iδιαίτερο δωμάτιο ποu άποσύρθηκαν για να κλάψουν (screaming room) την wρα του θανάτου, θα πρέπει να τοuς καλέσει ναρθουν στο νοσοκομείο για να κουβεντιάσουν, aν θέλουν, γι' iίλλη μια φορα για το άτύχημα. Αύτοi πιθανώτατα θα το δεχτουν με την καρδιά τους. Καi θα ρωτήσουν πράματα ποu δεν :ί'jταν συναισθηματικα ~τοιμοι να τα ρωτήσουν την wρα του μεγάλου «σόκ'>. Μερικοi θα ύποβόλουν το έρώτημα «Μήπως ξανάνοιξε τα μάτια του ;» η «Μήπως άνόφερε καθόλου τ' δνομό μου;» η «Διατηρουσε τiς αiσθήσεις του σαν :ί'jρθε;». "'Αν άπαντηθουν αύτες oi έρωτήσεις, oi συγγενείς θα νιώσουν πιο iίνετα μπρος τqν πραγματικότητα του θανάτου. Κι ειναι συχνα ϋστερ' άπο τη δεύτερη αύτη συνάντηση ποu oi συγγενείς άρχίζουν να ζουν τq διαδικασία ΠΟU θα τοuς βοηθήσει να ξεπεράσουν τη θλίψη η το πένθος τους. -Πώς βοηθείτε τοuς συγγενείς να δεχτουν ~να ξαφνικο θάνατο; -'Όταν μια οiκογένεια άντιμετωπίζει ~να θάνατο άπο άτύ χημα δεν πρέπει, βασικό, να την έμποδίσουμε άπο του να iδεί τη σορό. "Αρωστοι ποu αύτοκτονουν η θύματα άτυχημάτων συχνα παρουσιάζουν άκρωτηριασμο καi το προσωπικο του νοσοκομείου προσπαθεί, γι' αύτό, να κρατήσει μακρια άπο το νεκρο τοuς συγγενείς. Το τέτιο προκαλεί ~να σωρο ψυχολογικα προβλήματα στοuς ζωντανούς. Oi νοσοκόμες πρέπει να έτοιμόζουν το νεκρο με τρόπο άποδεχτο ετσι ποu ή οiκογένεια να μπορεί να τον iδεί wς ~να σημείο τουλάχιστο για να μπορέσει ν' άντικρύσει μαζi καi την πραγματικότητα του θανάτου. 'Ά ν έμποδίσουμε τ:ιίν οiκογένεια να iδεί το νεκρό της, μπορεί να παραμείνει στο στάδιο τi'jς iίρνησης για πολλα χρόνια χωρiς να μπορέσει ποτε ν' άντικρύσει τqν πραγματικότητα του θανάτου. -Πώς μπορεί να βοηθήσει κανεiς καλύτερα μιαν οiκογένεια με τqν έμπεφία ένος βίαιου ξαφνικου θανάτου, καi με κάποια αiσθήματα ένοχfjς κι όμαδικwν άμυντικwν μηχανισμών ποu άπωθουν το θέμα του θανάτου; -Με τον καφο καi με ύπομονq μπορείτε να το καταφέρετε να βοηθήσετε τοuς συγγενείς να μιλήσουν καi γι' αύτό. Μερικες οiκογένειες παραμένουν στp στάδιο τfjς iίρνησης για μfjνες, καi καμια φορά, για χρόνια καi χρειάζονται έπαγγελματικq βοήθεια για ν' άποδεχτουν το θάνατο. -Σαν ερθει ~να παιδάκι στο νοσοκομεiό για κάποια μικροεγχείρηση, με προετοιμασμένους καi τοuς γονείς και. το ϊδιο, ποιος βοηθάει τqν οiκογένεια σαν συμβεί να προκληθεί ( άπο το άναισθητικο η άπο αiμορραγία, κ.τ.τ.) ξαφνικος θάνατος; Συνήθως παθαίνουν ολοι, άκόμα ΚΙ oi θεράποντες, σιόκ. Πώς μπορεί το προσωπικο να βοηθήσει τi)ν οiκογένεια Οταν ΚΙ αύτο καταλαμβάνεται άπροετοίμαστο μπρος τqν άπροσδόκητη έξέλιξη; -'Εμείς το προσωπικό, όφείλομε να βρουμε το χρόνο να καθήσουμε μαζί τους καi να συζητήσουμε τqν κατάσταση καi τα αiσθήματό μας άνοιχτα ΚαΙ τίμια, Εστω ΚΙ aν αύτο σημαίνει πwς δε θα μπορέσουμε να κρατηθουμε καi θα κλάψουμε μαζί τους. 'Ένα μέλος του προσωπικου ποu δεν ειχε aμεσα σχέση με τq φροντίδα του liρωστου θόταν καi σε θέση να βοηθήσει τοuς aλλους ΠΟU ειχαν συνδεθεί με το παιδί. 'Ά ν έμείς, το -73-

39 -- θεραπευηκο προσωπικό, μποροϋμε νο δώσουμε διέξοδο στο αiσθήματά μας τότε θο μπορέσουμε νο βοηθήσουμε καi τr)ν οiκογένεια τοϋ παιδιοϋ νο ξεπεράσει τr)ν κρίση. -'Όταν uπάρξει ξαφνικος θάνατος, uπάρχει κι ή ύποχρέωση διενέργειας νεκροψίας. Πολλοi άπο τοuς συγγενείς θεωροϋν τr)ν τέηα παρέμβαση σον μιο έπιπρόσθετη ϋβρη προς το νεκρο ( μο τr) συνηθισμένη δικαιολογία «άρκετο εχουν υποφέρει») καi πραγμαηκο υποφέρουν με τr)ν iδέα πwς δεν μποροϋν νa τr)ν έμποδίσουν. Πwς μποροϋμε νa βοηθήσουμε; -Βααικο πρέπει νο τοuς έξηγήσουμε πwς ή αύτοψία θο γίνει με τr) μεγαλύτερη δυνατr) φροντίδα ΚΙ άξιοπρέπεια, σaν πραγμαηκ:rί. έγχείρηση. Καi πwς oi πληροφορίες ποu θa προκύψουν μπορεί νο δώσουν φίίiς άπάνω στfιν αiτία τοϋ θανάτου καi νa έλαφρύνουν ετσι κάθε τυχον αίσθημα ένοχijς καi άμφιβολίας πwς εχομε πράξει άπο iατρικijς πλευρaς δ,η {jταν δυνατό. -Πως μπορϋμε νa βοηθήσουμε τοuς γονείς ένος βρέφους ποu πέθανε ξαφνικa στο κρεβατάκι του ; -Πρwτα νο φροντίσουμε νο τοuς κάμουμε νο καταλάβουν πwς δεν ειναι ενοχοι άμέλειας καi πwς δεν ξέρομε άκόμα η)ν άκριβfι αiτία αύτοϋ τοϋ ξαφνικοϋ θανάτου. Κι άκόμα τοuς παραπέμπομε στο «'Εθνικο "Ιδρυμα 'Απρόοmων Παιδικών θανάτων», ποu ειναι ~νας όργανισμος γονέων ποu πέρασαν άπο άνάλογες έμπειρίες καi πού, γι' αύτό, μποροϋν νa βοηθήσουν καλύτερα η)ν πληγείσα οiκογένεια. -"Οταν Ενας aρωστος μεταφέρεται νεκρος ΠΙΟ στο θάλαμο Πρώτων Βοηθειών, ό όδηγος παίρνει συνήθως έντολr) νa τον ττnει κατ' εύθεία στο νεκροφυλάκιο, κι ετσι έμείς δεν εχόμε ν' άσχοληθοϋμε μαζί του. Κι δταν ερθουν, σε λίγα λεmά, oi συγγενείς δεν εχουν τfιν εύκαιpία νa ίδοϋν τfι σορο ΚΙ άπαμένουν χωρiς καμιa βοήθεια. 'Εγώ, σaν νοσοκόμα, αiσθάνομαι πολu aσχημα με τέηα περισταηκο καi προσπαθώ νa το άποφεύγω. Νομίζω πwς πρέπει νa ύπάρχει κάποιος άνθρωπινότερος τρόπος χειρισμοϋ, δeν ειναι; Το γεγονος πwς νιώθετε aσχημα γιο τiς τέηες καταστάσεις μοϋ έmτρέπει κάποια έλπίδα πwς ή aγρια πρακηκi) ποu άναφέρατε σιγa σιγa θο σβήσει. Μπορεί νάναι «εύκολώτερο» γιa το προσωmκο νο χειρίζεται τiς καταστάσεις αύτες μe τον τρόπο ποu εϊπατε καi ν' άποφεύγει το πρόβλημα. Τοϋτο, δμως, όδηγεί σε πολλοuς πονοκέφαλους, σε πικρία, σε δυσαρέσκεια, σε θλίψη aλυτη. θο πρέπει νa ύπάρχει κάποιο μέρος δπου να μποροϋν oi δικοί, σaν συνέλθουν άπο το «σόκ», νο iδοϋν τr) σορο - ΚΙ έκεί νa ύπάρχει ΚαΙ τηλέφωνο ΚαΙ τουαλέττα, νο μπορεί κανεiς νa βρεϊ ενα φλυντζάνι καφέ, νο καθήσει λιγάκι... 'Ά ν κάποιος σaν έσο ς, ποu άσφαλwς νιώθετε συμπάθεια γιa τέτιες περιπτώσεις, μείνει λιγάκι μαζί τους, θο βοηθοϋσε πολu καi θa έπιβεβαίωνε πwς δεν ελειψε ή άνθρώπινη εύγένεια. Κανεiς δεν μπορεί νa διώχνεται άπ' έδw κι άπ' έκεϊ γιa νο βρεi το νεκρο ποu ειναι σaν νο βρίσκεται κάπου κρυμμένος. -Μόλις πεθάνει ό aρωστος, καλοϋνται oi συγγενείς στο θάλαμό του. Μερικοi άπ' αύτοuς τοϋ μιλaνε, τον άγγίζουν, il, άκόμα, τον φιλοϋν. Δε νομίζετε πwς πρόκειται γιa νοσηρι) κατάσταση; -'Όχι, δεν το νομίζω. Ά νησυχw περισσότερο γιa τοuς άνθρώπους ποu έμφανίζονται πολu στωικοί, flρεμοι, σον ξένοι προς τa γεγονότα γι' αύτοuς ποu δε λένε οϋτε λέξη, ποu δe χύνουν οϋτε Ενα δάκρυ γι' αύτοuς ποu φοβοϋνται καi νa κοιτάξουν άκόμα το νεκρο καi ποu ilσυχα καi με πολλr) διακριτικότητα, βγαίνουν άπο το θάλαμο. Σ ε λίγο θάχουν ν' άνημετωπίσουν μιa καθυστερημένη μέσα τους άντίδραση, ποu μπορεί νάναι χειρότερη. -Συχνa μaς φέρνουν στο θάλαμο πρώτων βοηθειών ~?.να άκρωτηριασμένο, ποu λίγο άργότερα πεθαίνει. Πολλοi άπο το προσωπικο θυμώνουν καi το βάζουν με τον iερέα, ποu συνήθως προβάλλει άρώσηα δταν τον περιμένουμε ναρθεi νο παρηγορήσει μιaν οiκογένεια. τί μπορw νο κάμω, σον νοσοκόμα, γιο νο τον βοηθήσω; -Νο τοϋ πείτε πρwτα πwς κατανοείτε άπολύτως το πόσο σκληρο ειναι γι αύτον το σχεηκο καθijκο. ΕΙναι aνθρωπος τοϋ θεοϋ καi περιμέναμε άπ' αύτον δλες τiς άπαντήσεις, πού, -75-

40 φυσικά, δεν ειναι δίκαιο. Πρέπει νa καταλάβουμε πως κι oi iερείς εχοuν το. προβλήματά τους. Ξέρουν πως δ θεος είναι άγάm:ι Καi πως έλέγχει τa πάντα, Κι ομως συχνa δεν μποροίίν ν' άντιληφθοίίν ΠΟΙΟ το νόημα μιaς τραγωδίας. Είναι πολu έπικίνδυνο γι' αύτοuς να στηρίζουν καi να παρηγοροίίν, οταν κι αύτοi eχουν μέσα τους το «Γιατί»; Πείστε τον, λοιπόν, την έπόμενη φορa να δοκιμάσει να κρατήσει σιωπηλa το χέρι τοίί άνθρώπου ποu εχει νa παρηγορήσει - μπορεί ή τέτια προσέγγιση ν' άποδειχθεί καλύτερη άπο τοuς όποιουσδήποτε λόγους. Καi μπορείτε νa κάμετε κι έσείς το ϊδω γι' αύτόν. -" Αρωστοι ποu πεθαίνουν λίγο μετa την εiσαγωγή τους στο νοσοκομείο περνοίίν άπ' ολες τiς διαδικασίες διάσωσης τfjς ζωijς τους, με τεχνητες εiσπνοές, κ.τ.τ. Το έρώτημά μου ειναι aν πρέπει να μετακινήσουμε ολα το. σχετικa μηχανήματα πρiν έπιτραπεί στην οiκογένεια νa μπεί στο θάλαμο. Συχνa διερωτώμαι Ο.ν δεν ειναι καλύτερα νa το. άφήσουμε στο δωμάτιο γιο. να «δείξουμε» πώς, πράγματι, εχομε χρησιμοποιήσει ολα το. μέσα. Πρέπει νa πω πως αύτη ή άγωνία μου προέρχεται άπο έμπειρίες με οiκογένειες ΠΟU μaς eβαλαν μπροστa γιο. το οτι δfjθεν ο\jτε ποu προσπαθήσαμε κaν να έπαναφέρουμε στfι ζωfι τον aνθρωπό τους. -Ή πρώτη μου άντίδραση στο έρώτημά σας ειναι: Σε ποιον χρειάζεται ν' άποδείξετε πως κάματε ο,τι περνοίίσε άπο το χέρι σας - στον έαυτό σας η στην οiκογένεια τοίί νεκροίί; Πιστεύω πως πρέπει νa καθαρίσουμε το νεκρό, νa σκεπάσουμε το. άκρωτηριασμένα μέλη, ν' άερίσουμε το δωμάτιο, ν' άφαιρέσουμε το. λάστιχα των όρρών άπο το. χέρια, άλλο. πρέπει ν' άφήσουμε το. μηχανήματα έκεί ποu βρίσκονται. -ΕΙμαι κοινωνικfι λειτουργος καi συμβαίνει νάχω μόλις περάσει μιa τρομερfι έμπειρία. 'Επρόκειτο γιο. μιa όλόκληρη οiκογένεια ποu ειχε ενα άτύχημα ή μητέρα σκοτώθηκε, δ πατέρας βρίσκεται σε κώμα καi ενα άπο το. παιδιa πέθανε λίγο μετa τfιν εiσαγωγή του στο νοσοκομείο. Δυο μαθητούδια βρίσκονται ύπο παρακολούθηση, άλλο. σε καλfι μaλλον φυσικfι κατάσταση. Με ρωτaνε γιο. τοuς γονείς των, άλλο. eχω δδηγίες να μfιν τοuς άναφέρω τίποτα μέχρι ποu νa φτάσουν άπο το χωριο oi _παπποίίδες τους. Άπο τον τρόπο ΠΟU με κοίτα ζαν, κατάλαβα πως ξέρουν. τί μπορώ νa κάνω γι 1 αύτa τa παιδιά; -Καθfjστε μαζί τους καi πέστε τους πως μόλις γυρίσατε άπο έπίσκεψη στον πατέρα τους. Πέστε τους πως δ πατέρας τους δεν μπορεί νa το. έπισκεφθεί αύτη τη στιγμή, μa πως σε λίγο θa ερθουν oi παπποίίδες. Καi πέστε τους άκόμα ποίί μποροίίν να σaς βροίίν, σaν θελήσουν νa ρωτήσουν ό,τιδήποτε. 'Ά ν σaς ρωτήσουν γιο. τη μητέρα τους πρέπει νa τοuς πείτε την άλήθεια. -Καμιa φορa μερικοi aρωστοι, καί, προπαντός, καρδιοπαθείς ποu πρόκειται να ύποότοuν έγχείρηση, ξέρουν πως θa πεθάνουν άπάνω στο χειρουργικό τραπέζι η καi στη διάρκεια τfjς μετεγχειρητικfjς περιόδου. Σε τί μπορεί νa άποδοθεί μιa τέτια περίπτωση; Καi πώς το ξέρουν; -'Όχι μόνο aρωστοι ποu πρόκειται νa ύποστοuν έγχείρηση η Κι άνίατα άσθενείς, μ' άκόμα ΚΙ aρωστοι ΠΟU φαίνονται νa m:ιγαίνουν σχετικa καλa μaς εχουν μιλήσει γιο. προαίσθημα έπικείμενου θανάτου τους. Καi τiς περισσότερες φορες δεν ειχαν πέσει εξω. Τώρα, τί εϊδους ψυχοφυσωλογικa μηνύμα~ τα ειναι ποu μαζεύουν δεν το ξέρομε, μa γνωρίζομε, ώστόσο, πως oi aρωστοι προαισθάνονται τον έπικείμενο θάνατό τους καi πως χρειάζονται κάποιον γιο. νa μιλήσουν μαζί του χωρiς να γελa σε βάρος τους, χωρiς να τοuς μειώνει, μa καi δίχως νa προσπαθεί νa τοuς ξεμακραίνει άπο τη σκέψη τους. -Μήπως το. στάδια τοίί θανάτου άφοροίίν καi σ' οσους πεθαίνουν άπο τραίίμα; -'Ένας aρωστος ποu eπαθε άτύχημα καi ποu σε μιa ά'ιρα πεθαίνει δεν εχει το χρόνο να περάσει άπο το. στάδια ποu όδηγοίίν στο θάνατο. Πολλοi άπ' αύτοuς πεθαίνουν στο στάδιο τfjς κατάπληξης καi aρνησης η άκόμα καi τfjς όργfjς. - τί συναισθηματικη βοήθεια μποροίίμε νa προσφέρουμε σε μιa γυναίκα ΠΟU χάνει το παιδί της κατa τον τοκετο η λίγο άργότερα; -Ή άπώλεια ένος παιδιοίί ειναι άπο το. πράματα ποu πολu -π-

41 δύσκολα μπορεί ν' άποδεχτεί κανείς. Προσφέρετε στη γυναίκα την παρουσία σας, τη φροντίδα σας καi τη στοργή σας ΚαΙ προσπαθείστε νόστε κοντό της ΚΙ ί:τοιμοι νa τi} βοηθήσετε στiς wρες τijς μοναξιaς της καi τijς κενότητός της - καi τότε θa νιώσει εύγνωμοσύνη γι' αύτή σας τη συμπεριφορά. θa άπαιτηθεί, ώστόσο, καφος οσο ποu νa δεχτεί αύτο το χαμό. -Πwς μπορουμε νa συμπαρασταθουμε συναισθημαηκa σε μιaν οiκογένεια ποu, χόνει ξαφνικa δικούς της; -'Ένας aρωστος ποu εiσόγεται στο θάλαμο Πρώτων Βοιιθειwν καi πεθαίνει μέσα σε λίγα λεπτa il καi wρες, συνήθως περιστοιχίζεται άπο το προσωπικο ποu άγωνίζεται νa τον σώσει il νa παρατείνει τη ζωή του. Ή οiκογένεια συχνa έγκαταλείπεται τελείως μόνη, γιατi κανένας δεν εχει το χρόνο νa τη γνοιαστεί κατa κανόνα, μάλιστα δεν τijς έπηρέπεται νa πλησιάσει τον τραυματία παρa μόνο σaν πεθάνει κι ετσι oi δικοi γύρω πε ριέρχονται σε κατάσταση νάρκης, κατάπληξης καi aρνησης, η σε μιa δικαιολογημένη συχνa κατάσταση όργfjς γιο. το δη στερουνται, το. τελευταία λίγα λεπτά, τον aνθρωπό τους ποu είναι άκόμα ζωντανος καi ποu μπορεi, αν i'jταν κοντά του, νάνιωθε την παρουσία τους. Ή βοήθεια ποu μπορεiτε νa δώσετε στiς τέηες οiκογένειες είναι να τiς δδηγήσετε σ' Ι:να εiδικο δωμάτιο :11 νa τiς βοηθ'ήσετε νa ξεσπάσουν, νa κλάψουν, νa βρίσουν, νa προσευχηθουν καi νa βγάλουν οποια άπωθημένα κρατaνε μέσα τους. Μη δοκιμάσετε νa δώσετε καταπραϋντικa σ' αύτοuς τοuς συγγενείς κι άποφύγετε νa τοuς άπασχολήσετε στο. γρήγορα με την ύπογραφη χαρτιών η νa τοι'.jς άπομακρύνετε δπως - δπως άπο το νοσοκομείο. Κάθε θάλαμος κινδύνου πρέπει νάχει δίπλα ~να δωμάτιο δπου νa μπορεί δ σύμβουλος il δ θεραπευτής, η δ iερέας il δποιος aλλος εiδικa έκπαιδευμένος έθελοντης νa μένει με τοuς συγγενείς δσο ποu νa μπορέσουν νa έγκαταλείψουν το νοσοκομείο. ''Α ν ξ ανακαλέσετε αύτοuς τοuς συγγενείς ϋστερ άπο ~να μήνα μαζί σας, θa το εύχαριστηθουν πολu καi θa προσπαθήσουν ν' άναπλάσουν μαζί σας τη σκηνη του θανάτου γιι':ι νa τη νιώσουν μέσα τους κατι':ι το δυνατο καθαρώτερη. Τότε θι':ι μπορέσουν νι':ι ξεπεράσουν ~να- ~να καi τι':ι γνωστa στάδια ποu διαγράψαμε άλλου Μήπως oi συγγενείς ένος δικου ποu σκοτώθηκε ξαφνικa κι άναπάντεχα περνουν άπο την ίδια διαδικασία θλίψης μ' έκείνους ποu χάνουν ~να άγαπημένο τους ϋστερ άπο χρόνια άρώστια; - Ασφαλώς - μόνο ποu ή διαπραγματευτικη φάση συχνa έξουδετερώνεται ΚΙ ό άπαιτούμενος χρόνος γιa νa ξεπεράσουν τη θλίψη γίνεται μακρύτερος, γιατi το κακο τοuς βρijκε παντελώς άπροετοίμαστους. -Πwς μπορουμε νa βοηθήσουμε το aτομο η την οiκογένεια δταν ~νας δικός του, εύτυχισμένος καi γιομάτος ύγεία, ξαφνικά, άπο σοβαρο τραυμα η όξεία άρώστια, άντιμετωπίζει πίν προοπrικχί του θανάτου; Ύπάρχει τότε χρόνος γιο. τa «στάδια»; -"Α νθρωποι με ξαφνικες τραγωδίες, ποu δε μεσολαβει πολuς χρόνος άνάμεσα στην έμφάνιση τfjς σοβαρijς άσθένειάς τους καi του θανάτου τους, συχνι':ι μένουν στην κατάσταση κατάπληξης ΚΙ aρνησης. Μερικοi άπ' αύτοuς μπορεί νa περάσουν στο στάδιο τijς όpγijς ΚΙ aλλοι σε μιa κατάσταση μπερδεμένη άπο κατάπληξη, aρνηση, διαπραγματευτικότητα, όργη καi κατάθλιψη. υενας άπο τοuς άσθενεϊς μας, ΠΟU πέθανε δυο βδομάδες μετa την εiσαγωγή του στο νοσοκομείο, μπόρεσε νa περάσει άπ ολα το. στάδια καi νa φτάσει ως την άποδοχή. Κι δ κοινος παρανομαστης είναι τa πέντε στάδια. Μόνο ποu πολλοi δεν περνουν άπο το ~να στο aλλο με χρονολογικη σειρά, πράγμα τελείως aσχετο προς την τυχόν εύεξία τους. Σκοπός μας θάπρεπε νάταν νa άπαλείψουμε τiς άνάγκες του άσθενους, νa διαπιστώνουμε που άκριβwς βρίσκεται καi νa κοηaμε με ΠΟΙΟ τρόπο θa μπορούσαμε νa τον βοηθήσουμε καλύτερα, άνεξάρτητα άπο το χρόνο ποu μεσολαβεί άνάμεσα στην έμφάνιση τfjς άρώστιας του η το άτύχημά του καi το θάνατό του. Με aλλες λέξεις, θ.ν ~νας aρωστος νιώθει ΠΙΟ aνετα στην κατάσταση τijς aρνησης, έμεϊς δε θa πρέπει, φυσικά, νa του καταστρέψουμε την άτμόσφαιρά του il νι':ι φροντίσουμε μόνο νa τον περιποιηθουμε με την Ιδια προσοχη καi στοργη ποu θa τον φροντίζαμε θ.ν βρισκόταν στο στάδιο τfjς άποδοχfjς. "Αν κανεiς i'jταν όργισμένος σ' δλη του τη ζωή, το φυσικώτερο ειναι καi νι':ι πεθάνει όργισμένος, γιατi ετσι ταιριάζει καi στο χαρακτήρα του καi στον προ- -79-

42 γενέστερο βίο του. 'Ά ν προσπαθήσουμε νa τον «καταπραuνουμε» ΚαΙ νa τον κάνουμε <<Καλό, :ilσuxo ΚαΙ γαλήνιο» δεν ειναι τiς δικές του άνόγκες που θιί. iκανοποιήσουμε, άλλο. τiς δικές μας. τήσει λιγόκι το χέρι;» "'Αν, στο μήνα, μπορέσει νιί. γίνει κόπ τέηο, τότε ή οiκογένεια θ' άρχίσει νιί. κινείται συναισθηματικa ΚΙ ή σχετικη διαδικασία θa κρατήσει μερικους μfjνες η καl χρόνια. -θιί. μπορούσατε νιί. μaς πείτε μερικιί. πράματα άπο τ:r'ιν πείρα σας με ξαφνικους θανάτους; τί εϊδους προσεγγίσεις βοηθοίίν περισσότερο στ:r'ιν άνημετώπιση τόσο τοίί aρωστου οσο καi των δικων του; -Oi ξαφνικοi θάνατοι δεν άντιμετωπίζονται, κατa κανόνα, σωστό. Προσπαθοίίμε νιί. καταπραuνουμε τους δικους σιί.ν μποίίνε στο θόλαμο, τους ζητοίίμε νιί. ύπογρόψουν το. χαρηιί. το γρηγορώτερο ΚΙ άμέσως φροντίζαμε νa τοuς άπομακρύνουμε άπο το νοσοκομείο. Τοίίτο, ομως, δε βοηθάει την οικογένεια ν' άντικρύσει την πραγματικότητα τοίί ξαφνικοίί ΚΙ άπρόσμενου θανάτου - συχνό, μάλιστα, την άφήνει σε κατάσταση νόρκης, κατάπληξης κι aρνησης καί, καμιιί. φορά, σε κατάσταση όργfjς καi θυμοίί, που έκδηλώνουν ένόντια στον όδηγο τοίί άσθενοφόρου η στο γιατρό. 'Εμείς βρήκαμε πiliς ειναι πολυ χρήσιμο νόχουμε κοντιί. στο θόλαμο κινδύνου f?_να :ilσuxo δωμάτιο, οπου f?_νας εiδικιί. έκπαιδευμένος έθελοντής, νοσοκόμος, iερέας η οποιος aλλος άπο το προσωπικο νόναι f?_τοιμος νιί. βοηθήσει. Έκεί oi συγγενείς μποροίίν νιί. κλάψουν, νιί. ρωτήσουν, νa έκφρόσουν την άγωνία η τη θλίψη τους. Καi στο μεταξύ, θa πρέπει νιί. έτωμαστεί καi νιί. εύπρεπιστεί ό νεκρος κατa το δυνατο πιο άποδεκτό, ετσι που να μπορέσουν νa τον iδοuν oi δικοί, πρόγμα που θιί. τους βοηθήσει ν' άντικρύσουν τη περίπτωση πιο ρεαλιστικa καi σιγιί. - σιγιί. νιί. ξεπεράσουν τiς συναισθηματικες δυσκολίες τους. Βρήκαμε πιlις ή κοινωνικ:rί έργασία που γίνεται με άνθρώπους που εχουν χάσει κόποιο δικό τους ξαφνικό, τiς πρωτες βδομάδες δεν άποδίδει. "Α ν δ άρμόδιος ύπόλληλος που ijταν κοντιί. στ:r'ιν τραγωδία μποροuσε νιί. πλησιάσει την οiκογένεια ϋστερ' άπο τέσσερις βδομάδες καλώντας την ναρθεί στο θόλαμο <ι:γιa νa το. ξανακουβεντιάσουν», ή οικογένεια θάταν τότε σε θέση νιί. ύποβόλει έρωτήσεις που δεν ειχαν διατυπωθεί προηγουμένως, οταν βρίσκονταν στην κατάσταση τfjς κατάπληξης καi τfjς aρνησης. ΓιΟ. παράδειγμα: «Μήπως πρόλαβε νιί. ξανανοίξει τa μότια του;» «Ά νόφερε καθόλου το δνομό μου;» «Βρέθηκε κανεiς πλόι του γιa νa τοίί κρα Πως μπορείτε νιί. aρετε το φόβο τοu θανάτου άπο aρωστους που πρόκειται νιί. ύποστοuν έγχείρηση άνοιχτης καρδιaς με πιθανότητες νιί. ζήσουν; Πως μπορείτε νιί. μειώσετε το αϊσθημα ένοχfjς των μελων τfjς οικογένειας που ένθόρρυναν τον aρωστο νιί. ύποστεί τη λεπτ:r'ι αύτη έγχείρηση, καί, προπαντός, σο. ν συμβεί νιί. πεθάνει δ aρωστος; -"Οταν ό aρωστος πρόκειται νιί. έγχειριστεί καί, προπαντός, στ:r'ιν καρδιιί. με πιθανότητες πρέπει νιί. παρασχεθεί άρκετος καιρος γιο. νιί. συζητηθοuν με τον aρωστο ολα το. ύπερ καi το. κατιί. καi νιί. άπαντηθοuν ολα το. τυχον έρωτήματό του. "Α ν δ aρωστος διστάζει η άμφιβόλλει, oi ένδοιασμοί του θιί. πρέπει νιί. συζητηθοuν πρiν άπο τ:r'ιν έγχείρηση. 'Ά ν oi συγγενείς πιέζουν τον aρωστο νιί. δεχτεί νιί. έγχειριστεί καi τελικως ό aρωστος δεν έmζήσει, ειναι τότε φυσικο νόχουν φοβερο αίσθημα ένοχfjς καί, άσφαλως, θιί. χρειαστοuν εiδικη δουλειιί. γιο. νa μπορέσουν ν' άνακουφιστοίίν. Χρειάζεται, m στεύω, άρκετος χρόνος πρiν άπο τ:rίν έγχείρηση τόσο γιa τον aρωστο οσο καi γιο. τ:r'ιν οικογένεια, ετσι που ν' άποφευχθεi δ πολυς φυσικος καi ψυχικος πόνος μετιί. τ:r'ιν έγχείρηση. -81-

43 5 ΠΑΡΑΤΑΣΗ zωησ, ΑρωστΟΙ καταδικασμένοι νa πεθάνουν, συχνa στ:ι1 διάρκεια τijς άρώστ:ιας τους, μaς θέτουν πολλa προβλήματα, άπο τa όποία ϊσως τα μεγαλύτερα μaς ερχονται περi το τέλος τϊjς δοκιμασίας τους. Κάπωα wρα φτάνει στο σημείο άπ' δπου δεν ύπάρχει έπιστροφή, οϋτε καi καμιa δυνατότητα άνάρρωσης η έπανάληψης όποιασδήποτε λειτουργικότητας. Κι ό aρωστος, ση)ν κατάσταση αύτή, μπορεί νa μείνει γιο. βδομάδες η μϊjνες. Πότε τον ύπηρετοuμε πραγματ:ικa με το νa κάμνουμε γι' αύτον λιγώτερα; Πωος άποφασίζει πότε θa πρέπει νa σταματήσουν τa μέτρα παράτασης τϊjς ζωϊjς; Ποιος άποφασίζει ποιο. μέτρα, συνηθισμένα η εκτακτα, πρέπει νa ληφθοuν; 'Έχομε, πράγματι, το δικώωμα νa συντομέψουμε μιa ζωή, άνεξάρτητα άπο το νόημα ποu εχει γιο. μaς; Λύτες ειναι έρωτήσεις ποu διατυπώνονται σε κάθε έργαστήριο η σεμινάριο ποu άφορα ση) φροντίδα ποu όφείλομε στοuς έτωμοθάνατους. Καθwς λέει ό Erich From ιm, «νομίζω πwς δεν μπορεί νa γίνεται λόγος γιο. iατρικ:rί ήθική ύπάρχει μόνο μιa παγκόσμια ήθικ:ι) ποu έφαρμόζεται σε εiδικες άνθρώπινες καταστάσεις». Κι ειναι αύτη ή άνθρωπιστικ:rί συνείδηση, ποu άνάγεται στ:ι) φιλοσοφικ:rί κι η θρησκευτικ:ι) άνθρωπισηκ:rί παράδοση, ποu πρέπει νάναι ό όδηγός μας σε κάθε δύσκολη περίmωση. Πρέπει πάντα νa βάζουμε πρώτα τοuς έαυτούς μας στ:r'j θέση τοu aρωστου κι ύστερα νa σκεφτόμαστε ηίν οiκογένεια καi τiς άνάγκες τοu προσωπικοu, γιατi ση)ν τελική μας άπόφαση θάχουν νa διαδραματίσουν ολοι τους κάποιο ρόλο. -83-

44 Πρέπει άκόμα νa βρουμε κάποιον Ο.λλο όρισμο γιa η)ν «εύθανασία>>, ποu είναι ό «καλος θάνατος» ( π.χ. ό φυσικος θάνατος τοίί Ο.ρωστου δίχως καμιaν άνώφελη παράταση), καi γιο. τον άπο οίκτο τερματισμο τijς ζωijς, ΠΟU δεν εχει καμιa σχέση με το άρχικο νόημα τijς λέξης «εύθανασία». ΓιΟ. μένα αύτη ειναι ή διαφορa άνόμεσα στο ν' άφήσεις κάποιο νa πεθάνει άπο μόνος του η νa του τερματίσεις τη ζωή του. Προσωπικa εύνοω, φυσικό, το πρώτο κι άντιτίθεμαι στο δεύτερο. ΆλλΟ. oi πραγματικες καταστάσεις δεν ειναι τόσο άπλές. Ύπόρχουν πολλες περιπτώσεις ποu βρίσκονται στο μεταίχμιο καi ποu μδ.ς προβληματίζουν κατa πόσο πρέπει νa διατηρήσουμε τον άναπνευστήρα η το I.V. η κατa πόσο άπλwς παρατείνομε τη δοκιμασία γιa μερικες βδομάδες η μijνες. Το ώραιότερο 'ίσως νοσοκομείο γιa τη φροντίδα τέτιων άσθενwν είναι το St. Christopher Hospice στο Λονδίνο, με διευθύντρια τη δρα ιcecil Saunders. Oi Ο.ρωστοί της, oi περισσότεροι με προχωρημένο καρκίνο, άνακουφίζονται συνεχώς με παυσίπονα, δίχως τη χρήση μηχανικών μέσων η οποιων μηχανών καi χωρiς καμιa άπαγόρευση τροφijς η έπισκέψεων. τα έρωτήματα ποu συχνa άνακύπτουν στη χώρα μας δεν άπασχολουν ποτε το Βρεττανικο Hospice, γιa τον aπλούστατο λόγο Οτι έφαρμόζουν πάντα, στον κόθε aρωστο, «την άληθινη τέχνη τijς iατρικijς». Τον περιβάλλουν με άγόπη, πίστη κι έξαfρετη iατροψυχολογικη φροντίδα, ΠΟU του έπιτρέπει νa ζήσει οσο νa πεθάνει. Το Rose Howthorne Hos,pital στο Fall Riνer τijς Μασσαχουσέττης, παρ' δλο μικρότερο, είναι το μόνο άνόλογο νοσοκομείο ποu έχομε στην 'Αμερική. -Γιατi προσπαθουμε νa κρατήσουμε Ο.ρωστους στη ζωη με «φοβερες δίαιτες καi θεραπείες», Ο.ρωστους ποu ξέρομε πwς σύντομα θa πεθάνουν; -Το κάνουμε, γιατi έλπίζομε πwς ή τέτια άγωγη μπορεί νπ φέρει κάποια άναστολη η πwς δ Ο.ρωστος θa τa καταφέρει νa ζήσει μιa λίγο - πολu φυσικη ζωη γι' άκόμα μερικοuς μijνες η χρόνια. "Α ν ~νας Ο.ρωστος γιομίσει άπο καρκίνο, κι ύπόρχει δυνατότητα γιa χρησιμοποίηση χημειοθεραπείας, μπορεί νa προβληματιστουμε γιa το κατa πόσο πρέπει νa. χρησιμοποιήσουμε τη νέα θεραπεία, με την έλπίδα νa προσφέρουμε κόποια άνακούφιση στον Ο.ρωστο καi να έπιβραδύ νουμε το θόνατό του. Το rδιο μπορουμε νa κάνουμε καi γιa νά iδουμε aν όρισμένο είδος καρκίνου άνταπόκρίνεται στη νέα θεραπεία, κι aν καi θa χρησιμοποιήσουμε τη σχετικη θεραπεία καi σ' αλλους Ο.ρωστους, καi μάλιστα, σε πρωϊμότερο στόδιο τijς άρώστιας τους. Καμιa φορa είναι δύσκολο ν' άποφανθεί κανεiς Κατa πόσο oi παρενέργειες Κι oi έπιπρόσθετοι περιορισμοi είναι όδυνηρότεροι άπο τ:r)ν άρώστια τ:r)ν ϊδια. Κι ειναι, κόποτε, άμφισβητήσιμο aν ή τέτια άγωγη είναι γιa το καλο του Ο.ρωστου, η aν χρησιμοποιείται περισσότερο γιο. έξυπηρέτηση δικών μας άναγκwν καi άπο άνικανότητα νa δεχτουμε το θόνατο του Ο.ρωστου. -Ποιες ει ναι oi άπόψεις σας γιa τ:r)ν εύθανασία; -'Αντιτίθεμαι άπολύτως σε κόθε προσπάθεια τερματισμου τijς ζωijς του όποιουδήποτε Ο.ρωστου άπο οίκτο άλλο. εύνοw το ν' άφήνεται ό aρωστος νa πεθαίνει το δικό του θάνατο, χωρiς τεχνικη παράταση τijς έπιθανότιας πορείας. -'Έχει ή κοινωνία το δικαίωμα νa κρατάει στη ζωη δσους είναι καταδικασμένοι, άπο τη μοίρα καi το θεό, νa πεθάνουν; Μήπως έμπαίζομε το θεό; Πwς νιώθετε γιο. το θέμα αύτό; -Δε νομίζω πwς πρέπει νa κρατδ.με τοuς άσθενείς στη ζωη με μέσα τεχνικό, Οταν έχουν παύσει πιa νa λειτουργοuν σaν άνθρώπινα οντα. Μπορεί νόναι πρόκληση προς το θεό, μa νομίζω πwς χρέος του κάθε γιατρου είναι νa κρατάει στη ζωη Ενα Ο.ρωστο οσο διατηρεί κάποια λειτουργικότητα. Ό θεος είναι ποu εχει δώσει στο γιατρο τη σοφία καi τη γνώση γιa νa ένεργεί με τον ε να η τον Ο.λλο τρόπο. 'Αντιτίθεμαι έντονα στο νa διατηροuμε στη ζωη άνθρώπους ποu ή λειτουργικότητά τους, καθαρa μηχανική, όφείλεται σε εiδικο τεχνικο σύστημα ποu κρατδ.νε άπόνω τους. - τί γίνεται με τον Ο.ρωστο ποu πεθαίνει μέσα στα χέρια σας; Πότε προσπαθείτε νa τον έπαναφέρετε στf} ζωή; -'Άν ύπόρχει ή όποιαδήποτε δυνατότητα ζωijς με κάποιο νόημα καi κάποιο βαθμο λειτουργικότητας, καi με την Ικανότητα κάποιας, τουλάχιστο, έκφρασης κι άντίληψης, θa πρέπει νa προσπαθήσετε νa κρατήσετε τον Ο.ρωστο στη ζωη μ' -85-

