Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση La rossa primavera. (Σημειώσεις για τον ιταλικό Μάη) Παναγιώτης Σωτήρης

Transcript

1 LA ROSSA PRIMAVERA. (ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΙΤΑΛΙΚΟ ΜΑΗ) του Παναγιώτη Σωτήρη Εισαγωγή Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τι σήμαινε ο κύκλος των κινημάτων του 1968 για την Ιταλία, θα πρέπει, πρώτα από όλα, να δούμε μια ολόκληρη ιστορία αγώνων που ξεκινάνε αρκετά πιο πριν και συνεχίζονται και για αρκετό καιρό μετά, ουσιαστικά για μια ολόκληρη 20ετία, από τις μεγάλες αντιφασιστικές συγκρούσεις στη Γένοβα το 1960 μέχρι την ήττα της μεγάλης απεργίας στη FIAT το Ιστορική αναδρομή 1.1. Η εξέλιξη του ιταλικού κοινωνικού σχηματισμού Ωστόσο καλό είναι να πάρουμε την ιστορία από την αρχή, ξεκινώντας από μια μικρή αναδρομή στην ιστορία του ιταλικού κοινωνικού σχηματισμού και της ιταλικής Αριστεράς. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η ενοποίηση της Ιταλίας είναι ένα σχετικά πρόσφατο ιστορικό γεγονός (θα πρέπει να περιμένουμε το 1866 για να μιλήσουμε για ενιαίο κράτος με την πλήρη έννοια του όρου). Η πόλωση ανάμεσα στον πολύ περισσότερο βιομηχανικό βορρά και το αγροτικό νότο με την εξαθλίωση, τους ακτήμονες, τις σχεδόν φεουδαρχικές σχέσεις εξουσίας στη Νότια Ιταλία, τη Σικελία και τη Σαρδηνία θα σφραγίσει την ιταλική ιστορία. Παράλληλα, οι όροι με τους οποίους διαμορφώθηκε το ιταλικό κράτος, ένας συνδυασμός συγκρούσεων εθνικών και δημοκρατικών μαζί με συμβιβασμούς θα διαμορφώσει και την ιδιότυπη εικόνα της «παθητικής επανάστασης», την απουσία ουσιαστικά μιας «αστικής επανάστασης» και την τάση των αστικών κομμάτων να μετατοπίζονται ως προς τις απόψεις (τον περίφημο «μεταμορφισμό» τους κατά τον Γκράμσι). Παράλληλα, κορμός του συστήματος της εξουσίας υπήρξε και η καθολική εκκλησία, που λειτούργησε όχι απλώς ως ο εγγυητής του κοινωνικού συντηρητισμού, αλλά και ως ενεργό στήριγμα των πιο αυταρχικών απόψεων. Παρότι το ιταλικό σοσιαλιστικό κίνημα ήταν ενεργό από το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα, συχνά με ιδιαίτερη επίδραση και αναρχικών απόψεων, η μεγάλη ανάπτυξή του θα έρθει στις αρχές του 20 ου αιώνα και αμέσως μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέσα στην οικονομική και πολιτική κρίση που ακολουθεί το τέλος του πολέμου και μέσα στον απόηχο της Οκτωβριανής Επανάστασης, το 1919 καταγράφεται μια έκρηξη εργατικών κινητοποιήσεων στον Ιταλικό Βορά και ιδίως το Τορίνο με αποκορύφωμα μαχητικές κινητοποιήσεις, απεργίες και τη συγκρότηση εργατικών συμβουλίων, ένα κίνημα στην πολιτική καθοδήγηση του οποίου θα πρωταγωνιστήσει ο Αντόνιο Γκράμσι. 1 Αυτή η ριζοσπαστικοποίηση των κοινωνικών αγώνων θα οδηγήσει και στη διάσπαση του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος και την ίδρυση το 1921 του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (ΙΚΚ) 2. Ωστόσο η πορεία ανάπτυξης του κόμματος θα ανακοπεί βίαια από την άνοδο του φασισμού, την απαγόρευσή του το 1926, παρότι, κάτω και από την καθοδήγηση του Γκράμσι, θα ξεχωρίζει ανάμεσα στα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης, κυρίως σε σχέση με το επίπεδο της ανάλυσης και την προσπάθεια συγκεκριμένης ανάγνωσης της Ιταλικής κοινωνίας και των αντιθέσεών της Η ματαιωμένη επανάσταση Η άνοδος του φασισμού ήταν η αποφασιστική τομή, ιδίως ως προς την ανάδειξη της κομμουνιστικής Αριστεράς σε ηγεμονική δύναμη μέσα στις λαϊκές τάξεις. Ξεκίνησε από το σύμφωνο κοινής αντιφασιστικής δράσης με τους Σοσιαλιστές το 1934 και θα εκφραστεί κυρίως με την ανάπτυξη της ένοπλης αντιφασιστικής δράση από το 1942 και μετά, τις μεγάλες απεργίες την άνοιξη του 1943 στη Γένοβα και το Μιλάνο, καθώς και την επέκταση ένοπλων ομάδων παρτιζάνων όλο το καλοκαίρι του Η πτώση του Μουσολίνι θα σημάνει μια έκρηξη του λαϊκού κινήματος, με την ενεργοποίηση των συνδικάτων και την εκλογή εργατικών επιτροπών στα εργοστάσια. Η απάντηση της Γερμανίας, με το στρατιωτικό έλεγχο της Βόρειας και Κεντρικής Ιταλίας, θα οδηγήσει στην κλιμάκωση της αντιφασιστικής δράσης με το συνδυασμό ανάμεσα στην παρτιζάνικη δράση και την γενική απεργία σε όλη την κατεχόμενη Ιταλία το Μάρτη του 1944 και την επέκταση της ένοπλης δράσης όλο το καλοκαίρι του 1944 και μέχρι το Παρά το γεγονός ότι ουσιαστικά θα έχουν διαμορφωθεί μορφές λαϊκής εξουσίας, ιδίως στο Βορρά και παρά την τεράστια αίγλη που έχει το ΙΚΚ, η ηγεσία Σελίδα 1 / 23

2 του κόμματος επιλέγει το Μάρτιο του 1944 να μην θέσει το θέμα της εξουσίας, να μην θέσει πολιτειακό ζήτημα και να συμμετάσχει στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας υπό τον Μπαντόλιο. Βασικός εισηγητής αυτής της γραμμής, που θα γίνει γνωστή ως «Στροφή του Σαλέρνο» (Svolta di Salerno) ήταν ο Παλμίρο Τολιάτι, βασική ηγετική φυσιογνωμία του κόμματος μετά τη σύλληψη του Γκράμσι, στέλεχος της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ο οποίος στη συγκεκριμένη περίπτωση θα μεταφέρει τουλάχιστον από ό,τι φαίνεται και την επιθυμία του Στάλιν να μην διαρραγούν οι σχέσεις με τους Αγγλοαμερικάνους. 4 Η στροφή του Σαλέρνο θα σηματοδοτήσει την έκτοτε πάγια θέση του ΙΚΚ να μην αμφισβητήσει τα όρια του κοινοβουλευτισμού. Ταυτόχρονα, την ίδια στιγμή η απήχηση του κόμματος μεγαλώνει, φτάνει τα μέλη το 1945, ενώ στις εκλογές για τη συντακτική εθνοσυνέλευση το ΙΚΚ και το ΙΣΚ (που δεν ήταν κόμμα της Β Διεθνούς και είχε μεγάλη συμμετοχή στην αντιφασιστική πάλη) θα πάρουν κοντά στο 40% των ψήφων. Παρά τη συνέπεια που επέδειξε το ΙΚΚ ως προς την κυβέρνηση εθνικής ενότητας, τη συμβολή του στη διαμόρφωση του Ιταλικού Συντάγματος, την αποφυγή να θέσει ζήτημα «δομικών μεταρρυθμίσεων» και φυσικά την ετοιμότητα της ηγεσίας να συμφωνήσει στον αφοπλισμό των παρτιζάνων, η Χριστιανοδημοκρατία, πιεζόμενη και από τις ΗΠΑ, αποπέμπει τους κομμουνιστές βουλευτές από την κυβέρνηση εθνικής ενότητας το Ωστόσο, ακόμη και τότε η ηγεσία του ΙΚΚ θα αρνηθεί να οξύνει τα πράγματα, π.χ. κάνοντας ό,τι μπορεί για να ηρεμήσουν τα πνεύματα μετά την σχεδόν ένοπλη εξέγερση που ακολούθησε την απόπειρα δολοφονίας του Τολιάτι τον Ιούλιο του Συνολικά, αυτή η «ματαιωμένη επανάσταση», για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση του Φερνάντο Κλαουντίν, όρισε έκτοτε τη δομική αντίφαση του ιταλικού κομμουνισμού: την τεράστια λαϊκή απήχηση και την ουσιαστική γείωση στην ιταλική κοινωνία και ταυτόχρονα την παραδοχή συγκεκριμένων ορίων ως προς την πολιτική δράση. Τα όπλα (που δεν παραδόθηκαν ποτέ όλα ) των παρτιζάνων θα στοιχειώσουν έκτοτε τη συλλογική προσδοκία όλων των επόμενων γενεών της Αριστεράς Κοινωνικοί μετασχηματισμοί στη δεκαετία του Η περίοδος μετά τις εκλογές του 1948 και τις κυβερνήσεις της Κεντροδεξιάς θα συμπέσει τη φάση της μεγάλης αναπτυξιακής έκρηξης του ιταλικού καπιταλισμού. 6 Πατώντας πάνω στη βάση της παλινόρθωσης της καπιταλιστικής εξουσίας στα εργοστάσια, τη συνεχή και αυταρχική πίεση πάνω στην Αριστερά 7 και τα καθοδηγούμενα από τους κομμουνιστές συνδικάτα (συμβολική στιγμή η ήττα της ομοσπονδίας μετάλλου FIOM στην FIAT το ), τον αποκλεισμό της Αριστεράς από την κυβερνητική διαχείριση και τη μερική προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος του Νότου μέσα από την κρατική χρηματοδότηση και την αγροτική μεταρρύθμιση, ο ιταλικός καπιταλισμός θα γνωρίσει εντυπωσιακούς ρυθμούς ανάπτυξης: 5,8% κατά μέσο όρο στην περίοδο , με το μέσο όρο να αυξάνεται στην πενταετία σε 6,6%. Η εκβιομηχάνιση θα επιταχυνθεί και το 1963 το 40,1% της απασχόλησης ήταν στο δευτερογενή τομέα. Πλάι στους παραδοσιακούς κλάδους της μεταποίησης (τρόφιμα, υφαντουργία, ενδύματα) αναπτύχθηκαν οι σύγχρονοι κλάδοι: μέσα μεταφοράς, χημικά, μεταλλουργία, μηχανές και ελαστικά. Πλάι στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις αναπτύχθηκαν ολοένα και περισσότεροι οι μεγάλοι μονοπωλιακοί όμιλοι: FIAT (αυτοκίνητα), Montecatini (χημικά), ΕΝΙ (κρατική φυσικό αέριο - υδρογονάνθρακες) κ.ά.. Ο ρόλος του κράτους στην οικονομία θα ενισχυθεί και μέσα από τη διαμόρφωση του IRI, του εθνικού οργανισμού βιομηχανικής ανασυγκρότησης που συντονίζει τις εταιρίες με συμμετοχή του δημοσίου. Παράλληλα, όμως, και τα μεγάλα ιδιωτικά μονοπώλια θα προσπαθήσουν μέσα από την Confidustria, την εργοδοτική ένωση, να επιβάλλουν μια επιθετική κατεύθυνση. Σε ό,τι αφορά την κατάσταση των εργαζομένων σε όλη αυτή την περίοδο θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι για σημαντικό χρονικό διάστημα, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1950, θα έχουμε υψηλά επίπεδα ανεργίας, είτε ως εμφανή ανεργία, είτε ως άτυπη εργασία και υποαπασχόληση. Επιπλέον, υπήρξε συγκράτηση των αυξήσεων των μισθών καθώς και απόσταση ανάμεσα σε αυτούς που εργάζονταν σε μεγάλες και σε μικρές επιχειρήσεις στο Βορρά και στο Νότο. 9 Ταυτόχρονα, στο Νότο, παρότι απέφυγαν μέσα από την αγροτική μεταρρύθμιση και τις δημόσιες επενδύσεις τις κοινωνικές εκρήξεις, εντούτοις θα υπάρξει ένα πλεονάζον εργατικό δυναμικό το οποίο θα στραφεί προς τη μετανάστευση, είτε προς το Βορρά, είτε προς το εξωτερικό Η Αριστερά ως εθνική δημοκρατική δύναμη Σε όλη αυτή την περίοδο η κυρίαρχη γραμμή της Αριστεράς θα είναι αυτή της προσπάθειας να αναδειχθεί σε μια εθνική δημοκρατική δύναμη. Δεν είναι τυχαίο ότι η ηγεσία του ΙΚΚ και ο ίδιος ο Τολιάτι θα παρουσιάζουν τη συμβολή τους στη σύνταξη του Ιταλικού Συντάγματος και των δημοκρατικών θεσμών του ως ένα αποφασιστικό βήμα για το σοσιαλισμό. 11 Η στρατηγική που θα επεξεργαστούν στη δεκαετία του 1950 επαγγέλλεται τις μεγάλες Σελίδα 2 / 23

3 «διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις» με ορίζοντα τον σοσιαλισμό, μια διαφορετική οικονομική πολιτική, ένα βάθεμα των δημοκρατικών θεσμών, με πλήρη αποδοχή του πλαισίου της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Ήδη στο 8 ο συνέδριο του ΙΚΚ, την επαύριον του 20 ου συνεδρίου του ΚΚΣΕ (1956), ο στόχος τίθεται ως ο δημοκρατικός δρόμος για το σοσιαλισμό. 12 Παρότι στην αρχική εκδοχή αυτή η στρατηγική του ΙΚΚ στηριζόταν σε μια αντίληψη αμυντικού διεκδικητικού αγώνα και οργανωτικής και ιδεολογικής προετοιμασίας για μια μελλοντική αντιπαράθεση, τελικά οδηγούσε στον κοινοβουλευτισμό και τον οππορτουνισμό. 13 Όπως παρατηρεί και ο Θ. Τσεκούρας: «Η ακύρωση στην πράξη του στρατηγικού στόχου και η ταυτόχρονη ανάπτυξη του καπιταλισμού δημιουργούν τις προϋποθέσεις για έναν μόνιμα αμυντικό προσανατολισμό των ταξικών αγώνων, που παίρνει τη μορφή του διεκδικητισμού στο συνδικαλιστικό επίπεδο. Ο μετωπισμός αντιπροσωπεύει την πολιτικοποίηση του αυθόρμητου αμυντισμού των αγώνων της εργατικής τάξης, νομιμοποιώντας τον σαν πολιτική στρατηγική». 14 Στην πραγματικότητα αυτό που διακυβεύεται σε όλη αυτή τη μετατόπιση της Αριστεράς είναι η ικανότητά της να ορίζεται πραγματικά ανταγωνιστικά προς την κυρίαρχη τάση της καπιταλιστικής ανάπτυξης, καθώς σταδιακά η ίδια η δυνατότητα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού παρουσιάζεται ως μια προέκταση των δυναμικών της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Ταυτόχρονα, την ίδια στιγμή που η εργατική τάξη διευρύνεται, το ΙΚΚ τείνει να διαχέει την εργατική τάξη μέσα σε μια γενική έννοια του «λαού». Όπως παρατηρεί και ο Τόνι Νέγκρι: «Ο Τολιατισμός είναι η ιδεολογία του συμβιβασμού, της σύνθεσης με κάθε τρόπο, του συμβιβασμού με κάθε μέσο [ ] Οι λαϊκές δυνάμεις, αυτές ήταν το υποκείμενο? ο όρος τάξη είχε ολότελα εξαφανιστεί από την κυκλοφορία, εκτός από τις περιπτώσεις λιτανείας. Ο Τολιατισμός έχει σαν αναφορά του τις λαϊκές δυνάμεις? αυτές οι λαϊκές δυνάμεις αποτελούν τον κινητήρα της ιστορικής εξέλιξης? η σχέση δημοκρατίας-σοσιαλισμού αντιμετωπίζονται γενικά με οργανικούς όρους σα μια διαδικασία συνέχειας στο εσωτερικό της καπιταλιστικής ανάπτυξης? στην πράξη επομένως ούτε οι ανταγωνισμοί της καπιταλιστικής διαδικασίας ανάπτυξης λαμβάνονται υπόψη συγκεκριμένα, ούτε οι δυνάμεις που αναπτύσσονται στο εσωτερικό του καπιταλισμού και έρχονται σε αντίθεση με τα πιο καθοριστικά σημεία της ίδιας της ανάπτυξης αντιμετωπίζονται ποτέ». 15 Το ιστορικό κύρος του κόμματος, η ανάδυση μιας σχετικά δημοκρατικής κουλτούρας συζήτησης στο εσωτερικό του, η εμμονή στην αναζήτηση ενός εθνικού δρόμου για το σοσιαλισμό και η έστω και μετρημένη αποστασιοποίηση από τη Σοβιετική Ένωση στη δεκαετία του 1950 σήμαιναν ότι το ΙΚΚ μπορούσε να διατηρεί τη συνοχή του. Σε αυτό θα συντελέσει και η ήττα της αριστερής τάσης του Pietro Secchia, που ούτως ή άλλως δεν εξέφρασε τόσο μια συνολικά διαφορετική στρατηγική, όσο ένα κλίμα δυσπιστίας απέναντι στην κυρίαρχη γραμμή. 2. Προς το θερμό φθινόπωρο 2.1. Τα πρώτα σκιρτήματα Σε αυτό το πλαίσιο η δεκαετία του 1960 ξεκινούσε με το ΙΚΚ να έχει μεγάλη οργανωτική ανάπτυξη, αλλά την ίδια στιγμή να βρίσκεται σε μια μεγάλη στρατηγική αμηχανία. Αυτή θα ενταθεί ιδίως από τη στιγμή που στις αρχές της δεκαετίας του 1960 θα ανοίξει το ερώτημα των λεγόμενων κυβερνήσεων της Κεντροαριστεράς, δηλαδή της εισόδου και του ΙΣΚ στις κυβερνήσεις που διαμορφώνονταν με βασικό άξονα τη Χριστιανική Δημοκρατία (ΧΔ). Η προοπτική της Κεντροαριστεράς δεν ήταν απλώς ένας κοινοβουλευτικός υπολογισμός, ούτε καν η προσπάθεια αποφυγής της συνεργασίας με τους φασίστες. Αντανακλούσε, πολύ περισσότερο, ένα στρατηγικό υπολογισμό μερίδων της ιταλικής αστικής τάξης για μια αναδιάταξη του συνασπισμού εξουσίας και αναδιατύπωση της βασικής αστικής στρατηγικής με άξονα την ενεργό παρέμβαση του κράτους και την απόσπαση συναίνεσης και από τη μεριά τμημάτων της εργατικής τάξης. 