45 δλα τa μέσα. 'Ά ν ~νας ίίρωστος με καλπάζοντα καρκίνο πεθαίνει μέσα στa χέρια μου, δεν θa προσπαθήσω νa τον έπαναφέρω ση) ζωή. -ΕΙ ναι νόμιμη ή εύθανασία στiς 'Ηνωμένες Πολιτείες; -"Ως η)ν wρα νομιμοποίηση δεν ύπάρχει, μa ή τάση ειναι προς αύτη την κατεύθυνση. 'Επιβάλλεται νa κάμνουμε διαφοροποίηση άνάμεσα στην εύθανασία με το νόημα ποu ειχε iι λέξη παλαιότερα, δταν σήμαινε τον καλο θάνατο, καi με τον τρόπο ποu χρησιμοποιείται σήμερα, καi ποu σημαίνει τον τερματισμο τ:ijς ζω:ijς άπο οίκτο, ποu προσωπικa έγw δεν μπορώ νa δεχτώ σaν καλο θάνατο. Εύνοw τη θέση δη oi ίίρωστοι πρέπει ν' άφήνονται νa πεθαίνουν το δικό τους θάνατο, χωρiς άνώφελη παράταση τ:ijς έπιθανάτιας πορείας καi δοκιμασίας, άλλο. εύνοw, άντίθετα, τiς ύπερβολικες καμιa φορa δόσεις φαρμάκων γιa την άνακούφιση τοϋ ίίρωστου. -Σχετικa με το θάνατο τοϋ Προέδρου Τροϋμαν - θa μπορούσατε νa δεχτείτε πwς ίίνθρωποι σaν αύτον άνήκουν στο κοινο καi πiliς ή ζωή τους πρέπει νa παρατείνεται (κατ' άντίθεση καi προς τη δική τους έπιθυμία), άπο ύποχρέωση εναντι τοϋ κοινοϋ νa τοuς κρατήσουμε στη ζωή ; -ΕΙναι τραγικο oi ίίνθρωποι αύτοi ν' άφήνονται, συχνά, νa ύποφέρουν περισσότερο. Είναι άπάνθρωπο κι άσυγχώρητο νa παρατείνομε την έπιθανάτια πορεία τόσο δσο σε περlπτώσεις δπως τοϋ Προέδρου Τροϋμαν καi της Έλεονώρας Ροϋσβελτ, ποu ετσι ύπόφεραν περισσότερο. Βέβαια, oi γιατροi το κάνουν με καλη πίστη, ώστόσο δεν ύπηρετοϋν ετσι τοuς aρωστους. -Ποιες ειναι oi σκέψεις σας γιa τη διατήρηση άνθρώπων στη ζωη με μηχανες στa νοσοκομεία δταν ειναι aρωστοι ποu δριστικa πρόκειται νa πεθάνουν η ποu εχουν πολu άμυδρη δυνατότητα νa βελτιωθεί κάπως iι κατάστασή τους; -Νομίζω πwς δ κάθε ίίρωστος ποu εχει κάποια δυνατότητα βελτίωσης θa πρέπει νa τυγχάνει κάθε δυνατijς τεχνικ:ijς βοήθειας ποu μποροϋμε νa διαθέσουμε. "Αρωστοι ποu εχουν ξεπεράσει πιa κάθε iατρικη βοήθεια καi ποu ή λειτουργία -86- των διαφόρων όργάνων τους διατηρείται μονάχα με μηχανες δεν ώφελοϋνται άπο αύτο το ειδος άγωγ:ijς καi θa πρέπει νάχουμε το θάρρος νa μάθουμε πότε πρέπει νa τη διακόψουμε. -"Α ν δ l:ίρωστος ει ναι άνίκανος ν' άποφασίσει κατa πόσο πρέπει νa χρησιμοποιηθοϋν είδικa μέσα γιa την παράταση τ:ijς ζω:ijς, τότε ποιος ει ναι ύπεύθυνος; τί συμβώνει δταν τa μέλη της οiκογένειας δεν μποροϋν ν' άποφασίσουν; -Ό ίίρωστος πρέπει νάχει πάντα τον πρώτο λόγο. "Αν δ aρωστος βρίσκεται σε κώμα, η αν δεν ειναι σε νόμιμη ήλικία, άκολουθεί σε βαρύτητα ή γνώμη τ:ijς οίκογένειας. 'Ά ν ή οiκογένεια δεν μπορεί νa συμφωνήσει ( καi στην περίπτωση παιδιών δεν πρέπει νa ζητείται άπο τοuς γονείς νa πάρουν μιa τόσο φοβερη άπόφαση)' θa πρέπει νa συνέλθει ή δμάδα παρακολούθησης καi νa πάρει αύτη σχετικη συλλογικη άπόφαση. Ή iδεώδης δμάδα παρακολούθησης διαλαμβάνει το γιατρο ποu κουράρει τον άσθενή, όποιοδήποτε εiδικο ποu τυχον εχει κληθεί γιa διάγνωση, ~να κληρικό, τiς νοσοκόμες, την κοινωνικη λειτουργο κι ~να σύμβουλο ψυχίατρο. Αύτη ή δμάδα πρέπει νa κατανοεί οχι μονάχα τiς άνάγκες τοϋ έτοιμοθάνατου, μa καi τiς άνάγκες τ:ijς οiκογένειάς του. Στην περίπτωση παιδιών θa πρέπει νa διερωτηθοϋμε μεταξύ μας αν θa :ίlταν σκόπιμο νa συνεχίσουμε τη θεραπεία σε περίπτωση ποu τa παιδιa αύτa :ίlταν δικά μας. "Α ν ή δμόφωνη aποψη άντιτίθεται στην όποιαδήποτε χρήση εiδικwν μέσων, παρουσι6- ζομε τη σχετικη άπόφαση στην οiκογένεια. Δε ρωτίiμε τοuς συγγενείς γιa τη δική τους γνώμη, μa άπλwς άναφέρομε τη δική μας άπόφαση, προσθέτοντας πiliς μόνο με iσχυρη δική τους άντίδραση θa μπορούσαμε νa μεταβάλουμε την άπόφασή μας. Σε μιa περίmωση ποu πέθανε ~να παιδί, ή οiκογένεια δεν είχε αiσθήματα ένοχ:ijς γιa νa προσθέσει στ:rί θλίψη, οϋτε καi σκέφτηκε, «Μπορεί, <lν - συνεχίζαμε τ:rί θεραπεία, νa ζοϋσε άκόμα ή Σούζη». 'Έτσι εχουν τ:r'!ν εύκαιρία νa τa βάζουν μαζί μας γιa το θάνατο τοϋ παιδιοϋ δταν βρίσκονται στ:rί φάση τ:ijς άγωνίας καi τοϋ θυμοϋ. Με ίίρωστους σε κωματώδη κατάσταση, δταν ή οiκογένεια δεν μπορεί νa συμφωνήσει, προσπαθοϋμε νa πάρουμε συλλογικ:rί άπόφαση, τόσο με τ:rίν έπαγγελματικη δμάδα, δσο καi με μέλη τ:ijς οίκογένειας. -87-

46 -θο θέλατε νο μας έξηγήσετε σε συντομία ηί στάση σας εναντι των γιατρων πού, παρατείνοντας τη ζωη με τεχνικο άποκλειστικως μέσα, άρνοuνται νο έπιτρέψουν στους liρωστους νο πεθάνουν; -Αύτοi ειναι γιατροi που εχουν έκπαιδευθεί γιο νο κουράρουν, νο θεραπεύουν, νο παρατείνουν τη ζωη καi που ούδέποτε ειχαν την εύκαιρία νο διδαχθοuν γιο το πως πρέπει νόναι ~νας γιατρος που καταγίνεται με liρωστους που ειναι καταδικασμένοι νο πεθάνουν. ΕΙναι έκπαιδευμένοι νο θεωροuν άποτυχία τους το θάνατο του liρωστου. Κι εχουν, συνήθως, ΚΙ oi Ιδιοι άξεδιόλυτο μέσα τους το φόβο του θανάτου καi νιώθουν liσχημα «σον Ι::νας liρωστος πεθάνει στο χέρια τουc:». 'Απαιτείται κατανόηση, ύπομονη καi πειστικότητα γιο να κάμουμε τους γιατρους νο καταλάβουν πwς δε βοηθi'iνε τον liρωστο οίjτε καi λύνουν τiς έσωτερικες δυσκολίες τους με τις τέτιες διαδικασίες. -ΕΙναι δυνατό, σον ~νας liρωστος φτάσει στο σημείο άποδοχfjς του οτι πρόκειται σε λίγο νο πεθάνει, νο μη μπορεί πιο ν' άποδεχτεί το γεγονος πwς ειναι δυνα-ι:ο νο νικήσει λογικο τη φυαική του άρώστια γιο νο μπορέσει νο πεθάνει καi νο μη ζητήσει παράταση τfjς ζωfjς του μόνο καi μόνο γιο τi)ν παράταση; ΕΙναι δική του έπιθυμία ν.ο τον άφήσουν νο πεθάνει. Πως μπορεί κανεiς νο νικήσει το φόβο του πως ' θο συμπεριφερθεί καi δε θο χάσει τιίν άξωπpέπειό του σaν τύχει νa πέσει σε άνίατη άρώστια; Καθwς καi το φόβο οτι θ άποβεί βάρος στους liλλους; -Πολλοi liρωσφι εχουν φτάσει το στάδιο τfjς άποδοχfjς, έκφρόζοντας ηίν έπιθυμία να τους άφήσουν να πεθάνουν, διατηρώντας συγχρόνως τi]ν άξιοπρέπεια καi ηίν i)ρεμία τους wς το τέλος. 'Ά ν oi άνόγκες του liρωbτου γίνονται σεβαστές, Ο.ν περιβάλλεται με πραγματικη άγόπη, δεν πρόκειται νa νιώσει φόβο πwς θa γίνει βάρος δποιουδήποτε. - τί θa κόμνατε καi πως θ' άvτιμετωπίζατε ~να φίλο σας που εζησε με τον τρόμο τfjς παρόλυσης καi που δε θa ήσύχαζε αν δeν επαιρνε τη διαβεβαίωση πwς θa τον λυπόσασταν καi θa τερματίζατε τη δυστυχία του σε περίmωση που θa καταντουσε φυαικa καi πνευματικa liχρηστος; Δε θόδινα ποτε τi]ν ύπόσχεση πwς θa τον εβγαζα άπο τη δυστυχία του, γιατi άπλως δε θa μπορουσα νa το κάμω. θa μπορουσα μόνο νa του ύποσχ εθω πwς θa τον βοηθοuσα νa ζήσει οσο ναρθεί ή wρα του νa πεθάνει, παρa τiς δυσκολίες του. -Πως μπορεί νa βοηθήσει κανεiς liτομα που ντρέπονται γιa τ:r'j ζωή τους, που νομίζουν πwς δεν άξίζουν τη ζωή, γιατi μπορεί κατa κάποιο τρόπο νa διαφέρουν άπο τους liλλους; Κι άκόμα, - ετσι οπως εχομε καi το πρόβλημα του ύπερπληθυσμοu - εχομε το δικαίωμα ν' άφήνομε άνθρώπους νa πεθαίνουν με το νa τους άρνούμαστε φαρμακευτικη άγωγή ; -"Α τομα που ντρέπονται που ζοuν λόγω κάποιου έλαττώματος, η γιατi διαφέρουν κάπως άπο τους liλλους συνόνθρωπούς τους, νομίζω πwς χρειάζονται βοήθεια έπαγγελματική. Ό κόσμος μας εχει άρκετο χωρο καi θόπρεπε νa διαθέτει ΚΙ άρκεη:ί άγόπη γιa νa δέχεται άνθρώπους διάφορους. Ό ύπεpπληθυσμος ούδέποτε θa μπορουσε νa λογαριαστεί σaν λόγος γιa νa βοηθοuμε liτομα νa πεθαίνουν με liρνηση παροχfjς φαρμακευτικfjς άγωγfjς η με οποια liλλα μέσα. ''Αν κόμναμε. κάτι τέτοιο, μοιραία θa καταλήγαμε σe κάποιο ειδος Ναζιστικfjς κοινωνίας. -Πως άντιμετωπίζετε ηίν περίmωση ένος liρωστου που δ ϊδιος θόθελε ν άφηνόταν νa πεθάνει, ένω ή οiκογένειό του άπαιτεί νa του παραταθεί ή ζωή ; -Πρόκειται γιa κάτι που συμβαίνει πολυ συχνό. Καi σημαίνει πwς δ liρωστος εχει φτάσει στο στάδιο τfjς άποδοχfjς, καi πwς ή οiκογένεια ειναι πολυ πίσω άκόμα, ϊσως στi)ν liρνηση, το θυμό, τη διαπραγμάτευση. Στiς τέτιες περιmώσεις δουλεύετε κυρίως μe την οiκογένεια γιο νο τη βοηθήσετε νο φτάσει αιγο - σιγο έκεί που θο έπιτρέψει στον liρωστό της νο κλείσει το μάτια... -Πιστεύω πwς τουτο έξαρτi'iται κυρίως άiτο τον aρωστο. -Πιστεύετε στην παράταση μe δρρους I.V., οταν ό liρωστος εχει χάσει ΠΙΟ τiς αiσθήσεις του καi βρίσκεται σε κωμα; -89-

47 Εiδα πολλοuς τέτιους aρωστους σε κώμα η με χαμένες τiς αiσθήσεις στοuς όποίους χρησιμοποιήθηκαν ένδοφλέβιοι όρροi καi ποu τώρα κινουνται γύρω μας καi δουλεύουν γεμάτοι άπο ύγεία καi εύτυχία. 'Ά ν κάποιος aρωστος μείνει γιο. πολu σε βαθu κώμα καi χωρiς αiσθήσεις, νομίζω πwς πρέπει νa γίνοντω, κάθε τόσο, έγκεφαλικa τεστς γιο. νa διαπιστώνετω aν ζεί πραγματικa η aν βρίσκετω στιί «ζωij» χάρη στη μηχανή. Στ:r'Jν τελευταία περίmωση, φυσικa θa σταματουσα τοuς ένδοφλέβιους όρρούς. -'Α ναφερθήκατε στο πωγνίδι «πίγκ - πόγκ» γιο. το ν' άποφασίσουμε aν ~νας aρωστος πρέπει νa πεθάνει στο σπίτι, Όπως ό 'ίδιος θέλει, η στο νοσοκομείο, ποu κοστίζει καi ΠΟU ή ζωή του μπορεί νa παραταθεί με όρροuς η. aλλα μέσα. ea. πρέπει έμείς oi έπαγγελματίες τi'jς iατρικi'jς νa παρατείνουμε τ:rί ζωi] ένος aνθρωπου - φυτου; Δε θάταν ΠΙΟ άνθρωπιστικο νa τον άφήσουμε νa πεθάνει; Ή περίπτωση του Προέδρου Τ ρου μαν εινω ~να καλο παράδειγμα. _:_Μάλιστα, το δίλημμα ύπάρχει σε πολλοuς άπο έμiiς, οχι μονάχα γιο. το aν ~να(; aρωστος μπορεί νa πεθάνει, μa άκόμα καi γιο. το που πρέπει νάχουμε τοuς δύσκολους aρωστούς μας. ea. πρέπει νa ρωτiiμε τοuς 'ίδιους aν θέλουν να γυρίσουν στa σπίτι η aν προημουν νa παραμείνουν στο νοσοκομείο, οπου ή κούρα θa μπορουσε νάνω λιγάκι εύκολώτερη, προπαντος τώρα με τ:r'jν ελλειψη έπισκεπτριwν νοσοκόμων, γιατρών ποu έπισκέπτοντω «κατ' οικον», η προσώπων ποu δέχονται νa ξενυχτουν φροντίζοντας τον aρωστο. 'Ά ν ή οiκογένεια έξασφαλίζει άρκετ:rί βοήθεια, νομίζω πwς oi περισσότεροι aρωστοι θa προημουσαν νa πεθαίνουν σπίτι τους καi προσωπικa θάκαμνα ο,τι θa περνουσε άπο το χέρι μου γιο. νa έκπληρώσω τ:r'jν τέτια έπιθυμία τους. -' Αφήνετε τοuς aρωστους ν' άποφασίσουν πότε θa πεθάνουν η έξακολουθείτε νa δίνετε φάρμακα καi νa τοuς βοηθεϊτε οσο ναρθεϊ το τέλος; -Δίνω τόσα φάρμακα οσα χρειάζοντω. γιο. νa τοuς διατηρώ κατa το δυνατο Ι]ρεμους. Τοuς βοηθώ οσο νa πεθάνουν, μa σaν άρνηθουν οποια aλλη έγχείρηση η άκρωτηριασμό, ποu θa μπορουσε νa παρατείνει τ:rί ζωή τους γιο. λίγες βδομάδες η μi'jνες, φροντίζω νa κατανοήσω τiς έπιθυμίες τους τί μπορεί νa πεί κανεiς σε μιa ήλικιωμένη, τρόφιμο γηροκομείου, ποu πάσχει άπο καρκίνο καi πρόκειτω νa πεθάνει, καi ΠΟU φλέγεται άπο τ:r'jν έπιθυμία νa μετακινηθεί στο σπίτι; Το εχομε έλέγξει καi ξέρομε πwς εινω άδύνατη ή τέτια μετακίνηση. -Νομίζω πwς πρέπει νa τ:r'jν καταλάβετε καi νa τi'jς πείτε τίμια γιατi δεν μπορεί νa πάει στο σπίτι. Τουτο είναι μιa πραγματικότητα ποu πρέπει νa διδαχτεί ν' άντιμετωπίσει. "Αν oi λόγοι ποu προβάλλοντω εινω συζητήσιμοι, μπορείτε νa το κουβεντιάσετε με ηίν οiκογένεια για να iδείτε κατa πόσο μπορεί νa ξεπεράσει τοuς φόβους καi τiς άνησυχίες της. Με κάποια έπιπρόσθετη βοήθεια, σaν νa πουμε έπισκέψεις νοσοκόμου, μπορείτε νa πείσετε τοuς συγγενείς νa δεχτουν τ:r'j μητέρα γιο. νa πεθάνει στο σπίτι. Χρειάζοντω ΚΙ αύτοi πολλ:rί βοήθεια καi 'ίσως καi κάποιο στον όποίο νa μπορουν νa προσφεύγουν σε περίπτωση κάποιας άνωμαλίας. -Πολλοi aρωστοι θέλουν νa πεθάνουν σπίτι τους, η άκόμα ειναι άναγκασμένοι νa έπιλέξουν τi]ν προτίμηση αύτη λόγω οiκονομικwν δυσκολιών η καi δυσκολιών εiσαγωγi'jς στο νοσοκομείο. Μπορεί ΚΙ oi δικοί τους νa θέλουν το 'ίδιο. ea. μπορούσατε, παρακαλώ, νa σχολιάσετε γιο. το πwς το ύγειονομικο προσωπικο μπορεί νa βοηθήσει τοuς aρωστους αύτοuς καi τοuς δικούς των, η νa τοuς βοηθήσει τουλάχιστο νa πάρουνε μιaν άπόφαση; -Προσωπικa εύνοw ηίν aποψη πwς oi aρωστοι Πρέπει ν άφήνονται νa πεθαίνουν σπίτι τους. 'Όχι τόσο γιο. λόγους οiκονομικούς, οσο γιατi συνήθως oi aρωστοι προημουν νa πεθαίνουν στο οiκογενειακό τους περιβάλλο παρa στο νοσοκομείο, μι'; τiς περιορισμένες έπισκέψε ις, γιο. νa κερδίσουν κάποια τεχνητ:r'j παράταση ζωfίς. 'Ά ν θελήσετε νa συμμεριστείτε με τi]ν οiκογένεια το. πλεονεκη1ματα τwν λίγων τελευτώων ήμερων η βδομάδων στο σπίτι, πολλa άπο το. μέλη της θ' άποφασίσουν τότε γιο. τιί δυνατότητα τi'jς τέτιας διευθέτησης. 'Έχομε νa έκπωδεύσουμε πολλες νοικοκυρες καi χρειαζόμαστε όλοένα καi περισσότερες νοσοκόμες καi γιατροuς ΠΟU νa έπισκέπτονται το. σπίηα πρiν ύπάρξει ή σχετικi] δυνατότητα γιο. πολλοuς aρωστους. -91-

48 -"Αν ~νας aρωστος δεν μπορεί πι<':ι ν<':ι βοηθηθεί iατρικwς καi θέλει ν<':ι πόει στήτι του γι<':ι ν<':ι πεθάνει, τίθεται κι έδw θέμα εύθανασίας; -' Αποβώνει εύθανασία μονόχα aν στη λέξη δώσετε το νόημα «καλος θόνατος». Δεν ειναι θανάτωση άπο οικτο. Καi σημαίνει άπλwς το ν' άφήνομε τον aρωστο νa πεθαίνει εiρηνικ<':ι καi με άξιοπρέπεια στο οiκογενειακό του περιβόλλο. Προσωπικ<':ι νιώθω περήφανη κόθε φορ<':ι ποu πετυχαίνω κότι τέηο. -Νομίζετε πwς θ<':ι μπορούσαμε καμι<':ι φορa ν' άφήσουμε ~να aρωστο ν<':ι πεθάνει με άξιοπρέπεια, χωρiς νa κάμουμε χρήση τwν τεχνικών έπινοημότων ποu παρατείνουν τη ζωή; -Νομίζω πwς άνεξόρτητα άπο το δη δe νιώθουμε καλ<':ι μ' δλα αύτ<':ι τ<':ι μέσα καi τiς διαδικασίες παράτασης τfjς ζωfjς, oi περισσότεροι aνθρωποι πεθώνουν χωρiς τiι χρήση μηχανημάτων, ΚΙ έλmζω ετσι νa γίνεται πόντα. -Δεδομένου δη μελετοται :ilδη νομοθεσία περi εύθανασίας, θ<':ι μπορούσατε ν<':ι μaς πεϊτε τiς σκέψεις σας γι<':ι το θόνατο; -Λυπaμαι ποu πρέπει ν' άποκτήσουμε νομοθεσία άπόνω σε θέματα σaν αύτό. Νομίζω πwς θόπρεπε ν<':ι χρησιμοποιοϊίμε την άνθρψπινη κρίση μας καi ν<':ι συνδιαλλαγοϊίμε με το φόβο μας γιa το θόνατο. 'Έτσι θa μπορούσαμε νa σεβόμαστε καi τiς άνόγκες τwν aρωστων, νa τοuς άκοϊίμε καi ν' άποφεύγουμε προβλήματα σ<':ιν αύτό. -'Ένας νεαρος με «λαμπρο μέλλον» μπροστά του ξαφνικ<':ι άρωσταίνει με τετραπληγία. Μήπως ~να τέηο aτομο δικαιοϊί τω ν' άποφασίζει aν θa πρέπει νa συνεχίσει νa ζεί με το μυαλό του μόνο σε λειτουργία η νa έπιλέξει ν<':ι πεθάνει με άξιοπρέπεια; ( Ποu θ<':ι σήμαινε διακοπiι δλων τwν φαρμάκων ποu τον κρατaνε στiι ζωή). -Νομίζω πwς ό κόθε νέος ποu πέφτει σe τέηα κατάσταση χρειάζεται δλη τ:ιί βοήθειά μας, γι<':ι ν<':ι τοϊί δείξουμε τρόπους καi μέσα γιa ν<':ι συνεχίσει ν<':ι λειτουργεί σaν ~να όλο κληρωμένο κι ένιαίο άνθρώπινο lsν. Ύπόρχουν πολλοi μe τετραπληγία στ <':ι νοσοκομεία μας. 'Ά ν έπισκεφθείτε μερικοuς άπ' αύτοuς τοuς aρωστους καi δείτε τί είναι iκανοi νa κάμνουν, θ<':ι έκπλαγείτε ν<':ι διαπιστώσετε το νόημα ποu προσδίδουν στη ζω:rί καi η'ιν παραγωγικότητά τους. 'Όσο διατηροϊίν το μυαλό τους καi μποροϊίν νa σκέφτονται καi ν<':ι χρησιμοποιοϊίν τ<':ι μάτια καi τ' άφηά τους καi ν<':ι έπικοινωνοϊίν με τοuς γύρω, θ<':ι πρέπει ν<':ι τοuς παρέχεται κόθε δυνατ:rί βοήθεια γιa ν<':ι νιώθουν πwς ή ζω:rί μπορεί νόχει όκόμα ΚαΙ νόημα ΚαΙ νόναι ΚΙ ομορφη. θa πήγαινα τοuς τέτιους aρωστους σε aλλους ποu πέρασαν άπο άνάλογη κρίpη καi βρfjκαν τοuς τρόπους καi τa μέσα γι<':ι ν<':ι ξαναγίνουν χρήσιμοι. Δεν πρέπει ν<':ι σταματaμε τa μέτρα ποu μποροϊίν ν<':ι σώσουν τ:rί ζω:ιί δσο λειτουργεί ό έγκέφαλος. Αύτη ειναι ή προσωπική μου γνώμη. -Ποιος άποφασίζει γιa τ:ιίν περίοδο iσχύος τwν «συστημάτων βοήθειας», ό aρωστος, ή οiκογένεια, ό γιατρος η ή ΚΟΙνωνία; Πρέπει ή κόθε tτερίmωση ν' άνημετωτήζεται ξεχωριστό, η πρέπει ν<':ι iσχύουν γενικ<':ι κριτήρια; Ποιοi παράγοντες λαμβάνονται uπ' οψη, oi άνάγκες τfjς οiκογένειας, ή ποιότητα τfjς ζωfjς η oi δαπάνες; -'Όσο ό aρωστος μπορεϊ νa έκφράζει τiς άνόγκες του, νομίζω πwς θ<':ι πρέπει ν<':ι διατηροϊίμε το «σύστημα βοήθειας», γιατi σημαίνει πwς ό aρωστος συνεχίζει νa λειτουργεί σ<':ιν άνθρώπινο ον. "Αν ό aρωστος παύει ν<':ι λειτουργεί καi ν<':ι έπικοινωνεί, ή οiκογένεια, ό γιατρός, καi ή όμάδα παρακολούθησης πρέπει νa καθήσουν μαζi καi ν' άποφασίσουν άπο κοινοϊί. Ή κάθε περίπτωση πρέπει ν<':ι συζητείται άηο μόνη της. Δε νομίζω nwς εχομε θεστήσει γενικa κριτήρια έξον άπο τον όρισμο τοϊί θανάτου, δπως τον δίνει ό Henry Beeoher στο Harνard Report. -Μήπως παίζομε με το θεο δταν δεν έπιτρέπομε στοuς aρωστους ν<':ι πεθώνουν καi χρησιμοποιοϊίμε φάρμακα γιa ν<':ι τοuς διατηρήσουμε στη ζωή; -'Ένα ηαιδi ποu παλαιότερα μποροϊίσε νa πεθάνει άπο πολιομυελίτιδα, τώρα διατηρείται στ:ιί ζωiι με μιa προφυλακηκη φαρμακευτικη άγωγiι ποu παρεμποδίζει τr'ιν άρώστια μιa -93-

49 γρηa ποu παλαιότερα μποροuσε νa πεθάνει άπο πνευμονία, τώρα διατηρείται σηί ζωη με άνηβιοηκά. Τουτο εlνω πωγνίδι σε βάρος του θεου; -τί λέτε σ' eνα Ο.ρωστο ποu ζητεί στα σοβαρα άπο κάποιο του προσωπικου να τον σκοτώσει άπο λύπηση; -Πρώτα πρέπει ν' άνακαλύψω γιατi δεν μπορεί να ύποφέρει πιa την κατάσταω1 του. Μπορεί νάχει τόσους πόνους πού νa μη τοι'.ις άντέχει Ο.λλο καi τότε πρέπει ν' αύξήσω το καταπραϋντικό. "Αν εχει έγκαταλειφθεί άπο την οiκογένειά του, θa iδw αν μπορώ να i::λθω σ' έπαφη με τοι'.ις δικούς του. "Αν πρόκεηω γιa Ο.τομο ποu θέλει νa άσκεί ελεγχο άπάνω στη ζωή του καi ποι'.ι δεν του άρέσει το δη δεν έλέγχει καi το θάνατό του, του παρέχω κάποια βοήθεια ετσι ποι'.ι ν' άρχίσει νa έλέγχει κάποιες γύρω του διαδικασίες, σaν στην έκλογη του φαγητου, τfjς &ρας του μπάνιου, του άριθμου των έπισκεπτwν του στο νοσοκομείο. 'Έτσι, δμως, άποκτa το αϊσθημα πως έλέγχει πολλa πράματα. 'Ά ν φύγει με τη θέλησή του άπο το νοσοκομείο κι άρνείτω νa παίρνει φάρμακα, εινω δικώωμά του. "Αν ό Ο.ρωστος δεν είναι διανοηηκα άσθενής, του έππρέπομε την άπόφαση. 'Ά ν εινω ψυχοπαθής, θa έπιζητουσα, φυσικά, ψυχιατρικη παρέμβαση, γιa νάβλεπα αν θa μπορούσαμε να τον συνεφέρουμε λιγάκι γιa ν' άποφασίσει λογικa καi σύμφωνα με τiς πραγματικές του έπιθυμίες. -Δεν εύνοw η)ν εόθανασία σε περιπτώσεις άνιάτων άσθενwν. Ma σε ΠΟΙΟ σημεϊο θa πρέπει oi γιατροi ν' άποφασίσουν νa σταματήσουν την παράταση τfjς ζωijς ποι'.ι γίνετω με διάφορες μεθόδους καi φάρμακα; Σκέφτομω καi τa εξοδα ποu έπωμίζετω ή οiκογένεια, πού, καμια φορά, είναι πολu βαρειά. -Βρήκαμε μερικοuς πολu γενικοuς κανόνες, ποι'.ι χρησιμοπωουμε συνήθως σaν βάση στη λήψη άποφάσεων. 'Όταν ό aρωστος φτάσει στο στάδιο τfjς άποδοχfjς Κι ή οiκογένεια βρίσκει την ήρεμία της, ό Ο.ρωστος συνήθως ζητa νa σταματήσουμε τiς διαδικασίες παράτασης τfjς ζωijς του. Τότε, μπορουμε νa σεβαστουμε την έπιθυμία του, κάτω άπο όρισμένες, φυσικά, συνθfjκες καi προπαντός, σaν εϊμαστε βέβαιοι πως ό Ο.ρωστος δεν εχει πιθανότητες θεραπείας η εστω κάποιας άναστολijς. Τουτο, βέβαια, δε σημαίνει πως σταματaμε την άπορρόφηση του άναγκαίου ύγρου ποι'.ι δίνετω στον άσθενή, καi πως δεν προσφέρομε την άναγκαία φυσικη φροντίδα καi τa παυσίπονα ποι'.ι πρέπει. Στο σημεϊο αύτο όφείλομε άκόμα νa συζητήσουμε τη δυνατότητα μεταφορaς του Ο.ρωστου στο σπίη, με τοι'.ις δικούς του, γιa νa του δώσουμε την εύκαφία νa πεθάνει σε οiκεϊο περιβάλλο. 'Ά ν διδάξουμε στην οiκογένεια νa βάζει ένέσεις, αν εiδοποιήσουμε. την eνωση έπισκεπτριwν νοσοκόμων, Κι αν έμεϊς σaν γιατροi τον έπισκεπτόμαστε πότε - πότε στο σπίη, πολλες οiκογένειες μπορουν νa τa βγάλουν πέρα με τοuς Ο.ρωστούς των άρκετa καλά. -"Οταν δ Ο.ρωστος εχει φτάσει στην άποδοχή, καθως κι ή οiκογένειά του, γιατi νa μη μετακινήσουμε το μηχάνημα ποι'.ι τον κρατa στη ζωή; 'Ά ν το νοσοκομείο θέλει νa του παρατείνει άκόμα τη ζωή, τί θa πρέπει νa κάμει ή οiκογένεια γιa νa τον άφήσει νa πεθάνει με άξιοπρέπεια; -Ή οiκογένεια του Ο.ρωστου μπορεί νa ζητάει πάντα κάπωα καινούργια συμβουλή. Μπορεί νa μετακινήσουν τον Ο.ρωστό τους κάπου άλλου η καi στο σπίτι. "Ι σως ό άπλούστερος τρόπος, μa οχι κι ό πιο πετυχεμένος, είνω νa μιλήσεl κάπωος στον ύπεύθυνο γιατρο γιa νa διερευνήσει αν μπορεί νa δεχτεί κι αύτος τιίν άπόφαση του Ο.ρωστου καi τfjς ΟΙΚΟγένειας

50 6 ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΦΡΟΝΤΙ ΖΟΥΜΕ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΤΟΥΣ ΕΤΟΙ ΜΟΘΑΝΑΤΟΥΣ ΑΡWΣΤΟΥΣ ΜΑΣ; -Μιο γυναίκα ποu ό aντρας της πεθαίνει άπο καρκίνο θέλει νο τον πάει στο νοσοκομεiο γιο. νa μη «ζήσουν» άπο κοντο το παιδιά του το θάνατό του. Ό aνθρωπός μας τόχει ξεκαθαρίσει πως δεν το θέλει καθόλου νο γυρίσει στο νοσοκομεiο. Πwς μπορw νο δουλέψω με τη σύζυγο γιο νο μεταβάλω τiς προθέσεις της; Αύτη δεν θa κοινοποιήσει τη διάγνωση οϋτε καi τον έπικείμενο θάνατό του στο παιδιά. -Δεν ξέρω ποιο ειναι ή ήλικία των παιδιών, άλλο προσωπικa πιστεύω άκράδαντα πως oi aρωστοι πρέπει ν' άφήνονται νο πεθαίνουν σπίτι τους καi πως το παιδιο πρέπει νο μοιράζονται με τον πατέρα τους τiς τελευταiες βδομάδες η μέρες του. Το σημαντικο ειναι νο μη το βάζετε με τη γυναίκα, που προδήλως δεν ειναι ~τοιμη γιο τον έπικείμενο θάνατο τοίί συζύγου της. "Αν πράγματι τη γνοιάζεστε, a.ν μπορεiτε νο τijς άφιερώσετε λίγο χρόνο, aν μπορεiτε νο τη βοηθήσετε νο έκφράσει την άγωνία της γιο «τον aντρα της που έγκαταλείπει τόσο την 'ίδια οσο καi το παιδιά», τότε θa μπορέσετε νο τη βοηθήσετε ν' άντιμετωπίσει την πραγματικότητα καί, με λίγη έπιπρόσθετη ένίσχυση η 'ίσως με μιον έπισκέπτρια άδελφη καi μερικες έπισκέψεις του γιατροu, μπορεi νa τa καταφέρετε νa την πείσετε νa βοηθήσει τον aντρα της νa πεθάνει σπίτι του. -Πρέπει νο ένθαρρύνουμε έτοιμοθάνατους aρωστους νο παραμένουν στο σπίτι μe τiς οiκογένειές τους, γιο το καλο -97-