16 Όμως, αυτό σήμαινε για το ΙΚΚ την απώλεια του βασικού πολιτικού συμμάχου και τον βασικό αποδέκτη της πρότασής του για δημοκρατική κυβέρνηση (τον πυρήνα του «μετωπισμού»). Την ίδια στιγμή σταδιακά μεταβάλλεται και η ίδια η δομή της εργατικής τάξης. Η μεγάλη βιομηχανική ανάπτυξη και η εσωτερική μετανάστευση τροφοδότησαν τις μεγάλες βιομηχανικές μονάδες με νέα προλεταριακά στρώματα, νεαρά σε ηλικία, συνήθως χωρίς τις πολιτικές εμπειρίες των προηγούμενων γενιών, που όμως αρχίζουν να επιδεικνύουν ένα εντυπωσιακό ριζοσπαστισμό. Η πρώτη συμβολική αποτύπωση αυτού του ριζοσπαστισμού θα είναι οι διαδηλώσεις στη Γένοβα τον Ιούλιο του Την ίδια στιγμή που η ΧΔ αποπειράται να σχηματίσει κυβέρνηση με συμμετοχή του MSI, του φασιστικού κόμματος, δοκιμάζοντας για πρώτη φορά σχηματισμό κυβέρνησης και με συμμετοχή κόμματος εκτός των ορίων του συνταγματικού τόξου, δίνει άδεια να γίνει το συνέδριο του MSI στη Γένοβα, πόλη με μεγάλη ιστορία στην Αντίσταση και ισχυρή παρουσία της Αριστεράς. Το αποτέλεσμα θα είναι μεγάλες διαδηλώσεις, τεράστιες συγκρούσεις με την Αστυνομία, με πολλούς νεκρούς. Τελικά η κυβέρνηση Ταμπρόνι θα καταρρεύσει και θα Σελίδα 3 / 23

4 ανοίξει ο δρόμος για τις κυβερνήσεις της Κεντροαριστεράς. Σε αυτή τη σύγκρουση μια νέα κοινωνική κατηγορία θα έρθει στο προσκήνιο: Οι «νέοι με τα ριγέ μπλουζάκια», νέοι αγωνιστές, που είχαν σχέση μνήμης (και όχι συμμετοχής) με τον αντιφασιστικό αγώνα και οι οποίοι με τη μαχητικότητά τους εξέφραζαν την έμπρακτη άρνηση των ορίων της «ταξικής ειρήνης» της δεκαετίας του Παρότι η αντιφασιστική αναφορά φάνταζε ως αναφορά στο παρελθόν, στην πραγματικότητα ήταν το πρώτο σκίρτημα ενός καυτού μέλλοντος. Επιπλέον, όπως παρατηρεί και ο Dario Fornari: «Η νίκη αυτού του αγώνα αποτέλεσε την πρώτη βίαιη αποσταθεροποίηση της πολιτικής ζωής από κοινωνικές δυνάμεις και όχι μέσα από την κοινοβουλευτική διαλεκτική των κομμάτων. Αποτέλεσε ακόμη ένα πολύτιμο προηγούμενο για την παραπέρα ανάπτυξη των επαναστατικών δυνάμεων» Η νέα εργατική φιγούρα Ταυτόχρονα, μέσα στο «οικονομικό θαύμα» στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960 χιλιάδες νέοι εργαζόμενοι από το Νότο θα πάνε να στελεχώσουν τα εργοστάσια του Βορρά και θα παίξουν αργότερα σημαντικό ρόλο στο ξεδίπλωμα των εργατικών αγώνων. Ο Νάννι Μπαλεστρίνι στο εξαιρετικό του μυθιστόρημα Τα θέλουμε όλα 18 παρουσιάζει με ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο το οδοιπορικό ενός τέτοιου προλετάριου του ιταλικού Νότου στο Βορρά και την ταχύτατη συνδικαλιστική και πολιτική ριζοσπαστικοποίησή του: «[Ά]ρχισε η μετανάστευση, δόθηκε σε όλους το σύνθημα να φύγουν προς τα πάνω, προς τα εργοστάσια του Βορρά [ ] τώρα πια τα εργοστάσια ήσαν έτοιμα να δεχτούν όλη αυτή τη μάζα των ανθρώπων. Τους είχαν ανάγκη τώρα όλους αυτούς για τις αλυσίδες συναρμολόγησης, τις αλυσίδες της Φίατ και της Φολκσβάγκεν. Και χρειάζονταν ακριβώς αυτό το είδος εργάτη. Έναν εργάτη που μπορούσε να κάνει όλες τις δουλειές της αλυσίδας χωρίς διάκριση». 19 Την ίδια στιγμή, όμως, είναι σε εξέλιξη και μια ευρύτερη διαδικασία αναδιάρθρωσης του ιταλικού καπιταλισμού, που θα συνδυάζεται και με τη σταδιακή άνοδο της εργατικής μαχητικότητας. Από τη μια βαθαίνουν τα χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού καταμερισμού και αρχίζει να διαμορφώνεται αυτό που θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως ένα τεηλορικό-φορντικό πρότυπο συσσώρευσης, με έμφαση στην «επιστημονική οργάνωση» της εργασίας, την απόσπαση δεξιοτήτων και εμπειριών των άμεσων παραγωγών και τη μεταφορά τους σε λειτουργίες του συστήματος των μηχανών, την ένταξη των τεχνικών στον καπιταλιστικό καταμερισμό εργασίας, την έμφαση στον προγραμματισμό και τη μαζική κατανάλωση. 20 Από την άλλη, αρχίζει να εμφανίζεται και μια νέα ποιότητα στους εργατικούς αγώνες που χαρακτηρίζονται πλέον όχι απλώς από τη μαχητικότητα, αλλά και από μια σταδιακή αμφισβήτηση των βασικών πλευρών του καπιταλιστικού χαρακτήρα της παραγωγής (ιεραρχία μέσα στην παραγωγή, διαβαθμίσεις στις αμοιβές, κανονισμοί εργασίας) και την προβολή αιτημάτων ολοένα και περισσότερο όχι απλώς ριζοσπαστικών αλλά και έντονα εξισωτικών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι που αρχίζουν να καταγράφονται τάσεις ριζοσπαστικοποίησης μέσα στο εργατικό κίνημα, συμπεριλαμβανομένου και τμήματος των συνδικάτων, σε μια περίοδο που οι ηγεσίες των κομμάτων της Αριστεράς επικεντρώνουν πρωτίστως στην κοινοβουλευτική πάλη. 21 Έχει ενδιαφέρον ότι σε πρώτη φάση οι πιο ανήσυχες φωνές σε αυτή την κατεύθυνση, τόσο θεωρητικής προσέγγισης «του νεοκαπιταλισμού» όσο και ανάπτυξης της νέας εργατικής μαχητικότητας, προέρχονται από την αριστερή πτέρυγα του ΙΣΚ, με εμβληματική φυσιογνωμία τον Ρανιέρο Παντσέρι. 22 Βασική θέση αυτού του ρεύματος θα είναι ότι η ίδια η εξέλιξη της καπιταλιστικής οργάνωσης της εργασίας διαμορφώνει, σε τελική ανάλυση, τη διαρκή δραστικότητα της ταξικής πάλης μέσα στην παραγωγή, τη διαρκή παρουσία του ταξικού ανταγωνισμού μέσα στο πεδίο της παραγωγής, μέσα στο εργοστάσιο. Τη θέση αυτή συμπυκνώνει με τον καλύτερο τρόπο ο Μάριο Τρόντι: «Είχαμε εκτιμήσει και εμείς την καπιταλιστική ανάπτυξη σαν πρωταρχική, και τους εργατικούς αγώνες μόνο στη συνέχεια. Αυτό είναι λάθος. Πρέπει να αντιστρέψουμε το πρόβλημα, αλλάζοντας τη σημασιοδότησή του, ξεκινώντας από την αρχή: και η αρχή είναι η πάλη της εργατικής τάξης. Στο στάδιο του εξελιγμένου κεφαλαίου, η καπιταλιστική ανάπτυξη είναι υποταγμένη στους εργατικούς αγώνες, έρχεται μετά από αυτούς? είναι υποχρεωμένη να οδηγήσει σε αντιστοιχία μαζί τους τον ίδιο τον πολιτικό μηχανισμό, που είναι αυτή η ίδια η παραγωγή». 23 Ανεξάρτητα από τις θεωρητικές αντιφάσεις του ρεύματος του εργατισμού, είναι σαφές ότι σε αυτή, την πρώτη φάση του κατορθώνει να εντοπίσει ένα κρίσιμο σημείο: την ολοένα και μεγαλύτερη όξυνση των αντιφάσεων του τεηλορικού - φορντικού καθεστώτος συσσώρευσης, την ολοένα κα μεγαλύτερη δραστικότητα του κοινωνικού ανταγωνισμού μέσα στο εργοστάσιο, την προοπτική κινημάτων και αγώνων που θα αμφισβητούσαν τον πυρήνα της καπιταλιστικής οργάνωσης της εργασίας. Με αυτό τον τρόπο απαντούν και στο έλλειμμα των περισσότερων εκδοχών της Αριστεράς, δηλαδή την αδυναμία τους να δουν την άμεση διαδικασία παραγωγής ως επίδικο της ταξικής πάλης και τον περιορισμό απλώς σε Σελίδα 4 / 23

5 ερωτήματα που αφορούσαν τη διανομή του προϊόντος. Οι περισσότερες εκδοχές της Αριστεράς αντιμετώπιζαν την παραγωγική διαδικασία ως λίγο-πολύ ουδέτερη, πράγμα που σήμαινε ότι στην πραγματικότητα στήριζαν τη δυναμική της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Απέναντι σε ένα πρότυπο πολιτικού συνδικαλιστικού αγώνα που αποδεχόταν τον πυρήνα της καπιταλιστικής ορθολογικότητας, αντιτάσσεται σταδιακά ένα πρότυπο αγώνα που «θέτει σαν κεντρικό θέμα την αντικαπιταλιστική εργατική δράση, το αίτημα ενός αυθεντικού κοινωνικού διακανονισμού της εργασιακής διαδικασίας, δια μέσου της ρήξης με το σύστημα». 24 Ταυτόχρονα, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 αναδυόταν ένα σύνολο διεκδικήσεων που δεν αφορούσε μόνο τη διανομή του εισοδήματος αλλά και σημαντικές πλευρές της εργασιακής διαδικασίας και των σχέσεων εξουσίας μέσα στο εργοστάσιο, θέτοντας με άλλους όρους το αίτημα του εργατικού ελέγχου. Όπως παρατηρούσε ήδη από το 1961 ο Ρανιέρο Παντσιέρι: «Με το να συζητούν τους χρόνους και τους ρυθμούς της εργασίας, τις μεθόδους, τις σχέσεις του μισθού με την παραγωγικότητα, έρχονταν σε αντίθεση με το κεφάλαιο στο εσωτερικό του ίδιου του μηχανισμού της συσσώρευσης [ ] Προχωρώντας με αγώνες που διεξάγονταν στις πιο ισχυρές επιχειρήσεις, που ήσαν στην αιχμή του σύγχρονου καπιταλισμού, επιβεβαιώνουν ότι είναι διεκδικήσεις πρωτοπόρες, με μια δυναμική ρήξης». 25 Εάν οι διαδηλώσεις στη Γένοβα τον Ιούλιο του 1960 σηματοδοτούσαν την εμφάνιση ενός νέου εργατικού ριζοσπαστισμού, η πρώτη μεγάλη κινητοποίηση που θα ανοίξει έναν κύκλο μεγάλων εργατικών αγώνων θα είναι η απεργία της FIAT τον Ιούλιο του Η FIAT σύμβολο του ιταλικού καπιταλισμού 26 και ιδιαίτερα ικανή στο να καταστέλλει τη συνδικαλιστική δράση βρίσκεται σε μεγάλο αναβρασμό. Για πρώτη φορά η FIOM 27 εξετάζει το ενδεχόμενο γενικής απεργίας σε όλη τη FIAT, ενώ την ίδια στιγμή υπάρχουν ολοένα και αυξανόμενες εντάσεις και συγκρούσεις, κυρίως μέσα από την προσπάθεια της διοίκησης να αυξήσει σημαντικά τους ρυθμούς παραγωγής. 28 Κατά τη διάρκεια της απεργίας ένα από τα συνδικάτα, η UIL, υπογράφει χωριστή συμφωνία και τα γραφεία της στην Piazza Statuto στο Τορίνο γίνονται στόχος δέκα χιλιάδων εργατών που προσπαθούν να τα κάψουν και για δύο μέρες συγκρούονται με την αστυνομία που προσπαθεί να τα υπερασπιστεί. Η επίσημη Αριστερά και ιδίως το PCI είναι αμήχανη και αντιμετωπίζει το γεγονός ως ένδειξη «ανωριμότητας», ενώ θα μιλήσει και για «προβοκάτορες». Τα συνδικάτα ταλαντεύονται και η αναστολή των αγώνων επιτρέπει συγκυριακά στη FIAT να ανακτήσει τον έλεγχο της παραγωγής. Ωστόσο η μεγάλη τομή έχει ήδη γίνει και μια νέα εργατική φιγούρα βγαίνει στο προσκήνιο: Από την καρδιά του τεηλορικού εργοστάσιου, με καταγωγή συχνά από το Νότο, χωρίς μεγάλη πολιτικοποίηση, αλλά με έντονη ριζοσπαστικοποίηση που αμφισβητεί την ίδια την καπιταλιστική οργάνωση εργασίας Οι εξελίξεις στην Αριστερά Την ίδια ώρα που αρχίζουν τα πρώτα σημάδια ενός νέου εργατικού ριζοσπαστισμού, η Αριστερά και ιδίως το IKK στην πραγματικότητα μετατοπίζονται προς τα δεξιά. Όταν ξεσπά η διαμάχη Κίνας - ΕΣΣΔ το 1963 ο Τολιάτι παίρνει ανοιχτή θέση υπέρ της ΕΣΣΔ και κατά της Κίνας. Η ηγεμονική γραμμή του κόμματος παραμένει ο «μετωπισμός», μια γραμμή που επιμένει στον «τονισμό των καθυστερήσεων του Ιταλικού και Ευρωπαϊκού καπιταλισμού, την επιλογή των αντιφάσεων που προέρχονται από την ανάπτυξη σαν προνομιούχο πεδίο αγώνα, την υιοθέτηση συνθημάτων σαν την εθνική οικονομική ανάπτυξη και υπεράσπιση των δημοκρατικών ελευθεριών». 30 Γύρω από αυτήν ωστόσο υπάρχει μια ανοιχτή σύγκρουση ανάμεσα σε δύο βασικές γραμμές: Η δεξιά γραμμή επέμενε ότι η δυναμική του «νεοκαπιταλισμού» έδινε μεγαλύτερες δυνατότητες «ρεφορμιστικής εισδοχής του ΙΚΚ στη διαχείριση της αστικής εξουσίας, όχι μόνο στο κυβερνητικό επίπεδο αλλά σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας τοπική αυτοδιοίκηση, συνεταιρισμοί, συνδικάτα, εθνικοποιημένες βιομηχανίες». 31 Η αριστερή γραμμή υποστήριζε ότι μέσα στο νέο πεδίο των κοινωνικών αγώνων ήταν αναγκαία μια «νέα στρατηγική, ικανή να θέσει ευθέως και ριζικά το πρόβλημα της ανατροπής όλου του συστήματος». 32 Παρά την ισχύ που είχε μέσα στο ΙΚΚ η αριστερή πτέρυγα, που στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960 εκπροσωπείται κυρίως από τον Πιέτρο Ινγκράο και παρά τη ριζοσπαστικοποίηση και κομματιών της νεολαίας και τμημάτων της εργατικής βάσης, η ηγεσία του κόμματος, πριν και μετά το θάνατο του Τολιάτι το 1964, εκμεταλλευόμενη και το αντίβαρο της δεξιάς πτέρυγας υπό τον Αμέντολα, θα εξασφαλίσει τη συνέχιση της γραμμής του «μετωπισμού», πράγμα το οποίο σήμαινε ότι το ΙΚΚ δεν θα εκμεταλλευθεί την «ιστορική ευκαιρία να μπορέσει να διαβλέψει την κρίση που ωρίμαζε μέσα στην Ιταλική κοινωνία και να συντονιστεί με το μαζικό κίνημα που σύντομα θα ξεσπούσε». 33 Ωστόσο, την ίδια στιγμή είναι σαφές ότι αρχίζουν να κυοφορούνται νέα ρεύματα μέσα στην Αριστερά. Η αριστερή πτέρυγα του Σοσιαλιστικού Κόμματος, διαφωνώντας με τη συμμετοχή σε κυβερνήσεις της Κεντροαριστεράς, αποχωρεί και διαμορφώνει το PSIUP (Σοσιαλιστικό Κόμμα Προλεταριακής Ενότητας). Αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες Σελίδα 5 / 23

6 «μαρξιστικές-λενινιστικές» (μ-λ) ομάδες. Το ρεύμα του εργατισμού αναπτύσσεται μέσα από έντυπα όπως τα Quaderni Rossi και αργότερα η Classe Operaia, αλλά και μέσα από την πρακτική της «εργατικής έρευνας» 34 δηλαδή της ανάλυσης του καπιταλισμού, όχι μόνο στο επίπεδο των γενικών τάσεων, αλλά και σε αυτό του εργοστασίου, των μορφών καπιταλιστικής οργάνωσης αλλά και των μορφών συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Αρχίζουν κύκλοι διανοουμένων, συνδικαλιστών και εργατών να συνεργάζονται σε διάφορες περιοχές, να εκδίδουν τοπικά προσανατολισμένα έντυπα, να επεξεργάζονται τις εμπειρίες των αγώνων Η έκρηξη του φοιτητικού κινήματος Η επόμενη μεγάλη στιγμή θα είναι αυτή της έκρηξης του φοιτητικού κινήματος. Κάποιες φορές τείνουμε ξεχνούμε ότι το ξέσπασμα των φοιτητικών καταλήψεων στην Ιταλία προηγήθηκε του Γαλλικού Μάη. Η αιτία βρίσκεται στο σύνολο των αντιφάσεων που επάγει η μαζικοποίηση του Πανεπιστημίου (ας θυμηθούμε ότι το 1968 οι Ιταλοί φοιτητές είναι διπλάσιοι από ό,τι το 1951 και το 1972 πάνω από τριπλάσιοι), ενώ μαζικοποιούνται και ανώτερες τεχνικές σχολές. Οι προσδοκίες κοινωνικής ανόδου που σχετίζονται με την πρόσβαση στην Ανώτατη Εκπαίδευση συγκρούονται με τις δύσκολες συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι φοιτητές μέσα στις σχολές (ακαδημαϊκός μανδαρινισμός και συντηρητισμός, ελλείψεις υποδομών, βαρετά μαθήματα 35 ) αλλά και με τη διαπίστωση ότι η κατοχή του τίτλου δεν συνεπαγόταν αυτόματα και κοινωνική κατοχύρωση. Αυτά δημιουργούσαν αντικειμενικά το υπόβαθρο για όλο και μεγαλύτερη ριζοσπαστικοποίηση. Όπως παρατηρεί και ο Ρέντσο Ντελ Καρία οι φοιτητές: «[Κ]αταλαβαίνουν τώρα πως οι αυταπάτες και οι θυσίες των πατεράδων τους για να τους σπουδάσουν, ώστε να μη γίνουν προλετάριοι, είναι άχρηστες και ψεύτικες και επιπλέον δημιουργούν μια μυθοποίηση και αποτελούν μια παγίδα. Και μόνο ελάχιστοι από αυτούς, παρά τις σπουδές, τους κόπους που χρειάζεται και τα χαμένα χρόνια θα φτάσουν στο δίπλωμα που μόλις το πάρουν θα είναι υποχρεωμένοι, μετά από μερικά χρόνια ανεργία, να βρουν μια θέση από κάθε άποψη κατώτερη από την ειδίκευσή τους». 