51 το δικό τους και. των δικών τους, ετσι που νa μποροuν ν' άντιμετωπίζονται καλύτερα oi σχετικες άνάγκες; -Μάλιστα, aν φυσικa συμφωνεί ή οiκογένεια και. μπορεί στο σπίτι νa προσφερθεί ή άπαπούμενη βοήθεια στον aρωστο. Πολλοi. προτιμοuν νa μένουν στο σπίτι, πράγμα που έγώ, προσωπικά, θa ένθάρρυνα. -Μήπως oi aρωστω ποu βρίσκονται στο. τελευταία τους θa μποροuσαν νa προσαρμοστοuν εύκολώτερα στi}ν iδέα τοu έπικείμενου θανάτου τους aν παράμεναν στο σπίτι τους τριγυρισμένοι άπο ηίν οiκογένειά τους παρa aν μετακινοuνταν σε ίδρυμα; -Oi περισσότεροι aρωστω προτιμοuν νa πεθώνουν σπίτι, ύπάρχουν, δμως, καi μερικοi ποu προτιμοuν νa πεθώνουν στο νοσοκομείο. Oi μητέρες, γιο. παράδειγμα, ποu δε θέλουν νa έκθέτουν το. παιδιά τους στi}ν τελευταία κρίση, η aνθρω ΠΟΙ ποu ijταν πάντα μοναξιασμένοι με φτωχες οiκογενειακες σχέσεις, προτιμοuν, καμιa φορά, νa πεθώνουν σε ίδρυμα. Πρέπει νa κρίνετε χωριστa τi}ν κάθε περίπτωση ΚΙ aν ό aρωστος προτιμδ. νa πεθάνει σε ίδρυμα, δεν θa πρέπει νa ένεργήσετε σaν νa τον ξεφορτώνεστε. Ή πλειονότητα των aρωστών μας προτιμδ. το σπίτι ΚΙ έμείς κάμνομε ο,τι μποροuμε γιο. ν' άνταποκριθοuμε στi}ν τέτια έπιθυμία. -Πρέπει oi aρωστω ποu βρίσκονται στο. τελευταία τους ν' άπομακρύνονται; Δηλαδi} θa πρέπει νa ύπάρχουν γι' αύτοuς εiδικa τμήματα η θάλαμοι; -Δεν εχει καi πολλi} σημασία aν oi aρωστω ποu πρόκειται νa πεθάνουν βρίσκονται στο ϊδιο τμημα η ειναι άνακατεμένω με αλλους aρωστους ΠΟU μποροuν νa γίνουν καλά. ΕΙναι πολu σπουδαιότερο το πwς νιώθει το προσωπικο γιο. τοuς aρωστους αύτούς. Ή γενικfι άτμόσφαιρα εiναι σπουδαιότερη άπο το ποu θa τοποθετηθεί ό aρωστος. 'Έχομε βρεί τiς εiδικες μονάδες γιο. κρίσιμα aρωστους, καi εiδικa τi}ν iδέα των ξενώνων πάρα πολu ύποβοηθητική, OXl τόσο γιο. το διαχωρισμο των aρωστων άλλο. γιατi μπορείτε νa χρησιμοποιήσετε προσωπικο ποu oi άσθενείς νa το δέχονται aνετα, δημιουργώντας eτσι περιβάλλο άγάπης, άποδοχϊjς, φροντί δας κι έλπίδας. 'Επίσης, σιγa σιγa oi χρησιμοποιούμενοι γίνονται εiδικοi. στi}ν περιποίηση έτωμοθάνατων, ποu μποροuν να κρατδ.νε τοuς aρωστους φυσικa καi συναισθηματικά, καθwς καi πνευματικά, άρκετa aνετα. -Μήπως δλοι oi aρωστοι έπιθυμοuν νάχουν εiδικο περιβάλλο τi}ν wρα τοu θανάτου τους; Κι ή οiκογένεια; -Oi aρωστοι δεν eχουν δλω συνείδηση. Oi aρωστοι δεν μποροuν δλοι νa έκφράσουν άπόψεις γιο. τi}ν wρα τοu θανάτου τους. Γι' αύτο εiναι τόσο σπουδαίο νa κάμνουμε τiς διευθετήσεις μας καi νa έκφράζουμε τiς έπιθυμίες μας δσο εϊμαστε άκόμα νέοι καi καλa στi}ν ύγεία μας. Oi περισσότεροι άπο τοuς aρωστούς μας θάθελαν νa πεθάνουν σπίτι. Πολu λίγοι, iδιαίτερα γονείς μικρών παιδιών, προημοuν το νοσοκομείο, άπο τi}ν άνάγκη που νιώθουν νa προστατεύσουν το. παιδιά τους άπο μιa θλιβερi} πραγματικότητα. Κατa τfι γνώμη μου, αύτο στερεί τa παιδιa άπο μιa έμπειρία ποu θa το. βοηθοuσε νa έmστοuν σrο θάνατο τοu γονιοί) κι eται άποβώνει πιο δύσκολη ή άποδοχή. - τί θa λέγατε γιο. τον aρωστο ποu άποδέχεται τfιν iδέα τοu θανάτου του καi θέλει νa πάει σπίτι; Ύπάρχει τρόπος νa το μπορέσει; Καi σε περίπτωση άκόμα ποu διαφωνοuν ό γιατρος κι ή οiκογένεια; -Κανένας aρωστος δεν μπορεί νa πάει σπίτι σε περίπτωση διαφωνίας καi τοu γιατροu καi της οiκογένειας. Πωος θa φρόντιζε τότε τον aρωστο άφοu ή οiκογένεια δεν θάταν πρόθυμη νa τον άναλάβει; θa έπιδίωκα να συνδύαζα τiς προσπάθειες των iερωμένων, των νοσοκόμων και. των κοινωνικών λειτουργών καi θa πάσχιζα νa βοηθήσω τfιν οiκογένεια νa καταλάβει τον έπικείμενο θάνατο τοu άνθρώπου της καi νa ένισχυθεί στi}ν άπόφαση νa τον μεταφέρει στο σπίτι. 'Ά ν ή οiκογένεια τοu aρωστου δε θελήσει να το κάμει, θάναι καλύτερα γιο. τον aρωστο νa μείνει καi νa πεθάνει στο νοσοκομείο. -Πwς μπορεί κανεiς νa προσεγγίσει καi νa βοηθήσει aρωστους ποu πρόκειται νa πεθάνουν, δταν βρίσκονται σε iδιαί- -99-

52 τερο τμijμα; 'Έχομε μηί. όγκολογlκ:ij κλινlκ:ij ΚΙ ό apωστος ξέρει τ:ιί δrάγνωσή του. -Νομίζω πwς ή α1θουσα άναμονijς μιaς όγκολογικijς κλινικijς προσφέρεται ώραιότατα σε άνεπίσημες συναντήσεις καi κάπως άνεπίσημες, έπίσης, συσκέψεις. Καi δεν είναι μόνο το προσωπικο διαθέσιμο γιa άνήσυχους καi νευρικοuς δρωστους, άλλο. είναι κι ή όμαδικη θεραπεία ποu προωθείται άνάμεσα στοuς δρωστους, μερικοi άπο τοuς όποίους πέρασαν ilδη τi]ν έσωτερικη άναταραχi] καi προσφέρονται άμέσως νa βοηθήσουν τοuς νεοερχόμενους ποu δεν εχουν άκόμα έθιστεί στiι δύσκολη περίοδο άναμονijς σε εiδικη κλινικlj έξωτερlκwν άσθενwν. 7 ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΑΓΑΠΗΜΕΝΟΥ ΠΡΟΣωΠΟΥ -Πωa θέση εχει ή όμαδ11<:r'ι θεραπεία με δρωστους έτοιμοθάνατους καi με ουγγενείς τους; -Δεν πετύχαμε ίίις τώρα νa συγκ ε ντρώσουμε δρωστους ποu βρίσκονται στa τελευταία τους γιο. κανονικ:r'ι όμαδ11<:ιί θεραπεία. Δεν μπορείτε νa μιλaτε γιa θανάτους τi]ν Παρασκευi] το άπόγευμα, 3-4 μ. μ., οταν ξέρετε πwς πρόκειται νa πεθάνετε. ΕΙναι μέρες ποu oi δρωστοι θέλουν νa μιλaνε γιa ΠΙΟ χαρούμενα πράματα στη ζω:r'ι καi δεν μπορείτε νa προγραμματίζετε κουβέντες περi θανάτου. "Αλλωστε, oi δρωστοι βρίσκονται σε διαφορεηκa στάδια σε διάφορες ιέρες. Άπο τ:r'ιν πείρα μας, το πράγμα δεν δούλεψε. Είναι διαφορετ11<ο νάχεις μιa όμάδα γονηwν ποu τa παιδιά τους πάσχουν άπο λευχαιμία. Ή όμαδηα'ι θεραπεία άπέδωσε πολu με συγγενείς δρωστων, iδιαίτερα σaν προσπαθοuν νa άντιμετωπίσουν μιa σοβαρ:r'ι άρώστια. -Πwς μπορείτε νa βοηθήσετε μιa μητέρα ποu δεν εχει τ:r'ι δύναμη να καθήσει νa μιλήσει με το έτωμοθάνατο παιδί της καi έσωτερικa σκέφεται, βασανίζει τον έαυτό της με δ,τι επρεπε νάχει κάμει; -Νομίζω πwς ολοι δσω χάσαμε κάποτε άγαπημένο εχομε σηγμες ποu βασανίζαμε τοuς έαυτούς μας καi συγχρόνως μaς βασανίζει το έρώτημα ο.ν δε θa μπορούσαμε νa κάμουμε κάη καλύτερο. Στ:r'ιν κοινωνία μας ειναι παραπολu σπάνιο νa βροuμε μιa μητέρα ποu νa θελήσει νa μιλήσει με το παιδί της γιa τον έπικείμενο θάνατό του. Νομίζω πwς πρέπει έσείς νa άναμένετε τ:r'ιν πρωτοβουλία βασικa άπο τ:r'ι μητέρα καi νάστε πλάι της διαθέσιμοι σaν θελήσει τυχον νa μιλήσει. "Α ν χρειαστεί νa περάσει άπο άχρείαστα παρατεταμένη διαδικασία θλίψης με συνεχώς όξυνόμενα τa αiσθήματα ένοχijς κι αύτοβασανωμοu, δυνατο να χρειαστεί έπαγγελμαηκiι βοήθεια 'Έχω μιaν έρώτηση γιa το πwς άντιμετωπίζεται μιa οiκογένεια σε περίπτωση θανάτου ένος ήλικιωμένου προσώπου ποu πέθανε, άπο άναιμία, uστερ' άπο μακρόχρονη παραμονi] στο νοσοκομείο. 'Ι-Ι οiκογένεια εiναι μαζί του δλο το βράδυ στο μικρο έπαρχιακο νοσοκομείο κι αύτος πεθαίνει στiς 4.30 π.μ. Ή γυναίκα του μένει γιa λίγο άκόμα δσο ποu την άπο

53 μακρύνει ό γιός της. Oi νοσοκόμες άρχίζουν τότε νa καθαρίζουν καi νa έτωμόζουν τη σορο - έκτελώντας τη συνηθισμένη μεταθανόηα δουλειό. Ή σορος τυλίγεται καi μεταφέρεται στο νεκροφυλόκιο που ειναι σaν i:νας μικρος θαλαμίσκος δπου ύπόρχει i:να φορείο γιa έπείγουσες άνόγκες. Ή σύζυγος ξαναγυρνa στiς 6.45 π.μ. καi θέλει νa iδεί το νεκρο γι' aλλη μιa φορό. Ή aδεια, λόγω τi]ς καταστόσεως που άναφέραμε, δε δίνεται. Νομίζετε, ώστόσο, πως πρέπει νa τi]ς έπιτραπεί; eα πρέπει να ξετυλίξουμε, σε τέηα περίπτωση, η:ί σο ρο καi νa η) μεταφέρομε πίσω στο δωμόηο; -Νομίζω πως ειναι σημαντικο νa δώσουμε άρκετο χρόνο στην οiκογένεια νa μείνει με το νεκρό της. Κι δταν ή οiκογένεια εlν' i:τοιμη νa φύγει, μπορείτε νa ρωτήσετε αν πρόκειται μερικοi άπο τους συγγενείς νa ξαναγυρίσουν. 'Εξηγείστε τους το τi πρόκειται νa γίνει καi δόστε τους την εύκαιρία νa μείνουν λίγο περισσότερο ~. σε περίπτωση που άλλόζουν γνώμη, νa ξαναρθοϋν γιa δεύτερη φορό, θa ξέρουν πως ή σορος θa εχει έτωμαστεί, κι αν κρίνετε πως ειναι πρόγματι άνόγκη, μπορείτε νa δώσετε όδηγίες γιa ξετύλιγμα, ετσι που νa δώσετε στους δικούς του εύκαιρία νa φτόσουν ιί.jς την κατανόηση που χρειάζεται. "Α ν εχετε άγαθες σχέσεις με τον ύπεύθυνο τi]ς κηδείας, μπορείτε νa τον παρακαλέσετε νa μιλήσει στους συγγενείς καi νa τους καλέσει νa πaνε λίγο άργότερα στο γραφείο κηδειων, δταν ή δλη διαδικασία έτωμασίας θa εχει όλοκληρωθεi. -Σε ΠΟΙΟ σημείο ή θλίψη μεταβόλλεται σε παθολογικη άντίδραση; Προσπαθω νa βοηθήσω κόποιαν που ό οiκογενειακος γιατρός της τi]ς ειπε «νa συνέλθει γρήγορα», κι ώστόσο αύτη νιώθει πως χρειόζεται ψυχίατρο γιατi ηίν κατατρώγει το αίσθημα ένοχi]ς. ΕΙχε άρπαχτεί σε συζήτηση με τον οντρα της Κι αύτος πέθανε ξαφνικa με άποτέλεσμα ή rδια νa πέσει σε κατόθλιψη. Καi με φωνόζει νa κουβεντιόσουμε, χωρiς νa μπορω έγω νa παραμερίσω το γιατρό. Έγω δεν ειμαι παρa μιa νοσοκόμα καi γειτόνισσα. -θa πρέπει, πρiν άπαντήσω στην έρώτησή σας, ν' άναφερθω στην τελευταία σας πρόταση. Λέτε «ειμαι μονόχα μιa νοσοκόμα καi γειτόνισσα». Δεν βλέπω γιατi oi νοσοκόμ ε ς κι oi γειτόνισσες πρέπει νa ύποημοϋν τους έαυτούς των. 'Έχω iδεί περισσότερους έτωμοθόνατους νa βοηθοϋνται πιότερο άπο νοσοκόμες παρa άπο για τ ρο η δποιον Ολλο. "Α ν δεν ειχα τiς νοσοκόμες καi τους iερείς δεν ξέρω τi θa γινόταν με τiς έκατοντόδες τους aρωστούς μας. Μιa νοσοκόμα που συμπόσχει, που προδήλως εχει κόποιο αίσθημα γι' αύτη τη γυναίκα, μπορεί ϊσως νa τη βοηθήσει καλύτερα άπο το γιατρο ποu τi]ς λέει άπλως δη «πρέπει νa συνέλθει», κουβέντα ποu δεν ειναι aλλο άπο μιa βλακώδης σύσταση. "Αν εχει τέτιο ολυτο ώσθημα ένοχi]ς ποu δεν τr'ιν άφήνει νa συνέλθει, άσφαλως θa χρειάζεται έπαγγελματικr'ι βοήθεια γιa νa μπορέσει νa το ξεπερόσει, νa δώσει διέξοδο καi νa μιλήσει. eα τrί βοηθήσετε ετσι περισσότερο άπο δποιον ολλο ΠΟU θέλει άπλως «νa κρύψει τa σκουπίδια κότω άπο το χαλί». -'Όταν ή οiκογένεια ένος aρωστου σaς ρωτήσει, «Πέθανε με πόνους>>, η «άνόφερε το ονομό μου πρiν πεθόνει», λέτε ηίν άλήθεια; -Δε θa πω σε κανένα συγγενr'ι πως δ ορωστος φώναξε το ονομό του, θ.ν πρόγμαη δεν το άνόφερε. Ma Ο.ν ρωτήσουν γιa πόνους, ποu ό aρωστος εlχε, θa πω «Μόλιστα, ειχε μερικοuς πόνους, μa κόναμε δ,η μπορούσαμε νa τον άνακουφίσουμε», Ο.ν αύτr'ι ειναι ή άλήθεια. Δεν πρέπει νa λέμε ψέματα στοuς συγγενείς, γιατi σaν χρησιμοπωοϋμε ψεύτικες iστορίες ΟΙ συγγενείς το νιώθουν Κι άναστατώνονται περισσότερο με τη σκέψη πως ή πραγματικότητα μπορεί νόταν καi χειρότερη. -"Α ν oi δικοi μιaς καρκινοπαθοϋς άρνοϋνται νa δεχτοϋν το γεγονος δη ή μητέρα τους πρόκειται νa πεθόνει, τί θa κόμετε γιa νa τοuς βοηθήσετε μετa το θόνατό της; Πως μπορείτε νa τοuς διευκολύνετε νa μιλήσουν γιa το γεγονος aν έμφανίζουν δυσχέρεια; -Καμιa φορa παίρνει μi]κος η καi χρόνο δσο νa μπορέσει νa μιλήσει μιa οiκογένεια. υο,η εχετε νa κόμετε ειναι νa μεταδώσετε στα μέλη της δη καi νa σaς πλησιόσουν μποροϋν καi διαθέσιμοι ειστε σaν νιώσουν i:τοιμοι νa μιλήσουν καi θa iδεiτε δη κόποιαν ιί.jρα, σaν νιώσουν i:τοιμοι νa μωραστοϋν τa αiσθήματό τους με κόπωο φίλο, θa σaς πλησιό σουν

54 -'Όταν το. στάδια τοίί θνήσκειν καi του θανάτου, δπως το περιγράψατε στο βιβλίο σας, δεν εχουν προσεγγισθεί άπο τ:ιίν οiκογένεια πρiν άπο το θάνατο, πως χειρίζεστε το θέμα μεταθανατίως; Πώς μπορεί νο κινηθεί το πράγμα; -Ή οiκογένεια πρέπει νο διέλθει άπ' ολα το στάδια μετο το θάνατο. -ΘΟ πρέπει Ιtνα μέλος τοίί προσωπικοίί νο δείχνει τ:ιί συγκίνησή του σον κάποιος aρωστος πεθαίνει; Χύσατε πολλο δάκρυα στ:rίν άρχ:ι'j της καρριέρας σας; -'Έχω άκόμα παραπολλο δάκρυα. -Μιο σύζυγος ύποσχέθηκε στον aντρα της λίγες μέρες πρiν άπο το θάνατό του πwς θάταν κοντά του τiς τελευταίες στιγμές του, πράγμα, ομως, ποu δεν fγινε. Κι αύτη τώρα νιώθει ένοχη καi βαθειο θλίψη γιο τ:rίν ύπόσχεση. Πως μπορεί νο το ξεπεράσει; -Πρέπει νο καθήσετε μαζί της καi ν' άκούσετε το αiσθήματα της ένοχης της καi τiς προδομένες ύποσχέσεις της. "Ολοι μας κατο καιροuς ύποσχεθήκαμε σε aρωστούς μας πwς θάμασταν μαζί τους τ:ι'jν άjρα τοίί θανάτου τους κι ώστόσο {jταν Σαββατοκυρίακο ποu ζοίίσαν τις τελευταίες στιγμές τους Κι έμείς το περνούσαμε με τοuς δικούς μας γιο νο πληροφορηθοίίμε το πwς πέθαναν τ:rί Δευτέρα το πρωί. Βέβαια, τοίίτο ειναι πολu δυσκολώτερο δταν άφορα στενο συγγενικο πρόσωπο. Νομίζω πwς πρέπει νο μάθετε νο μεταδίδετε σ' αύτοuς τοuς άνθρώπους δη ειναι aνθρωποι και πwς δεν μποροίίν νο γίνουν ύπεράνθρωποι. Κι aλλη φορο νο προσέχουμε νο λέμε στοuς aρωστούς μας «θο προσπαθήσω νόμω μαζί σου...». -Μπορ είτε, παρακαλώ va δώσετε περισσότερες έξηγήσεις στο τί πρέπει νο κάμνουμε fj νο λέμε στl)ν οiκογένεια fj σε κάποιο φίλο ένος έτοιμοθάνατου :η ένος apωστου ποu εχει κιόλας πεθάνει; Σον νο φαίνεται πwς χρειάζεται νο βρίσκουμε κάποιαν αiτία τοίί θανάτου. Γιατl χρειάζεται ; -Δεν νομίζω πwς ειναι ά ναγ καίο νο δικαιολογ οίί με το θά νατο. Δεν ξέρουμε, στ:rίν κάθε εiδικl) περίπτωση, το αiτια. ΕΙναι πολu δύσκολο νο βρίσκει κανεiς πάντα λογικες δικαιολογίες καi εiδικο σον πρόκεπαι γja το θάνατο παιδιοίί fj νεαροίί προσώπου. Νομίζω πwς το θέμα προκύπτει άπο τ:rί δική μας άνάγκη νο έκλογικεύουμε το πράγματα καi νο βρίσκουμε νόημα στο θάνατο ένος άγαπημένου γιατi εχομε κακο ψυχόλογικο όπλισμο καi δεν ξέρομε τι νο ποίίμε σε μιον άπορφανισμένη οiκογένεια. Προσπαθοίίμε νο βροίίμε κάτι iδιώτερο στο θάνατο γιο νο παρηγορήσουμε. Νομίζω πwς ή καλύτερη παρηγόρια είναι νο κρατήσουμε το χέρι τοίί άνθρώπου μας καi νο μοιραστοίίμε μαζί του το δικά μας εiλικρινl) αiσθήματα. 'Ά ν δεν έγκαταλείψετε η:ίν άπορφανισμένη οiκογένεια, aν συνεχίσετε νο ηίν έπισκέπτεσθε δταν κι αύτοi oi δικοί της εχοuν πιο άποτραβηχτεί, τότε νομίζω πwς μπορείτε νο μεταδώσετε μερικο άπο το δικά σας πραγματικό αiσθήματα καi θο βοηθήσετε τ:rίν οiκογένεια νο ξεπεράσει φυσιολογικό τ:rί θλίψη της. -"Α ν δ aρωστος κι ή οικογένειά του φτάσουν στ!) ν άποδοχl) πρiν έπέλθει δ θάνατος, ή οiκογένεια θάχει και πάλι νο περάσει άπο τ:rί γνωση1 διαδjκασία; -'Υπάρχει πάντα Κι ή θλίψη καi το πένθος - δχι, δμως, κι ή διαδικασία ποu σημαίνει πwς δεν ύπάρχουν τύψεις οϋτε και αiσθήματα, σον «θεέ μου, aν ειχα κάμει έκείνο fj τοίίτο...». -θάθελα νάχω τiς άπόψεις σας άπάνω σ' δ,η άποκαλοίίμε θλίψη. ΕΙναι δυνατο η φυσικο νο νιώθουηε θλίψη γιο Ιtνα σύζυγο άγαπημένο ποu πέθανε πρiν πολλο χρόνιά, ϋστερ' άπο μακρόχρονη άρώστια, κι ώστόσο νο μι) αiσθανόμαστε δη μcίς λείπει; -Μάλιστα, το νομίζω δυνατό. Νομίζω πwς μιο σύζυγος ποu στάθηκε πλάι στον aντρα της σε μιο μεγάλη περίοδο άρώσπας θο πρέπει καi νάχει περάσει άπο τfιν προπαρασκευαστικl) θλίψη καi νο αiσθόνεται μέσα της λύπη άκόμα γιο το θάνατό του χωρίς, ώστόσο, νο νιώθει και πwς της λείπει. Ή αiσθηση της άπώλειας συνοδεύεται έπίσης με μιο μεγάλη αισθηση άνακούφισης σον εχει μεσολαβήσει καi τελειώσει μιο μεγάλη άρώστια κql δοκιμασία

55 -"Α ν ~να κοριτσάκι θέλει νa έmσκέπτεται συχνa το ΚΟΙμητήριο μετa το θάνατο του πατέρα του ειναι τίποτα ποu μπορεί να κάνουμε γιο. να το βοηθήσουμε; -Νώ, νομίζω, μάλιστα πwς κάποια ι!jρα θa η:)ν επαιρνα ή Ιδια στο ΚΟΙμητήριο καi δε θa η'jν άποθόρρυνα. Με άνησυχουν περισσότερο oi συγγενείς ΠΟU άποφεύγουν το ΚΟΙμητήριο, ποu άποφεύγουν να μιλουν γιο. το νεκρό τους, παρa έκείνοι ποu άνημετωπίζουν η:)ν πραγματικότητα καi πηγαίνουν στο κοιμητήριο γιο. νa δώσουν διέξοδο στη θλίψη τους. -Μήπως ή διαδjκασία της προληπτικης η προπαρασκευαστικης θλίψης ειναι δμοια η ή 'ίδια με τη διαδικασία της θλίψης ϋστερ' άπο το θάνατο, σaν καμιa προληπηκη θλίψη δεν σημειώθηκε; -Μάλιστα, μόνο ποu ή προληπηκfι θλίψη εχει το πλεονέκτημα δη έπιτρέπει τη δυνατότητα νa μιλaς στον aρωστο 'ίσως καi γιο. νa τον βοηθήσεις νa τακτοποιήσει τiς δουλιές του, ποu δεν μπορεί νa γίνει μετa το θάνατό του. 'Η μεταθανάτια θλίψη ειναι, συνήθως, μακρύτερη, δταν δεν εχει προηγηθεί ή προληπτικη θλίψη, δπως στην περίπτωση ένος ξαφνικου άπροσδόκητου θανάτου. 8 ΚΗΔΕΙ ΕΣ Πολλοi συγγενείς μaς ζητaνε νa τοuς βοηθήσουμε στiς διευθετήσεις γιο. τfιν κηδεία κώ, προπαντός, σaν ό θάνατος χτυπάει άπροσδόκητα κι ή οiκογένεια άπομένει συντριμμένη στην aρνηση, η σε στάδιο συγχύσεως καi όργης. Πολλοi Cίρωστοι ζητaνε νa δωρηθουν μεταθανατίως τa σώματά τους σε iατρικες σχολες η νa σταλουν στο κρεματόριο, προς aφατη δυσφορία των δικών τους. 'Έχει, πράγματι, μεγάλη σημασία το νa ΚΟΙVοποιουμε, δσο ε'ίμαστε στη (ωη καi νιώθουμε ύγιεϊς, τiς έπιθυμίες μας στiς οiκογένειές μας (η τοuς δικηγόρους) καi νa έτοιμόζομε έγκαίρως τη διαθήκη μας πρiν μaς ρίξει καμιa άρώστια η ό θάνατος. Μ' αύτο τον τρόπο oi δικοi μπορουν νa έκφρόσουν ilρεμα τiς άπόψεις καi τiς ένστόσεις των σε χρόνο ποu κανένας μας δεν δοκιμάζει ψυχολογικη άναταραχή. Πρέπει ό καθένας μας νa έπιλέξουμε έγκαίρως το γραφείο τελετών ποu μaς ένδιαφέρει καi - αν τέτια εiναι ή έπιθυμία μας - νa ένταχθουμε σε μιa εiδικη δργόνωση ποu νa μaς συμπαρασταθεί σaν ερθει ή ι!jρα της άνόγκης. Δωρεες δργόνων πρέπει νa γίνονται άμέσως μετa το θάνατο κι ή οiκογένεια πρέπει νόχει τiς άπαρώτητες πληροφορίες γιο. το ποιον θa εiδοποιήσει σε περίπτωση ξαφνικου θανάτου γιο. νa iκανοποιηθουν oi έπιθυμίες του θανόντος ''Αν δλες αύτες oi πληροφορίες μείνουν νa συγκεντρωθουν τfιν wρα του θανάτου, θa χαθεί πολύτιμος χρόνος καi θa καταλήξουμε σε λύσεις συμβιβασηκες πού, συχνό, θa κοστίσουν λεφτa στην οiκογένεια άλλο. καi θa της προκαλέσουν άπογοητεύσεις

56 -Νομίζετε πwς τα 'Αμερικανικο τελετουργικα εθιμα, oi έπισκέψεις στο νεκρο καi oi έξεζητημένες κηδείες, εχουν άρνητικi} έπίδραση; -Νομίζω πwς ό καθένας μπορεί νόχει τiς δικές του άπόψεις για τiς κηδείες. 'Ατυχwς, ύπάρχουν πολλε:ς κοινωνικες πιέσεις ποu συχνο άπαιτοuν μεγάλη λεπτολογία καi δαπανηρες κηδείες, ποu ειναι, πράγματι, περιττές. Πρέπει ν' άντιληφθοuμε πwς oi κηδείες άποβλέπουν ση'jν iκανοποίηση των οiκείων κι lsxι των νεκρών. Ή προσωπική μου πεποίθηση είναι πwς το να έκτεθεί ό νεκρος σε κοινi} θέα είναι άναγκαίο μονάχα στi}ν περfπτωση ποu ή οiκογένεια θα βρεθεί άπροετοίμαστη για το θάνατο TOU άνθρώπου της, δπως δταν συμβεί να πεθάνει κανεiς ξαφνικα κι άπρόσμενα. Κάτω άπο τέτιες περιστάσεις έξυπηρετεί πράγματι, το ν' άφεθεί ή οικογένεια να iδεί το νεκρό της πρiν άπο τi}ν κηδεία, για να μπορέσουν να προσγειωθοuν στi}ν πραγματικότητα TOU θανάτου. 'Αλλιώς, αν εχει προηγηθεί μακρόχρονη άρώστια, πιστεύω πwς ή θέαση τijς σοροu δε χρειάζεται. Κι άκόμα, πιστεύω, προσωπικό, στiς άπλες κηδείες με το κλειστο φέρετρο, στη σύντομη συνάντηση των μελών τijς οiκογένειας καi των aλλων συγγενών για να κουβεντιάσουν λιγάκι για το νεκρό τους, νο άναπολήσουν τiς κοινές τους μνijμες καi να γευματίσουν μαζί. Πιστεύω πwς ή έξεζητημένη καi δαπανηρη έπίδειξη με το άνοιχτο φέρετρο καi το φτιασίδωμα TOU νεκροu, ποu έκτίθεται στο ύπνοδωμότιο, ένισχύει τi}ν πεποίθηση πwς ό aνθρωπός μας άπλwς κοιμδται, πού, κατα τi}ν προσωπική μου γνώμη, το μόνο ποu έπιτυγχόνει είναι ή παράταση του σταδίου τfίς aρνησης. -Ή οiκογένειό μου κι έγw εχομε ~να γραφείο τελετών. Κατα κανόνα συνδεόμαστε μ' έκείνσυς ποu ύπηρετοuμε καi κυρίως μe τα παιδια ποu φροντίζαμε να τοuς aφιερώνουμε περισσότερο χρόνο κουβεντιόζοντός τα κι άκούοντός τα. Τί θόχατε να μaς συμβουλεύσετε; -Oi διευθυντες κηδειών συχνο κακομεταχειρίζονται τα αiσθήματα ένοχfίς τfίς οiκογένειας καi των έκκρεμwν της ύποθέσεων γιο να έμπορευθοuν τi}ν προσφορά τους καi να έξασφαλίσουν μεγαλύτερα κέρδη άπο τi}ν έπιχείρησή τους. 'Υπάρχουν, φυσικό, καi διευθυντες γραφείων κηδειών ποu δεν ειναι άπολύτως έμπορικοi καi ποu γνοιάζονται πραγματικα για τiς οiκογένειες των νεκρών. ΕΙναι πραγματικα λυπηρο νa κάμνουμε πομπώδεις καi δαπανηρi:ς κηδείες ποu δεν έξυπηρετοuν κανένα σκοπο έκτός, ~σως, τi}ν προσπάθεια κάποιας άνακούφισης των οiκείων άπο το βάρος τuχον αiσθήματος ένοχfίς. Νομίζω πwς Ο.ν oi διεuθυντες κηδειών προσέχουν τiς άνάγκες των οiκογενειων, καθwς καi τiς οiκονομικες έπιβαρύνσεις καi τiς έπιθυμίες γιa άπλότητα, θa βοηθοuσαν πολu καi θ' άποκτοuσαν πολu καλύτερη φήμη. θόθελα να προσθέσω, πwς τα γραφεία τελετών θa πρέπει νόναι άνοιχτο στοuς νέους, στον κλfίρο καi σε μαθητες- για να βοηθηθοuν να άνημετωπίζουν το θάνατο σον μέρος τfίς ζωijς. -Υί νομίζετε γιa τiς κηδείες; Πιστεύετε πwς παρατείνουν τι'} ν άγωνία η πwς άπολήγουν στi}ν άποδοχή; -Πιστεύω πwς μιο άπλη τελετη είναι πάντα άναγκαία γιατi βοηθάει, άνοιχτα καi δημόσια, στο άντίκρυσμα τfίς πραγματικότητας στο ξανασμίξιμο των άνθρώπων καi στi}ν κοινi} άναπόληση. Ή έξεζητημένη, δμως, κι άχρείαστη έπισημότητα μ' δλες τiς έμπορικές της οψεις δεν παρατείνει μονάχα η:'ιν άγωνία τfίς οiκογένειας, μα καi προσθέτει περιπλέον δαπάνες στα έξογκωμένα εξοδα ποu εχει ilδη ύποστεί ή ΟΙΚΟγένεια με τι'} μακρόχρονη άρώστια

57 9 ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣωΠΙΚΟ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΝΤΑΙ ΜΕ ΤΑ ΔΙΚΑ ΤΟΥΣ ΑΙΣΘΗΜΑΤΑ -Oi οiκογένειες των ετοιμοθάνατων aρωστων περνοuν άπο τα ϊδια στάδια ποu περνάει ΚΙ αύτός, ΟΧΙ κατ' άνάγκη συγχρόνως; -Μάλιστα. ΤΟ. μέλη τi'jς οiκογένειας καi τοίί προσωπικοu συνήθως καθυστεροuν. -'Έχετε μιλήσει γιο. οiκογένειες ετοιμοθάνατων aρωστων ποu βοηθοuνται άπο τοuς ίδιους ν' άποδεχτοuν τ:fιν άπώλειά τους, άλλο. τί συμβαίνει με τiς οiκογένειες καi τa aτομα ποu δεν φτάνουν στο στάδιο τi'jς άποδοχi'jς πρiν άπο το θάνατο του άγαπημένου τους; του. -θάχουν να περάσουν άπ' δλα τα στάδια μετa το θάνατό -Πώς θa χειριζόσασταν το θάνατο ενος δικοu σας ( γονηοίί, γιο. παράδειγμα) ποu σο.ς έπηρεάζει συναισθηματικό; ΕΙναι δυνατο νa βοηθήσετε; -' Ασφαλώς ει ναι δυνατό, άλλά, φυσικά, είναι πολu δυσκολώτερο σο. ν πρόκειται γιο. δικό σας πρόσωπο. 'Ά ν νιώθετε πw ς δεν μπορείτε νa το κάμετε ~χ ετε τ:fιν εύχέρεια νa φωνάξ ετε κάποιο ξένο ποu μπορεί νa μιλήσει λιγώτερο έπη

58 ρεασμένος κι fτσι να βοηθήσει περισσότερο. Είναι πόντα θέμα TOU πόσο aνετα νιώθετε. 'Ωστόσο, μπορεί να φτάσετε σε σημείο που νόστε σε θέση να δουλέψετε καi με ηί μητέρα σας άκόμα. -θάχατε η:ίν καλωσύνη να άναφέρετε τρόπους που θα μποροuσε να βοηθήσει κανεiς η'ιν οικογένεια να ύπηρετήσει τον έτοιμοθάνατο aρωστό της καi συγχρόνως, χωρiς να χάνει το σεβασμό της προς τiς δικές της άνάγκες; -Είναι πολυ σημανηκο να βοηθείτε τfιν οiκογένεια να συνεχίσει να ζεί τfι ζωή της. που σημαίνει πως aν πεθάνει ή μητέρα, δεν πρέπει να έμποδίζοντω τα παιδια να βγουν η και να πανε εστω στα ραντεβοu τους η στον κινηματογράφο. τα μέλη τijς οiκογένειας πρέπει νάχουν το χρόνο να συνέλθουν, να ξεθυμάνουν, προπαντός, σαν το πράγμα τραβάει σε μάκρος. ''Α ν οχι θα στεγνώσουν καi θα έξαντληθοuν συναισθημαηκα καi σωματικα πρiν πεθάνει δ aνθρωπός τους. ΕΙναι στο χέρι σας να τους βοηθήσετε καi να τους έμποδίσετε άπο του να νιώθουν ένοχή. -Μήπως περνανε άπο τα ίδια πέντε στάδια που περνάει Ο aρωστος Κι Oi φίλοι καi συγγενείς ΤΟυ; -'Ασφαλώς, κι οποιοσδήποτε ταυτίζεται μ' ~να σοβαρα aρωστο πρέπει να περάσει άπο ορισμένες προσαρμογές, εi'τε πρiν άπο το θάνατο είτε μετά. -Πως προετοιμάζετε τους, συζύγους, τiς γυναίκες, τiς μητέρες και τοuς πατεράδες νια το θάνατο κάποιοj άγαπημένου τους; -'Αρχίζετε άπο νωρίς, δσο άκόμα ή οικογένεια νιώθει καλα καi μποροuν να βοηθήσουν δ ~νας τον aλλο ν' άνημετωπίσουν η:ίν πραγματικότητα πως ολοι μας κάπωα μέρα θα πεθάνουμε, ετσι που να γίνει κατανοητο πως δεν εινω καi κάτι το τρομερο το να έπέλθει «άπρόοπτα:ι> κάποιος θάνατος. -Πως θα δουλεύατε με γον είς ποu συνέβη να δώσουν συγκεκριμένες οδηγίες, πριν τfιν ε iσαγωγfι στο νοσοκομείο ένος νεαροu νειόπανδρου με σοβαριί άρώστια (καρκίνο των πνευμόνων), γι' άποφυγιί κάθε σχετικijς συζήτησης μαζί του; -θα τους ελεγα πως θεραπεύω κάποιον ήλικιωμένο, εγγαμο aρωστο καi πως το σχετικο συμβόλαω άφορα μόνο αύτον κι έμένα. "Α ν έπιμένουν στο cμη τοu πείτε τίποτα», θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν καi το δικώωμά τους να βροuν aλλο γιατρό. ( Oi νεαροi aρωστοι συχνα έξαρτwνται οiκονομικα άπο τοuς γονείς των, γι' άρκετο καιρο μετα τa εικοσιένα τους, κυρίως σε περmτώσεις έξαιρετικα σοβαρijς καi δαπανηρijς άρώστιας. Αύτο δεν έπιτρέπει, πάντα, στοuς νεαρους aρωστους νa έπιλέγουν το γιατρό τους). -Ή γιαγια δεν μπορεί να μιλήσει γιa το θάνατο τοu παππου ΠΟU πάσχει άπο καρκίνο, κι aς το χρειάζετω αύτος τόσο... Φαίνετω να τηρεί άρνητικ:rί στάση Kl έκφράζετω με κουβέντες, οπως «αύτος δ βρωμιάρης καρκίνος». Εlνω ολη μέρα με τον παππού, KJ ετσι δεν ξέρω ΠWς νa χειριστώ ΤΟ θέμα με τον παππου που τον βλέπω να χρειάζεται πολu τι:ί βοήθειά μου. πως μπορεί να ένεργήσει κανείς; -"Αν ή γιαγια δεν άφήνει μόνο τον παππού, μπορείτε μπροστά της νa πείτε, κάπωα στιγμή, «παππού, μισείτε αύτο τον καρκίνο, δεν εινω;» κι άνοίγετε ετσι συζήτηση για να μπορέσει Kl αύτος να μιλήσει. ΊΙ γιαγια μπορεί να βγεί τότε άπο το δωμάτιο aν δεν τa καταφέρει να έλέγξει τfιν κουβέντα, η μπορεί καi να σας ζητήσει έπιτακτικα να σταματήσετε τfι συνομιλία. Τότε, ομως, μπορείτε να τfjς πείτε πως δ Ο παπποuς ΤΟ χρειάζεται Κι εχει άνάγκη τfι βοήθειά σας. -Πως πρέπει να συμπεριφέρεται μια νοσοκόμα εναντι ένος γιατροu ποu σαν εχει κάποιο σοβαρα aρωστο θυμώνει; ΕΙμαι βεβώα niliς δ θυμός του εινω σημάδι πως δεν άποδέχεται το θάνατο του aρωστου, έμείς, ομως, τί κάμνουμε; -'Α ντl να θυμώνετε καi σείς και να παίρνετε το θέμα προσωπικά, θα βοηθοuσε aν τον πλησιάζατε μια μέρα και τοu λέγατε, <<Εlναι σκληρό, δεν εlνω;» "Αν συμμεριστεiτε τfιν άγωνία του, τότε μπορεί να ξανοίξει καi νa σας μιλήσει γιa -113-

59 τiς δυσκολίες του σαν άνημετωτύζει το θάνατο aρωστων ποu άγωνίζεται άπελπισμένα να σώσει. -Ή προληππκη δ10δικασία θλίψης ειναι ή Ϊδια η άνόλογη με τη μεταθανάτια δταν δεν εχει προηγηθεί προληπτική; -'Υπάρχουν μερικες δευτερεύουσες διαφορές. 'Ο aρωστος πενθεί, πράγματι, για την έπικείμενη άπώλεια, δπως άκριβώς κι ή οίκογένεια. Στη μεταθανάτια θλίψη ποu διαρκεί περισσότερο, ή οiκογένεια πενθεί περασμένη άπώλεια. 'Η προληππκη παίρνει περισσότερο χρόνο μόνο Ο.ν ό Ο.ρωστος κι ή οίκογένεια παρεμποδίζονται στη θλίψη τους. -Μήπως κλαίτε καμια φορα με τον Ο.ρωστο; Μέσα μου είμαι διχασμένη, άπο τη μια λέω, c'εν τόξει είναι ή φυσική μου άντίδραση». 'Απο την Ο.λλη πόλι σκέφτομαι, «Μα γιατi κλαίω;:. Φαίνεται πwς δεν εχω δουλέψει άρκετα με τα αiσθήματά μου για να έργόζομαι μ' αύτοuς τοuς Ο.ρωστους. -'Ασφαλώς κι εχω κλάψει με aρωστούς μου. Καμια φορά, εχω δάκρυα στα μόηα, καi προπαντός, σαν ξέρω δη κόμνω την τελευταία μου έτύσκεψη στον aρωστο, ποu φρόντιζα τόσο καιρό. Δεν αίσθόνομαι πwς δε συνάδει προς το έπόγγελμα νάχω δάκρυα. Δεν πρόκειται για ύπόθεση αiσθημάτων ποu δεν εχουν ύποστεί τ:ι'jν άπαηούμενη έπεξεργασία. Πρόκειται για το πόσο πρόθυμος είστε να μοιραστείτε την άνθρωπιά σας. -Δώσατε το παράδειγμα τijς μητέρας ένος έτοιμοθόνατου παιδιου ποu περνάει τα διάφορα στάδια προς την άποδοχή. Πρόκειται για τuπικο παράδειγμα άνθρώπων ποu κάμνουν το ϊδιο σαν βρίσκονται πλόι σ' έτοιμοθόνατους καi ποu περνουν τα διάφορα στάδια πρiν η καi μετα το θάνατο; -Τα μέλη τijς οiκογένειας συνήθως ξεκόβουν τύσω. Πολu σπάνια περνουν τα στάδια πρiν άπο τον aρωστο. Καi πολu σπάνια έτύσης συμβαδίζουν. Ό Ο.ρωστος συνήθως προχωρεί στα στάδιά του mo γρήγορα. -θέλω ή έπαφή μου με έτοιμοθάνατοuς liρωστους να aρουν τ:ι'j δική μου άνησυχfα ΠΟU ~Χω για το θάνατο Καl θέλω να τοuς χρησιμοποιήσω σαν μέσο για να φτάσω ή Ιδια σε άποδοχή. Πώς; -"Αν «χρησιμοποιείτε» τοuς aρωστούς σας για τiς δικές σας άνάγκες, δε θα μπορέσετε να τοuς βοηθήσετε καi να τοuς δώσετε πολλα - καi στο τέλος θα πάρετε τόσο λίγα δσο αύτα ποu προσφέρατε. -Σχετικα με την περίοδο άνάρρωσης Ο.ρωστων ϋστερ' άπο άτυχήματα η aλλη άρώσηα- σαν παράλυση καi/η άκρωτηριασμος - ή οίκογένεια καθυστερεί πολύ, ενανη του Ο.ρωστου, για να φτάσει σε άποδοχη ΚΙ ετσ1 μπορεί να έπηρεάσει καi τον Ο.ρωστο. Πωοi είναι oi διάφοροι τρόποι ποu μπορουμε να χρησιμοποιουμε για να βοηθουμε την οiκογένεια να φτάνει στην άποδοχή; -'Όταν ό Ο.ρωστος είναι προχωρημένος στο στάδιο τijς άποδοχijς ΚΙ ή οίκογένεια καθυστερεί, πρέπει να άφιερώσετε το χρόνο καi τiς προσπάθειές σας με την οiκογένεια για να τη βοηθήσετε να περάσει άπο την όργή, τη διαπραγμάτευση καi τi)ν κατάθλιψη, για να άποδεχτεί την περιορισμένη λειτουργικότητα του άσθενους η άκόμα καi τον πιθανο θάνατό του, βοηθώντας εμμεσα, ετσι, καi τον Ο.ρωστο. Να εχετε, δμως, πάντα ύπ' δψη πwς δεν πρέπει να σπρώχνετε τα πράματα, γιοτi τότε μπορεί να κάμετε περισσότερο κακο παρa καλό. -Πώς μπορουμε να βοηθήσουμε μιαν οiκογένεια ν' άποδεχθεί τον έπικείμενο θάνατο ένος άγαπημένου, δταν άκόμα φαίνεται ύγιής, άλλα καi μετά, σαν εχει πεθάνει; -Με το να τ:ι'jν μάθουμε να τον άγαπάει κάθε μέρα καi περισσότερο καi να τον βοηθάει να διευθετήσει ολες τiς δουλειές του για να μην εχομε τύψεις σαν πεθάνει. 'Ά ν εχετε να κάμετε με οiκογένεια ποu Ιlδη θρηνεί το θάνατό του, βοηθείστε την με προθυμία να περάσει τα διάφορα στάδια καi να όδηγηθεί τελικa στην άποδοχι1. -Πώς άνηδρaτε στοuς συγγενείς του aρωστού σας; Προσπαθείτε να τοuς μιλήσετε, νa είστε εύγενi)ς μαζί τους; τί κάμνετε; -115-

60 -Oi συγγενείς εiνω κι αύτοi άνθρώπινα lsντα δπως κι oi Ο.ρωστοι. Το μόνο που χρειόζοντω, καμιa φορό, ειναι ή σιωπηλη σuντροφιa ένος Ο.λλου άνθρώπου που τους γνοιάζεται, χωρiς νa χρειόζοντω κουβέντες. Σ υχνa χρειόζοντω εύγένεια, πού, <Ι ν τη νιώθετε, τη μοιράζεστε μαζί τους., Αλλοτε θέλουν νa μιλήσουν γιa συγκεκριμένα πράματα, σaν γιa την πρόγνωση καi τiς διάφορες έξετόσεις που θa γίνουν στον Ο.ρωστο, όπότε καi βρίσκετε την εύκαιρία νa τους μιλήσετε γι' αύτό. ΕΙναι βασικο νa έκμαιεύσετε τiς άνόγκες τf'ίς οικογένειας καi ν' άνταποκριθεiτε σ' αύτες καi νa μη μείνετε στην iδέα πwς cό ρόλος σας εινω νόστε εύγενικοί~. -Λέτε πwς πρέπει νόμαστε τίμιοι καi ν' άνηδροί:ίμε με θόρρος. Γενικa συμφωνω, άλλο. μήπως το θόρρος μας πρέπει νa έξικνείται ως το σημείο νa ποί:ίμε στον Ο.ρωστο, «φοβίiμω γιa τa αiσθήματό μου ~ναντι τοί:ί θανάτου που δεν ~χω ξεκαθαρίσει μέσα μου, άκόμα;» Δεν ειναι καλύτερα νa τa ξεκαθαρίσουμε πρωτα κι ϋστερα νa μιλήσουμε στον Ο.ρωστο; -"Οπωος μπορεί νa παραδεχτεί πwς άκόμα φοβίiτω γιο. τa δικό του αiσθήματα γιο. ΤΟ θάνατο καi δεν τa ~χει ξεκαθαρίσει άκόμα, κι δμως νιώθει Ο.νετα νa το πεί, σημώνει πwς δεν ~χει στεγνώσει ή έσωτερικότητό του. Προσωπικa έκφρόστηκα γιο. πολλους δισταγμους καi ~γνοιες μου σε Ο.ρωστους, πράγμα ποu βοήθησε νa ξανοιχτοί:ίν oi Ο.ρωστοι καi νa διατυπώσουν τiς άνησuχίες τους. Νομίζω πwς εινω ύπερβολικος ό φόβος μας άπο η1ν iδέα πwς μποροί:ίμε νa ποί:ίμε η νa κάνουμε το 5χι σωστό. Μόλις ό Ο.ρωστος iδεί πwς πράγματι τον γνοιάζεστε καi πwς ειστε κι έσείς άνθρώπινος με άνθρώπινες ~γνωες, θa νιώσει πολu ΠιΟ aνετα καi θa μπορέσει νa μοιραστεί εύκολώτερα τα αiσθήματά του μαζί σας. -Πως μποροί:ίμε νa μιλήσουμε γιa το πως θa δεχτοί:ίμε, μιa μέρα, το δικό μας θάνατο; 'Απαντήσαμε το «'Ερωτηματολόγιό» σας(1). ΕΙναι τοί:ίτο ~νας άπο τους τρόπους η πρόκειται 1. Πρόκειται yιό: τό «'Ερωτηματολόγιο» ποι) διενεμήθη.κε σ ' δλα τό: σ ε μινάριά μας σχετικό: με. τη φροντ(δα των έτοιμοθάνατων. Σκοπός ειναι νό: ~οηθήσοι>με τοι)ς σπουδαστές νό: θυμηθοuν tμπειρ(ες τους ποι) νό: άντ.ιμετωπ(σουν τις δικές τους σκέψεις d'n:άνω στό θέμα τοϋ θανάτου γιο. άπόντηση ποu δεν την ξέρομε πρiν ~χομε τη σχετικq έμπειρία; -Νομίζω πwς μόνο ύποθεηκως μποροϋμε νa μιλήσουμε γιο. το πως θa άντιμετωπίσουμε τqν περίπτωση. Δεν εrμαστε ποτε βέβαιοι οσο νa μίiς ελθει, άλλο. ύπάρχει χρόνος ποu άρχίζετε νa ήρεμείτε με την iδέα πwς εχετε μαντεύσει σωστό. -τί πρέπει νa κάνουμε γιο. νa φοβόμαστε λιγώτερο τον πόνο; -Αύτq εινω δύσκολη έρώτηση. Νομίζω πwς ~νας τρόπος νa ξεπεράσει κανεiς αύτο το φόβο ειναι νa περάσει λίγο χρόνο με lίρωστους που περνίiνε αύτη τqν κρίση καi νa τους παρασταθεί. Σιγa- σιγa ό φόβος σας θa μειωθεί. -Πως άρχίζει κανεiς τη διαδικασία άποδοχf'ίς τοί:ί θανότοu προτοϋ μίiς πλησιάσει; -Πρέπει ν' δρχίσει άπο νεαρq ήλικία νa έπισκέπτεται γηροκομεία, νοσοκομεία, έτοιμοθόνατους, νa σκέφτεται το δικό του θάνατο, νa κόμει έγκαίρως τq διαθήκη του, νόχει συζητήσει μe τqν οiκογένειό του σχετικa θέματα πρiν ερθει άρώστια. τα παιδιι\ πρέπει νa άφήνονται νι\ έπισκέπτοντω lίρωστους, νι\ παρακολοuθοϋν κηδείες. Κι άκόμα ν' άφαιρεθοί:ίν άπο γηροκομεία καi νοσοκομεία πινακίδες μe τ:ιίν έπιγραφή, «άπαγορεύοντω έπισκέψεις παιδιων κότω των 14 χρόνων». -Πως μπορεί ~να μέλος τοϋ iατρικοϋ προσωπικοϋ, που δε νιώθει lίνετα μ' έτοιμοθόνατοuς aρωστους, νa έθιστεί με τη διαδικασία τοί:ί θα νότου; -'Έχει διάφορες έmλογές. Νομίζω πwς το πρωτο βf'ίμα ειναι νa παραδεχτεί πwς δε νιώθει Ο.νετα, ΠΟU μπορείτε νa βοηθήσετε μe το νa τον ρωτήσετε. Το δεύτερο βf'ίμα ειναι νa προσπαθήσει νa μιλήσει μe Ο.λλους γιa θέματα τοί:ί θανάτου γιa νι\ διαπιστώσει τi ειναι ΠΟU τον κάμνει άκριβως νa άνησυχεί. Νομίζω πwς δλοι μας άνησυχοί:ίμε σηίν άρχη τf'ίς καρριέρας μας, άλλο δσο περνάει ό χρόνος με τοuς lίρωστους τόσο περισσότ ερο ήρεμοϋμε. Λίγη κοινωνικη έργασία μπορεϊ -117-

61 νa ρίξει κάποιο φwς στο. αιτια τfjς άνησυχίας. "'Αν, δμως, καl πόλι δεν το μπορεί κανείς, πρέπει νa σκεφτεί ν' άλλόξει εiδικότητα, eτσι ποu νa μη πολυαπασχολείται με άρώστους έτοιμοθόνατους, νa έπιλέξει, γιο. παράδειγμα, δερματολογία η όφθαλμολογία. -Άναφορικa με το φόβο τοίί θανάτου, βασικa νομίζω πως ειναι φόβος τοίί lίγνωστου. ΕΙπατε πiliς lί.γνωστο άνημετωπίζουν καi πολλοi άπ' οσους παντρεύονται ώστόσο, σ' αύτη την περίπτωση, δ ένδιαφερόμενος μπορεί νa μιλήσει με παντρεμένους καi νa τοuς ρωτήσει σχετικό. Ma κάτι τέτιο δεν μπορεί νa γίνει με πεθαμένους. Πρόκειται γιο. κάτι ποu ούδέποτε θa μάθουμε μέχρι ποu νa συμβεί καi σε μaς. Στην καλύτερη περίπτωση αύτο ποu κάνουμε ειναι κάτι γιο. το δποίο δεν ειμαστε σίγουροι. -ΕΙναι άλήθεια, δμως δε νομίζω πiliς δ φόβος τοίί θανάτου ειναι φόβος τοίί lίγνωστου. "Ανθρωποι με πολu συγκεκριμένη άντίληψη τfjς μετa θόνατο ζωfjς, ποu καi πιστεύουν πραγματικό, καi πόλιν eχουν το φόβο τοίί θανάτου, γι' αύτο καi περνοίίν, σaν eρθει :ή &ρα, άπο τa!δια στάδια. -Ποιος ειναι δ καλύτερος τρόπος νa βοηθήσει κανεiς καi τον έαυτό του στο πρόβλημα τοίί φόβου τοίί θανάτου, μιλώντας σ' ~να έτοιμοθόνατο; -Νομίζω πως μέλη τοίί προσωπικοίί ποu δουλεύουν με aρωστους ποu βρίσκονται στα τελευταία τους δεν πρέπει νa άσχολοίίνται με lίρωστους τfjς δικfjς τους :ήλικίας. "'Α ν άφήσετε μιa νεαρη σπουδάστρια νοσοκόμα με μιa νεαρη έτοιμοθόνατη lίρωστη, συνομήλική της, μπορεί νa κυριευθεί τόσο πολu άπο την κατάσταση ΠΟU νa χάσει έντελwς τη λειτουργικότητά της. "Αν, ομως, oi έμπειρίες της ειναι με :ήλικιωμένους η με lίρωστους διαφορετικοί) φύλου καi :ήλικίας άπο την ϊδια, θa άντιληφθεί πως δεν ειναι δύσκολο καi πiliς πολu συχνa δ έτοιμοθόνατος τη βοηθάει νa λύσει καi το δικό της φόβο τοίί θανάτου. Με τον καιρο καi σιγa - σιγa θa μπορέσει νa δουλεύει καi με lίρωστες τfjς :ήλικίας καi τοίί φύλου της. Κανεiς lίλλος άπο τον έτοιμοθόνατο aρωστο δε μaς β οηθ άε ι Περισσότερο νa ήρεμήσουμ ε μέσα μας τ iς άνησυ χ ίες ΚΙ άγωνίες μας Σaν μπορέσει κανεiς νa καταλαγιάσει μέσα του την ίδέα τοίί θανάτου του μπορεί νa βρίσκεται σε συνεχη έπαφη με τa αiσθήματα φόβου ΚΙ άνησυχίας τfiίν lίλλων η ύπόρχουν ΚΙ lίλλα πλαίσια ποu ειναι δυνατο νa χρησιμοποιηθοίίν; Νιώθω σaν νa μετεωρίζομαι καi μοίί χρειάζεται κάποια βοήθεια γιο. την κατεύθυνση ποu πρέπει νa πάρω. Πολu λίγη έπαφfι eχω με έτοιμοθόνατους γιο. νa βοηθηθώ νa τονωθώ. -Ύπόρχουν πολλοi τρόποι γιa νa λύσουμε μέσα μας το πρόβλημα τοίί δικοίί μας θανάτου. Το πρώτο βfjμα ειναι, φυσικό, νa συνειδητοποιοίίμε καθημερινa πως δεν ειμαστε αiώνιοι. Καi τοίίτο μποροίίμε νa το πετύχουμε με το διάβασμά μας η κai με τοuς διάφορους τρόπους ΠΟU παρουσιάζεται δ θάνατος στη μουσική, στο δρόμο, στην τέχνη. Μποροίίμε νa έπισκεπτόμαστε νοσοκομεία, aσυλα, γηροκομεία γιο. νa θυμόμαστε πως :ή ζωη δεν ειναι πόντο lίνοιξη. Κι άκόμα μποροίίμε νa συζητοίίμε το θέμα με φίλους η σε διάφορες δμόδες, διαμορφώνοντας eτm τiς άπόψεις μας. Ή θρησκεία άντιμετωπίζει το θέμα πολu πλατύτερα κι οποιος εχει θρησκευτικες τάσεις δεν μπορεί παρa νa ίδεί μέσα άπο το φακό της καi το νόημα τfjς ζωfjς καi το νόημα τοίί θανάτου. Στiς ΗΠΑ eχομε πολλa έργαστήρια γιο. το θέμα ΠΟU προσπαθοίίν νa διεγείρουν το ένδιαφέρο γιο. συζητήσεις καi σκέψεις περi τη θανατολογία, καi ποu δεν ειναι άνοιχτa σ' έπαγγελματίες μόνο μa καi στο κοινό. -Πwς θa συμβουλεύατε κάποιον ποu θa μποροίίσε νa πεθάνει ξαφνικό, άπο καρδιa γιο. παράδειγμα; -Ή άντιμετώπιση τfjς προσωρινότητός μας ειναι κάτι ποu ολοι μας θa πρέπει νa φροντίσουμε άπο νωρίς, δσο εϊμαστε ύγιείς καi πρiν έμφανισθεί δποιαδήποτε δυνατότητα καρδιακfjς προσβολfίς. "'Αν μάθουμε νa άποδεχόμαστε το πεπερασμένο τfjς ϋπαρξής μας δσο εϊμαστε νέοι, τότε θόμαστε ~τοιμοι καi γιο. το θάνατο σaν eρθει :ή &ρα του. υοταν ~νας lίρωστος δε σκέφτηκε ποτέ του το θάνατο, θa πρέπει νa περιμένουμε νa συνέλθει καi νa δοκιμάσουμε νa τοίί μιλήσουμε σaν φέρει δ ϊδιος το θέμα γιο. συζήτηση. eα μπορούσατε, φυσικό, νa το ξεκινήσετε καi σείς, με μιa έρώτηση, σaν ~:τί ει ναι ποu σε φοβίζει;» -119-

62 -'Έχετε δώσει μιαν έξαίρετη περιγραφfι τίί'ιν φό.σεων ποu άφοροϋν στfιν άντιμετώπιση τοϋ θανάτου - τόσο στiς διαλέξεις σας δσο καi στα βιβλία σας. Κι δμως, έξακολουθίί'ι νόχω μια έρώτηση : Πως μπορεί κανεiς να θέλει ν' άντιμετωπίσει τfιν iδέα τοϋ θανάτου του ; ΕΙ ναι κάτι ποu έξελίσσεται καθwς καταγινόμαστε με aρωστους κι έτοιμοθόνατους; Ποιες ειναι oi τελικες συνέπειες τfίς άντιμετώmσης της iδέας τοϋ δικοϋ μας θανάτου τόσο στο ζωϊκο έπίπεδο 000 καi στο πνευματικό; Μποροϋμε να το πετύχουμε, καμια φορά, πέρα για πέρα, δσο να πεθάνουμε; -'Υπάρχουν πολλοi τρόποι ν' άντιμετωπίσουμε τfιν iδέα πwς δεν μποροϋμε ν' άποφύγουμε το θάνατο. Ό ~νας ειναι ν' άφιερώνουμε χρόνο σε aρωστους ποu περνοϋν κρίση η ποu πρόκειται να πεθάνουν, να ταυτιζόμαστε μαζί τους, καi να περνδμε μαζί τους τα διάφορα στάδια για να φτάνουμε καi μείς στο στάδιο τfίς άποδοχfίς τοϋ θανάτου τους. Νομίζω πwς κάθε φορα ποu κόμνομε κάτι τέτιο, προχωροϋμε κι ~να βfίμα, τόσο συναισθηματικα δσο καi πνευματικό, προς τfιν άποδοχfι τfίς iδέας τοϋ δικοϋ μας θανάτου. 'Έχομε συναντήσει aλλους aρωστους ποu ~φτασαν στο στάδιο τfίς άποδοχfίς μέσ' άπο μακρόχρονη δοκιμασία κάθε λογfίς - άνθρώπους ποu ειχαν δύσκολη καi σκληρη ζωή, ποu ~χασαν δικούς τους, ποu πέρασαν καi πρiν άπο άνόλογα στάδια τόσες πολλες φορες ποu έφτασαν στο στάδιο τfίς άποδοχfίς πολu πρiν άρωστήσουν. Μια τρίτη δυνατότητα ειναι να ξεκινήσουμε με τα παιδιά μας άπο νωρίς, να τα πηγαίνουμε σε γηροκομεία καi νοσοκομεία, να τοuς μιλδμε για θάνατο, να έτοιμόζουμε έγκαίρως τfι διαθήκη μας, να προπαρασκευάζουμε τα μέλη της οiκογένειός μας στfιν iδέα πwς όποιοσδήποτε άπο μδς μπορεί να πεθάνει άνα πδσα στιγμή. Σαν τα παιδια μεγαλώνουν μ' αύτο τον τρόπο, θ' άποδεχτοϋν το θάνατο σαν μέρος τfίς ζωfίς καi δε θα χρειαστεί να περάσουν δλα αύτα τα στάδια ποu λέμε στfιν περίmωση ποu θόχουν ν' άντιμετωπίσουν μιαν άνίατη άρώστια. "Α νθρωποι ποu μεγαλώνουν σε φόρμες συχνα άποδέχονται τfι γέννηση καi το θάνατο σαν μέρος της ζωfίς, άφοϋ άπο μικροi αύτο ειναι ποu παρακολούθησαν να γίνεται γύρω τους. -Με το να τον έmσκέπτομαι, νa κάθομαι πλάι του, άκούω, να μαθώνω. νa τον -Μπορείτε να συζητήσετε η)ν τεχνικfι ποu χρησιμοποιείτε για τfιν ύποβοήθηση ένος aρωστου μέσ' άπο τfιν πορεία προς το θάνατο, η μήπως άρκεί νόναι κανεiς άπλίί'ις έκεί, άφήνοντός τον να προχωρεί με τον τρόπο του; -Τον βοηθεiτε άπλίί'ις νa προχωρεί με το δικό του ρυθμό, πράγμα ποu μπορείτε νa πετύχετε καλύτερα σaν λύσετε μέσα σας τον προσωπικό σας φόβο τοϋ θανάτου. -ΕΙμαι μια σπουδάστρια νοσοκόμα καi μερικοi μου έμπιστεύθηκαν το φόβο τους δη θα πεθάνουν. Πολu θόθελα να τοuς βοηθήσω, μα ένιωσα άνίκανη. ΕΙ ναι τουτο φυσιολογικό; -'Ασφαλώς. -Μήπως δποιος φροντίζει κάποιον έτοιμοθόνατο πρέπει, κάθε φορά, να περνάει κι δ ~διος τa Ιδια στάδια με τον aρωστο; "Η μήπως, ή σχέση του άρχίζει άπο κάποιο στάδιο ποu μπόρεσε να πετύχει προηγουμένως; -Δεν περνδμε άπ' δλα τa στάδια μe τον κάθε aρωστο, έξον μ' δσους συμβαίνει μe κάποιο τρόπο να ταυτιζόμαστε πραγματικό. Παρ' δλο ποu αiσθόνομαι πwς έχω φτάσει το στάδιο τfίς άποδοχfίς, συχνa περνάω άπο ~να σύντομο στάδιο δργfίς καi κατάθλιψης μe τοuς aρωστούς μου, δταν συμβαίνει νa περνδνε κι αύτοi το Ιδιο. -Πώς μπορεί νa έπηρεόσει ή έμφαν:ιίς συγκίνηση του θεράποντος τον aρωστο; -'Η έκδήλωση συγκίνησης άπο μέρους του θεράποντος έπενεργεί δπως καi τa φάρμακα. Ή σωση'j δόση φαρμάκων τ:ιίν κατάλληλη wρα μπορεί νa κάμει θαύματα. Ή ύπερβολ:?ι δεν wφελεi ποτe τ:ιίν ύγεία κι ή μειωμένη δόση μπορεί νάχει τραγικα άποτελέσματα. -Πώς προετοιμάζετε τον έαυτό σας για ν' άναλόβετε τfι φροντίδα ένος έτοιμοθόνατου; δου -Ποιος ειναι δ ρόλος του κοινωνικου λειτουργου στfι λειά του μe τfιν οiκογένεια η καi τον aρωστο; -121-

63 -Δεν κάμνομε αύστηρ:ι) διαστολι) μεταξu τwν διαφόρων μελών τοu βοηθητικοu προσωπικοu. Δεν θέλομε τοuς iερείς ν<'ι φροντίζουν μόνο τiς θρησκευτικες η τiς πνευματικες άνόγκες των aρωστών μας, τοuς ψυχίατρους ν<'ι γνοιάζονται μονάχα με τiς συναισθηματικες δυσκολίες τους καi τοuς γιατροuς με τiς φυσικες έκδηλώσεις τϊjς άρώστιας τους. Ό κοινωνικός λειτουργός, στον παλαιότερό του ρόλο, ένδιαφερόταν βασικ<'ι γι<'ι τ:ι)ν οiκογένεια καi τ<'ι οiκονομικά της προβλήματα. Στ<'ι έργαστήριά μας περi θανάτου, μ' δλους τοuς κλάδους τοu βοηθητικοί) προσωπικοί), πολu συχν<'ι άνταλλάσσομε ρόλους. 'Εκείνος ποu νιώθει πιο aνετα μ' fiνα συγκεκριμένο μέλος τϊjς οiκογένειας η μ' ~να συγκεκριμένο aρωστο, αύτομάτως γίνεται κι δ aνθρωπος ποu το βοηθεί. Πολλες φορες δ κοινωνικός λειτουργος άναλαμβάνει πολu άποδοτικ<'ι έτοιμοθάνατους γιατi /;χει τον τρόπο ν' άναπτύσσει τiς σωστες καi καλες σχέσεις, ένw, άντίθετα, δ Ιερέας έπιλαμβάνεται θεμάτων κοινωνικών κι οiκονομικwν, η άκόμα καi προβλημάτων ποu άνάγονται στον ψυχολογικό χwρο. Ό κοινωνικος λειτουργός ειναι πολu σημαντικό καi πραγματικ<'ι άναπόσπαστο μέλος τϊjς δμόδας μας, κι ολοι μαζi σ<'ιν μι<'ι πολύπλευρη δμάδα πρέπει νάχουμε άρκετες πηγες άπ' δπου ν' άντλοuμε γι<'ι ν<'ι φροντίζουμε τiς άνόγκες των aρωστών μας καi τwν οiκογενειwν τους ΠΡΟΒΛΗΜΑΤωΝ ΤΟΥ ΠΡΟΣωΠΙΚΟΥ ΣΥΝΕΧΕΙΑ... Γιατροί, νοσοκόμες, κληρικοί, κοινωνικοi λειτουργοi η κι aλλα μέλη τοu βοηθητικοu προσωπικοu ειχαν- &ς τελευταία - πολu λίγη βοήθεια κι έκπαίδ ευση στον τομέα τϊjς φροντίδας γι<'ι aρωστους με σοβαρ:ι) άρώστια η ποu βρίσκονται στ<'ι τελευταία τους. Το σεμινάριό μας, περi θανάτου, ξεκίνησε το 1956 καi Ι)ταν τότε το μοναδικο στο είδος του, τραινόροντας τοuς διάφορους κλάδους γι<'ι το πwς πρέπει ν<'ι φροντίζουν τοuς έτοιμοθόνατους άσθενείς τους. Γι' αύτό, δμως, δεν πρέπει ν ' άποροuμε γιa τiς έρωτήσεις ποu έξακολουθοuν νa μiϊς έρχονται άπο μέλη τοu νοσοκομειακοί) προσωπικοί) άναφορικa με τοuς συγκεκριμένους ρόλους τους. Πολλοi φοβοuνται μ:ι) ταυτιστοuν, aλλοι τρομάζουν με τiιν iδέα μήπως δίνουν πολu άπο το χρόνο τους σ' έτοιμοθόνατους σε βάρος τϊjς φροντίδας aλλων άσθ ενwν ποu μποροuν νa γίνουν καλό. Κατa το πλείστο ένδιαφέρονται νa βοηθήσουν περισσότερο, άλλο. δεν ξέρουν, πάντα, το τi νa κάμουν καl τi νa λένε. Το μεγαλύτερο καi συνηθέστερο πρόβλημα άφορα στ:ι)ν αύθεντικότητα καi η1ν έπικοινωνία, τ:ι)ν έμπιστοσύνη τοu ένος προς τον αλλο, ση) ν άμοιβαία έμπιστοσύνη. Σ τfιν iεραρχία τfjς iατρικfjς aλλοτ ε δ γιατρος είχε τον άποκλειστικο λόγο νa συνδυάσει η νa συντονίσε ι μιa διάγνωση με τ:ι)ν άπαιτούμενη άγωγή. Καi μποροuσε τοuτο νa iκανοποιοuσε, δσο δ γιατρος διατηροuσε τουλάχιστο στεν:ι) σχέση με τον aρωστο, έπειδ:ι)!lξερε καλa τiιν οiκογένειά του κι ειχε τον -123-

64 καιρο νa καθήσει μαζί του καi να του έξηγήσει δ,τι χρειαζόταν να ξέρει. Me τη νεώτερη iατρική, τiιν άσηκοποίηση καi τ:r'ιν έξειδίκευση αuτος ό παλιος τρόπος τi]ς iατρικi'jς μe τiς σχέσεις γιατροu -lίρωστου aρχισε να πεθαίνει. ΕΙναι καλa γνωστο πως τοuς lίρωστους στiς πανεπιστημιακeς κλινικeς τοuς βλέπουν ~να σωρο γιατροί, μόνιμοι, έσωτερικοί, έξωτερικοi κι άκόμα ~νας μεγόλος άριθμος νοσοκόμων, τ:r'ιν κόθε στιγμiι τοu εiκοσιτετρόωρου, συχνa χωρiς καμιa προσωπικ:r'ι σχέση μe κανένα άπο τοuς aρωστους. "Οσο μεγαλύτερος ό άριθμος του βοηθητικοί) προσωπικοί), τόσο ΠΙΟ φτωχ:rί ή έπικοινωνία καi ΠΙΟ δύσκολη ή άπόφαση γιa το ποιος θ' άναλόβει τον κόθε lίρωστο μe τiς ποικίλες άνόγκες του. Oi νοσοκόμες συνηθίζουν νa χρησιμοποιοuν τον περισ σότερο χρόνο τους στ:r'ιν lίμεση φροντίδα τοu lίρωστου. Τώρα έπιβαρύνονται μe τ:rίν τήρηση πινόκων, γραφικ:r'ι έργασία, itλεγχο δύσκολου τεχνικοί) έξοπλισμοu, διαβίβαση πληροφοριων στ:r'ιν έπόμενη βόρδια, κ.λ.π. ΕΙναι μ' αuτο το σύστημα, ποu γίνεται όλοένα καi πιο πολυσύνθετο, ποu δ aρωστος μπορεi τελικa ν' άποβεί λιγώτερο σημαντικος άπο τοuς ήλεκτρολύτες. Ό μόνιμος γιατρος μπορεί να ξέρει γιa το αlμα του aρωστου άλλa δeν ξέρει πwς το παιδί του άρώστησε, κι άκόμα, ποιος ξέρει για τiς άνηλήψεις του άσθενοuς περi θανότου η για τiς θρησκευτικές του πεποιθήσεις. τα προβλήματα του προσωπικοί) θ' αuξόνονται μe το μέγεθος των νοσοκομείων, μe τον αuξανόμενο άριθμο των εiδικων καi μe τ:rίν έμφόνιση όλοένα καi άφθονώτ ε pου μοντέρνου έξοπλισμοu, ποu μεταβάλλει τ:rί νοσοκόμα σε μηχανικό. Δεν μποροuμε νa έπιβραδύνουμε αuτ:rί τ:r'ιν τόση, άλλό, μποροuμε, πότε - πότε, να σταματaμε καi να διερωτόμαστε γιατi κόμνομε αuτο ΠΟU κόμνομε. Ύπηρετοuμε το Υδρυμα, τiς άνόγκες ένος συγκεκριμένου προϊσταμένου η ένεργοuμε για χόρη του aρωστου καi μόνο; Μποροuμε νa παύσουμε νόχουμ ε παράπονα γιa τοuς άνθρώπους ποu δουλεύαμε καi να ταυτιζόμαστε μe τa προβλήματά τους, γιa νa μποροuμε νa κατανοοuμε τiς άνησυχίες καi τiς άνόγκες τους καλύτερα. "Ολοι μας χρειαζόμαστε κόηοιον wμο γιa ν' άκουμπaμε καi νa κλαίμ ε, πότε - πότε δλω μας χρειαζόμαστε κόποιο δωμόηο ν' άποσυρόμαστε καi να κλαίμε καμιa φορό, γιa νa δίνουμε διέξοδο στa Όίσθήματό μας. "Α ν μοιραζόμαστε μe aλλους τiς άνόγκες καi τa αiσθήματό μας, τiς άπογοητεύσεις καi τiς χαρές μας, άκόμα κι ~να μεγόλο πανεπιστημιακο νοσοκομείο μπορεί ν' άποβεί μέρος γιa προσωπικ:r'ι άνόmυξη καi γιa διαμόρφωση καλύτερης καi πιο δλοκληρωμένης όμόδας έργασίας. -Πως μπορεί νa τa καταφέρει κανεiς μe τοuς γιατροuς ποu άρνοuνται νa μιλήσουν για θόνατο στοuς aρωστους; -Νομίζω πwς πρέπει νa σέβεστε τ:r'ιν άπόφαση τοu γιατροu έκείνο, ομως, ποu δeν μπορεί κανεiς νa σaς άπαγορεύσει νa κόμετε ειναι νa καθήσετε μe τον aρωστό σας καi νa τον άκούσετε. Τότε δ aρωστος θ' άρχίσει νa σaς μιλόει γιa τοuς φόβους του. Κι αύτο μπορεί νa συμβεί μ' δποιοδr)ποτε μέλος τοu προσωπικοu, iερωμένο, νοσοκόμο, φίλο η κοινωνικο λειτουργό. -Γιατi ειναι τόσο δύσκολο μe πολλοuς γιατροuς ν' άσχολοuνται μe τ:r'ιν ύπόθεση του θανότου μιλώντας μe aρωστους ποu πρόκειται νa πεθάνουν; -"Ενα άπο τa μεγαλύτερα προβλήματα ειναι το δη έκπαιδεύομε τοuς γιατρούς μας γιa τέσσερα χρόνια γιa νa θεραπεύουν, νa περιποιοuνται καi νa παρατείνουν τ:r'ι ζωή. Ή μόνη διδαχ:r'ι ποu παίρνουν γιa το θόνατο ειναι το πως πρέπει νa ζητήσουν νa γίνει αύτοψία. Γι' αuτο κι είναι φυσικο νa πιστεύεται συχνό, πως «Ol aρωστοι ΠΟU πεθαίνουν στa Χέρια τους» σημειώνουν κι άπο μιa άποτυχία τους, κι αύτο γιατi oi γιατροi ούδέποτε έκπαιδεύονται καi γιa το πως πρέπει νa κουράρουν aρωστους ποu δeν πρόκειται ν' άναρρώσουν. -Τί λέτε στον aρωστο δταν, τa μεσάνυχτα, δεν ειναι κανεiς γύρω (γιατρός, κοινωνικος λεπουργος η iερέας) για ναρθεί κοντό του; -Πηγαίνω έγώ