36 Προάγγελος των καταλήψεων, οι κινητοποιήσεις στο Πανεπιστήμιο του Τρέντο το Γενάρη - Φλεβάρη του 1966 και το φθινόπωρο του Τον Ιανουάριο του 1967 υπάρχουν καταλήψεις στην Πίζα, την Μπολώνια, το Κάλιαρι και το Καμερίνο και τους επόμενους μήνες οι αγώνες ριζοσπαστικοποιούνται στο Τορίνο και τη Νάπολη. Χαρακτηριστικό του φοιτητικού αυτού κινήματος είναι ότι παραμερίζει την παραδοσιακή οργάνωση μέσω εκπροσώπων και επιμένει σε μορφές αυτοοργάνωσης με βάση τις συνελεύσεις, εκτοπίζοντας τα ιδιότυπα φοιτητικά μικροκοινοβούλια που αποτελούσαν τη βασική μορφή φοιτητικής εκπροσώπησης. Το φθινόπωρο του 1967 το κίνημα γενικεύεται. Το Νοέμβριο ξεκινά η μεγάλη κατάληψη του πανεπιστημίου του Τρέντο. Στις 18 Νοέμβρη καταλαμβάνεται το Καθολικό Πανεπιστήμιο του Μιλάνου, με φοιτητές. Μέχρι το Φεβρουάριο η αναταραχή επεκτείνεται στο σύνολο σχεδόν των Ιταλικών Πανεπιστημίων, παρά την προσπάθεια των πρυτάνεων και της αστυνομίας να ποινικοποιήσουν τη συνδικαλιστική δράση. Συνολικά θα διωχθούν φοιτητές σε όλη τη διάρκεια των φοιτητικών κινητοποιήσεων. Αποκορύφωμα αυτού του κύκλου των κινητοποιήσεων θα είναι οι μεγάλες συγκρούσεις των φοιτητών με την αστυνομία στη Valle Giulia στη Ρώμη την 1 Μάρτη του 1968, που σηματοδοτεί μια τομή και στη μαχητικότητα των φοιτητών και στην αστυνομική βία. Αποτέλεσμα ήταν η ολοένα και μεγαλύτερη ριζοσπαστικοποίηση των φοιτητών. Αυτή αποτυπώνεται σε τοποθετήσεις που προχωρούν σε μια όλο και πιο βαθιά κριτική του εκπαιδευτικού μηχανισμού, στην αμφισβήτηση του ρόλου του στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ιεραρχίας, στην άρνηση του καταπιεστικού, εκμεταλλευτικού και αλλοτριωτικού χαρακτήρα της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας και στην αναζήτηση όρων σύνδεσης με άλλα κινήματα εκτός Πανεπιστημίου. Αποτυπώνεται, επίσης, σε όλο τον πλούτο των πρακτικών που θα δοκιμάσει, με την ολόπλευρη και έμπρακτη αμφισβήτηση της καθηγητικής εξουσίας, τα αντιμαθήματα, το συνεχές άνοιγμα προς την κοινωνία, τον βαθιά δημοκρατικό χαρακτήρα που θα πάρει. 38 Παρά τις αντιφάσεις που θα υπάρχουν σε ορισμένες πλευρές της τοποθέτησής του, 39 ιδίως σε ό,τι αφορά το σύνθημα της «φοιτητικής εξουσίας», εντούτοις σε κάθε περίπτωση όχι μόνο θα ανανεώσουν την κριτική προς τον καπιταλιστικό εκπαιδευτικό μηχανισμό, αλλά και θα αποτελέσουν το πεδίο ανάδυσης μιας νέας πολιτικοποίησης, επικριτικής έως και εχθρικής απέναντι στον κομμουνιστικό ρεφορμισμό. Ταυτόχρονα το φοιτητικό κίνημα θα αποτελέσει τη μήτρα μιας νέας επαναστατικής Αριστεράς. Μέσα από αυτές τις συζητήσεις και εμπειρίες, σε συνδυασμό με την απήχηση των επαναστατικών παραδειγμάτων από το εξωτερικό, η πολιτικοποίηση των φοιτητών θα βγει από τα όρια των σχολών, θα ανοιχτεί στην κοινωνία, θα συναντήσει τους εργατικούς αγώνες και θα συνδιαμορφώσει τις μεγάλες οργανώσεις της ιταλικής επαναστατικής Αριστεράς. Για το ξέσπασμα και το ριζοσπαστισμό του κινήματος, χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από τις Θέσεις για την Παιδεία της ομάδας Il Manifesto: «Η μόρφωση σαν εγγύηση Σελίδα 6 / 23

7 μιας θέσης εξαιρετικά προνομιούχας χάνει το κύρος της καθώς το σύστημα δεν έχει ανάγκη από τόσους ειδικευμένους ρόλους. Ο φοιτητής ανακαλύπτει στην αρχή την ίδια του την αθλιότητα σαν μια αισχροκέρδεια, την αδυναμία του να γίνει ανώτερο στέλεχος και ύστερα η απόσταση είναι μικρή γιατί δεν πρόκειται για ένα ιδεολογικό απόκτημα αλλά και για τη διαπίστωση μιας πραγματικής υλικής κατάστασης αισθάνεται τη δυσαρμονία της κατάταξης που του προτείνεται είτε σαν παράλογο σύστημα είτε σαν σύστημα άδικο. Η ίδια η μορφωτική ανάπτυξη αρχίζει να μπαίνει σε αμφισβήτηση για το γεγονός ότι περιορίζεται στη στάθμη του απλού εμπορεύματος. Η παιδεία, προϊόν του συστήματος, εξεγείρεται ενάντια σε αυτό, γίνεται ένα όπλο κριτικής, ανακαλύπτει τον εαυτό της ακρωτηριασμένο από μια απαράδεκτη κοινωνική μονοδιάσταση. Όταν σε αυτές τις αντικειμενικές συνθήκες προστίθεται μια συσσώρευση εξωτερικών πολιτικών ωριμάνσεων τα ριζικά εναλλακτικά μοντέλα του Βιετνάμ σα νίκη του φτωχού ενάντια στον τεχνολογικό μύθο? η κινέζική πολιτιστική επανάσταση σαν ξανακάλυψη της αξίας της ισότητας? η κουβανέζικη επανάσταση σαν έξαρση του υποκειμενισμού τότε το κίνημα ξεσπάει» Το καυτό φθινόπωρο Ωστόσο τα πιο σημαντικά γεγονότα, αυτά που θα δώσουν στην ιταλική εμπειρία, στον μακρύ Ιταλικό Μάη, έναν άλλο χαρακτήρα θα αρχίσουν λίγο μετά και θα αφορούν τον πυρήνα της καπιταλιστικής εξουσίας, το ίδιο το εργοστάσιο, στο μακρύτερο κύκλο εργατικών αγώνων και εργατικής μαχητικότητας σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη. Ταυτόχρονα, για πρώτη φορά σε τέτοια κλίμακα μπαίνουν αιτήματα τα οποία χαρακτηρίζονται από έντονο εξισωτισμό. Γι αυτό και κυριαρχούσε το αίτημα να υπάρξουν ίσες αυξήσεις σε όλους σε αντικατάσταση του περίπλοκου συστήματος που επικρατούσε στα περισσότερα εργοστάσια και όπου ο μισθός χωριζόταν στο βασικό και σε ένα πλήθος επιδομάτων ανάλογα με την ειδικότητα και το τμήμα, με τις αυξήσεις να έχουν μεγάλες διακυμάνσεις ιδίως στο δεύτερο τμήμα, οδηγώντας και σε μεγάλες διαιρέσεις ανάμεσα στους εργαζομένους. 41 Όπως αναφέρει ο Λούτσιο Μάγκρι, ο μισθός ενός οξυγονοκολλητή μπορούσε να ποικίλει μέσα στον ίδιο τομέα ακόμη και κατά 300%. 42 Επιπλέον διεκδικούσαν την παρέμβαση στους χρόνους και ρυθμούς της εργασίας, αμφισβητούσαν τον εργοστασιακό δεσποτισμό και διεκδικούσαν μια άλλη δημοκρατική συνθήκη στους χώρους δουλειάς, ενώ έχει ήδη αρχίσει να αναδύεται και ένα συνδικαλιστικό δυναμικό έτοιμο να δώσει τις μάχες για αυτούς τους στόχους. Όπως παρατηρούσε ο Λούτσιο Μάγκρι στις παραμονές του «καυτού φθινοπώρου» του 1969: «Σαν απάντηση στην εντατικοποίηση του ρυθμού εργασίας σχηματίστηκαν μέσα στην επιχείρηση συνδικαλιστικά στελέχη ικανά να αμφισβητούν μόνιμα την εργοδοτική αυθαιρεσία και εγκαθιδρύθηκε μια πραγματική εργατική συμμετοχή στη διοργάνωση και τη διεύθυνση των αγώνων». 43 Η αρχή γίνεται σε μια περιοχή που δεν έχει ιδιαίτερη αριστερή παράδοση, αλλά πολύ περισσότερο καθολική, την περιοχή του Βένετο. Τον Απρίλιο του 1968, στην κλωστοϋφαντουργία Marzatto στο Valdagno μια απεργία ξεφεύγει από τα χέρια της καθολικής εργατικής συνομοσπονδίας και μετατρέπεται σε λαϊκή εξέγερση με τους εργάτες να γκρεμίζουν το άγαλμα του ιδρυτή της εταιρείας και πλήθος αστυνομικών να συγκεντρώνονται για να την αντιμετωπίσουν. Στη συνέχεια ξεσπά μεγάλος αγώνας στη χημική βιομηχανία Montedison στο Porto Marghera κοντά στη Βενετία. Αυτό τον αγώνα, που θέτει πρωτίστως το αίτημα για ίση αύξηση για όλους, οι εργαζόμενοι αρνούνται να τον αναθέσουν στους συνδικαλιστικούς εκπροσώπους και αντίθετα υιοθετούν το πρότυπο της Συνέλευσης, που έβλεπαν να χρησιμοποιούν οι φοιτητές. Είναι η πρώτη από τις μεγάλες απεργίες στην οποία παίζουν σημαντικό ρόλο οργανώσεις της επαναστατικής Αριστεράς (στη συγκεκριμένη περίπτωση η Potere Operaio) καθώς και φοιτητές που μεταφέρουν το κλίμα του δικού τους αναβρασμού. 44 Το σημείο αναφοράς θα είναι για άλλη μια φορά η FIAT. Είδαμε και προηγουμένως την ιδιαίτερη σημασία που είχε η μεγάλη εσωτερική μετανάστευση στην Ιταλία και η μαζική είσοδος των εργατών από το Νότο. Παρότι με πολύ μικρότερη πολιτική εμπειρία από τους εργάτες του Βορρά (κληρονόμους της παρτιζάνικης παράδοσης) εντούτοις θα είναι ένα δυναμικό πρωτοπόρο στην ανάπτυξη αγώνων που, στον πυρήνα τους, αποτελούσαν μια συνολική άρνηση όλων των πλευρών της μισθωτής εργασίας. 45 Το 1969 η FIAT αναγκάστηκε να πάρει ιδιαίτερα πολλούς νέους εργαζομένους και μάλιστα χωρίς τους εξονυχιστικούς ελέγχους από την αστυνομία και τους τοπικούς ιερείς που χρησιμοποιούσε για να αποφεύγει τους «ταραχοποιούς», έτσι που για πρώτη φορά δεν ήξερε όπως παλιά ποιους προσλάμβανε. 46 Ταυτόχρονα, είχαν ήδη προηγηθεί οι μεγάλες φοιτητικές κινητοποιήσεις που λειτουργούσαν ως πρότυπο, ενώ πρωτοπόρα κομμάτια κυρίως της επαναστατικής πτέρυγας του φοιτητικού κινήματος και τάσεις της επαναστατικής Αριστεράς θα έχουν αποκτήσει δεσμούς με κομμάτια εργατών (στην περίπτωση του Τορίνο πρόκειται για τάσεις που αργότερα θα αποκρυσταλλωθούν στην Potere Operaio και την Lotta Continua). Στις 22 Μαρτίου του 1969 οι εργάτες στο Σελίδα 7 / 23

8 εργοστάσιο Μιραφιόρι της FIAT αρνήθηκαν να υπακούσουν σε μια εντολή της διοίκησης να ανεβάσουν το ρυθμό της παραγωγής. Στις 11 Απριλίου για πρώτη φορά ολόκληρη η FIAT κατέβηκε σε απεργία. Ακολούθησαν 50 μέρες συνεχόμενου αγώνα με αποκορύφωμα την κινητοποίηση στις 3 Ιουλίου του Τα συνδικάτα οργάνωσαν γενική απεργία στο Τορίνο με αφορμή τα υψηλά ενοίκια, μάλλον με την προοπτική να ανακόψουν το κύμα των συγκρούσεων μέσα στα εργοστάσια, που τους προκαλούσε αμήχανα αισθήματα, αλλά τελικά η κινητοποίηση λειτούργησε στην αντίθετη κατεύθυνση, με μεγάλες συγκρούσεις ανάμεσα στους απεργούς και την αστυνομία. Όπως έγραφε και ένα σύνθημα σε ένα οδόφραγμα: «Τι ζητάμε; Τα πάντα». 47 Το κλίμα αποτυπώνει και το παρακάτω απόσπασμα από μια ανακοίνωση της Συνέλευσης των εργατών και φοιτητών του Τορίνο δύο μέρες αργότερα: «Ο πολιτικός πλούτος του αγώνα στη FIAT, η δύναμή του, επιτρέπουν σήμερα σε όλη την ιταλική εργατική τάξη να περάσουν σε μια φάση γενικού κοινωνικού αγώνα πάνω σε στόχους, μορφές και ρυθμούς που δεν θα καθορίζονται με βάση τις απαιτήσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης [ ] αλλά από την αυτόνομη οργάνωση των εργατών». 48 Εκτός από τη FIAT, την Montedison και την Pirelli στο Μιλάνο (όπου θα παίξει ρόλο και η επηρεασμένη από την οργάνωση Avanguardia Operaia τοπική ενωτική επιτροπή βάσης CUB), σύντομα η αναταραχή επεκτείνεται σε όλη την Ιταλία. Πάνω από 5 εκατομμύρια εργάτες συμμετείχαν σε απεργίες εκείνο το φθινόπωρο και χάθηκαν συνολικά 530 εκατομμύρια ανθρωποώρες σε απεργίες. Στη γενική απεργία στις 19 Νοέμβρη του 1969 συμμετέχουν 20 εκατομμύρια εργαζόμενοι. 49 Επιπλέον, η αναταραχή επεκτείνεται πέρα από τα στρώματα της χειρωνακτικής εργασίας και σε στρώματα υπαλλήλων και τεχνικών. Στη Sit Siemens, ένα από τα μεγάλα εργοστάσια του Μιλάνου, το ποσοστό των μη χειρωνακτών που συμμετείχαν στην απεργία αυξήθηκε από 10,5 το 1967 σε 76% τρία χρόνια αργότερα. 50 Σε αυτό το πλαίσιο αρχίζει να καταγράφεται για πρώτη φορά ένας τόσο εκτεταμένος προβληματισμός για το ρόλο των τεχνικών στην παραγωγή και για την ανάγκη να αμφισβητήσουν το ρόλο τους στην οργάνωση της εργασίας και να στρατευτούν στην πλευρά των εργατών. 51 Παράλληλα, νέες μορφές οργάνωσης αρχίζουν να αναδύονται: πλάι στις συνελεύσεις θα αρχίσουν να επεκτείνονται μορφές όπως οι CUB, οι ενωτικές επιτροπές βάσης που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των επόμενων αγώνων και θα αποτελέσουν την πηγή της ριζοσπαστικοποίησης των κινητοποιήσεων. Το παρακάτω απόσπασμα από μια ανακοίνωση της CUB της Pirelli είναι πολύ χαρακτηριστικό: «Η Ενωτική Επιτροπή θέλει να είναι μια πρωτοβουλία συσπείρωσης των εργατών στη βάση μιας ακριβούς κατανόησης των προβλημάτων του εργοστασίου, ενσωματώνοντας τις διεκδικήσεις σε μια πιο γενική αμφισβήτηση, πολιτική αλλά όχι κομματικοποιημένη, με σκοπό να ενώσει όλους τους εργάτες της Pirelli σε ένα αγώνα όλου του εργοστασίου ενάντια στα αφεντικά. Η ενότητα των εργατών πρέπει να γεννηθεί από την απαίτηση να λυθούν τα προβλήματα που αφορούν την κατάσταση των εργατών με τον αγώνα ενάντια στην πολιτική της εργοδοσίας. Ανεξάρτητα από τη συνδικαλιστική δομή ή το κόμμα, η Επιτροπή θέλει να διαμορφώσει μια ενότητα βάσης, όπου κάθε εργάτης συμμετέχει χωρίς να περιμένει εντολές από πάνω και χωρίς να πιστεύει ότι κάποιος άλλος μπορεί να λύσει τα δικά του προβλήματα». 52 Πάνω από όλα, μέσα σε αυτούς τους αγώνες αρχίζουν και διαμορφώνονται πρωτόγνωρες μορφές συλλογικότητας και αυτοοργάνωσης των ίδιων των εργατών. Πλάι και συχνά ενάντια στην παραδοσιακή «από τα πάνω» οργάνωση των συνδικάτων, αρχίζει και γίνεται κυρίαρχη μορφή η Συνέλευση του εργοστασίου, ή πιο συχνά του τμήματος. Όπως παρατηρούσε ο Pino Ferraris: «Η Συνέλευση είναι ένα σημαντικό εργαλείο μέσω του οποίου ανασυντίθεται η ενότητα και γίνεται πρόδηλος ο αυτοκαθορισμός των εργατών». 53 Πολύ συχνά οι απεργίες ξεκινούν χωρίς την έγκριση του συνδικάτου, απλώς επειδή το συναποφασίζουν οι εργάτες συγκεκριμένου τμήματος. Δοκιμάζονται πρωτόγνωρες μορφές κινητοποίησης όπως είναι οι πορείες μέσα στο εργοστάσιο, όπου οι εργάτες από ένα τμήμα που απεργεί κάνουν πορεία προς τα άλλα τμήματα προκαλώντας ακόμη μεγαλύτερη αναταραχή. Αναδύονται νέες μορφές συλλογικής συνείδησης και γρήγορες μορφές πολιτικοποίησης, ακόμη και σε εργάτες που δεν είχαν προηγούμενη πολιτική εμπειρία. 54 Όπως παρατηρούσε το 1970 η Λουτσιάνα Καστελίνα: «Οι εργάτες συνειδητοποίησαν ένα αποφασιστικό γεγονός: Η καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας δεν είναι άτρωτη, ο εργάτης δεν είναι το παθητικό γρανάζι ενός αντικειμενικού μηχανισμού του οποίου τους νόμους δεν μπορεί να συλλάβει και που δεν μπορεί να αμυνθεί απέναντι σε αυτόν παρά μόνο με αύξηση της κούρασής του με αντίτιμο σε χρήμα. Το όπλο που του χρειάζεται να κατακτήσει είναι μια δύναμη που αμφισβητεί άμεσα την οργάνωση της παραγωγής, τους νόμους της, τους ρυθμούς της, την ποσότητά της ακόμα, πέρα από τα όρια των συμβάσεων». 55 Αποτέλεσμα των απεργιών του Φθινοπώρου του 1969 ήταν επίσης μια σειρά από πολύ σημαντικές κατακτήσεις στις συλλογικές συμβάσεις και στο θεσμικό επίπεδο. Η σύμβαση της FIOM, της ομοσπονδίας του μετάλλου και των μεγάλων αυτοκινητοβιομηχανιών είναι πολύ χαρακτηριστική. Μείωση των ωρών εργασίας σε 40, περιορισμός στις Σελίδα 8 / 23