65 -Πώς έκπαιδεύετε το προσωπικο ένος νοσοκομείου γιο. νa βοηθάει τους aρωστους και. τiς οiκογένειές τους; -Το κάθε νοσοκομείο πρέπει νa 6ργανώνει σεμινάρια, έργαστηριακα μαθήματα η συγκεντρώσεις δπου να συζητουνται προβλήματα ετοιμοθάνατων aρωστων για να μπορουν τα μέλη του προσωπικου να συμμερίζονται άπο κοινου τa αiσθήματά των, τiς άπογοητεύσεις τους και. τiς άγωνίες τους καi νa προσπαθουν σαν όμάδα να συμφιλιώνονται μ' δλα αύτα τα προβλήματα. -Πώς άνημετωπίζουν oi νοσοκόμες έτοιμοθάνατους aρωστους η;καi τiς οiκογένειές τους σ' ~να μικρό, iδιωτικο νοσοκομείο δπου ό γιατρος άναλαμβάνει κάθε εύθύνη για η)ν κούρα χωρiς ν' άφήνει να συζητηθεί τίποτα με τους aρωστους η τους δικούς ΤΟυς σχετικα με τα γνωστα προβλήματα; -Κάποιος άπο το προσωπικο του νοσοκομείου πρέπει να βρεί τον τρόπο και. το χρόνο να πλησιάσει το γιατρο και. ν' άκούσει τα επιχειρήματά του για ηίν «όλοκληρωτικη εύθύνη». Μπορεί και. να μη ξέρει πιlις ~χει την εύχέρεια να μεταβιβάσει λίγο άπο το βάρος που ~χει έπωμισθεί στiς νοσοκόμες, η τον iερέα η την κοινωνικη λειτουργό, σε περίmωπτωση που ολοι αύτοi είναι ~τοιμοι να το άποδεχτουν. Μπορείτε νa καλέσετε καi μια σύσκεψη τi'jς όμάδας, δπου να παρευρεθεί κι ό διευθυντης του νοσοκομείου, που παρ' δλο που συχνα άγνοείται, είναι δυνατο να άποδειχθεί πολυ χρήσιμος. μένοντας την όλοκλήρωση τwν έξετάσεων και. την τεχνικfι διάγνωση, συχνα διέρχεται τa Ιδια στάδια καi καμιa φορα κυριαρχείται άπο 6ργη η καi περνάει στη διαπραγμάτευση οοο που να έκδοθεί ή άναμενόμενη έτυμηγορία. Σαν ~νας aρωστος άφεθεί χωρiς να ξέρει τi εlναι που ~χει, μπερδεύεται μe ψυχοσωματικa προβλήματα και. γι' αύτο θα πρέπει να τον iδεί και. ψυχίατρος για να όλοκληρωθεί ή δλη εiκόνα της κατάστασής του. Ό ψυχίατρος μπορεί να βοηθήσει τον aρωστο να δεχτεί μια μακρόχρονη παραμονη στο νοσοκομείο μ' δλες τiς τυχον aκαρπες έπi μέρους έξετάσεις. -Ή μόνη φορα που ~ζησα την ~γνοια γιa το θέμα των έτοιμοθάνατων σε νοσοκομείο (σαν φοιτητης της Ί ατρικi'jς) ijταν ή ρητη έντολη τοϋ DNR (do not resuscίtate = μη έπα να φέρετε στη ζωη ) για ~να aρωστο, όπότε Κι ~νιωσα rnbς ή σχετικη άπόφαση πάρθηκε άποκλεισηκα καi μόνο για να ύπηρετηθοϋν oi γιατροi καi το προσωπικό. τί νομίζετε πώς, στiς τέηες περιπτώσεις, πρέπει να λαμβάνεται ύπ' δψη; -Νομίζω πιlις ό κάθε aρωστος σε μονάδα έντατικi'jς παρακολούθησης θα πρέπει ν ' άποτελεί άνηκείμενο συζήτησης άπο η1ν όμάδα, που άπαπεiται να περιλαμβάνει κοινωνικη λειτουργό, νοσοκόμα, τον iερέα κώ, φυσικά, τους γιατρους που άσχολουνται με την περίπτωση. Ή άπόφαση πρέπει νάνοι κοινη καi να λαμβάνει ύπ' οψη τόσο τiς έrnθυμίες τοϋ aρωστου οοο καi τwν δικών του. -"Α ν σaς ει ναι εϋκολο άκοϋστε, παρακαλώ, το πρόβλημα αύτό. Το νοσοκομειακο προσωπικο πwς βοηθεί ~να aρωστο που περνάει καθημερινα άπο έξετάσεις για να διαπιστωθεί ή αιτιολογία τοϋ προβλήματός του; Ό aρωστος δεν ~χει έμφανη σημάδια τfiς φυσικi'jς του άρώσηας κι oi μέρες κι oi βδομάδες περνοuν Κι ή διάγνωση Παραμένει πάντα στο στάδιο «aγνωστη αiηολογία» μe την παράλληλη θέση «δεν ~χοχε παρa νa άναμένουμε να iδοϋμε». Σe τέηα περίπτωση χρησιμοποιοϋμε τους ίδιους τρόπους; - Ό κάθε aρωστος η καλύτερα ό κάθε aνθρωπος που περνά ε ι μιa κρίση, εϊτ ε άπο τύφλωση εϊτε άπο άναπηρία στα πόδια εϊτε άπο άνάγκη νa παραμ είν ε ι στο νοσοκομείο περι Τί μπορώ ν' άπαντήσω σ' ~να aρωστο που μοϋ χτυπάει κάθε τόσο το «Καθυστέρησες τη δόση TOU φαρμάκου που παίρνω για τους πόνους κατα δέκα λεπτά, γιατi ίσως νάπαιρνες ΤΟ καφεδάκι σου:!); -Νομίζω πιlις πρέπει νa ύπογραμμίσετε στον aρωστο πιlις ξέρετε καλα πόσο σκληρο είναι γι' αύτον νa κείτεται στο κρεβάτι, να τον ζώνουν oi πόνοι καi να περιμένει να τοϋ φέρουν το φάρμακο. "Αν, πράγματι, εχετε καθυστερήσει, μπορείτε νa τοϋ ζητήσετε συγνώμη καi να τοϋ άναφέρετε δη εϊχατε μια μικρη ξεκούραση, έκφράζοντάς του τη λύπη σας. ''Αν έκδηλώσετε κατανόηση γιο. τη δυσφ ο ρία του καi παραδεχθείτε μe ειλικρίνεια το. τυχον λάθη σας, θ' άναmύξετε μια πο- -127~

66 λu καλύτερη σχέση μe τον ιίρωστό σας, ποu κι ούτος θa μάθει νο σέβεται τiς δικές σας άνάγκες, άκόμα KOl το διάλειμμα τοίί καφέ. Κι aλλη φορa θa χαίρεστε καλύτερα το διάλειμμα τοίί καφέ, σaν το κάμνετε μετa τι) χορήγηση των φαρμάκων. -Μήπως, παρακαλw, θa μπορούσατε νa σχολιάσετε τiς δυνατότητες χειρισμοίί ένος aρωστου ποu δeν εχει οiκογένεια η στενοuς φιλικοuς δεσμοuς κai ποu τον μετακινqίίν συνεχώς μέσα στο πελώριο νοσοκομειακο κύκλωμα μιδ.ς μεγαλούπολης; -Νομίζω πwς ξέρετε τl)ν άπάντησή μου σ' αύτό. Πρόκειται γιa μιa πολu θλιβερι) πραγματικότητα, άλλa υπάρχουν μερικa νοσοκομεία ποu δέχονται τοuς τέτιους aρωστους κai τοuς φροντίζουν μe πραγματικl) στοργή. Σ' l::νa σύστημα δπως το δικό μας, πρέπει, νομίζω, ν' άναζητήσουμε γιa τον κάθε τέτιο aρωοτο l::να φίλο, ποu νa τον έπισκέπτεται δπου κai νa μετακινείται. Kai στl)ν περίσταση ό φίλος μπορείτε νόστε κι έσείς. -ΕΙμαι νεφρολόγος κai μέλος μιδ.ς δμάδας ποu φροντίζει aρωστους με χρόνια νεφρικl) άνεπάρκεια κai μe αιμοδιάλυση τρείς φορeς τ:ι) βδομάδα. Γιa μερικοuς άπο τοuς aρωστούς μας ή «βοήθειά» μας μοιάζει νa μακραίνει τόσο τl)ν πορεία τοίί θανάτου δσο κai τι) ζωή. Μερικοi aρωστοι περνοίίν άπ' ο,τι έγw άποκαλw «ξεχείλισμα aρνησης» η «λησμοσύνη» νa πάρουν το φάρμακό τους η κai νa τηρήσουν τι) δίαιτα, ποu ειναι κατa κανόνα σημαντικl) γιa τl)ν περίπτωσή τους. Μπορείτε νa σχολιάσετε το δίλημμα ποu προκύπτει; νa άφήσει ή δμάδα παρακολούθησης τον ιίρωστο μe τa αiσθήματά του ( άφοίί κι ή aρνηση έξυπηρετεί κάποιο σκοπο) eστω κι Ο.ν νιώθει τl)ν άνάγκη νa τον βοηθήσει νa φροντίσει περισσότερο τον έαυτό του; -Oi aρωστοι ποu κάμνου ν αιμοδιάλυση είναι κατa κανόνα πολu δύσκολοι κai συχνa έμφανίζουν τέτια προβλήματα. Ό aρωστος ποu περνάει στην aρνηση η ξεχνάει νa πάρει τa φάρμακά του άποβαίνει υποψήφιος τοίί δ,τι άποκαλοίίμε «ΠΟ θητικη αύτοκτονία». ΕΙναι aρωστοι ποu ξεπέφτουν τόσο wστε νa έγκαταλείπουν κάθε έλπίδα. 'Έχουν μιa νοητικι) κλίμακα ποu iεραρχεί δλες αύτeς τiς προσπάθειες, τiς άπαγορεύσεις η τiς δαπάνες eνcιντι τfίς τωρινfίς ποιότητας τfίς ζωfίς τους. Άλλa τοuς aρωστους ποu παρουσιάζουν τέτια συμπεριφορa πρέπει νa τοuς κουβεντιάζουμε. Kai νομίζω πwς ή δμάδα παρακολούθησης θa πρέπει πότε - πότε ν' άνταλλάσσει άπόψεις μι'; τοuς τέτιους aρωστους KOl νο άξιολογεί κάθε τόσο την ϊδια την έργασία της καθwς κai τiς άντιδράσεις τοίί ιίρωστου κai τl)ν άμοιβαία συμπεριφορά. Πολu συχνa ή δμάδα αιμοδιάλυσης δεν μπορεί νa δεχτεί τa ορια ένος aρωστου. Τοίίτο βασικa άφορδ. Ο.ρωοτους μe ψηλη άναλογία τάσης προς την παθητικη αύτοκτονία. -θάθελα τiς άντιδράσεις σας γιο νοσοκομειακι':ς καταστά σεις κατa τiς δποίες Ο.ρωστοι βαρειa κai κρίσιμα τραυματισμένοι δεν άφήνονται νa βλέπουν τοuς δικούς τους, ένw rouς έπιτρέπεται νa παίρνουν τηλεφωνήματα, κάρτες κai γράμματα κai ν' άκοίίνε μουσικl) άπο cκασέττες». -ΤΟ. τηλεφωνήματα, oi κάρτες, τa γράμματα κι oi κασέττες μπορεί νa άναπληροίίν μa δεν είναι ποτε δυνατο νa άντικαταστ:ήσουν τη ζεστασιά, τη ζωντανη παρουσία ποu κρατάει το χέρι τοίί Ο.ρωστου άπάνω στην κρίση. Νομίζω πwς oi τέτιοι περιορισμοi έφαρμόζονται γιa δική μας εύκολία περισσότερο. Είναι άληθινο πwς δ σοβαρa τραυματισμένος η καμένος Ο.ρωστος νιώθει καλύτερα χωρiς νa βλέπει νa μπαινοβγαίνουν έπισκέmες. Άλλa νομίζω πwς πρέπει νa έπιτρέπουμε σ' l::νa στενο συγγενη νa μένει μαζί του χωρiς περιορισμούς, γιατi συνήθως ειναι τa άγαπημένα πρόσωπα ποu δίνουν στον Ο.ρωστο το θάρρος νa συνεχίσει τη μάχη του η καί, τελικά, νa γλυτώσει. 'Αντιτίθεμαι στiς περιορισμένες iliρες έπισκέψεων, σaν ό Ο.ρωστος ειναι σοβαρa η δείχνει πwς βρί σκεται κοντa στο τέλος. Ό περιορισμος των πέντε η δέκα λεmwν είναι άπάνθρωπος, τόσο γιa τον Ο.ρωστο δσο κai γιa τοuς δικούς του ποu συνωθοίίνται, γιομάτοι άγωνία, στην αϊθουσα άναμονfίς, ξέροντας πwς αύτη μπορεί νάνοι κι ή τελευταία μέρα τοίί άγαnημένου τους. -θa θέλατε να σχολιάσετε το ρόλο των Ιερωμένων eναντι των έτοιμοθανάτων; -Πήραμε συνεντεύξεις άπο έκατοντάδες Ο.ρωστους κι εi

67 λικρινa δεν ξέρω πώς θa το. καταφέρναμε aν δεν εϊχαμε η) βοήθεια των έφημερίων των νοσοκομείων. 'Ο νοσοκομειακός έφημέριος ειναι συχνa το μοναδικο πρόσωπο ποu του έπιτρέπει ή οικογένεια νa μπαινοβγαίνει στο δωμάτιο, δταν θέλουν νa μη τοuς βλέπει ό ψυχίατρος η οταν φοβουνται πwς μπορεί νa μπεί κόποιος ξένος καi νa μιλήσει στον aρωστο περi θανάτου. Πολu λίγοι άποδιώχνουν τον κλijρο. 'Ο εiδικος ρόλος του iερέα είναι φυσικο νa βοηθήσει τοuς aρωστούς του πνευματικό, νa προσευχηθεί μαζί τους, νa τοuς δώσει την τελευταία ΚΟΙνωνία, aν το θέλουν, καί, στην περίσταση, νa άντιμετωπίσει όποιεσδήποτε θρησκευτικές τους άνόγκες. Ό iερέας πρέπει νόναι άναπόσπαστο μέλος τijς όμόδας παρακολούθησης. Πολλες φορες εϊχαμε νa κάμουμε με aρωστους ποu χρειάζονταν iερέα, άκόμα κι οταν δεν έπρόκειτο γιο. καθολικούς, η ραββίνο ποu μποροuσε νa βοηθήσει ~να προτεστάντη, γιατi aρεσαν ό ~νας στον aλλο. Χρησιμοποιήσαμε κληρικοuς δχι μονάχα σε περιοχες θρησκευτικές, άλλο. σaν μέλη τijς εύρύτερης όμόδας παρακολούθησης, με πολu καλa άποτελέσματα. -Γιατi η πώς το. βγόζομε πέρα με διάφορα δργαyα; ΕΙχα iδιαίτερα καθήκοντα σ' ~να δργανο γιο. καρδιa ποu χρησιμοποιοuσα σε aρωστο γνωστό μου καi ποu πέθανε στο. χέρια μου τρείς ίί:ιρες άργότερα. -Νομίζω πwς πρέπει νa διδάξουμε νοσοκόμες γιο. το πώς νa άναλαμβόνουν έτοιμοθόνατους aρωστους με τρόπο ποu νόναι σε θέση ν' άπαγγιστρώvονται συναισθηματικa σaν έγκαταλείπουν το θάλαμο. Είναι άδύνατο νa περιποιείται κανεiς τέτιους aρωστους άπόνω σε καθαρa προσωπικη βόση, γιa 8-9 ίί:ιρες τη μέρα, με τον τρόπο ΠΟU δουλεύουν oi νο σοκόμες σε θαλάμους έντατικijς παρακολούθησης. 'Ο τρόπος ποu χρησιμοποιουν αύτες γιο. νa το. βγάλουν πέρα είναι ή άποπροσωποποίηση κι ή έκμηχανοποίηση τijς δουλειaς τους, ποu με την έξέλιξή της άποβόλλει το όνθρώπινο στοιχείο. Ί δεώδες νοσοκομείο γ1a μένα θόταν έκείνο οπου oi νοσοκόμες τijς μονάδας έντατικijς παρακολούθησης δε θa έργόζονταν πόνω άπο τέσσερις ίί:ιρες. Τοuτο θa τiς ύποβοηθοuσε νa συνδεθοuν προσωπικa με τοuς aρωστους, χειριζόμενες, φυσικό, ταυτόχρονα καi το. διάφορα δργανα. Το ύπόλοιπο τijς μέρας θa μποροuσαν νa έργόζονται σε μιa κλινικη γιο. παιδιa η ν' άσχολουνται με γραφικη έργασία γιο. νa μπορουν νa ξεδίνουν άπο την έξαντλητικη ύπηρεσία τους ποu τοuς κοστίζει καi προσωπικό. Δεν ειναι δυνατο ~νας νa έλέγχει τον ϊδιο aρωστο γιο. έννηa iliρες τη μέρα. Πρέπει νa άποδεχτοuμε το. άνθρώπινα οριό μας. Κι αύτο iσχύει δχι μόνο γιο. τοuς άπασχολούμενους με έτοιμοθόνατους, μa καί, προπαντός, γιο. τiς νοσοκόμες των μονάδων έντατικijς παρακολούθησης. -Ποιες ειναι oi έπαγγελματικες προϋποθέσεις γιο. μέλος μιaς όμόδας ποu κάμνει δουλειa σο. ν τη δική σας; Ξέρετε νοσοκομεία στην περιοχfι Νέας Ύόρκης ποu ένδιαφέρονται σ' αύτου τοu εϊδους την προσέγγιση των aρωστών τους ποu βρίσκονται στο. τελευταία τους; -Όλοένα καi περισσότεροι άρχίζουν νa ένδιαφέρονται γιο. τiς προοριζόμενες γιο. έτοιμοθόνατους aρωστους όμόδες η γιο. εiδικa aσυλα η νοσοκομεία, δπως το Dr. Cecily Saunders Hospice στο Λονδίνο. "Ενα καινούργιο άνόλογο aσυλο ύπο ϊδρυση βρίσκεται στο New Haven (183 Cold Sρring) τijς Κοννεκτικούτης ( 06511). Πρόκειται γιο. aλλη μιa προσπάθεια ϋστατης προσφορaς σε aρωστους ποu εχει σaν πρότυπο το St.,Christopher Hospice, τοu Λονδίνου. Τέτιες μονάδες η aσυλα χρειάζονται πολλf:ς εiδικότητες στο προσωπικό τους - άπο νοσοκομειακοuς βοηθοuς ίίις τοuς εiδικοuς στον κλάδο τijς άνακούφισης άπο πόνους. "ΟπΟΙος ένδιαφέρεται γιο. τέτια άπασχόληση καλa θa κάμει ναρθεί σ' έπαφfι μ' αύτο το καινούργιο aσυλο. -'ΕτΟΙμάζω μιa διατριβfι γιο. το Μ.Α. μου γιο. τiς στάσεις των νοσοκόμων εναντι τοu θανάτου. 'Έτσι εχω άναπτύξει ένδιαφέρο γιο. μερικες άπο τiς άπόψεις ποu έμφανίζονται στο. βιβλία γιο. πράματα ποu πρέπει νa ξέρουν oi νοσοκόμες γύρω άπο τον aρωστο γιο. νa μπορουν νa τον βοηθήσουν στfιν πορεία του προς το τέρμα. Γιa παράδειγμα, εχει λεχθεί πwς το προσωπικό πρέπει νa ξέρει ΠΟΙΟΙ ειναι oi μηχανισμοi του aρωστου, πως διαμόρφωσε τfι ζωfι καi το στύλ του, κ.λ.π. 'Εκ πρώτης δψεως φαίνεται πwς τέτια γνώση εχει κανείς μονόχα γιο. το aμεσο οiκογενειακο περιβόλλο του καί γιο. άνθρώπους ποu ξέρει άπο καιρό. Μήπως oi φοιτητf:ς καi το προσωπικο νιώθουν άπογοήτευση δταν άντιλαμβόνονται πwς άναμένει Κανεiς άπ' αύτοuς νa εχουν ύπ' Οψη τέτιου εϊδους -131-

68 πληροφορίες γιa τον aρωστό τους; Ποιa εινω ή συμβολη τών μη έπαγγελματιών, οπως των βοηθών νοσοκόμων, στiς συσκέψεις γιa ~να aρωστο; ΕΙναι όποτελεσμαηκοi στη βοήθεια ποu προσφέρεται κατa τιί διαδικασία ποu δδηγεί στο θόνατο; -ΕΙνω λόθος νa πιστεύετε πwς πρέπει ~νας νόναι ψυχαναλυηίς η ψυχίατρος γιa νa βοηθήσει ~να έτοιμοθόνατο aρωστο. Δεν εlναι όνόγκη νa ξέρει την δλη iστορία καi το παρελθο τοίί aρωστου, καθwς καi τοuς διόφορους μηχανισμοuς του γιa νa τον βοηθήσει. ΕΙνω γεγονός, πwς f:χομε iδεί πwς εrμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι νa βοηθήσουμε fνα έτοιμοθόνατο aρωστο δταν δεν περιοριζόμαστε στι'ιν καρτέλλα του καi συμβώνει νa ξέρουμε κόη γύρω όπο το πρόσωπό του. 'Ελπίδα μας ειναι πwς μποροuμε νa έκπαιδεύσουμε όνθρώπους ποu νa ξέρουν ν' όκοίίνε. "Αν ξέρετε ν' όκοίίτε τον aρωστο, δ aρωστος θ' όρχίσει νa σδς ρωτδ καi γιa πρόματα σχετικa με την κατόστασή του τijς σηγμijς. Δεν εινω κav όναγκαίο νa ξέρομε κατa πόσο ~νας aρωστος είναι ένημερωμένος γιa την κρισιμότητα τijς όρώστιας του. Συχνa τοίίτο έμφανίζεται στην καρτέλλα Κι ό έντεταλμένος μπώνει στο θόλαμο με τιίν έντύπωση πόντα πwς «μπορεί νa μιλήσει γιa το θέμα». ΕΙνω σημαντικο ν' όκοίίμε τον aρωστο καi ν' όπαντοίίμε τiς έρωτήσεις του τίμια κι όνοιχτό. Κι εiναι πιο σημανηκο το πίϊις έσείς προσωπικa αiσθόνεστε σχετικa με το θόνατο. 'Ίσως το καλύτερο παρόδειγμα ειναι μιa νέγρα καθαρίστρια, ποu παρακολούθησα πρiν πολλa χρόνια, την έποχι') ποu ξεκινοίίσα τa σεμινόρια γιa το θόνατο. Πολλες φορές, σaν ή γυναίκα αύτη εμπωνε στο δωμότιο ένος έτοιμοθόνατου aρωστου, διαπιστωνόταν κότι το πολu θετικό. Μιa μέρα την τρόβηξα στιί γωνιa καi τιί ρώτησα, «τί ειναι ποu κόμνεις μ' αύτοuς τοuς aρωστους;» 'Έγινε μεμιδς πολu όπολογηηκιί κι όπόντησε μ' έμφαση πwς καθόριζε μονόχα το δωμόηο. "Υστερ' όπο όρκετες βδομόδες προσπόθειας γιa καλύτερη γνωριμία μαζί της, τελικa πήραμε καφε μαζί, ξανοίχτηκε κι aρχισε νa λέει μιa θλιβερη iστορία παθιασμένης ζωijς σε κόποιο «γκέττο». 'Ετοιμαζόμουν νa τη ρωτήσω γιατi μοίί τόλεγε δλα αύτό, δταν μπijκε ξανa στιί μέση γιa νa μοίί πεϊ τi τρόβηξε κόποτε σ' ~να νοσοκομείο κρατώντας όπόνω της το τρίχρονο παιδόκι της καi περιμένοντας γιa iliρες τον έρχομο τοίί γιατροίί. Το 6γορ6κι της πέθανε τελικa στην αrθουσα όναμονi'jς καi τέλειωσε τι') ν iστορία της λέγοντας : «Ξέρετε, δ θόνατος δεν εlναι ξένος γιa μένα πιό. Μοίί ειναι σaν μιa παληa γνωριμία καi δeν τον φοβaμω. Πότε - πότε σaν μπώνω στa δωμόηα των aρωστων τοuς βλέπω νa δείχνουν τόσο φοβισμένοι, ποu αiσθόνομαι την όνόγκη νa πόω όποπόνω τους, νa τοuς όγγίσω καi νa τοuς πω, cδεν ειναι τόσο φοβερό». 'Απο τη δική της όποδοχι'ι τοίί θα νότου fjταν σε θέση νa ήρεμεϊ τοuς aρωστούς μου μεταδίδοντός τους τa αίσθήματα τijς εiρήνης ποu ένιωθε μέσα της. -Καθόμουνα καi κρατοuσα το χέρι ένος έτοιμοθόνατου (έτσι, γιa νa νιώθει πwς γνοιαζόμουνα γι' αύτόν, πwς :flμουνα πλόι του ). 'Η προϊσταμένη μοίί ειπε νa φύγω καi νa πόω στη δουλειό μου! Βοήθεια!..:_Δεν ειστε σεiς ποu χρειόζεστε βοήθεια. Ή προϊσταμένη ειναι ποu έχει όνόγκη όπο ένίσχυση. -Πώς βοηθεiτε τiς νοσοκόμες ν' όνημετωπίσουν μιa κατόσταση ποu oi rδιες περιγρόφουν ώς έξης: Ό γιατρος έπιμένει πwς δ aρωστος δεν πρέπει νa μόθει την κατόστασή του, πwς έχει, γιa παρόδειγμα, καρκίνο καi πwς βρίσκεται στa τελευταία του. Γι' αύτό, λένε, προσπαθοίίν ν' όποφεύγουν τον aρωστο όπο φόβο μη τiς ρωτήσει ό,τιδήποτε ποu σχετίζεται με τι'ιν κατόστασή του. -Πρόκειτ01 γιa έρώτηση ποu όνακύπτει κανονικa σε κόθε έργαστήριο η σεμινόριο με θέμα τοuς έτοιμοθόνατους aρωστους. ο γιατρος μπορεί νa ξέρει καλa τον aρωστο κι αύτος μπορεί νόναι όπο τiς λίγες έξαιρέσεις ποu εχουν όνόγκη όπο την aρνηση όjς το τέλος. Σε τέτια περίπτωση ειναι καλύτερα νa μη τοίί μιλήσετε γιa την πραγματική του κατόσταση. Ωστόσο, ό aρωστος θa μόθει, όργa η γρήγορα, πwς πόσχει όπο σοβαρη όρώστια κι θ.ν δ γιατρος δεν εινω σε θέση νa τον όντιμετωπίσει, θa προσφύγει στον iερέα η τη νοσοκόμα με έρωτήσεις όπόνω σε λεπτομέρειες. "Ενα πρόμα ποu δεν μπο ρ εί κανεiς νa σδς όπαγορεύσε ι εινω ν' όκοίίτε τον aρωστό σας καi ν' όπαντδτε τiς έρωτήοεις του τίμια. "Α ν σδς έρωτήσου ν γιο το aν έχουν καρκίνο, μπορ είτε νa το όναφέρετε στο γιατρό, ποu εlναι δ μόνος ποu δίνει όπόντηση σe θέματα διόγνωσης. "Αν δ aρωστος σδς έκφρόζει την όνησυχία του γιο το οτι δεν καλυτερεύει η δη δλοένα καi νιώ ~1 'r

69 θει περισσότερους πόνους, τότε καθijστε μαζί του, δείχτε κατανόηση καi προσπαθείστε νa τον ήρεμήσετε. Oi aρωστοι γρήγορα άντιλαμβάνονται ποια άπο τiς νοσοκόμες μπορεί να καθήσει μαζί τους καi ποιο. τοuς άποφεύγει. Τότε θa άρχίσουν νa τijς μιλδνε καi νa τijς λένε τi ξέρουν καi νa τ:ι1 ρωτδνε γιο. δ,τι μπορεί νa τοuς άπαντήσει. Σaν νοσοκόμα μπορείτε μe ειλικρίνεια νa πείτε: «Μονάχα ό γιατρός σας μπορεί νa σδς διαγνώσει, μa δ, τι έγw εχω δικαίωμα νa κάμω ει ναι νa σδς άκούσω. Ποιο ει ναι ΤΟ πρόβλημα;» Ό aρωστος θ' άρχίσει τότε, άμέσως, νa μιλάει γιο. η)ν άνησυχία του καi να ζητάει ηί βοήθειά σας. -Oi νοσοκόμες ~χουν τριπλη δέσμευση, λόγω τijς άναγκαστικijς τους σχέσης μe το γιατρό, ΤΟ νοσοκομείο καi τον aρωστο. τί μπορεί νa κάμει μιa νοσοκόμα δταν άπο τη μιaν εχει τiς συγκεκριμένες δδηγίες του γιατρου νa μη άναφέρει τίποτε στον aρωστο γιο. τη διάγνωση il νa μιλήσει γιο. θάνατο καi οποια πρόγνωση κι άπο τfιν aλλη δ aρωστος δείχνει καθαρa πwς θέλει νa συζητήσει τfιν κατάστασή του; Ποιeς ειναι σε τέηα περίmωση oi νομικeς καi ήθικeς εύθύνες τijς νοσοκόμας; -Καθwς ~χω διαγράψει καi σε προηγούμενες άπαντήσεις, δεν ειναι ή νοσοκόμα ποu δίνει τη διάγνωση. Σε τέτια περίπτωση δ γιατρος μπορεί να τr) διώξει Il άκόμα μπορεί ή νοσοκόμα, ξεφεύγοντας άπο το ρόλο της, νa δημιουργήσει δυσκολίες στην ολη δμόδα. Μιa νοσοκόμα εχει πολλοuς τρόπους νa βοηθήσει τον aρωστο. Μπορεί νa παρακαλέσει τον iερέα νa τον έπισκέmεται δπότε κι ειναι δυνατο ό aρωστος ν' άρχίσει νa του μιλάει γιa τiς άνησυχίες του. Το ίδιο μπορεί νa κάμει καi με τr) νοσοκόμα, άρκεί ή τελευταία νa μη άποφεύγει το θάνατο. Ή καλύτερη μa ΚΙ ή δυσκολώτερη, ϊσως, προσέγγιση, ειναι νa μιλήσετε εύθέως στο γιατρο ποu φαίνεται νόχει δυσκολίες καi νa του πείτε γιa τa αiσθήματό σας καi γιa την έπιθυμία σας γιa περισσότερη εiλικρίνεια έναντι του aρωστου. -Συνήθως ύπάρχουν oi νοσοκόμες ποu άποδέχονται τiς πεποιθήσεις σας κι aλλες ποu δεν τiς άποδέχονται. Πως άντιμετωπίζομε τiς τελευταίες ; θ' άπαντήσω την έρώτηση με τη θέση πwς aλλοι πιστεύουν στη μεταθάνατο ζωη ΚΙ aλλοι δχι. Μη προσπαθήσετε νa μεταπείσετε αύτοuς ποu δeν πιστεύουν. Νομίζω πwς μe την ήρεμία σας καi την αύτοπεποίθησή σας θa μεταδώσετε καλύτερα στοuς aλλους το οτι oi άπόψεις σας βοηθουν, δχι μονάχα στην περίmωση των έτοιμοθάνατων μa καi στην καθημερινη ζωή. 'Όσες νοσοκόμες δεν πιστεύουν πwς πρέπει νόστε τίμιοι κι εiλικρινείς μe τον aρωστο γρήγορα θa νιώσουν το πόσο καλες ειναι oi σχέσεις σας μαζί του. θcι διαπιστώσουν πwς δeν κατατρύχεστε άπο κατάθλιψη καi νοσηρότητα καi πwς δε νιώθετε έξαντλημένη τa βράδυα, μa πwς έχετε μερικες στιγμες έξαιρετικijς Ικανοποίησης μe τοuς aρωστους, ποu νιώθετε πώς, παρ' ολο ποu πρόκειται νa πεθάνουν στa χέρια σας, μπορείτε νa τοuς βοηθήσετε. Μπορεί στο τέλος oi aλλες νa iδουν τη διαφορa καi νa κερδίσετε πολλες με το μtρος σας. -Πως aνθρωποι ( ποu μποροίίν καi ποu τοuς θέλει δ aρωστος) ξεπερνουν την τακτικη καi των για τρων καi των νοσοκόμων καi πετυχαίνουν νa προσφέρουν άνακούφιση καi βοήθεια; 'Ετοuτο ει ναι σκληρό, καμιa φορά. Γιατροi καi νοσοκόμες συνήθως δεν θέλουν ν' άνακατεύονται έξωτερικοi στη δουλειά τους. -Μπορείτε νa συνδεθείτε μ' ~να νοσοκομείο έπισήμως σaν έθελοντής, κι aν ή δουλειά σας ειναι καλή, το προσωπικο γρήγορα θa νιώσει τη διαφορά. eα τοuς δίνετε εύχαρίστηση σaν παpακολουθείτε μερικοuς άπο τοuς aρωστούς τους. κι iδιαίτερα δσους χρειάζονται κάτι περισσότερο. 'Ένας ποu μπορεί νa καθήσει flσυχα καi σιωπηλa μαζί τους καi ποu δe χρειάζεται νa τον φωνάζουν κάθε λίγο, ύπολογίζεται άπο τοuς περισσότερους, ένω aλλοι τον φθονουν καi μερικοi τον άπορρίπτουν. -"Αν ή νοσοκόμα ένος l:sροφου ποu άσχολεiται μ' ~να έτοιμοθόνατο βρίσκει πwς το προσωπικό, τόσο oi γιατροi 000 κι oi νοσοκόμες. άποφεύγουν τον aρωστο, τί θa πρέπει νa κόμει δταν μάλιστα δε φαίνεται νa βγαίνει τίποτα κι άπο τiς συσκέψεις; -135-