9 υπερωρίες, εξίσωση των παροχών ασθένειας σε εργατοτεχνίτες και υπαλλήλους, κατοχυρωμένο δικαίωμα για συνελεύσεις, αναγνώριση των δικαιωμάτων των συνδικαλιστικών εκπροσώπων, συνδικαλιστικές άδειες, πίνακες ανακοινώσεων, έγγραφη εξήγηση από τη διεύθυνση για οποιαδήποτε δυσμενή μεταβολή ή τιμωρία, δικαίωμα υπεράσπισης απέναντι σε πειθαρχικές πρακτικές, αυξήσεις που αφορούσαν όλους τους εργαζομένους. Αποτελούσε αυτό μια τεράστια τομή σε σχέση με το καθεστώς δεσποτισμού που επικρατούσε στα περισσότερα εργοστάσια και σύντομα επεκτάθηκε και σε άλλους κλάδους (συνολικά 43 κλαδικές συμφωνίες). Αρχίζουν να υπάρχουν σημαντικές κατακτήσεις και στο επίπεδο των ρυθμών, ενώ οι εργαζόμενοι κατοχυρώνουν νέες κατανομές ειδικοτήτων, αναιρούν τα συστήματα διαφορετικής αμοιβής ανά πόστο και αγωνίζονται ενάντια στους πίνακες βαθμολογικών κατηγοριών που μέχρι τότε ίσχυαν. 56 Το Μάιο του 1970 ψηφίζεται το περίφημο Statuto dei Diritti dei Lavoratori που αποτελεί μέχρι σήμερα το πιο προχωρημένο κείμενο εργατικής νομοθεσίας στη Δυτική Ευρώπη, το οποίο όχι μόνο αναγνώριζε πλήρως τα δικαιώματα των εργαζομένων στη συνδικαλιστική δράση, αλλά και έβαζε φραγμό στις αναιτιολόγητες απολύσεις και πειθαρχικές διώξεις. 57 Ταυτόχρονα, αρχίζει να αναδύεται μια παράλληλη μορφή συνδικαλιστικής οργάνωσης μέσα στις επιχειρήσεις: οι αντιπρόσωποι. Είτε μέσα από την πρωτοβουλία των συνδικάτων είτε και κυρίως μέσα από την ίδια τη δυναμική των κινητοποιήσεων και των απεργιών αρχίζουν να εκλέγονται αντιπρόσωποι στο επίπεδο των επιχειρήσεων και των εργοστασίων ως άμεσοι εκπρόσωποι της εργατικής βάσης. Σταδιακά αναδύεται και ένας τρόπος εκλογής τους: μυστική ψηφοφορία όλων των εργαζομένων ενός τμήματος, ή ενός ομογενούς κομματιού μιας παραγωγικής μονάδας. Παρά την προσπάθεια των συνδικάτων να μετατρέψουν τη νέα διαδικασία απλώς σε προέκταση των συνδικάτων μέσα στους χώρους δουλειάς και παρά την αντίθεση μερίδας της άκρας Αριστεράς, το σύστημα των εκπροσώπων θα έχει δυναμική, καθώς εξέφραζε εκείνη τη στιγμή μια πραγματική τάση για αυτοοργάνωση. 58 Θα ενσωματωθούν στις περισσότερες συμβάσεις της εποχής και θα αποτελέσουν, ειδικά σε επόμενα χρόνια και μετά την ήττα του κινήματος, σημείο αναφοράς και μαχητικών διεκδικήσεων. 59 Από τα παραπάνω προκύπτει και η σημασία των κινημάτων αυτών: Δεν είναι μόνο η μαζικότητα και η μαχητικότητά τους. Είναι, πάνω από όλα, ότι αμφισβητούσαν ευθέως τον πυρήνα της καπιταλιστικής οργάνωσης της εργασίας και τις σχέσεις εξουσίας μέσα στην παραγωγή. Έμπρακτα αποτελούσαν άρνηση της ουδετερότητας της τεχνικής και των «παραγωγικών δυνάμεων». Προσέφεραν μια μεγάλη εμπειρία για το βάθεμα μιας αντικαπιταλιστικής τοποθέτησης Η ανάδυση της επαναστατικής Αριστεράς Μέσα σε όλη αυτή τη συγκυρία αναδιατάσσονται και οι συσχετισμοί στην ιταλική Αριστερά. To ΙΚΚ αντιμέτωπο με μια μεγάλης κλίμακας κοινωνική αναταραχή, που ταυτόχρονα ήταν και άμεσα ή έμμεσα σε ρήξη με την πολιτική του γραμμή και ιδίως τη λογική της εθνικής δημοκρατικής ανάπτυξης και της ανάθεσης όλης της ελπίδας στην πιθανότητα μιας κυβέρνησης της Αριστεράς για «δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις», προσπαθεί να αναπροσαρμόσει τη στρατηγική του. Σε πρώτη φάση αποφεύγει την άμεση σύγκρουση με το φοιτητικό κίνημα και συμβολικά ο γραμματέας του κόμματος Λουίτζι Λόνγκο συναντιέται με τους εκπροσώπους των καταλήψεων, ενώ έμπρακτα αποδέχεται ορισμένες από τις νέες μορφές οργάνωσης των εργατικών αγώνων (ιδίως το σύστημα των αντιπροσώπων). 60 Ωστόσο, η βασική κατεύθυνση παραμένει αυτή της αναζήτησης «δημοκρατικής λύσης» και της παραμονής εντός αυστηρά κοινοβουλευτικών ορίων, αποφεύγοντας να σπρώξει στα άκρα τη δυναμική των αγώνων. Αυτό αποτυπώνεται και στις παρεμβάσεις του Μπερλίνγκουερ, που ήδη από το 1969 αναδεικνύεται στην ηγετική φυσιογνωμία του ΙΚΚ. 61 Σε αυτό το φόντο ξεσπά η πιο μεγάλη κρίση στην μεταπολεμική ιστορία του ΙΚΚ. Μια ομάδα στελεχών, προερχόμενων από την «Ινγκραϊκή Αριστερά», 62 αλλά και με πολύ ευρύτερο θεωρητικό και πολιτικό προσανατολισμό (αριστερή ανάγνωση του Γκράμσι, αναφορά στην Πολιτιστική Επανάσταση, αναγνώριση της σημασίας του Γαλλικού Μάη και του νέου φοιτητικού και εργατικού κινήματος), αποφασίζουν να αμφισβητήσουν τη γραμμή που βγαίνει από το 12 ο Συνέδριο του 1969 και ιδρύουν το περιοδικό Il Manifesto. Η ευθεία κριτική τους προς την κεντρική γραμμή του κόμματος, αλλά και του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, με αφορμή τη Σοβιετική εισβολή στην Πράγα οδηγεί την πλειοψηφία της Κεντρικής Επιτροπής το 1969, παρά την παράδοση του ΙΚΚ στην ανοχή διαφορετικών απόψεων και τη σχετικά (για παραδοσιακό κομμουνιστικό κόμμα ) δημοκρατική συζήτηση, στην απόφαση για την αποπομπή τους. Έτσι το περιοδικό μετατρέπεται σε πολιτικό ρεύμα και οργάνωση. 63 Η ήττα της Αριστεράς του IKK θα σημάνει και τη σταδιακή μετατόπιση του κόμματος προς τα Δεξιά, έστω και εάν στις διακηρύξεις μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 διατηρούνται οι αναφορές σε μια αντικαπιταλιστική προοπτική και η προσπάθεια ενσωμάτωσης της Σελίδα 9 / 23