70 -Μπορείτε πάντα νa κλέψετε μερικa λεπτa πρiν :l] μετa πί δουλειά σας καi νa πδτε νa iδείτε τον aρωστο. Δεν χρειάζεται πολλfι wρα - το θέμα ειναι νa ξέρει δ aρωστος πως ύπόρχει κάποιος iίνθρωπος που τον σκέφτεται, που πρόκειται νa τον έπισκεφθεί, που δεν τον εχει έγκαταλείψει - ειναι καi τοϋτο κόη που τον βοηθάει. -Πως μπορεί ~να μέλος τοϋ προσωπικοϋ νa τa καταφέρει να συνεννοηθοϋν δ γιατρος με τον aρωστο :η τfιν κοινωνικzί λειτουργό, έτσι που νa ύπόρχει κάποιος που νa μπορεί νa παρέχει κάπωα βοήθεια στον aρωστο; -Προσπαθείστε νa προκαλέσετε μιa σύσκεψη i] ~να σεμινάριο στον δροφό σας με διάφορα μέλη τοϋ βοηθηηκοϋ προσωπικοϋ γιο. νa. συζητήσετε τa προβλήματα που άνημετωπίζετε γενικa με τους δpωστους. -Ή πείρα μου με γιατρούς, κι iδιώτερα με έσωτερικούς, που κουράρουν aρωστους που βρίσκονται στα τελευταία τους, ειναι πως δεν έχουν γνώση των προβλημάτων τοϋ θανάτου καi τijς άρώσηας που δδηγεί στο τέλος. Πωες ειναι oi iδέες σας γιa ΤΟ Πώς ή Κατάσταση αuτz'ι μπορεi νa θεραπευθεί ΚΙ iδιαίτερα στο έπίπεδο των έξωτερικων aρωστων που κάμνουν, γιο. παράδειγμα, αiμοθεραπεία, :η γονηών που τa παιδιά τους πάσχουν άπο λευχαιμία; -Το πρώτο πράμα που έχομε νa κάμουμε ει ναι νa εiσαγόγουμε μαθήματα στiς iατρικες σχολες στον κλάδο τijς τέχνης της iατρικijς, έτσι που μελλοντικa νόχουμε περισσότερους γιατρους με καλύτερη κατάρτιση καi με περισσότερη ήρεμία στην άνημετώπιση έτοιμοθόνατων aρωστων. Το δεύτερο ειναι νόχουμε ~να δωμάτιο ξεσπάσματος στην έξωτερικη κλινικη δπου oi aνθρωποι που χρειάζονται νa ξεσπάσουν νa μποροϋν νa καθήσουν μ' ~να μέλος τοϋ προσωπικοϋ :η με κάποιο έκπαιδευόμενο έθελοντfι καi νa μιλήσουν γιο. τiς άνόγκες τους. Ή τρίτη δυνατότητα ειναι πως κάθε έξωτερικος άσθενfις μπορεί νa ξεκινήσει δμαδικη θεραπεία με aρωστους που έπίσης ερχονται στο νοσοκομείο :η με γονείς παιδιών που πάσχουν άπο λευχαιμία. Κόη τέτιο έχει άποδειχθεί πολυ άποτελεσμαπκό Στο δικό μας νοσοκομείο l:χομε μιaν έξειδικευμένη δγκολογικη μονάδα. 'Έχετε καθόλου iδέες γιο. το πώς μπορεί νa βοηθηθεί το προσωπικο ν' άντιμετωπίζει τη συνεχη συναισθηματική του ύπερένταση; Το προσωπικο έχει την τόση ν' άποσύρεται, με τον καιρό, άπο δπωαδήποτε συναισθηματικfι άνόμιξη. -ΕΙναι βαοικο νa ύπάρχει γιο. τiς μονάδες καρκίνου καi γιο. τiς δγκολογικες ύπηρεσίες ~να δωμάτιο δπου νa συγκεντρώνονται τa μέλη TOU προσωπικοu καi νa συζητοϋν τiς άντιδρόσεις τους, τiς άνόγκες τους, τiς άνησυχίες τους. Χωρiς τiς τέτιες συγκεντρώσεις, που cξαναφορτίζουν τiς μπαταρίες τους'>, το προσωπικο θa ύποστεί άποστρόγγιση καi δε θόχει aλλη έκλογη άπο τοϋ νa άποσυρθεί η ν' άποπροσωποποιήσει η νa μηχανοποιήσει τη φροντίδα του γιο. τον aρωστο. -Ξέροντας ή νοσοκόμα το τi εχει πεί στον aρωστο δ γιατρος γιο. τη διάγνωση θa πρέπει ν' άναπτύξει περισσότερη σuναισθηματικfι άνόμειξη; -Πολλες νοσοκόμες αiσθόνονται πως πρέπει νa ξέρουν τi εχει λεχθεί στον aρωστο γιο. την κατάστασή του. 'Έχομε τιίν έντύπωση πως δεν έχει μεγάλη σημασία το να ξέρουμε τi ειναι που έχει πεί δ γιατρός. "Αλλωστε πρόκειται γιο. κάτι που οuδέποτε άναγρόφεται στην καρτέλλα κι ή νοσοκόμα ουδέποτε θa το μάθει άπο το γιατρό, έξον κι ον άπο σύμπτωση i'jταν κοντa δταν εγινε ή κουβέντα. 'Ένας γιατρος που νιώθει aνετα με έτωμοθάνατους aρωστους θa βρεί τρόπο νa καταστήσει τον iίρωστο κωνωνο της σοβαρότητας τfjς άρώστιας του ΚΙ έτσι θόχει τfιν εuκαιpία ν' άπαντο δλες τiς έρωτήσεις του. Oi iίρωστοι δσο τους δίνονται έλπίδες πονε καλό. ''Αν μιa νοσοκόμα που δουλεύει μ' ~να έτωμοθόνατο δεν είναι σίγουρη γιο. το τi τοϋ εχει λεχθεί άπο το γιατρό, δεν έχει παρa νa κάθεται ν' άκούει τον lίρωστο. Κι αύτος θa της λέει αύτο που νιώθει καi θέλει νa έκφρόσει. Καi μαζi θa τi'jς πεi καi το τi ειναι που ξέρει. ΕΙναι σημαντικο γιο. τiς νοσοκόμες πως ή δλη στάση τους χρειάζεται εύελιξία γιατi μπορεί νa πρέπει ν' άλλόζει άπο μέρα σε μέρα ΚΙ άπο lίpωστο σε lίρωστο. -Πώς μποροϋν oi νοσοκόμες νa καταλαβαίνουν καi νa έρ

71 γόζονται καλύτερα μ' ινα γιατρο που χρησιμοποιεί συνεχώς eκτακτα μέτρα; -Σε μια τέτια περίπτωση, νομίζω, χρειόζονται σεμινάρια eτσι που τα lίλλα μέλη του προσωπικοί) να μποροuν να ύποδεικνύουν το πρόβλημα στο γιατρο καi να έκφρόζουν τουλάχιστο τiς άμφιβολίες τους για τα τέτια μέτρα. -Ποια ει ναι ή άρχική σας προσέγγιση; Πως μπορεί μια νοσοκόμα να τa καταφέρει μ' ινα aρωστο ν' άρχίσει να μιλάει για θάνατο; Γιατi ειναι άπλwς άδύνατο να μπεί κανεiς σ' l!.να δωμάτιο καi να ξεκινήσει να κουβεντιάζει περi θανότου. Ύπόρχει, δμως, καi το πρόβλημα μe τους γιατρους που δε θέλουν να πληροφορηθοuν τίποτε oi aρωστοι ( συνήθως μe παράκληση των δικών τους) κι liν ή νοσοκόμα τολμήσει νa έκμυστηρευθεί δ,τιδήποτε άναφορικa με τον έπερχόμενο θάνατο θa κινδυνεύσει νa χάσει τ:ι) δουλειά της. -Σωστό. Στον aρωστο δεν πρέπει να άναφερθεί δη έπίκειται ό θάνατός του. Δεν λέτε στους aρωστους δη πεθαίνουν η δτι βρίσκονται στα τελευταία τους. Κότι τέτιο θάχε άρνητικα άποτελέσματα. Ή ~ννοια του να μιλάει κανεiς περi θανάτου σχετίζεται 11ε τ:ι)ν iκανότητό σας ν' άποδεχθείτε το γεγονος πwς l!.νας όρισμένος aρωστος δεν eχει πια θεραπεία. Σaν άντιμετωπίζει ό aρωστος αύτ:[ι τ:ιίν πραγματικότητα καi άρχίσει νa σaς ύποβάλλει διάφορες σχετικες έρωτήσεις, στέκει πια σε σaς να καθήσετε πλόι του καi νa του μιλήσετε. "Αν δε νιώθετε aνετα. μπορείτε ν' άnνηθείτε άλλόζοντας κουβέντα. Ή άρχική μας προσέγγιση ειναι να έπισκεπτόμαστε τους aρωστούς μας, να καθόμαστε μαζί τους καi να τους ρωτaμε Ciν νιι:όθουν τ:ιίν άνάγκη για κουβέντα... Αν ή άνταπόκρισή τους ειναι θεηκή, τους ρωτaμε πως νιι:όθει κανεiς σαν ειναι πολυ aρωστος. Τότε ό aρωστός σας θ' άρχίσει, άμέσως, να έκφράζει τ:ιί δυσφορία του γιa τ:ιί δίαιτα που του εχει rπιβληθεί, για τους πόνους του που όλοένα καi γίνοντσι πιο έπώδυνοι, γιa τiς παραλείψεις τοϋ προσωπικοί) καi για aλλα πpοβλfl]lατα, καί, στ:ιί συνέχεια, eα πεί για το πόσο aσχημη ειναι ή μοναξιa κι ή κακομοιριa ένος άνθρωπου που βρίσκεται στα τελευταία του. Καμιa φopa μπαίνομε στο δωμότιο ένος anωστου, που τον ρωτaμε πwς νιι:όθει. υενας τέηος aρωστος με κοίταξε στα μάτια καi ~κπληκτος με ρι:ότησε : «θέλετε πρόγματι να μόθετε;'> υοταν άπάντησα καταφατικό, μοu είπε: cειμαι γεμάτος καρκίνο'>. Μέσα σε δυο λεπτa άρχίσαμε να μιλaμε τi σήμαινε το να πρόκειται κανεiς να πεθόνει άπο καρκίνο. Μιa aλλη δυνατότητα είναι να καθήσετε καi να πείτε. c:αiσθόνεστε πwς μπορείτε να μιλήσετε γι' αύτό;'> Καi τότε δ aρωστος θα μιλήσει για δ,τι τοu ~ρχεται στο κεφάλι. 'Ά ν νιι:όθετε aνετα, θα προσεγγίσει το θέμα τijς ϋστατης γι' αύτον φροντίδας. υενα iiλλο καλο ξεκίνημα ειναι να πετόξετε, προς στιγμή, η:ίν κουβέντα, «Είναι σκληρό, δεν ειναι;:. -Σαν νοσοκόμα βρέθηκα πολλες φορeς μπερδεμένη σε καταστάσεις έτοιμοθόνατων. "Αν κανεiς καθιερώσει κόποια σχέση με τον aρωστο, τοuτο θα σήμαινε καi κάποια ύποχρέωση ~ναντί του; η συμβαίνει σαν ξέρετε πwς σaς χρειόζεται καi σείς έμποδίζεστε άπο η1 δουλειό σας να τοu άφιερώσετε λίγο χρόνο; Δεν έπηρεόζει κάτι τέτιο τον aρωστο; ΕΙναι σημαντικο για μένα νa ξέρω aν δ aρωστος θa κατανοήσει. -'Αξίζει να διαβάσετε το βιβλίο των Anslem L. Strauss καi Barney F. Glaser «'Αγωνία'> γιa να καταλάβετε πόσο συχνα άποφεύγομε τον aρωστο με το λογικο μέσα μας πρόσχημα πwς μaς έμποδίζει ή δουλειά μας. τiς περισσότερες φορες πρόκειται για πρόφαση καi γιa l!.να είδος άνταύγειας τijς δυσφορίας μας στο πρόσωπο τοu άσθενοuς. "Αν διατηρείτε δεσμο με l!.να aρωστο καi σaς τοποθετοϋν σε aλλο δροφο άπο το δικό του, δε θa σaς παίρνει παρa δυο λεπτa νa πεταχτείτε, πρiν πaτε σπίτι σας, wς το δωμάτιό του γιa νa τοu πείτε l!.να cγειά'>. Oi aρωστοι καταλαβαίνουν τiς εύθύνες του έπαγγέλματός σας, καταλαβαίνουν πwς μποροuν να ύπόρξουν καi μεταθέσεις καi γι' αύτο σaς συγχωροuν Οσο διατηρείτε κάποια έπαφ:[ι μαζί τους, εστω καi με καμιa κάρτα η κανένα τηλεφι:όνημα, σαν συμβεί να τοποθετηθείτε κάπου eξω άπο το νοσοκομείο βέβαια, oi προσωπικeς έmσκέψεις, που δεν σaς παίρνουν πάνω άπο πέντε λεπτό, είναι πάντα καλύτερες. -η μπορείτε να κάμετε θεραπευτικώς οταν ό γιατρος άποφασίζει πwς δεν πρέπει να λεχθεί στον aρωστο πwς πρόκειται να πεθάνει; Σaν έπαγγελματίας θεραπεύτρια, συχνa μοu ζητείται να προσφέρω στους aρωστους ένίσχυση ψυχο -139-

72 λογική. Κι αύτοi συνήθως θέλουν νa μιλaνε γιa το θάνατο. Νιώθω πwς δεν μπορώ νa τοuς βοηθήσω, πwς τa χέρια μου είναι δεμένα στην πλάτη μου. -"Οχι, τa χέρια σας δεν είναι δεμένα πίσω στην πλάτη σας. 'Ά ν σaς ζητείται σαφώς νa δώσετε η:') ν ψυχολογική σας βοήθεια σημαίνει πwς πρέπει νa νιώθετε την iίνεση ποu θa σaς έmτρέψει νa καθήσετε με τοuς lίρωστους γιa νa τοuς κουβεντιάσετε, μιλώντας τους άκόμα, σaν πλησιάσουν oi rδιοι το θέμα, καi γιa το θάνατο. Δεν πρόκειται νa πείτε κουβέντα με τον lίρωστο δσο περιμένετε άπ' αύτον ν' άρχίσει τη συζήτηση η με το νa μπείτε στο δωμάτιό του καi νa τον ρωτήσετε, «τί ειναι lίραγε δ θάνατος;~ δταν δ lίρωστος βρίσκεται στο στάδιο τijς lίρνησης. Κανεiς δεν μπορεί νa σaς άπαγορεύσει ν' άκούετε τοuς lίρωστους καi νa τοuς άπαντaτε. Na το θυμaστε αύτό. --Ό μεγαλύτερός μας rσως φόβος - σaν iερέων, νοσοκόμων, κλπ. - ειναι το δη δεν έμπιστευόμαστε πάντα τοuς έαυτούς μας την Uιρα τijς εντασης καi τijς προσπάθειας νa βοηθήσουμε Ιf.να aρωστο ποu ζητάει κάποιαν άπάντηση. 'Εκείνος μπορεί νa θέλει τολμηρες άπαντήσεις ΚΙ έμείς φοβόμαστε μη χάσουμε τον ελεγχό μας καi δεν μπορέσουμε νa δώσουμε αύτο ποu άναμένει άπο μaς. Γι' αύτό, καi το βρίσκαμε πιο εijκολο νa διατηροϋμε τiς άπαντήσεις μας στο κλινικο άντικειμενικο έπίπεδο. -Μπορεί, πράγματι, νάν' εύκολώτερο αύτο ποu λέτε, μa πιο βοηθητικο γιa τον lίρωστο θάναι aν πaτε πρώτα στο δωμάτιό του σaν Ιf.νας άληθινος aνθρωπος ΚΙ ίjστερα με το ρόλο σας σaν έπαγγελματία. Γιατi είστε lίνθρωπος κι εχετε αiσθήματα καi τολμηρες άνηδράσεχς γι' αύτο καi μπορείτε νa τa μοιραστείτ ε δλα αύτa μ c τον lίρωστό σας ΠΟU θa νιώσει ετσι εύγνωμοσύνη. ''Αν τον προσεγγίζετε μονάχα σaν έπαγγελματίας, δε θa μπορέσετε ποτε νa τον βοηθήσετε πραγματικa παρa σaν τa καταφέρετε νa μοιραστείτε μαζί του τa αiσθήματα θλί'q'ιης καi λύπης, άγωνίας καi καμιa φορa πόνου. _... Εχομε ~να εφηβο με μυοκαρδίτιδα ΠΟU ειναι ύποψήφιος γιa μεταμόσχευση καρδιaς. Κι ειναι παντελώς άπαράσκευος. "Α ν oi γονηοί του κι δ γιατρός του δε θέλουν νa συζητοϋν μαζί του oi νοσοκόμες την άρώστια του, τί θa πρέπει νa γίνει; -'Οφείλετε νa σέβεστε τiς δδηγίες τοϋ γιατροϋ καi των γονηων μa μπορείτε νa έκδηλώσετε τη φροντίδα σας, την άγάπη σας καi την κατανόησή σας γι' αύτο το νεαρό iίρωστο σaν εlστε μόνη στο δωμάτιό του - τότε θa σaς πάρει το χέρι καi θ' άρχίσει νa σaς ρωτάει γιa την έπικείμενη έγχείρησι1 του. Στη συνέχεια ρωτaτε το γιατρό ον μπορείτε νa παρευρίσκεστε στiς έπόμενές του έπισκέψεις, δπότε καi νa ένθαρρύνετε τον aρωστο νa διατυπώσει τa έρωτήματα προς το γιατρό, στην παρουσία σας. -Είναι συχνa δύσκολο νa κάμουμε το γιατρο νa ίδεί τi ειναι ποu προσπαθοϋμε μ' ~να έτοιμοθάνατο Ο.ρωστο. Μήπως ή έκπαίδευση των γιατρών σήμερα κάνει τίποτα άπάνω σ' αύτο το θέμα; -Μάλιστα, τώρα ύπάρχουν πολu περισσότερες iατρικeς σχολες με έντεταγμένο στο πρόγραμμά τους το θέμα τijς φροντίδας των έτοιμοθάνατων Ο.ρωστων. -'Έχετε έκπαιδευθεί γιa δλα αύτά, κι αύτη εlναι ή δουλειά σας, μa πως θa μποροϋσε μιa νοσοκόμα η δποιος Ο.λλος άπο το προσωπικό με την άπασχόληση ποu εχουν σ' Ιf.να τμijμα, μ' ~να σωρο Ο.ρωστους ύπο άνάρρωση, νa χειρίζονται καi την κατάσταση ένος έτοιμοθάνατου; πως θa μπορούσαμε νa τa καταφέρνουμε aν δε μένουμε κι ϋστερ' άπο τη δουλειά μας; -Νομίζω πwς το πρόβλημά σας είναι πwς θεωρείτε νεκροuς τοuς έτοιμοθάνατους Ο.ρωστους. υενας iίρωστος ποu περνάει τη διαδικασία προς το θάνατο ειναι τόσο ζωντανος οσι;> κι δποιος iίλλος aρωστος, aν δχι καi περισσότερο, καi χρειάζεται κι αύτος τη φροντίδα σας, το χρόνο καi την προσοχή σας τόσο - η καi περισσότερο - δσο κι αύτοi ποu άναρρώνουν καi ποu θa γυρίσουν στa σπίτια τους. Το νa έργαζόμασtε με Ο.ρωστους ποu βρίσκονται στa τελευταία τους, νa τοuς άκοϋμε, νa συγκεντρώνουμε στοιχεία, δεν παίρνει περισσότερο χρόνο άπ' δ,σο με τοuς iίλλους ΠΟU πρόκειται ν' άποθεραπευθοϋν. Ή περιπλέον φροντίδα γιa ~να έτοιμο

73 θάνατο <ίρωστο παίρνει πέντε λεπτa καi συχνa μfiς γ λυτών ει άπο μια ωρα άγωνίας, συζήτησης καi όδύνης, άργότερα. Έκείνο ποu συχνα ξεχνa το προσωπικο είναι πως ό τέηος aρωστος eχει πολu λίγες άξιώσεις. Χρειάζεται να νιώθει κάπως i1ρεμος, λυτρωμένος κατα το άνθρωπίνως δυνατο άπο πόνους καi δε θέλει aλλο άπο ~να aνθρωπο δίπλα του ποu να μι) τον έγκαταλείπει. 'Ά ν ή νοσοκόμα σταθεί για ~να λεπτο καi ρωτήσει c:ειν' lίσχημα σήμερα;» ό aρωστος θα της μιλήσει άμέσως για το εiδικο πρόβλημά του τi'jς ήμέρας, κι ή νοσοκόμα θα προσπαθήσει τότε να του άπαλύνει τι)ν άγωνία. Δεν παίρνει παρα έλάχιστο χρόνο, ΚΙ aν το κάμετε σωστα θα Υ λυτώσετε άργότερα άπο πολλες ιιιρες. -Πίίις νιώθετε για τι)ν άπόφαση του γιατρου άναφορικα με το aν θα πρέπει να λεχθεί στον aρωστο πως ή άρώστια του ει ναι για θάνατο; -Δεν πρέπει να λέγεται στοuς aρωσrους δη ή άρώσηα τους όδηγεί στο θάνατο. υενας άσθενι)ς πρέπει να πληροφορείται πως ειναι σοβαρα άλλα πώς, ώστόσο, θο καταβληθεί κάθε δυνατι) προσπάθεια γιό νό νιώθει iiνετα καi γιό νό βοηθηθεί. 'Όταν ό aρωστος ξεφεύγει πια άπο κάθε iατρικι) δυνατότητα, θό ρωτήσει το γιατρο aν ~χει καμιό έλπίδα να γλυτώσει. 'Ά ν ό γιατρος τον άντιμετωπίσει σωστα καi τοu δώσει μια καθαρι) εiκόνα τίίιν προβλέψεών του χωρiς να του άφαιρεί κάθε έλπίδα, ό aρωστος eα αίσθανθεί πολu ΠΙΟ ηρεμα παρα aν του λεχθεί πως Θα γίνει καλά. -Πίίις βοηθάει κανεiς ~να έσωτερικο νεαρο γιατρο ν' άντι μετωπίσει το γεγονος δη ~νας aρωστος πρόκειται να πεθάνει; -Oi νέοι γιατροi είναι πολu ΠΙΟ εuκολοι σ' αύτο το είδος τi'jς έκπαίδευσης άπο aλλους γιατροuς ΠΟU ~χουν ilδη «Καλοuπιαστεί». 'Όσες φορες θελήσαμε να διδάξουμε στοuς φοιτητες τι)ν iατρικι) τέχνη καi τη φροντίδα τίίιν έτοιμοθάνατων, εrχαμε ψηλο ποσοστο έmτυχίας. Καi πετυχαίναμε πάντα περισσότερο με έξωτερικοuς γιατροuς παρό με έσωτερικούς, ποu δεν μπορεί να κάμει κανεiς τίποτ ε μαζί τους δταν εχουν κλείσει δυο χρόνια κιόλας στο νοσοκομείο. ΕΙναι, γι' αύτό, άπαραίτητο νό καταγίνουμε άπο νωρiς με τοuς φοιτητες τi'jς ίατρικi'jς γιο. νάχουμε μελλονηκα καλύτερες σχέσεις στον τομέα τi'jς φροντίδας τίίιν έτοιμοθάνατων, μεταξu τίίιν νοσοκόμων, τίίιν iερωμένων καi τίίιν γιατρίίιν καi γιό νό τοuς διδάξουμε συγχρόνως καi τι)ν έπιστήμη άλλό καi τι)ν τέχνη τi'jς Ίατρικi'jς. -Μήπως ~χετε διαμορφώσει τρόπους βοήθειας του προσωπικου γιό τι)ν άνημετώπιση τόσο τίίιν δικίίιν του αισθημάτων δσο καi του aρωστου ; -Τα σεμινάριά μας άπάνω στο θέμα του θανάτου δεν άσχολήθηκαν μονάχα με τiς άνάγκες τίίιν άσθενων, άλλα το καθένα άπ' αύτa καi τι)ν κάθε συνάντηση με lίρωστο άκολουθουσε όμαδικι) συζήτηση με τα μέλη δλων των εiδικοτήτων του προσωπικου ποu διασταύρωναν τiς σχετικες άντιδράσεις καi τό αiσθήματά τους. Τουτο βοηθουσε OXl μόνο το προσωπικο με τα έρωτήματά ΤΟυ, μa βοηθουμε ΚΙ δλους μας στο νa Κατανοήσουμε καλύτερα ό ~νας τα προβλήματα του aλλου. Oi νοσοκόμες aρχισαν να σέβονται περισσότερο τiς δυσκολίες των γιατρών, καi άνηοτρόφως. Φυσικα αύτό γίνονται στι)ν άπουσία του aρωστου καi πάντα με άπόλυτη έχεμύθεια. -Εrχατε καμιό έπιτυχία στι)ν προσπάθεια μείωσης τi'jς άντίστασης τi'jς iατροχειρουργικijς κοινότητας γιό προμήθεια τίίιν μέσων καi των καταστάσεων δπου oi aρωστοι ποu ειναι σοβαρα η βρίσκονται στα τελευταία τους μποροuν ν ' άσχολοuνται με τα προβλήματα τi'jς άρώσηας τους καi τοu πιθανοu θανάτου τους; "Αν ναί πώς; -Είχαμε έκατοντάδες έργαστήρια, σεμινάρια καi ούσιασηκες συναντήσεις με διάφορα μέλη των βοηθητικών έπαγγελματικών όμάδων, άπο το έπίπεδο τοu Γυμνασίου ως το iατρικο πανεπιστημιακο έπίπεδο, ποu κάθε φορα συγκέντρωναν άπο εικοσιπέντε ως 4000 συνέδρους, με σταθερ:ιί τάση αuξησης τοu άριθμοu τίίιν γιατρών. Νομίζω πως ή άτμόσφαιρα aρχισ ε ν ' άλλά ζει ΚΙ ύπά ρχ ε ι έλπίδα πως στο μέλλον oi lίρωστοί μα ς δε θα έγκαταλ είπονται στα τ ε λευταία τους. - τί aποψη eχετε για τον περιορισμο του χρόνου έπισκέψεων, στiς μονάδες έντατικi'jς παρακολούθησης σε πέντε λε

74 ma τiιν wρα, δταν ό aρωστος πρόκειται σε λίγο νa πεθόνει καί, πράγματι, πεθαίνει τελικa μόνος - δεν ειναι φοβερη αύτη ή αύστηρότητα; -'Ασφαλώς, αύτοi oi κανονισμοi πρέπει ν' άλλάξουν. 'Όταν ό aρωστος δείχνει πως δε σώζεται με τίποτα, ολοι oi περιορισμοi πρέπει νa αίρονται καi ~νας δικός σωστό ειναι νa μείνει συνεχώς μαζί του σ' ολες τiς τελευταίες ώρες του, καi νa μη τον διώχνουν τη στιγμη που eρχεται ό θάνατος. 'Αλλά, κανονικά, κι ό aρωστος πρέπει νa άποσύρεται άπο το θάλαμο έντατικfίς παρακολούθησης. - Ti μπορεί νa κάμει μιa νοσοκόμα οταν ~νας καρκινοπαθης ρωτδ., μετa την έγχείρηση, ον ειχε μεταστάσεις; Πwς μπορεί νa καλύψει τiς άνηδράσεις της οταν ξέρει πως ό γιατρός δεν άνάφερε τίποτα στον aρωστο; -Νομίζω πως είναι χρέος σας, σε τέηα περίπτωση, νa πληροφορήσετε το γιατρο γιο. την έρώτηση που τόσο εύθέως σδ.ς ύπόβαλε ό aρωστος. -ΕΙμαι φυσιοθεραπευτης καi διερωτώμαι κατa πόσο βλέπετε τη σκοπιμότητα τfίς κινησιοθεραπείας γιο. νa μπορεί ό aρωστος νa διατηρεί κάπως την ε ύλυγωία του. 'Ακόμα, διερωτώμαι κατa πόσο ~να καινούργιο πρόσωπο μπορεί νa κουβεντιάσει τον aρωστο καi νa τον βοηθήσει, νa προσπαθήσει νa του διατηρήσει την κυκλοφορία καi νa τον κάμει νa νιώσει πιο aνετα. Τί είναι, γενικά, καλύτερο; -ΓιΟ. l?.να aρωστο που πέρασε l?.να σοβαρο έγκεφαλικο έπεισόδιο κι ειναι τώρα παρόλυτος il γιο. κάποιον aλλο που βρίσκεται στο. τελευταία του καi που δυσκολεύεται νa κινείται, ένw τa μέλη του όλοένα καi σκληρύνονται, ειναι, πρόγματι, πολυ παρήγορο νa ύπάρχει l?.νας φυσιοθεραπευτης που νa τον έπισκέπτεται κανονικa καi να τον βοηθεί με κάποιες κινήσεις, νa φροντίζει νa πιάνει λιγόκι το κρεβάτι ό flλιος καi νa προσπαθεί νa τον κάμνει νa νιώθει κάποια εύεξία κι aνεση, eστω ΚΙ uν τουτο θεωρείται χάσιμο χρόνου γιa το έξειδικευμένο προσωπικό. Ή δποια άνθρώπινη φροντίδα που δίν εται σ' l?.να έτοιμοθάνατο καi που τον βοηθεί νa νιώθει κάποια άνακούφιση άσφαλwς ειναι εύ ε ργετικι) κι ούδέποτε πάει χαμένη τί μπορείτε νa κόμετε σaν l?.νας aρωστος φτάνει στ:ιιν άποδοχι) του θανάτου του καi δείχνει ~τοιμος γιο. το τέλος, δπως κι ή οiκογένεια κι oi νοσοκόμες του, καi παρεμβαίνει ξαφνικa ό γιατρος λέγοντας, c'όχι, θa γίνει καλύτερα:t, il προσπαθώντας νa τον κρατήσει στι) ζωιί γιο. δσες μέρες μπορεί,. άκόμα κι αν είναι άντίθετη ή aποψη των δικών του; -Ή οiκογένεια ~χει τiιν εύθύνη νa ύπογρόψει αrτημα που μπορεί νa έμποδίσει το γιατρο νa χρησιμοποιήσει όποιαδήποτε εκτακτα μέσα γιο. νa κρατήσει τον aρωστο cστι) ζωι) παρa τι)ν έπιθυμία τόσο τiι δική του δσο καi των οiκείων του. Ή οiκογένεια μπορεί όκόμα νa προβεί στiς άναγκαίες διευθετήσεις γιο. ν' άποσύρει τον aρωστό της άπο το νοσοκομείο il νa ζητήσει καi τiι γνώμη aλλου γιατρου με λιγώτερα προβλήματα eναντι άσθενwν που πρόκειται νa πεθάνουν. Ή νοσοκόμα μπορεί νa μιλήσει, γι' αύτο που αiσθάνεται, καi στο γιατρο καi στι)ν οiκογένεια καi νa εiσηγηθεί ύπαλλακτικeς λύσεις. -Σaν iερέας που μe βαραίνει συνήθως δ κλfίρος νa μεταφέρω τa νέα ένος ξαφνικου θανάτου, πwς μπορώ νa βοηθήσω τiιν οiκογένεια ν' άποδεχτεϊ τi}ν πραγματικότητα; -Δεν μπορείτε νa βοηθήσετε τi}ν οiκογένεια ν' άποδεχτεί το θάνατο τiι στιγμiι που της μεταφέρετε καi τa aσχημα μαντάτα. Το μόνο που μπορείτε νa κάμετε ειναι νa μείνετε μαζί της, ν' άφήσετε τους συγγενείς νa κλάψουν, άκόμα κι άπάνω στον wμο σας, νa έκφρόσουν τiς άμφιβολίες il τa παράπονά τους γιο. το θεο κι αν χρειαστεί, νa τa βάλουν μe το θεο il με το προσωπικο του νοσοκομείου χωρiς νa δοκιμάσετε νa τους σταματήσετε il νa τους έμποδίσετε άπο του νa χρησιμοποιουν οσχημη γλώσσα. "Αν παραμείνετε στι) διάθεση τfίς οiκογένειας αύτfίς δχι μονάχα τι)ν wρα που τfίς μεταφέρατε τa aσχημα νέα μa καi γιa τiς έπόμενες βδομόδες il μfίνες, με σποραδικeς έπισκέψεις il καi κανένα τηλεφώνημα, θa τους βοηθήσετε νa συνέλθουν σιγa - σιγa καi νa καταλάβουν. Oi οiκογένειες με τέτιους ξαφνικους θανάτους περνδ.νε άπο τa ίδια στάδια που περνόει κι l?.νας έτοιμοθάνατος. Πρώτα τι) ν κατάπληξη ( σιοκ) καi τι) ν aρνηση, ΠΙΟ ϋστερα, κατa κανόνα, το φοβερό θυμό έναντίον αύτwν που τυχον προκόλεσαν το άτύχημα il σε βόρος του δδηγου του νοσο

75 κομειακοu όχήματος η άκόμα καl. τοu προσωmκοu των Πρώτων Βοηθειών ποu δεν μπόρεσε να κρατήσει ση) ζωη τον liνθρωπό τους. Στη συνέχεια θα περάσουν άπο μια σύντομη διαπραγματευηκη περίοδο καl μια παρατραβηγμένη φάση κατάθλιψης για να μπορέσουν να φτάσουν, τελικά, στi}ν άποδοχή. ΤΑ 11 ΓΗΡΑΤΙΑ -Πότε θα πρέπει το προσωπικο τοϋ νοσοκομείου να καλέσει τον iερέα; -Στη νοσοκομειακη όμάδα παρακολούθησης πρέπει νάχουμε, σαν μέλη, καi Ιερωμένους. Πολλοi liρωστοι δέχονται μ' εύχαρίστηση τiς έπισκέψεις, κατα διαστήματα, ένος iερέα - isxι κατ' άνάγκη για τελετουργικους σκοπούς, μα ετσι για σκοπους γνωριμίας, σε τρόπο ιϊιστε την ιϊιρα που θα χρειαστοuν κάποια πνευμαηκη βοήθεια να μπορέσουν να προστρέξουν κοντά του σαν σε φίλο. Βέβαια, δεν πρέπει να έπιμένουμε οταν ό liρωστος δε θέλει iερέα, μα Ο.ν ό liρωστος νιώθει μοναξια η κατάθλιψη, ό iερέας μπορεί να προσφέρει έξαίρετη βοήθεια καi στον rδιο καi στοuς δικούς του καl. στο προσωπικό. Μόνο ποu oi iερείς πρέπει να χρησιμοπωοuνται με την εiσαγωγη τιίjν aρωστων στο νοσοκομείο κι isxi οταν πια δεν μποροuν να περιμένουν τίποτε άπο την έπωτήμη. -Δε νομίζετε πwς ή όλοκληρωτικη ύποχρέωση ποu μπορεί ν' άναλάβει ~νας σύμβουλος (π. χ. να βρίσκεται στη διάθεση αύτοu ποu τον χρειάζεται πάντα καi οποια ιϊιρα) μπορεί νάναι ύπερβολική; -' Ασφαλώς, ναί. Κανένας άπο μaς δεν μπορεί να βρίσκεται στη διάθεση τοϋ οποιου liλλου την κάθε στιγμή, νομίζω, ομως, μπορείτε να δίνετε σε όρισμένους liρωστους το τηλέφωνό σας, λέγοντάς τους πwς μποροuν να σiiς παίρνουν οταν άνημετωπίζουν πραγματικa προβλήματα. Αύτο δε θa σημαίνει την ύποχρέωση δη θa έγκαταλείπετε τα πάντα για να πiiτε κοντά τους, άλλa θα ειναι μια προσφορα βοήθειας μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων σας. Πάντως, ολα αύτα συνηγοροuν ύπερ τijς iδέας να ύπάρχει μια εiδικη όμάδα, μέσα στα Πλαίσια τijς δποίας νάναι δυνατη ή άναπλήρωσή σας, ετσ1 που να μπορείτε νa διατηρείτε καi τη δική σας iδιαίτερη ζωή, που σiiς ειναι κατα πάντα άναγκαία, άκριβώς γιa το έπάγγ ελμα που άσκείτε Πολλοi mστεύουν πwς δ θάνατος ειναι, γιa τοuς ήλικιωμένους, ~νας φίλος εύπρόσδεκτος. Τοuτο, ομως, δεν ειναι άπόλυτα άληθινό. τα γηρατια δεν άποτελοuν καθόλου κατάσταση συνώνυμη με το cθα χαρώ νa πεθάνω». Πολλοl. ήλικιωμένω άσθενείς ποu λένε πwς άναμένουν εύχαρίστως το θάνατο μπορεί να μην εχουν φτάσει στο στάδιο τϊjς άποδοχϊjς, κι άπλιϊίς νάχουν κουραστεί άπο την αrσθηση πwς ή ζωή τους δεν εχει πια νόημα. τα γηροκομεία μας άποτελοuν μια θλιβερη άντανάκλαση TOU πόσο λίγη σημασία άποδίδομε στα γηρατιά. Τοuς προσφέρομε κατάλυμα, δωμάτιο καi φαγητό, καμια φορα κι εγχρωμη τηλεόραση καi κολυμβητικες δεξαμενες καi μαθήματα γκολφ κι εύκαφίες για χορό, μa άποστεροuμε τοuς ήλικιωμένους της εύκαφίας να προσφέρουν, νό δίνουν καi νa παίρνουν καl. να χαρίζουν τη σοφία καi την έμπεφία που γιa δεκάδες χρόνια συσσώρευσαν μέσα τους. Ζωη σημαίνει να δίνεις καi να παίρνεις, να δέχεσαι καi να ύπηρετείς - ΚΙ ειναι αύτο το τελευταίο που συχνα λείπει άπο τα liσυλά μας καi ποu κάμνει τον ήλικιωμένο να θέλει να πεθάνει, με την αrσθηση πwς δεν άξίζει να ζεί πιά. -Πολλοi ήλικιωμένοι λένε πwς θέλουν νa πεθάνουν. Δεν τοuς άδικιϊί - μα Θα μπορούσατ ε, πράγματι, να πείτε καi σείς το rδιο; -Φυσικα μπορείτε να το πείτε. Oi liρωστοι σiiς άνταποκρίνονται με πολu ΠΙΟ άνοιχτο τρόπο σαν ειστε τίμιοι μαζί ι \

76 τους. "Α ν νιώθετε πwς ή ποιότητα ζωijς των δeν fχει πιο. άξία Καi το έκφρόζουν Kl αύτοi μe λόγια, φυσικa μπορείτε νa συμφωνήσετε μαζί τους, μa θόχετε καi νa προσθέσετε : «ΕΙναι τίποτα ποu μπορώ νa κόμω γιο. ν' άνακουφιστείτε λιγάκι καi νa νιώσετε η'! ζωή σας πιο γεμότη;:. Καi τότε θόχουν μερικeς ~ξοχες iδέες, καμιa φορό, ποu δεν άπαηουν, κατ' άνόγκη, χρόνο παρa σωστες καi τίμιες έρωτήσεις καi φροντίδα άνθρώmνη. -Πώς άντιμετωπίζετε τοuς ήλικιωμένους ποu έκφρόζουν η'!ν έπιθυμία νa πεθάνουν, ένω το τέλος τους δε φώνεται νόναι κοντό; -Πρέπει νa ψάξουμε νa βρουμε τi τοuς κόμνει νa νιώθουν δυστυχισμένοι κι aχρηστοι καi νa προσπαθήσουμε, δσο μος ειναι άνθρωπίνως δυνατό, νa iκανοποιήσουμε τiς άνόγκες των. -Νομίζετε πwς θόπρεπε μερικeς άπο τiς διδακτικές σας ταινίες νa έπιδειχθουν σε άσθενείς γεροντολογικών κέντρων;, - ΜΙΙ. -~ I, ~.'\,~ \! Jιο -'Όλες oi ταινίες ποu φτιάξαμε άπόνω στο θέμα του θανότου άσφαλως θa μπορουσαν νa προβληθουν στα κέντρα ποu λέτε, άρκεί νa λεχθεί στοuς aρωστους ΠΟΙΟ ειναι το θέμα τους καi πwς μονόχα aν το θέλουν μπορουν νa μείνουν νa τiς παρακολουθήσουν. -Πώς μπορώ νa βοηθήσω ~να μέλος τfjς δικijς μου οικογένειας σ' ~να μέλαθρα εύγηρίας γιa νa μπορέσει ν' άποδεχθεί την κατάσταση καi νa μη έγκαταλείψει τa πόντα; Πώς μπορουν νa βοηθουν τa Gλλα μέλη τfjς οiκογένειας; -Ό καλύτερος τρόπος ειναι νa πόρετε τον aνθρωπό σας στο σπίτι. ΕΙναι πολu εύκολώτερο ν' άποδεχθεί κανεiς την κατάσταση άδυναμίας του σ' ~να οiκείο περιβόλλο παρa - σ' /tνα γηροκομείο δπου τον έπισκέπτεστε μιa φορa τη βδομάδα ~ άκόμα κόθε δεκαπέντε μέρες. 'Ά ν κόη τέηο δεν ει ναι δυνατό, θa πρέπει νa το έξηγήσετε μe ύπομονη στο έπηρεαζόμενο ήλικιωμένο πρόσωπο γιο. νa καταλάβει γιατi δεν μπορεί νa μείνει πιο. σπίτι. Ρωτείστε άπλι.'ι καi εύθέως: «τί μπο ρώ νι.'ι κόμω γιο. νι.'ι δώσω πραγμαηκο νόημα στη ζωή σου, παρι.'ι το γεγονος δη μένεις σε γηροκομείο;» -Ταιριάζει aραγε νa συζητομε μαζί τους τοuς φόβους των γιο. το θόνατο, μιι.'ι καi διαρκώς μος μουρμουρίζουν πwς θέλουν νa πεθάνουν, παρ' δλο ΠΟU οϋτε aρωστοι ειναι οϋτε καi ύποφέρουν άπο δ,ηδήποτε aλλο έξον άπο γηραηό; -Τουτο θι.'ι πρέπει νa το φροντίζουμε άπο πρiν γεράσουν. ι -Πώς έπικοινωνείτε μe πολu aρωστους γέρους ποu βρίσκονται στο. τελευταία τους; -Me το χόδι, μe την άγόπη, μe τ:ιίν πολu καλfι νοσοκομειακfι φροντίδα. -Πώς άνημετωπίζει κανεiς τοuς φόβους του θανάτου των γονηών ποu οϋτε aρωστοι ειναι οϋτε καi διατρέχουν κανένα κίνδυνο καi ποu άπλώς γερνονε; Μήπως oi τέηες άνησυχίες προβάλλουν το φόβο τfjς μοναξιος; -Νομίζω πwς δείχνει πwς φοβοστε δη θa χόσετε τοuς γονηούς σας. Καθfjστε μαζί τους, μιλείστε τους γιο. το θέμα ποu σος άπασχολεί, διευθετείστε τa πράματα πρiν συμβουν καi συζητείστε μεταξύ σας τi Ιjταν μe κόποια σημασία στη ζωή σας καi τί ειναι ποu θa κόμει πιο aνετο το χωρισμό σας. Τουτο πρέπει νa το κόμετε πρiν πλακώσει καμιa άρώστια ~ κανένα έγκεφαλικο έπεισόδιο καi δεν μπορουν νa μιλήσουν. - τί λέτε σ' /tνα aρωστο ποu ει ναι πολu ήλικιωμένος κι άδύνατος καi λέει cμακόρι νa μπορουσα νa πεθόνω» ~ «θέλω νι.'ι πεθόνω»; -Λέω πwς μπορώ νa καταλάβω πολu καλa τη θέση του καi κάθομαι μαζί του καi τον άφήνω νa μιλόει εiδικι.'ι γιο. δ, τι τον κόμνει νa νιώθει δύσκολα. Μποpεί νa πεί πwς αiσθόνεται φοβ ε ρη μοναξιa ~ πwς κανεiς δε γνοιάζεται ο.ν ζεi. Στη συνέχεια θa προσπαθήσω νa του μεταδώσω πwς ύπόρχουν aνθρωποι ποu ένδιαφέρονται καi συγχρόνως θι.'ι κοηό~ ξω νa κινητοποιήσω μερικοuς γιο. ν' άρχίσουν νa τον έπισκέ

77 πτονται, ετσι που να πάρει ηίν αiόθηση πwς έξακολουθεί νόναι σημανηκο μέλος τijς κοινότητας. 'Ά ν το πρόβλημά του ειναι φυσικ:rί δυσφορία η πόνος, θa φροντίσω γιa τ:r'ιν άναγκώα περιποίηση. 'Ά ν το πρόβλημα ποu τον ένοχλεί είναι οiκονομικό, θa ζητήσω τ:rί βοήθεια τijς Κοινωνικijς Λειτουργου. "Α ν το πρόβλημα εγκειται aπλώς στο αlσθημα πwς εχει ζήσει τ:rί ζωή του, ποu ljταν γιομάτη άπο Ικανοποίηση καi νιώθει πwς ilδη παρατράβηξε καi πwς ον συνεχιστεί άκόμα θa καταντήσει aδεια άπο κάθε νόημα, τότε θa συμφωνουσα μαζί του πwς θa αiσθανόμουν κι έγώ, στη θέση του, το Ιδιο. -Μόλις εχω άρχίσει νa δουλεύω με ήλικιωμένους καi μοιάζουν νa περνονε τa γνώριμα στάδια, χωρiς ώστόσο νόχουν όποιαδήποτε συγκεριμένη άρώσηα. Πρόκειται γιa σωστι'ι παρατήρηση; -Πολu σωστή, κι εiδικa ον πρόκειται περi ήλικιωμένων ποu εχουν εiσαχθεί σε γηροκομείο. Περνονε τa l'δια στάδια ποu περνονε δσοι άνημετωπίζουν το θάνατο η κι δποια aλλη άπώλεια. 'Ένας ήλικιωμένος ποu εχει ζήσει σπίτι γιa καιρο κι ϋστερα μεταφέρεται σε γηροκομείο θόχει να περάσει άπο τiς Ιδιες προσαρμογες λόγω τijς άπώλειας του σnιηου η τijς οiκογένειας η άπλώς τijς λειτουργικijς του ύπόστασης. -'Έχω μιa ήλικιωμένη κυρία, γύρω στa 85, ποu βρίσκεται στα τελευταία της. 'Ωστόσο, ή θυγατέρα της βρίσκεται πάντα ΚΟντό της ΚαΙ δε μος άφήνει νa μιλήσουμε γιa τον έπικείμενο θάνατο. Ή θυγατέρα μιλάει διαρκώς γιa το πόσο χρειάζεται ή μητέρα καi πόση δουλειa τι'ιν άναμένει. Νομίζετε πwς πρέπει να φροντίσω νa iδώ τ:rίν aρωστη μόνη; -'Ασφαλώς. 'Όχι κατ' άνόγκη γιa νa μιλήσετε περi θανότου, μa μαζί σας ή Ιδια μπορεί ν ' άνοίξει καi νa πεί πόσο σκληρο ειναι ποu φεύγει, πόσο κοστίζει στ:rί θυγατέρα της καi πwς αiσθόνεται ένοχη ΠΟU δεν μπορεί ΠΙG να τfιν iκανοποιήσει. Πρέπει να παίξετε το πράμα καi νa iδείτε τί ειναι ΠΟU ή όγδονταπεντόρα κυρία θέλει νa σος πεί ΚΙ ίsχι τί είναι ποu θέλετε σείς νa τijς πείτε. Καi κάποιος ν' άναλόβει νa βοηθήσει καi τfι θυγατέρα της ν' άντιμετωnίσει τfιν κατάσταση Βρίσκετε πwς oi ήλικιωμένοι ποu μετa το νοσοκομείο προορίζονται γιa γηροκομείο ειναι πρόθυμοι νa μιλήσουν γιa το θέμα του θανάτου; Σε πολλες περιmώσεις ειδα πwς μιλοίίν γιa cθόνατο τijς ένεργοίί ζωijς στο σπίτι). -ΕΙναι πολu σωστό. 'Υπάρχουν πολλες μορφες θανάτου. "Αν ό aρωστος ειναι στο νοσοκομείο κι έλπίζει νa γυρίσει στο περιβόλλο του σπιτιου του καi ξαφνικa τον πονε σε γηροκομείο, ειναι φυσικο νa μιλάει διαρκώς γι' αύτο καi νa έπαναλαμβόνει πwς «αύτο θόναι το τέλος μου). ΠρόκειταΙ γιa δ,τι άποκαλουμε cκοινωνικο θάνατο). -Ή έρώτησή μου άφορο τfι φροντίδα σε μονάδες συνεχους φροντίδας. Ό aρωστος μπορεί ν' άκούει, είναι γέρος, καi γιa χρόνια πολλa συνεχώς χεφοτέρευε. Μπορεί ν' άνοίγει το στόμα γιο. φαγητο καi καθαρίζεται δυο φορες τfι βδομάδα. Πώς μπορεί κανεiς νa του διώξει το φόβο η τfιν άγωνία ετσι ΠΟU ν' άφήσει τον έαυτό του νa πεθάνει ilρεμα; -Δε νομίζω πwς μπορώ ν' άπαντήσω τfιν έρώτηση αύτή, γιατi δεν ξέρω πώς έκφράζει τiς άνησυχίες καi τοuς φόβους του. Μπορεί νάναι ΚΙ εύχαριστημένος να τον φροντίζουν καi νa κόμνετε καi σείς δ,τι μπορείτε. 'Ά ν με μορφασμοuς έκφρόζει δποιους φόβους η άνησυχίες, καθijστε μαζί του, κρατείστε το χέρι του καi μιλείστε του γιο. δ,τι τυχον φοβοται. Δόστε του κάποιο σημάδι πwς μπορεί νa σφίξει το χέρι σας αν συμφωνεί καi πwς μπορεί να δώσει κάποιο aλλο σijμα ον ή άπάντηση ειναι δχι ΚΙ ετσι θάναι δυνατο νάχει ~να διάλογο κάποιας σημασίας μαζί σας παρa τfι χειροτέρεψη τijς κατάστασής του καi τfιν πρόδηλη άνικανότητά του νa μιλήσει. -Πέστε μας, παρακαλώ, πώς χεφιζόμαστε το θέμα του θανάτου μ' ~να γηραιο καi δλο σύγχυση πρόσωπο; -Μ' ~να τέτιο πρόσωπο είναι πολu δύσκολο νόχει κανεiς ούσιασηκο διάλογο. Νομίζω πwς το καλύτερο ποu εχετε νa κάμετε με aρωστους σaν αύτον ειναι νa τοuς προσφέρετε καλfι φυσική, συναισθημαηκ:rί καi πνευμαηκ:rί φροντίδα. Κι άκόμα, να τοuς άναπροσανατολίζετε κάθε φορa ποu δε σος άναγνωρίζουν. Παράδειγμα: «Νάτην ξανa τ:r'ιν Άδελφ:rΊ Μαί

78 ρη. Δεν ειναι ώραίο το πρωινο αύτο τοϋ Σεπτέμβρη. θόχουμε ~να ώραίο Κυριακάτικο πρόγευμα». Είναι πολυ άργο νa προσπαθήσει νο κουβεντιάσει κανεiς μαζί τους γιa τiς άπόψεις τους περi θανάτου η γιa τiς μισοτελειωμένες δουλειές τους, σaν f!χουν περιπέσει σε σύγχυση. -'Έχω συναντήσει ήλικιωμένους aρωστους που κρίνονται άνίκανοι καi με τάσεις αύτοκτονίας γιατi άρνοϋνται νa ύποστοϋν έγχείρηση, λέγοντας πως ειναι γέροι καi κοντa στο θάνατο. eα μπορούσατε νa σχολιάσετε στiς τέτιες περιπτώσεις τa λεγόμενα δικαιώματα τοϋ άσθενοϋς καi τfι βάση π6νω στfιν όποία πρέπει νa στηριχθεί γιa ν' άποφασίσει δ ψυχίατρος; -''Α ν ~νας aρωστος ει ναι πολυ γέρος κι ~τοιμος νa πεθ6νει καi δe θέλει νa περάσει καi άπο aλλη έγχείρηση, κλίνω προς τfιν aποψη πως πρέπει νa σεβαστοϋμε τfιν άπόφασή του. "Αν βρίσκεται σε παθολογικfι κατάθλιψη θa το θεωροϋσα χρέος μου, σaν ψυχίατρος, νa βοηθήσω νa λυτρωθεί άπο τfιν κατ6θλιψη καi νa τον ξαναρωτήσω. "Αν άρνηθεί καi πόλι, ειναι δικαίωμά του. Δική του κι ή ζωή του καi το κορμί του. -Μπορείτε νa συζητήσετε περi θανάτου στfι μονάδα γηριατρικijς; Ό aρωστος συχνa λέει: «'Έχω ζήσει άρκετό». Πώς άπαντaτε σ' αύτό; -θόλεγα, «Νώ, μπορεί ν6χετε ζήσει άρκετ6, μa μιa που ζείτε άκόμα, ειναι τίποτα που μποροϋμε νa κάμουμε γιa σος έτσι που νa μπορέσετε, δσο που νa πεθ6νετε, νa ζήσετε άληθινό; -Πώς βοηθείτε τρόφιμους γηροκομείων νa άντιμετωπίσουν δ, τι τους λείπει - δ, τι συμβολίζει ~να σπίτι; -Προσπαθεϊστε νa κ6μετε το γηροκομείο νa μοιάζει δσο μπορεί άνθρώπινο σπίτι, που σημαίνει πως πρέπει νa πεpιλαμβ6νει παιδιά, οχι μόνο γιa σκοπους έπισκέψεων, άλλa που νa παραμένουν κιόλας στο aσυλο στfι διάρκεια τijς μέρας τουλάχιστο (σε κέντρο έσωτερικijς ήμερήσιας φροντίδας) έτσι που oi γέροι νδχουν το άντιστδθμισμα των παιδιών. Oi τρόφιμοι μποροϋν Ισως νa καλλιεργοϋν ~να μικρο κijπο, νa άσχολοϋνται με ξυλουργικfι η ξυλογλυπτικfι η καl μ' aλλα πράματα που χρησιμεύουν, γιa νa δίνουν κ6ποιο νόημα καi ζεστασιa στfι ζωή. -Με ποιους αλλους τρόπους μποροϋμε νa κάμουμε τους τρόφιμους των γηροκομείων νa νιώθουν πως τους χρειαζόμαστε πέρ' άπο τa παιδικa κέντρα μέσα στο aσυλο; -Νομίζω πως μποροϋμε, γιa παρ6δειγμα, νa τους πηγαίναμε στa σχολεία - σε διαλέξεις καi σεμινάρια - δπου μποροϋν νa μιλοϋν γιa τa σπίτια τους καi γιa τiς προγενέστερες έμπειρίες τους, στfιν παλιό τους πατρίδα. Μποροϋμε νa τους ρωτήσουμε γιa τiς παληες συνήθειές τους καi τa ένδιαφέροντδ τους. Καi στa σχολεία μποροϋν νa άναλ6- βουν νa δείξουν στa παιδιa τfιν τέχνη τijς ξυλουργικijς, η τijς ξυλογ λυπτικijς, νιώθοντας σaν μεγάλοι άδελφοi ;rών παιδιών που δεν έχουν γονηους η παπποϋδες. Ύπ6ρχουν θαμμένες στa γηροκομεία πολλες άρετες καi πολλfι σοφία, που ούδέποτε άξιοποιοϋνται. "Α ν καταβάλετε κάποια προσπ6- θ ε ια η βρείτε τί δυνάμεις, τί ταλέντο καl τί άρετες κρύβουν αύτa τa γηρατι6, θa καταλαβαίνατε πως ύπδρχουν πολλa μέρη που θa μποροϋσαν νa χρησιμοποιηθοϋν, που θ6καμνε καi τους τρόφιμους των γηροκομείων νa νιώθουν πως χρειάζονται, πως μποροϋν άκόμα νa προσφέρουν κάποια ύπηρεσία, πως ύπόρχει γύρω τους άγ6πη. -θa μπορούσατε, παρακαλώ, νa σχολι6σετε τfιν αύτοεγκατδλειψη σε ήλικιωμένους; Πώς μπορώ νa έργαστω μαζί τους σε γηροκομεία; -υοηιν ~νας γερ6σει κι άρχίζει νa νιώθει πως δεν τον χρειάζεται κανένας η πως δεν ε]ναι πιa χρήσιμος σ' αύτfι τfι γij, πέφτει συνήθως στfιν κατ6σταση τijς αύτοεγκατδλειψης. Πραγματικό, δε θέλει νa ζήσει aλλο γιατl ή ζωfι έχει καταντήσει νa μfιν έχει σημασία καi ν6ναι δίχως σκοπό. Σaν έπισκέπτης iερέας μπορείτ ε νa κουβεντι6σετε μαζί του γιa το νόημα τijς ζωης, οχι κατ' άν6γκη με θεολογικeς έννοιες, μa με το νa βρείτε τi εiχε σημασία γιa τfι δικιl του ζωfι στa νεώτερα χρόνια του. Κοιτ6χτε αν είναι δυνατο νa ξαναβρεί έφαρμογfι δ,τιδήποτε άπ' αύτa τa παληa γιa νa μπορέσετε νa σπρώξε

79 τε τον aνθρωπό σας άπο τι)ν αύτοεγκατάλειψη σε μιa ΠΙΟ εύτυχισμένη άποδοχή. -Πώς χειρίζεστε τfιν άντίσταση καi τfι «φυγfι:. μερικών άνθρώπων σαν άντιμετωπίζουν τa άδύναμα γηρατια η aρωστα παιδιά; -Oi τέτιοι aνθρωποι εχουν κάποιο πρόβλημα καi μποροϋν να συνέλθουν κάπως aν κάμουν κάτι aλλο άπο το να έργάζονται με aρωστα παιδ1α i] σε γηροκομεία. Μπορεί, γιο. παράδειγμα, νa χρησιμοποιηθοϋν σε γραφικι) δουλειa η σε κάτι ποu νa μfι σχετίζεται aμεσα με aτομα ποu uποφέρουν. "Αν εχετε το χρόνο καi το ένδιαφέρο νa έργάζεστε με τέτιους άνθρώπους, τότε θa βρείτε καi ποϋ βρίσκεται ή πηγfι της άντίστασής τους. Μπορεί νάχαν πληγωθεί aλλοτε ση) ζωή τους καi φοβοϋνται τfιν iδέα νa βρίσκονται κοντa σε γέρους η aρωστα παιδιά. -Το μάκρος ΚΙ ή ΠΟΙότητα της ζωης φαίνεται νa συνδέεται άμέσως με τfιν Ικανοποίηση τών άνθρωπίνων άναγκών: άσφόλεια, αύτοσεβασμός, κ.λ.π. Συναφώς, θa ένδιαφερόμουν ν' άκούσω γιο. το πώς νιώθετε άναφορικa με τfιν άναγκαστικfι άφυπηρέτηση στα έξηνταπέντε. Μήπως ή τέτια διευθέτηση συνδέεται με η'ι χειροτέρευση της φυσικης καi πνευματικης uγείας τών άνθρώπων; -'Υπάρχουν παραπολλοi aνθρωποι πολu πάνω άπο τa έξηνταπέντε ποu θa πήγαιναν άσφαλώς καλύτερα aν ηταν νa μποροϋσαν νa συνεχίσουν τον κανονικο τρόπο ζωης κι έργασίας τους. Γενικά, δεν εύνοώ τι)ν άναγκαστικι) άφυπηρέτηση σαν άντιμετωπίζω το πράγμα κάτω άπο το πρίσμα τών άναγκών τοϋ aρωστου. Μιa ΚΙ εχομε πολλοuς νεώτερους ποu εχουν νa βοηθήσουν οiκογένειες καi συναντοϋν ~να σωρο δυσκολίες για νa βροϋν μιa δουλειά, θάχομε, βέβαια, προβλήματα χωρiς το θεσμο της άναγκαστικης άφυπηρέτησης. 'Υπολαμβάνω πως ή τάση μελλοντικa θάναι ή μείωση παρa ή αϋξηση τοϋ όρίου ήλικίας. Καi νομίζω πως μποροϋμ ε νa διδάξουμε τοuς νέους μας ν' άρχίσουν νa έτοιμάζονται. άπο τa τους, γιο. τfιν άφυπηρέτηση στfιν όποία νa μάθουν νa προσδίδουν κάποιο σκοπό, ετσι ποu δ σχετικός θ εσμος νa μ ι) έπηρεάζει άρνητικά, σaν ερθει ή wρα, τfι σωματικι) καi τfιν πνευματικι) uγεία τους. 'Ά ν έτοιμοζόμαστε, στfι ζωή μας, με τρόπο ποu ν' άναπτύσσουμε εύρύτερα ένδιαφέροντα καi συνήθειες, καθως κι έσωτερικές μας πηγες γιο. νάμαστε σe θέση νa στεκόμαστε άπο μόνοι μας καi συναισθηματικa καi σωματικa καi οiκονομικά, τότε νομίζω πως ή άφυπηρέτηση θa παύσει νάναι ή άφετηρία ταχύρρυθμης κατάρρευσης. Κάθε άνθρώπινο πλάσμα θa πρέπει ν' άναπτύσσει τέτιες συνήθειες ΚΙ ένδιαφέροντα ΠΟU να μfι σχετίζονται με τfι δουλειά του καi τα εiσοδήματά του καi να μπορεί να τα συνεχίζει μ' εύχαρίστηση καi ϋστερ' άπο η)ν άφυπηρέτησή του. -Μιλώντας γιο. ποιότητα ζωης, ποιο. iδέα εχετε γιο. τι)ν έξειδικευμένη καi σωστι) φροντίδα γιο. τοuς ήλικιωμένους; Oi νοσοκόμες ειναι παρήφανες ποu προσπαθοϋν νa τοuς κρατήσουν στι) ζωή. -Κι ετσι πρέπει νa νιώθουν. 'Ωστόσο πολu σπάνια συνάντησα έξειδικευμένα καi σωστα γηροκομεία. Πάντως, δικαιοϋται σε άξιοπρέπεια, σε τρυφερότητα ΚΙ άγάπη ΚΙ ό ήλικιωμένος. -Ποιeς ειναι oi uπαλλακτικeς λύσεις γιο. τοuς χρόνια aρωστους ήλικιωμένους - γηροκομεία, νοσοκομεία, εiδικα σπίτια; Ποιο άπ' αύτα νομίζετε δη προσφέρει τι) ν πιο θετικι) λύση; -Νομίζω πως το καλύτερο θάταν ν' άναλάμβανε τι) φροντίδα τών τέτιων aρωστων ή οiκογένειά τους. "Α ν πάλι oi δικοi δεν μποροϋν πιο. νa φροντίζουν τοuς γονείς η τοuς παπποϋδες, τότε νομίζω πως ή καλύτερη ϊσως έκλογi) θάταν το. εiδικa σπίτια η το. μικρο. γηροκομεία ποu διατηροϋν κάποιο οiκογενειακο περιβάλλο. -Πώς θ' άπαντούσατε σε μιa όγδονταεξάρα γιαγιa ποu σaς λέει «θάθελα νa πεθάνω» η «θάθελα νa πηδήξω άπο το γεφύρι». Βρίσκεται uπο περιορισμο σ' ~να γηροκομείο. -"Αν βρισκόμουν ΚΙ έγω uπο περιορισμό σe γηροκομείο στa όγδονταέξι μου, ΤΟ rδιο θa πηδοϋσα ΚΙ έγω άπο το γεφύρι, aν ειχα τι) δύναμη νa κινηθώ. Προσπάθησε, καμιa φορά, -155-

80 κανεiς νa τιί βοηθήσει νa ξεπερόσει τqν άναπηρία καi τοuς περιορισμούς της, μετακινώντας την άπάνω σε μιa κυλιόμενη καρέκλα καi 6γάζοντάς την λιγάκι στον κfjπο; Κάτι τέτιες μικροϋπηρεσίες στοuς γέρους κάνουν τιί ζωή τους a.ν δχι εύχάριστη, τουλάχιστο λιγάκι πιο ύποφερτή. -Πώς μπορεί νa βοηθήσει κανεiς ~να ήλικιωμένο γονηο ν' άποδεχτεί το θάνατο ένος παιδωίi του μέσης ήλικίας; -Ό κάθε γονηος ποu χάνει παιδi περνάει άπο το ώσθημα μιας τρομακτικfjς άπώλειας καi παίρνει χρόνια, καμιa φορά, γιa νa μπορέσει νa συνηθίσει το πλijγμα. Δεν ~χει σημασία 8.ν το παιδi ειναι πέντε il πενήντα χρόνων. Γιa το γονηο ειναι πάντα παιδί. Καλο εlναι νa συνεχίσετε νa τον έmσκέπτεστε, νa τον άφήνετε νa σος μιλάει, νa σας δείχνει φωτογραφίες τοίi παιδιοίi του καi νa προσπαθείτε νa βρίσκετε τρόπους νa τον βοηθεϊτε. Oi άνάγκες διαφέρουν άπο γονηο σε γ νηό ο. I ' I 1.1 1~~~,.~'ί Ποιες έμπλοκες παρουσιάζονται στιί φροντίδα τών ήλικιωμένων καi πωες τών έτωμοθάνατων; 'Η άπάντηση ει ναι ή όμαδικιί il κοινωνικιί ζωή; Oi γεροντότεροι άποτελοίiν την καλύτερη δυνατότητα ; -Δε συμπαθώ τi)ν ΚΟΙνωνικi) ζωi) καi τa άποκλειστικa κέντρα γιa ήλικιωμένους. Γιa μένα δλα αύτa σημαίνουν ~να φοβερο διαχωρισμο τών ήλικιωμένων, ποu δεν έχει καμιa σχέση με η) ζωή. Πιστεύω πώς oi ήλικιωμένοι νιώθουν καi πονε καλύτερα αν uπάρχουν γύρω τους άνθρωποι διαφόρων ήλικιών, καί, προπαντός, παιδιά. Πάντα θa ύπάρχουν, φυσικά, γέροι ποu δεν άνέχονται τa παιδιa - πρόκειται, δμως, περi άνθρώπων ποu δεν τa άνέχονταν οuτε δταν i'iταν νέοι. 01 τέτιοι μποροίiν νa πηγαίνουν σε μέρη δπου δεν uπάρχουν παιδιά, μa γιa τοuς περισσότερους το νάχουν τi)ν εuκαιρία γιa λίγο γέλιο, νa βλέπουν τa παιδιa νa γυρνοίiν άπο το σχολειο η νa παίζουν στο πάρκο, τοuς άποσπο λ ιγάκι καi τοuς βοηθάει ν' άναπλάθουν εύχάριστες άναμνήσεις, νa μιλοίiν σε ΚάΠΟΙΟ καi νa χαίροντω τa ΠΟΙδιa ΠΟU τοuς άρέσεt ν' άκοίiνε τiς iστορίες των παππούδων Σaν ρωτα ~νας γέρος 8~ χρόνων αν πρόκειται νδ. πεθόνει, τί άπάντηση μποροίiμε νa τοίi δώσουμε; Ό γιατρος δεν ειναι κοντa κι ό άρωστος, ποu μένει στο σπίτι, δείχνει άδύνατος καi κουρασμένος, χωρiς να έμφανίζει, ώστόσο, κρίσιμα συμπτώματα. -Πρώτα να τον άφήσουμε πρέπει να μιλήσει για τοuς φόβους του - μπορεί νάχει καi δίκαιο. Δεν ειναι άνάγκη νa ύπάρχει πάντα ή σοβαρq άρώστια. Oi άνθρωποι τών 82 χρόνων συνήθως το καταλαβαίνουν σaν σιμώνει ό θάνατός τους. Τοίiτο μοίi θυμίζει τοuς ήλικιωμένους Έσκιμώους ποu ~να βράδυ σηκώνονται άπο το τραπέζι, άφοίi τελειώσουν το φαγητό τους, κοιτάζουν όλόγυρα ενα- ~να τα μέλη τijς οiκογένειας, κι ϋστερα σιγa - σιγα άποσύρονται για να πεθάνουν η) νύχτα. Oi άνθρωποι, καi προπαντος oi προχωρημένης ήλικίας, συνήθως το νιώθουν σαν πλησιάζει ή &ρα τους καi συχνα δεν πέφτουν ~ξω. -Ε1χατε, στa γηροκομεία, συναντήσεις με πολλοuς ήλικιωμένους ποu ένιωθαν έγκαταλειμμένοι άπο τοuς δικούς τους; -'Έχω μιλήσει με άπειρους άνθρώπους μέσης καi προχωρημένης ήλικίας, σε γηροκομεία, πολλοi άπο τοuς όποίους νιώθουν έγκαταλειμμένοι, αiσθάνονται δυστυχισμένοι il μοναξιασμένοι. Πρόκειται γι' αύτοuς ποu φροντίζαμε νa έπισκεmόμαστε για νa τοuς δίνομε κάπως το αrσθημα πώς κάποιος τοuς φροντίζει. -Πwς θ' άκούατε καi θα έρμηνεύατε τiι δήλωση: c'όταν παραγεράσω, θa πάρω ~να ντουφέκι καi θa πάω στο δάσος~; -Δε νομίζω πώς πρόκειται γιa κάτι ποu χρειάζεται καi πολλiι έρμηνεία. 'Εκείνο ποu θέλει νa πεί ό άνθρωπός μας ειναι πώς δε θέλει νa γεράσει πολu για νa γίνει βάρος καi νa τελειώσει σε κανένα γηροκομείο, ξεχασμένος άπο τiιν οiκογένεια του, κάνοντας μιaν aσκοπη ζωή. θέλει νa μπορεί cνa ρίξει τοuς τελευταίους πυροβολισμούς του»

81 12 ΕΡωΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΧΙΟΥΜΟΡ ΚΑΙ ΦΟΒΟ, ΓΙΑ ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΕΛΠΙΔΑ -θa μπορούσατε νa σχολιάσετε το χωϋμορ ΠΟU έμφανίζουν, καμιa φορά, ορωστ01 ΠΟU βρίσκονται στa τελευταία τους; Δεν έννοώ το κυνικο χωϋμορ μa το ειδος ποu άντανακλa μιa ύγιa στάση ενανη τϊjς ζωϊjς. Βλέπω το χωϋμορ σaν σημάδι ύγείας καj. καλϊjς διδαχϊjς. -Πραγμαηκa εχω χαρεί, κατa καφούς, το χιοϋμορ έτωμοθάνατων ορωστών μου. Καί, καμιa φορά, γελώ με ηίν καρδιά μου με μερ1κοuς άσθενεϊς. 'Έχουν φοβερfι αίσθηση χωϋμορ σaν βλέπουν νa όλοκληρώνοντω oi δουλειές τους καj. σaς βλέπουν νa μπαίνετε στο δωμάηό τους με κατεβασμένα τa μοϋτρα., Α νθρωποι ποu έμφανίζουν καλfι αίσθηση χιοϋμορ στfι διάρκεια, τϊjς ζωϊjς τους τfι διατηροϋν ιί.jς τfιν ιί.jρα τοϋ θανάτου τους. -Ό σύζυγός μου Ιiταν προγραμμαησμένος, πρiν άπο δυο μfjνες, γιa έγχείρηση πνεύμονος, καj. ξαφνικa τον επιασε φόβος. Μισfι ιί.jρα πρj.ν άπο τfιν έγχείρηση, στj.ς 7.30 το πρωί, ρώτησα τfιν έπικεφαλϊjς νοσοκόμα, c'άν δείξει πiliς πάει γιa θάνατο καi δε φαίνεται νa ύπάρχει περιθώριο γιa δποια βοήθεια, θa μ' άφήσετε, σaς παρακαλώ, νa μπώ γιa λίγα λεπτa στο χειρουργείο;» Αρνήθηκε. Στiς 7.30 π. μ. oi γιατροi διαπίστωσαν πως ό οντρας μου επασχε άπο ήπατίτιδα καi πως θa πέθαινε άπάνω στο χεφουργικο τραπέζι. Το ενσηκτό μου Ιiταν σωστό. Ό ίδιος φοβaται νa γυρίσει πίσω κι ή οiκογένεια -159-

82 εfναι διχασμένη για το τi πρέπει να γίνει.τί θα μπορούσαμε να κόμουμε; -Συζητείστε το θέμα με τον οiκογενειακό σας γιατρο η με το θερόποντα γιατρο σηίν κλινικη που συμβαίνει να έμπιστεύεστε Kl άφείστε άπόνω του τiς έπιλογές. θ(ι μπορέσει τότε να μιλήσει για το θέμα στο σύζυγό σας που θόναι Kl ό μόνος που θόχει το δικαίωμα να συμφωνήσει τελικα η να διαφωνήσει για τα έπόμενα βήματα. -Λέτε, «άποτελεί βασικi) γνώση το δη στο ύποσυνείδητό μας, ό θάνατος δεν ειναι ποτe δυνατος για τον έαυτό μας. Είναι aσύλληmο για το ύποσυνείδητό μας νο φανταστεί πως ύπόρχει γιο τη ζωή μας τέλος γήινο». Ή Μητέρα- Φύση φαίνεται νο όπλίζει το ζwντα οντα σύμφωνα με τiς aνόγκες τους. Μήπως, aραγε, το ύποσυνείδητο δεν ειναι έφοδιασμένο με τi)ν εννοια αύτη γιατi δεν ύπόρχει θάνατος γιο την ψυχή; ΕΙναι, aραγε, τοϊίτο μιο δυνατη ενδειξη πέρ' aπο την aνθρώπινη έπιστήμη γιο τiς πραγματικες θρησκευτικες όλήθειες aναφορικο με τχί μετα θάνατο ζωή; -Πιστεύω πως ή ψυχη η το πνεϊίμα συνεχίζει νο ζεί κι είναι λογικο νόναι αύτη ή αiτία που μδ.ς ειναι δύσκολο να πιστέψουμε πως θαρθεί ΚΙ ή ιίjρα τοϊί δικοϊί μας θανάτου. -"Αν προπαρασκευάζετε κόποιον γιο ν' aποδεχτεί το θάνατο, δεν καθιστδ.τε το θόνατο βεβαιότερο ( aπο iατρικϊjς πλευρδ.ς); Γιατi <lν ό aρωστος συνέχιζε ν' άγωνίζεται, μπορεί καi να γινόταν, τελικό, καλό. θαύματα πόντα συμβαίνουν. -Άσφαλwς καl γίνονται θαύματα, μa δεν εχω iδεί το θαϊίμα τοϊί aνθρώπου που κατάφερε τελικa να έμποδίσει το θάνατό του. 'Όλοι μας μια wρα θα πεθάνουμε, Kl 000 ΠΙΟ γρήγορα aποδεχτοϊίμε την πραγματικότητα τοϊί θανάτου μας τόσο πιο γρήγορα θ' άρχίσουμε νο ζοϊίμε. Πολλοi aρωστοι που κατάφεραν να ξεπεράσουν το φόβο τοϋ θανάτου καi ν' aντιμετωπίσουν το πεπερασμένο τϊjς uπαρξής τους, πέτυχαν νa χρησιμοποιήσουν δλη την έσωτερική τους ένέργεια κι δλες τiς ένδότερες πηγές τους στην πόλη τους για να γίνουν καλα καi να γυρίσουν στα σπίτια τους Νομίζετε πως ή περιγραφι'ι τοϋ θανάτου aπο τοuς aρωστους σαν καταστροφικοϋ όφείλεται στο δη το σχετικο φαινόμενο βρίσκεται πέρ' aπο τον ελεγχό τους καl τι'ι δύναμή τους να το aντιληφθοϋν; -Για μερικους aνθρώπους ό μ εγαλύτερος φόβος f:_γκειται στο δη ό θάνατος ειναι πέρ' aπο τον ελεγχο καi τη δύναμή τους να καταλάβουν, μa ό πραγματικος φόβος, που συμπιέζεται κι ειναι aσύνειδος, όφείλεται στi)ν aντίληψη πως ό θόνατος ειναι μια καταλυτικr) δύναμη που σε τελευταία aνόλυση σχετίζεται με τη δική μας δυνατι'ι καταστροφή. Νομίζω πως aν κατανοούσαμε το θέμα τϊjς «καταστροφϊjς» μας αύτϊj c ;, θα μπορούσαμε καi να ξεπεράσουμε το φόβο τοϊί θανάτου. -Μιο νοσοκόμα, κατa τι'ι συνάντησή της μ ί::να aρωστο, καi μπρος σ~ aκροατήριο ρώτησε: «Για μένα ό θάνατος aποτελεί πολυ προσωπικι'ι έμπειρία. 'Έχω χόσει τέσσερις στενους φίλους. Αύτι'ι ή συνάντηση δεν aπανθρωπίζει λιγάκι; 'Η δική μου αύθόρμητη άντίδραση είναι πως βρισκόμαστε σ' ~να ζωολογικο κϊjπο καi κοιτόζομε έτοϋτο τον aρωστο ν<':ι. πεθαίνει για να διδαχτοϋμε...» Ποια ειναι ή δική σας aντί - δραση; _υοταν εχω συναντήσεις με aρωστους μπρος σε άκροατήριο εχω aνόμιχτα αiσθήματα δπως έσεiς. Ώστόσο, νιώθω πως ό aρωστος δε θα δεχόταν δημόσια συνάντηση χωρiς τι'ιν προσδοκία κάποιου ώφελήματος. υολοι oi aρωστοί μας ρω τιοϋνται aν ένδιαφέρονται γιο τέτια «ίντερβιους». Καi πολλοi aπαντοϋν θετικό. Νομίζω πως ~νας aπο τοuς λόγους ποu aρωστοι ποu βρίσκονται στα τελευταία τους aποδέχονται μ' εύχαρίστηση αύτο το ειδος τοu διαλόγου ειναι γιατl περνοϊίν μιο περίοδο τϊjς ζωϊjς τους ποu αiσθόνονται σον βάρος, aχρηστοι, καi σον καλοi για τίποτε. Γι' αύτο aν τοuς ρωτήσουμε aν θόθελαν να μδ.ς βοηθήσουν, νιώθουν, συχνα πρώτη φορ<':ι. για βδομάδες i\ μϊjνες, πως μποροϊίν να συμβάλουν σε κάτι, εστω Kl <lν πρόκειται άπλwς νa πέσει λίγο φwς στα μυστή ρια τοϋ θανάτου καi να βρεθοuν κόποιοι τρόποι βοήθειας σε aλλους aρωστους. Δe βρίσκω ν' aπανθρωπίζει. Νομίζω πως σαν διαπιστώσετε μe πόση φροντίδα κι aγόπη γίνονται αύτα τα «ίντερβιους», θα ίδεiτε καl πως δeν τοu ς ται ρ ιό ζει κ αθόλου δ χαρακτηρισμος τfίς άπανθρωπιδ.ς

83 -Δeν mστεύω σe τέηα λεγόμενα καi νιώθω πολu aνετα νa περιγράφω στοuς aρωστους τιί δική μου πίστη γιο. το θεο καi το νόημα τfίς δοκιμασίας, χωρiς νa προσπαθώ, φυσικό, νa έmβόλω τiς δικές μου άξίες, η:ί δική μου φιλοσοφία καi τiς δικές μου θρησκευτικeς πεποιθήσεις. -τί άπόντηση θa δίνατε σε κάποιο ΠΟU λέει, cό θεός μiϊς άγαπiϊ καi δεν μπορεί ν' άφήσει νa δοκιμάσουμε τέτιο θάνατοι; -Λέτε πως θa πρέπει νa οiκοδομοuμε άπόνω στiς iδιώτερες, τiς συγκεκριμένες έλπίδες των aρωστων. Πόσο στέρεο ειναι αύτό, Ο.ν ή βόση των τέτιων έλπίδων δείχνει πως δεν ει ναι καθόλου ρεαλιστική ; -'Όταν ~νας aρωστος, ποu πολu μικρη δυνατότητα εχει γιο. νa ζήσει γιο. πέρα άπο μερικοuς μfίνες, έκφρόζει την έλπίδα δτι θa ζήσει γιο. μερικa χρόνια άκόμα, σκέφτεται, με βόση τa τωρινό του αiσθήματα, ρεαλιστικό. Καi δε θa δυσκολευόμουν νa τοu πω, «Μ' αύτο δε θόταν σπουδαίο;» Καi τουτο ειν' ~νας τρόπος νa έκφρόσω την κατανόησή μου γιa τiς έπιθυμίες του καi συγχρόνως νa ύπαινιχθω πως μπορεί νόναι ΚΙ ~να ονειρο ποu δεν ειναι δυνατο νa έκπληρωθεί. Μοιραζόμαστε πάντα τiς έπιθυμίες τwν Cίρωστών μας σaν νιώθουμε πραγμαηκa πως ετσι πρέπει νa κόμνουμε. 'Ά ν μιa έτοιμοθόνατη νεαρη μητέρα μας πεi, «'Ελπίζω πως ή νέα έργαστηριακη ερευνα θa μου δώσει τη δυνατότητα νa πόρω κανένα δρασηκο φάρμακο καi νa γίνω καλό», καi ξέρω πως oi σχεηκeς δυνατότητες ειναι πενιχρές, δeν θa εlχα, ώστόσο, δυσκολία νa συμμεριστw τiς έλπίδες της, γιατi κι έγω θόθελα ν' aνταποκριθεί σ' ~να τυχον καινούργιο φάρμακο καi νa καλυτερέψει γιο. νa γυρίσει στα παιδιά της. -Μπορείτε νa σχολιάσετε τiς διαστάσεις τfίς έλπίδας ένος ορωστου ποu εινω διάφορες άπ' έκείνες ποu δίνει ή δμόδα παρακολούθησης; -Ύπόρχουν δυο διαφορεηκοi τύποι έλπίδας ποu πρέπει καi νa διαφοροποιοuνται. Ση:'ιν άρχj'ι τfίς άρώσηας, ή έλπίδα κατa κανόνα συνδέεται με τη θεραπεία, με τj'ιν άγωγή, με την παράταση της ζωfίς. Τοuτο iσχύει καi γιο. τον aρωστο, καi γιο. τj'ιν οiκογένεια καi γιο. το προσωπικό. Σaν δεν ύπόρχει πιο. πιθανότητα γιο. τiς τρεϊς αύτeς περιπτώσεις - καi δε λέω «δυνατότητα:., γιατi πάντα ύπόρχουν έξαιρέσεις τότε ή έλπίδα τοu aρωστου άλλόζει σε κόη ποu δε συνδέεται μe καμιaν άπο τiς παραπάνω περιπτώσεις. Oi έλπίδες του τότε γίνονται πιο βραχυπρόθεσμες η σχετίζονται κατa κάποιο τρόπο με τη μετa θάνατο ζωη η μe τοuς άνθρώπους ποu πρόκειται ν' άφήσει πίσω του. ΓιΟ. παράδειγμα, μιa νεαριί μητέρα ποu i'jταν στο. τελευταία της Cίλλαξε, λίγο πρiν άπο το θάνατό της, την έλπίδα της, με η:ί δήλωση, «'Ελπίζω πως τa παιδιά μου θa πετύχουν». Μιa Cίλλη γυνώκα, ποu θρήσκευε, μοu είπε, «'Ελπίζω νa με δεχτεί ό θεος στοuς κήπους Του». ΕΙνω άνόγκη ν' άκοuμε τον aρωστο, νa ένισχύουμε τiς έλπίδες του καi νa μη προβάλλουμε τiς δικές μας, άλλιwς δεν μπορουμε νa τον βοηθήσουμε. - τί συμβώνει με τον aρωστο ποu ούδέποτε δείχνει νόχει περάσει άπο το στάδιο τfίς όργfίς καi ποu ούδέποτε ρωτii γιατί; Μήπως δ λόγος ει ναι ή πίστη ποu εχει; -Μάλιστα, ~νας Cίρωστος με μεγάλη πίστη μπορεί νa μη ρωτήσει ποτε γιατi του συμβώνει δ,η τοu συμβαίνει. "Αν δ aρωστος εχει φτάσει σ' eνα γνήσιο στάδιο άποδοχfίς άπο πρiν άρωστήσει, δε χρειάζεται νa περάσει άπο το στάδιο τfίς όργijς. - τί νομίζετε γι' αύτο που καμιa φορa λέμε στον aρωστο: «Μπορεί νόναι το θέλημα του Κυρίου»; -Δε μοu άρέσει αύτη ή άπόντηση. Συνήθως χρηmμοποιεiται σaν εϋκολη διέξοδος, χωρiς νa βοηθάει, άντίθετα δδηγεi συχνa σε όργη ποu στρέφεται ένόνηα στον κλfίρο καi στο θεό. -"Άνθρωποι ποu δεν πιστεύουν στj'ιν άθανασία δυσκολεύονται περισσότερο νa περάσουν τa διάφορα στάδια; -"Οχι κατ' άνόγκη. Δεν εχει σημασία το Ο.ν oi θρησκευηκές σου πεποιθήσεις περιλαμβάνουν καi συγκεκριμένη πίστη περi άθανασίας. ΕΙναι πολu πιο σχετικο νόσω, άνεξόρτητα άπο το τi εισαι καi ποιες ειναι oi θρησκευτικές σου πεποι

84 θήσεις, γνήσως ΚΙ αύθενηκός. "Εχομε iδεί λιγοστοuς aρωστους ποu δεν ΠΙστεύουν σε καμια μορφη άθανασίας. Για μερικοuς άθανασία είνω το ~ργο ποu άφήνομε πίσω μας. "Αλλω συνεχίζουν να ζουν στα πρόσωπα των πωδιwν τους, ένw aλλω πιστεύουν σε μια μελλονηκη άνάσταση η σε μια πραγμαηκη μετα θάνατο ζωή. -Εϊχατε να κάμετε ποτε με aθεο καi τi μπορείτε να μaς πείτε για το πwς δέχτηκε το θάνατο; -Εϊχαμε μονάχα τέσσερις περιπτώσεις πραγμαηκwν aθεων, πού, ώστόσο, πέθαναν με θαυμαστη γαλήνη καi άποδοχή, σαν να μη ύπϊjρχε καμια διαφορα άπο aλλους θρησκευόμενους. -Πwς άνημετωπίζει κανεiς aρωστους χωρiς καμια θρησκευηκη πίστη η ποu άρνουντω πwς ~χουν τέηα πίστη; Πwς μπορεί να τοuς προσφέρει κανεiς γαλήνη η jκαi ΚάΠΟΙΟ νόημα; -'Υπάρχουν πολλοi τρόποι να προσφέρει κανεiς γαλήνη σ' lfνα έτωμοθάνατο, χωρiς να στηρίζετω κατ' άνάγκη άπάνω στη θρησκευηκή του πίστη. Γαλήνη σημαίνει νάσω μαζί του, να προσφέρεις φυοικη γαλήνη, άνακούφιοη άπο τοuς πόνους, να του κάνεις μερικες έντρiβές, να του κρατaς το χέρι, να δίνεις προσοχη στiς άνάγκες ποu έκφράζει. Μ' αύτο τον τρόπο βοηθaτε τοuς aρωστους άνεξάρτητα άπο το ον ~χουν η ΟΧΙ πίστη. Ή πραγμαηκη άγάπη η πίστη μεταδίδετω καλύτερα με την πράξη παρα με λέξεις. -Ή eρευνα εινω μια καλύτερη έμπεφία, χωρiς ώστόσο να έξωορροπεί αύτη την ΪδΙα η)ν πείρα. Πwς μπορεί f?.να μέλος του προσωπικου να καταλάβει; -Κανένας δεν εlνω βέβωος για το τί εινω ή άλήθεια. Μπορουμε μονάχα να την πλησιάσουμε. Νομίζω πwς μπορουμε να ταυηζόμαστε με τοuς aρωστούς μας καi να παίρνουμε μια iδέα ποu δε σημαίνει, βέβωα, καi πwς καταλάβαμε το πλ:ijρ ες νόημα. ΕΙνω καλύτερα να ρωτaμε καi να προσπαθουμε να βρίσκουμε τiς άπαντήσεις παρα να τραβιόμαστε στην aκρη η ν' άποφεύγουμε ~τσι το πρόβλημα ΚαΙ τον aρωστο Ποια ειδη έλπίδων έκφράζονται άπο aρωστους σαν βρίσκονται στο στάδιο άποδοχης; -Oi έλπίδες άναφέροντω συνήθως στα μέλη της οικογένειάς τους ποu πρόκεηω να έγκαταλείψουν, στα Ιχνη ποu μπορεί ν' άφήσει το πέρασμά τους άπο τη γη, στα πωδια ποu ~χουν άναστήσει για να ζουν άνεξάρτητα και. να στηρίζονται στα δικά τους πόδια, στο θεο ποu μπορεί να τοuς δεχτεί στοuς κήπους Του. Πολλοi aρωστοι συνδέουν την ϋστατη έλπίδα τους με το «'Ελπίζω να διατηρήσω την άξιοπρέπειά μου» η «'Ελπίζω να μ' άνακουφίσει σύντομα ό θεός άπ' αύτη τη δοκιμασία». ΕΙνω βασικό να φροντίζετε να ένισχύετε την έλπίδα του aρωστου χωρiς να προβάλλετε τiς δικές σας έλπίδες, ποu συνήθως συνδέονται με τη θεραπεία, την άγωγη η την παράταση της ζωης. -Την Κυριακη μιλουσα με μια μοναχη ποu μόλις ειχε γυρίσει άπο άποστολη καi της ειπα πwς έπρόκεηο να παρακολουθήσω /?.να σεμινάριο άπάνω στο θέμα του θανάτου. Το πρώτο έρώτημά της, άμέσως- άμέσως, ijταν ον είσθε Χρισηανfι καi συνέχισε για να έξηγήσει πwς το ΠΙΟ σημαντικο είναι πάντα να καταλάβει κανεiς ον ό aρωστος ειν' «ί::τωμος» ΚΙ ον άναγνωρίζει τον «Κύριο». 'Ήξερα τi πιστεύετε, μα έκείνη τη στιγμη το μόνο ποu μπορουσα να φανταστώ ijταν το να γυρνάει κάποιος το. δωμάηα τwν άσθενwν καi να τοuς ρωτάει ί?.να- ί?.να ον ειν' «ί?.τοιμοι να πεθάνουν». Πwς τα βγάζετε πέρα μ' αύτες τiς βαθειες θρησκευτικες άνηλήψεις τwν άνθρώπων γιο. να τοuς κάμετε να καταλάβουν πwς ύπάρχουν περισσότερς οψεις στο θάνατο άπο αύτη ποu άναφέραμε ΠΙΟ πάνω; -Δε θεωρώ σαν πραγματικα θρησκευτικοuς τοuς τέηους άνθρώπους, γιατi ον ijταν στ' άλήθεια καλοi Χρισηανοί, θα δέχονταν το κάθε άνθρώπινο ον «ώς πλησίον των» καi δε θα το eκριναν σαν καλό :i:'j κακο άπο το ον ijταν :i:'j δεν ijταν Χρισηανός. -ΚατΟ. τfιν πείρα σας, oi θρησκευόμενοι άποδέχοντω το θάνατο εύκολώτερα άπο τοuς aλλους; -Ναί, ον είναι γνήσιοι ΚΙ ον eχουν μεταβάλει σε έσωτερικο βίωμα τfιν πίστη τους

85 -Νομίζετε πως μιa βαθειa πίστη στο θεο - το θεο των Χριστιανών η liλλον - βοηθάει ση'ιν άντιμετώmση του θανάτου; Καταντa έπιζήμια ή τέτια πίστη δταν άντικαθιστa η'ιν iατρικη βοήθεια; -θαρρώ πως ύπαινίττεσθε τοuς Έπιστημονοχριστιανούς. 'Έχομε διαπωτώσει πολλες περιπτώσεις ποu Ο.ρωστοι πιστεύουν πως μόνη ή πίστη μπορεί να τοuς κάμει καλά, γι ' αύτο καi προσφεύγουν πολu άργa σε γιατρό. Σ τiς τέτιες περιπτώσεις, το εlδος αύτο τfjς πίστης άποβαίνει έπιζήμιο. Πιστεύω πως ή iατpικη κι ή πίστη πρέπει νa δουλεύουν μαζί, χωρiς ν' άποκλείει ή μιa την Ο.λλη. -Στη δουλειά σας μe liρωστους ΠΟU βρίσκονται στa τελευταία τους, παρατηρήσατε καμιa διαφορa άνάμεσα σe Χριστιανοuς καi μη Χριστιανοuς σχετικa μe τον τρόπο άποδοχfjς του θανάτου ; -Ή δουλειά μας i'jταν πάντα περισσότερο με Χριστιανοuς καi λιγώτερο μe μη - Χριστιανούς. Ή σημαντικfι παραλλαγfι δεν εlναι στο τi mστεύει κανείς, μa στο πώς καi πόσο άληθινa καl γνήσια mστεύει. "Άνθρωποι ποu mστεύουν στη μετενσάρκωση r) Ο.λλοι των 'Ανατολικών πολιτισμών καi θρησκειών εχουν άποδεχτεϊ σύχνa το θάνατο με aπίστευτη γαλήνη, άκόμα καi σε νεαρη ήλικία ένω, μερικοi Χριστιανοi liρωστοί μας ειχαν δυσκολίες. Μονάχα oi λίγοι, με τη γνήσια θρησκευτικi) πίστη, εχουν άποδεχτεϊ το θάνατο έν εiρήνη... Ma στη δουλειά μας έπαναλαμβάνω, αύτοi ειναι λίγοι, άφοu συνήθως μας καλοuν σε liρωστους ΠΟU aντιμετωπίζουν προβλήματα. θάλεγα πως τa 95% των περιπτώσεων ΠΟU εχομε μελετήσει, διαπιστώσαμε θρησκευτικότητα, <Sχι, δμως, γνήσια Kl αύθεντική. Κι ύπάρχει, έπιπρόσθ ετα, ΚΙ ή εγνοια τijς μετa θάνατο τιμωρίας ΚΙ άκόμα ή θλίψη Κι ή ένοχη γιa χαμένες εύκαιρίες... σχέση με το θεο εχουν βρεί πως εlναι πολu εύκολώτερο ν' aντιμετωπίσουν γαλήνια το θάνατο. Δεν τοuς βλέπομε συνήθως γιατi δεν εχουν προβλήματα, δε χρειάζονται τη βοήθειά μας. - "Ενας liρωστος με σταθερη πίστη στη θρησκεία του ( γιa παράδειγμα, μe μιa καθολικη πίστη γιο. καλύτερη ζωη στοuς ούρανοuς) περνάει άπο το. γνωστa στάδια; -Ναί, κι oi θρησκευτικοi τύποι περνcίνε άπο τa rδια στάδια, μa μe ταχύτερο ρυθμο καi με λιγώτερη άνησυχία. -Με ποιο τρόπο νομίζετε πiliς oi προσευχeς βοηθουν τοuς liρωστους καi τiς οiκογένειές τους στfιν aντιμετώπιση τοu θανάτου; -Πιστεύω στη βοήθεια τijς προσευχijς, aν ειναι νa τη ζητήσει δ liρωστος η ή οiκογένειά του. "Αν δεν ειστε βέβαιοι, μη περιοριστείτε στο νa έπισκεφθεiτε τον Ο.ρωστο καi νa προσευχηθείτε γι' αύτόν. Ρωτεiστε τον πρώτα aν θέλει την προσευχή. "'Αν άπαντήσει καταφατικά, τότε προχωρείστε καl προσευχηθείτε μa <Sχι άπο βιβλίο. 'Ακοuτε πάντα την καρδιά σας καl την ψυχή σας αύθόρμητα κι <Sχι 6πο προπαρασκευασμένο κείμενο. Τέτια αύθόρμητη, τίμια προσευχfι άπο liνθρωπο ποu γνοιάζεται γιa τον Ο.λλο βοηθάει, συ χνά, περωσότερο κι άπο πολλa ήρεμιστικά. -Κατa την πεί ρ α σ ας, πώς βλέπετ ε μ1a βαθειά, δεσμευτικfι σχ έση μ ε το θεο σaν iκανη νa δώσε ι νόημα στο θάνατο καi νa τον καταστήσει «εύκολώτερ ο» - συγνώμη γιa την εκφραση - σ rο να τον σηκώσει κανείς; -Άληθινa θρησκευτικοi Ο.νθρωποι, μe βαθειά, δεσμευτικη

86 13 ΠΡΟΣWΠΙΚΕΣ ΕΡWΤΗΣΕΙΣ Πολλοi φοιτητές μου ρωτοuν γιa το πόσο μπορεi κανεiς νa περιπωεiται aρωστους χωρiς καμιa έλπίδα, τί είναι ποu μaς δίνει η) δύναμη, ηίν πίστη σ' αύτο το ειδος τfjς δουλειaς, τόσο καιρό... Μερικες άπαντήσεις σε μερικa άπ' αύτa τa έρωτήματα μποροuν νa βοηθήσουν νa καταλάβουμε άπο ποu αύτες oi πηγές μας καi πwς τa καταφέρνομε με την τόση άνάμειξη σε τόσο σκληρες iστορίες ποu δυνατο νa ύπονομεύει την 'ίδια την ήσυχία καi την ύγεία μας. Πρέπει νa τονιστεi πwς το 'ίδιο φροντίζω καi γιa δρωστους ποu δε διατρέχουν τον aμεσο κίνδυνο του θανάτου, καi πwς εχω νa φροντίσω καi σπίτι καi οiκογένεια καi κfjπο. Δεν πιστεύω πwς μπορεi νa έργάζεται κανεiς άποκλεισηκa μ' έτοιμοθάνατους aρωστους πέντε μέρες τη βδομάδα η έννέα ιιφες τη μέρα. Αύτη ή έργασία ειναι φοβερή, έξαντληηκη καi συναισθημαηκa στραγγίζει. Ό καθένας μας πρέπει νa βρεi το δικό του τρόπο γιa το «ξαναγέμισμα τfjς μπαταρίας» πρiν στεγνώσει τελείως και. δεν ειναι σε θέση νa προσφέρει πιa τίποτα. -Διατηρεiτε τη ν ψυχική σας iσορροπία καi δε νιώθετε νa ύποκύπτετε η νa σaς πνίγει ή κατάθλιψη με το νa δουλεύετε συνεχwς με aρωστους έτωμοθάνατους; Προσωπικa το άνημετωπίζω σaν πραγματικο πρόβλημα καi θa με ύποχρεώνατε a.v θέλατε να το σχολιάσετε - το πwς νιώθετε, πwς δεν ταυτίζεστε άπολύτως καi δεν πνίγεστε; -Βρίσκω πολu iκανοπωηηκη γιa μένα τη δουλειa με τοuς -169-

87 lίρωστους. Παρ' δλο ποu πολλες φορες πρόκειται γιa ύπόθεση ποu συνεπόγεται πολλη πικρία, δεν μπορώ, ώστόσο, ν<'ι. πώ πwς μοu προκαλεί κατόθλιψη. Πόντως θέλω νa τονίσω πwς δεν έχω τfιν έργασία αύτη σaν πλήρη άπασχόληση. Βλtπω κι aλλες περιmώσεις, ψυχιατρικές, κλπ. Βλέπω κι άρώστους ποu γίνονται καλa η lίλλους ποu δεν εlναι καταδικασμένοι νa πεθόνουν. 'Όταν δουλεύει κανεiς με οiκογένειες παιδιών ποu πόσχουν άπο λευχαιμία διαπιστώνει πwς πολλa άπ' αύτa βρίσκουν κόπως τa πόδια τους καi μπορουν νa άρχίσουν νa πηγαίνουν στο νηπιαγωγείο η καi στο δημοτικό. Καi μπορεί νa γευθεί άκόμα καi την εύτυχία τών παιδιών ποu τελειώνουν το γυμνόσιο έκεί ΠΟU δεν άναμενόταν νa φτόσουν ποτε στο σκοπό τους, η νa δεί κορίτσια νa έρωτεύονται καi νa άπολαμβόνουν καθημερινa τη ζωfι άjς τfιν τελευταία σταγόνα της. Δε μοιραζόμαστε μe τiς οiκογένειες μονόχα τiς θλιβερες wρες τών aρωστων παιδιών τους, μa καi τiς εύτυχισμένες τους στιγμές. 'Όταν έργαζόμαστε με lίρωστους ποu βρίσκονται στο. τελευταία τους, άναmύσσομε καi μιa κόπως iδιαίτερη σχέση με τiς οiκογένειές τους. Πολλοi άπ' αύτοuς ποu χηρεύουν, aντρες καi γυναίκες, συνεχίζουν νa διατηρουν έπαφη μαζί μου γιο. μϊjνες η καi γιa χρόνια μετa το θόνατο του δικοu τους, καi νa μου μιλουν κόποτε γιa καινούργιο γόμο ποu σχεδιόζουν η γιο. την υiοθεσία κόποιου παιδιου. 'Έτσι μετέχω σε κόθε δψη τϊjς ζωijς τους κι δχι μονόχα σ' δ,τι εχει σχέση με θανότους. 'Όμως, ή ψυχική μου iσορροπία όφείλεται καi στην εύτυχισμένη οiκογένειό μου, άπο τον aντρα μου ποu εlναι γεμότος άπο κατανόηση κι άπο τa δυο ύγιέστατα παιδιό μου, άπο το σιτίτι ποu έχω κι άπο τον κfjπο μου δπου μπορώ καi δουλεύω, άπο τiς διακοπές μου κι άπο το άνέβασμα στa βουνa τfjς 'Ελβετίας καi τfjς 'Αλόσκας, δπου ξεχνώ τη δουλειό μου καi τοuς aρωστους γιο. δυο βδομόδες το χρόνο. Βέβαια, διαμόρφωσα έτσι κι ~να εlδος φιλοσοφίας ζωfjς, ποu το όφείλω στοuς lίρωστούς μου. - τί θa σημαίνει σε σaς ή iδέα τϊjς άποδοχfjς του δικου σας θανότου ; -Σημαίνει πwς εlμαι ~τοιμη νa πεθόνω δποια κι liν εlναι ή άjρα ποu θαρθεί δ θόνατος πwς θa προσπαθήσω, τουλόχιστο, νa ζήσω την κόθε μέρα σaν νότον ή μόνη καi νa έλπίζω, άσφαλώς, γιa aλλες χίλιες τiς Ιδιες... -Σε πόσες περιmώσεις βρεθήκατε κοντa στοuς aρωστούς σας την άjρα του θανότου τους; τί σδ.ς fiρθε ν<'ι. πείτε η νa κόμετε; Βρέθηκα σε πολλες περιπτώσεις φυσικό, ή δουλειό μου έχει τη θέση της πρiν άπο το θόνατο. Κοιτώ νa ύπόρχει ή σωστη φροντίδα γιο. τοuς lίρωστους. την άjρα του θανότου, δταν μου δινόταν το προνόμιο ν<'ι. παρευρίσκομαι, δε νομίζω πwς εlχα τίποτε νa πώ. Καθόμουνα πλόι καi κρατουσα το χέρι του aρωστου :il, aν fiταν καi δικοί του έκεί, συχνa ένιωθα την άνόγκη νa σφίγγω πιότερο το. δικό τους χέρια παρ<'ι. τοu aρωστου. -Άπο την δλη έρευνό σας γύρω άπο το θέμα του θανότου, ποιο. ειναι ή προσωπική σας πίστη γιο. δ,τι συμβαίνει μετa θόνατο; -Πρiν ξεκινήσω τη δουλειa ποu κόμνω με έτοιμοθόνατους aρωστους δεν πίστευα στη μετ<'ι. θόνατο ζωή. Τώρα ΠΙ στεύω, καi μόλιστα χωρiς καμιa σκιa άμφιβολίας. -Oi άπόψεις σας έμπνέονται άπο τη θρησκεία η άπο καμιa iδιαίτερη φιλοσοφία; -Δε νομίζω πwς ξεκίνησα αύτη τη δουλειa έπηρεασμένη άπο τη θρησκεία. Σaν aρχισα νa έργόζομαι με έτοιμοθόνατους aρωστους, δεν μπορώ νa πώ πwς μπορουσα νa λογαριόζομαι σaν θρησκευτικος τύπος. Στην έξέλιξη τϊjς δουλειaς μου aρχισα νa θρησκεύω περισσότερο άπο κόθε aλλη φορό Πώς το. καταφέρνετε νa βλέπετε τοuς aρωστούς σας τι)ν άjρα ποu πρέπει καi νόχετε πόντο χρόνο καi γιο. την οiκογένειό σας; -Μπορείτε νa το. καταφέρνετε πόντο, άρκεί ν<'ι. μην ειναι uπερβολικος ό άριθμος τών aρωστων. "Αν έχω δέκα έτοιμοθόνατους, τότε άσφαλώς φτόνω στο σημείο νa μη μπορώ ν' άνταποκριθώ στiς uποχρεώσεις μου. Γι' αύτο ειναι άπαραίτη

88 τη πάντα μια καλη όμάδα που να βρίσκεται πάντα κοντα στiς άνάγκες τwν άσθενwν. Γιατi πρέπει να πηγαίνω καi στο σπίτι μου. Προσπαθώ να μαγειρεύω γιa τiιν οικογένειά μου συχνa πρέπει νa πηγαίνω στο σχολεiο η νa πηγαίνω το κοριτσάκι μου στiς προσκοπίνες η το άγοράκι μου γιa κάπωα σχολικiι έκδήλωση. Με χρειάζεται ή οiκογένειά μου ΚΙ εχει προτεραιότητα. Μα εχω νοσοκόμες, κληρικούς, κωνωνικους λειτουργους καi γιατρους που νa εiναι στiι διάθεση τwν δρωστων δταν έγw δεν το μπορώ. Προσπαθώ νa μποροίίν, οσοι θέλουν, νa με βροίίν καi μέρα καi βράδυ. Oi aρωστοί μου εχουν το τηλέφωνο τοίί σπιηοίί μου, που σημαίνει καμιa φορα πολλα τηλεφωνήματα που ένοχλοίίν τiιν οικογένειά μου, που Εμαθε, ομως, να τα άποδέχεται ΚΙ αύτα σαν μέρος τfjς ζωfjς η σaν συμβολiι στην έργασία μου. -Πwς άντψετωπίζετε προσωπικα τους τόσους θανάτους άσθενwν σας; -Καμια φορa εχω έξαίρετες έμπειρίες άπο τους aρωστούς μου. Περνδ.με μαζi τa διάφορα στάδια καi μαζi φτάνομε στο στάδιο τijς άποδοχijς. Σaν πεθαίνει ό aρωστος συχνa νιώθω καλa γιατi ετσι άνακουφίστηκε άπο τη δοκιμασία του καi πέρασε στη γαλήνη. 'Ano τiιν aλλη, συναισθάνομαι, πwς εκαμα το καλύτερο δσο ζοuσε. 'Ύστ ερ α, εχω έκτονωθ εi, μπορώ ν' άπαγγιστρωθw άπο τiι σχ έση που δημιούργησα γιο. νa συγκεντρώσω ένέργεια γι' aλλο aρωστο. Νομίζω πwς ή τέχνη δεν ειναι το πwς νa μη μπερδευτ εiς, άλλο. το πwς νa μπερδευτεiς δσο μπορεiς βαθύτερα καi συγχρόνως νά σαι σε θέση ν' άπαγγιστρωθεiς. Νιώθω λύπη σaν πεθαίνουν oi aρωστοί μου, μa δχι κατάθλιψη. -Μπορεiτε, σδ.ς παρακαλώ, νa μδ.ς πεiτε πwς νιώθετε γιο. το δικό σας θάνατο; τί σημαίνει σε σδ.ς ό θάνατός σας; -Εiρήνη! -Πόσο σδ.ς πijρε νa φτάσετ ε στο στάδιο τijς άποδοχijς, ζώντας τiιν κάθε μέρα καθwς σδ.ς ε ρχεται ετσι ποu νa ζυμωθεi ή iδ έ α μ ε τiιν δλη φιλοσοφία σας καi με τiι στάση τw ν δικών σας ; Νομίζω πwς παίρνει χρόνια. Μεγάλωσα στiιν 'Ελβετία, που σaν κοινωνία άρνεiται λιγώτερο το θάνατο καi γι' αύτο μπορεi νάμοuνα λίγο προχωρημένη στfι σχεηκiι πορεία. Ή δουλεια με τους βαρεια aρωστους έξαλείφει σιγa. σιγa το δικό μας φόβο τοίί θανάτου, καi χωρiς νa το καταλαβαίνουμε ταυηζόμαστε με το τελευταiο στάδιο άποδοχijς των aρωστών μας. Πότε άκριβwς συμβαίνει αύτο είναι πολu δύσκολο νa ποίίμε, εiμαι δμως βέβαιη πwς μοίί πijρε χρόνια δουλεύοντας με έτοψοθάνατους aρωστους. -"Αν νιώσετε τiιν άνάγκη νa κλάψετε, σaν είστε με aρωστο, κλαiτε μαζί του, η πwς άνηδρδ.τε; -"Εχυσα πολλa δάκρυα με πολλοuς aρωστους καi δεν τοuς ντρέπομαι, οϋτε, κι αiσθάνομαι πwς ή τέηα έκδήλωσή μου δεν i'ίταν «έπαγγελμαηκή». -Πwς σδ.ς εχει έπηρεάσει ή δουλειά σας; -"Εχει δώσει περισσότερο νόημα στη ζωή μου καi μ' εκα-. με καi πλουσιώτερη. -Πwς προστατεύετε συναισθημαηκa τον έαυτό σας, aν τον προστατεύετε, ενανη των σχέσεών σας με τους aρωστούς σας; -Τολμώ καi μπερδεύομαι συναισθημαηκα μαζί τους. "Ετσι δεν εχω το πρόβλημα νa χρησιμοποιώ τη μισή μου ένεργηηκότητα γιο. νa καλύψω το. αiσθήματά μου. -Μ' δλη σας τiιν πείρα, μπορεϊτε νa πεiτε πwς είστε πρόθυμη ν' άποδεχτεiτε το θάνατό σας; -Μάλιστα. -Πwς τa καταφέρνετε συναισθημαηκa με τiιν άπώλεια aρωστων ποu εχουν. μεγαλώσει κοντά σας; -Τους άποχαιρετδ.τε ξέροντας πwς το κάνετε για τελευταία φορά, ετσι δπως άποχαιρετδ.τε δικούς σας στο σταθμο -173-

89 il στο άεροδρόμιο ποu φεύγουν μακρια χωρiς να ξέρετε πόσο θα λείψουν ΚΙ uν θα τοuς ξαναϊδείτε. -'Όταν πρωτοδιαπίστωσα πως δεν ειχε θεραπεία ή άρώστια μου!:νιωσα να χόνεται το μέλλον άπο τα μόηα μου. θόχετε καi σείς άνόλογα αiσθήματα; -ΕΙμαι βέβαιη m1jς oi περισσότεροι aρωστοί μου ποu fκαμαν, για πρώτη φορό, ηίν Ίδια διαπίστωση δοκίμασαν αισθημα άγωνίας καi άνησυχίας ΚΙ ljταν καi γι' αύτοuς σαν να ΤΟUς άποστεροϋν άπο το μέλλον τους. Πρόκειται γιο. πολu φυmκιί άντίδραση ποu δεν κρατα, δμως, για πολύ. Γιατi άρχίζουν να συγκεντρώνονται στο τώρα καi στο έδω καi συγχρόνως να ζοϋνε πληρέστερα, mo βαθειa καi πιο πυκνa τιίν κόθε μέρα, γιατi άκριβως τοuς λείπει το μέλλον. Πρiν λίγα χρόνια θα μποροϋσα ν' άντιδρω με τον Ιδιο τρόπο. -Πιστεύετε, στο 6όθος, πως ειστε άθόνατη; -Πιστεύω πως το σώμα μας πεθαίνει μα το πνεϋμα il ή ψυχή μας ειναι άθόνατα. -Πως χρηματοδοτείται το πρόγραμμό σας; Συνιστfiτε πόντα πως oi ύπηρεσίες ποu άφοροϋν το θόνατο δεν πρέπει να άμείβονται; μίζω πως δσοι κόμνομε αύτιί τιί δουλεια με μερικfι άπασχόληση, πρέπει να βροϋμε liλλους τρόπους γιο. να συντηροϋμε τοuς έαυτούς μας καi τiς οiκογένειές μας. Παρ' δλο ποu δe θόθελα νa ένισχύει οiκονομικα τιί δουλειό μου δ aντρας μου, ειναι πρόδηλο το πλεονέκτημα το νόναι, στο cέπόγγελμό μας γυναίκα, ποu δε χρειόζεται νa συντηρεί οiκογένεια. -Πως θα το λέγατε στα παιδιό σας δη εχετε, τυχόν, προσβληθεί άπο μοιραία άρώστια καi πως πιθανο να πεθόνετε γρήγορα; -Θα καθόμουνα χωριστα με το καθένα τους καi θa τοuς τδλεγα πως ειμαι σοβαρa ί:ίρωστη καi στιί συνέχεια θάκουα τiς έρωτήσεις τους, ποu θa τiς άπαντοϋσα άνοιχτό, με ειλικρίνεια καi τίμια. Μιa καi δεν εlμαστε πόντα cπρονομιοϋχοι γιο. νa περνaμε άπο μοιραία άρώστια, γιο. νa έτοιμόζουμε ετσι τιίν οίκογένειό μας, θa πρέπει νa μεγαλώνουμε τα παιδιά μας ετσι ποu να νιώθουν ~τοιμα να δεχτοϋν στιίν οiκογένεια ~να θόνατο, σ' δποιοδήποτε χρόνο. eα πρέπει νa ζοϋμε τιίν κόθε μέρα μας σαν νόναι ή τελευταία καi ν' άναλαμβόνουμε μαζi τι'ιν κόθε στιγμή. Με τι'ιν iκανοποίηση μιaς μεστijς ζωijς. ΤΟ. μόνα πραγμαηκα δώρα ποu μποροuμε ν' άφήνουμε στα παιδιό μας εlναι oi άναμνήσεις. -Τα προγρόμματό μου δε χρηματοδοτοϋνται. Δεν εχω πόρει ποτέ μου λεφτα άπο aρωστο il άπο ηίν οiκογένειό του, άνεξόρτητα άπο τιίν οiκονομική τους κατόσταση. Δίνω έργαστηριακα μαθήματα καi διαλέξεις σ' δλη τιίν 'Αμερική, στον Καναδό, στιίν Εύρώπη καi παίρνω για δλα αύτα μιa άποζημίωση. Αύτη άκριβως ή άποζημίωση με βοηθόει να βλέπω δλους τοuς aρωστούς μου δωρεόν. Ούδέποτε πfjρα δωρεες il δ.λλα χρήματα άπ' όπουδήποτε. Πιστεύω πως oi ύπηρεσίες ποu προσφέρουμε σ' έτοιμοθόνατους άσθενείς ειναι άνόλογες με το!:ργο ποu έπιτελοuν oi iερείς. Δε βλέπω πως μπορεί να ζητήσει κανεiς χρήματα άπο ~να έτοιμοθόνατο. "Όχι μονόχα γιατi ή σοβαρfι άρώστια κι ή παρόταση τijς ζωijς κοστίζουν φοβερα στiς ΗΠΑ, μα καi γιατi πρόκειται περi άνθρωmστικijς προσφορfiς ποu δεν πρέπει ν' άμείβεται. Νο