10 δυναμικής των κινημάτων. Την ίδια στιγμή, ανάλογες αντιφάσεις διαπερνούν και άλλες τάσεις της Αριστεράς, τόσο εκείνες που προέρχονταν από τη Σοσιαλιστική Αριστερά (ιδίως το PSIUP) όσο και τις διάφορες εκδοχές της καθολικής Αριστεράς. Με τη συγκρότηση του Manifesto πρώτη φορά την ιστορία του Κόμματος διατυπώνεται μια τόσο συνολική κριτική της γραμμής του και όχι μόνο της τακτικής του. Απορρίπτεται το σύνολο της τακτικής του «μετωπισμού», όπως είχε διατυπωθεί ήδη από τη δεκαετία του Αναδιατυπώνεται η δυνατότητα του πρωτοπόρου και επαναστατικού ρόλου της εργατικής τάξης, στη συμμαχία της με άλλα στρώματα εργαζομένων και τη ριζοσπαστικοποιημένη τεχνική διανόηση. Απορρίπτεται πλήρως το σοβιετικό πρότυπο σοσιαλιστικής οικοδόμησης, αντιμετωπίζεται θετικά το παράδειγμα της Πολιτιστικής Επανάστασης, τίθεται το θέμα της ολόπλευρης αμφισβήτησης του σύγχρονου ιμπεριαλισμού. Απορρίπτεται ο παραδοσιακός οικονομισμός του επίσημου κομμουνιστικού κινήματος και τίθεται το θέμα της όξυνσης των αντιφάσεων που αφορούν τις παραγωγικές σχέσεις. Πάνω από όλα, επιβεβαιώνεται η ωριμότητα και η επικαιρότητα του κομμουνισμού μέσα από την ίδια την όξυνση των αντιφάσεων που σηματοδοτούν τα κινήματα του «1968». «[Γ]ια πρώτη φορά στην ιστορία ο κομμουνισμός με τη ριζική έννοια και άρα ο σοσιαλισμός σα μεταβατική φάση, έφτασαν σε μια ωριμότητα και συνιστούν ένα πιθανό πολιτικό πρόγραμμα. Για πρώτη φορά η εργατική τάξη και το κόμμα της μπορούν να αγωνιστούν, όχι πια υιοθετώντας τις διεκδικήσεις που ιστορικά είχαν επεξεργαστεί άλλα κοινωνικά στρώματα και εκφραζόμενα σα μια υπάλληλη δύναμη, αλλά ως φορέας μιας καθολικής νέας σχέσης παραγωγής και ενός ριζικά διάφορου μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης. Μέσα σε αυτή βαθιά έννοια, η επανάσταση μπορεί να είναι ξανά, όπως είναι και για τον Μάρξ, ένα «κοινωνικό» γεγονός πριν να είναι ένα «πολιτικό» γεγονός: η κατάκτηση της εξουσίας να είναι το μέσο επιβεβαίωσης μιας νέας κοινωνικής ηγεμονίας στην ολότητά της». 64 Σε αυτή τη βάση βάζουν και την πρόταση της ενωτικής συγκρότησης όλης της Ιταλικής επαναστατικής αριστεράς. Οι «Θέσεις για τον Κομμουνισμό» τον Οκτώβρη του 1970 αποτελούν ίσως το πιο προχωρημένο συνολικό ντοκουμέντο σε αυτή την κατεύθυνση που θα βγει από την ευρωπαϊκή κομμουνιστική Αριστερά εκείνη την περίοδο. Ήδη, όμως, έχουν αρχίσει να αναδεικνύονται και οι υπόλοιπες μεγάλες τάσεις της Ιταλικής Άκρας Αριστεράς. Παρότι χρονικά προηγήθηκαν οι διάφορες παραλλαγές μ-λ τάσεων, που σε ορισμένες περιοχές είχαν ισχυρή παρουσία, οι πιο σημαντικές τάσεις θα είναι αυτές που θα προκύψουν μέσα από την εμπειρία των αγώνων. 65 Χρονικά η πρώτη που θα συγκροτηθεί θα είναι η Avanguardia Operaia ήδη από το Παρότι στην ίδρυσή της παίζουν ρόλο και στελέχη προερχόμενα από τον τροτσκιστικό χώρο θα έχει έντονη την επίδραση από την Πολιτιστική Επανάσταση και θα είναι η περισσότερο παραδοσιακά λενινιστική από τις μεγάλες οργανώσεις και αυτή που συνήθως κατηγορούσε τις άλλες για υποταγή στον αυθορμητισμό. 66 Στην αφετηρία της σημαντικό ρόλο θα έχει η γείωσή της σε συγκεκριμένους μεγάλους εργασιακούς χώρους, ιδίως του Μιλάνου, όπως η Sit-Siemens και η Pirelli, καθώς και ο ρόλος που θα παίξει στη συγκρότηση των πρώτων CUB και συνολικά η προσπάθεια για την αναδιατύπωση βασικών θέσεων για ένα ταξικό κίνημα που να συγκρούεται με τον πυρήνα του κυρίαρχου προτύπου καπιταλιστικής ανάπτυξης 67. Θα είναι γενικά επιφυλακτική απέναντι στη δυνατότητα να λειτουργήσει και μέσα στις συνδικαλιστικές δομές ως αντιπολίτευση, θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό. 68 Σε πρώτη φάση θα είναι η περισσότερο επιφυλακτική από τις οργανώσεις ως προς το εάν και κατά πόσο το δίλημμα στην Ιταλία ήταν ανάμεσα στην «επανάσταση και το φασισμό». 69 Η πιο μαζική οργάνωση ίσως της επαναστατικής Αριστεράς, όμως, θα είναι η Lotta Continua και θα προκύψει μέσα από τις ίδιες τις μαζικές συνελεύσεις εργατών και φοιτητών το 1969 και ιδίως στο Τορίνο (όπου και το όνομα αρχικά θα είναι απλώς το μότο των προκηρύξεων που έβγαζε η Συνέλευση), ενώ θα ενισχυθεί και με ένα κομμάτι που θα προέλθει από το χώρο του εργατισμού, ιδίως από την περιοχή της Πίζα (όπου και δραστηριοποιείται ο μετέπειτα χαρισματικός ηγέτης της Lotta Continua Adriano Sofri, ο οποίος θα κινηθεί, όπως και πολλά άλλα στελέχη του κινήματος προς το Τορίνο όταν ξεσπούν εκεί οι μεγάλες απεργίες, ιδίως στη FIAT 70 ), καθώς και από στελέχη του φοιτητικού κινήματος από άλλες περιοχές. To Nοέμβριο του 1969 ξεκινά και η έκδοση της εβδομαδιαίας εφημερίδας με τον τίτλο Lotta Continua (που θα έχει αρχικά κυκλοφορία φύλλων). Η οργάνωση θα έχει μεγάλη οργανωτική ανάπτυξη, έστω και εάν σε πρώτη φάση είναι περισσότερο ένα δίκτυο συντονισμού και αναφοράς σημαντικών εργατικών και νεολαιίστικων πρωτοποριών, με έμφαση στις μεγάλες συνελεύσεις, που καθόριζαν τη γραμμή ή την κατεύθυνση της εφημερίδας και την αποφυγή, αρχικά τουλάχιστον, μιας πιο κλασικής κομματικής συγκρότησης. Από όλες τις οργανώσεις θα είναι αυτή που περισσότερο θα έχει την αντίληψη της κομματικής οικοδόμησης ως ανοιχτής διαδικασίας, που έδινε λόγο και περιθώριο και στα ίδια τα κινήματα, με τη έννοια ότι το κόμμα έπρεπε να μπορέσει να συγκεντρώσει τις πραγματικές πρωτοπορίες που αναδύονταν μέσα στους εργατικούς αγώνες, έστω και εάν τελικά θα καταλήξει να έχει μια αρκετά ιεραρχική και συγκεντρωτική δομή. Ως Σελίδα 10 / 23

11 η περισσότερο κινηματική και αυθορμητίστικη από όλες τις οργανώσεις 71 θα μπορεί να ασκεί γι αυτό το λόγο και τη μεγαλύτερη έλξη σε πρωτοπόρα κομμάτια, και θα είναι η πρώτη που θα επικεντρώσει ιδιαίτερα στα νέα κοινωνικά κινήματα όπως το γυναικείο, 72 ενώ θα δώσει και ιδιαίτερο βάρος στην αντιφασιστική δράση, μια που θα έχει ην πιο σαφή εξαρχής κατανόηση του κινδύνου από τη δράση φασιστικών κύκλων (βλ. παρακάτω). Θα έχει τέλος ιδιαίτερα πρωτοπόρα δράση σε ζητήματα που αφορούσαν τη συνολική συνθήκη ζωής των εργατικών μαζών, πρωταγωνιστώντας π.χ. στα κινήματα για τη στέγαση. Όσο για το ρεύμα του εργατισμού, αυτό θα έχει μια διαφορετική πορεία. Έχοντας ξεκινήσει πριν το ξέσπασμα των μεγάλων αγώνων του περνά μια πρώτη κρίση το 1966 όταν μια ομάδα στελεχών, με πιο γνωστούς τους Μάριο Τρόντι 73, Μάσσιμο Κατσιάρι και Αλμπέρτο Αζόρ Ρόζα εισηγούνται τον εισοδισμό στο ΙΚΚ και αποχωρούν. Ωστόσο ως ένα ρεύμα, με τοπική συγκρότηση σε συγκεκριμένες περιοχές (τόσο στο Βορρά όσο και στη Ρώμη, όπου ξεχωρίζει και η μορφή του Φράνκο Πιπέρνο) και δικτύωση σε κρίσιμους εργατικούς χώρους, διατηρείται και ενισχύεται. δουλεύοντας σε συγκεκριμένους μεγάλους εργοστασιακούς χώρους και μάλιστα σε αυτούς που θα έχουν και την πιο μαζική συμμετοχή στις κινητοποιήσεις που θα οδηγήσουν στο «Θερμό Φθινόπωρο». Σε θεωρητικό επίπεδο, η αποχώρηση των «εισοδιστών» αναβαθμίζει την θεωρητική επίδραση του Τόνι Νέγκρι που γίνεται ο βασικός θεωρητικός του ρεύματος. Ήδη πριν το 1969 σε διάφορες περιπτώσεις οι ομάδες που αναφέρονται σε αυτό το ρεύμα χρησιμοποιούν την υπογραφή Potere Operaio (Εργατική Εξουσία). Μετά το σημείο καμπής που ήταν η απεργία της FIAT το 1969, και τη ρήξη με όσους θα αποτελέσουν το βασικό πυρήνα της Lotta Continua, 74 η Potere Operaio αρχίζει να συγκροτείται ως πολιτική οργάνωση. Σε αντίθεση με τη Lotta Continua η Potere Operaio θα αυτοπροσδιορίζεται ως μια «νεολενινιστική» οργάνωση, αλλά ταυτόχρονα θα διαπερνάται από έναν ορισμένο δυϊσμό ανάμεσα στη διάχυση στο κίνημα και την προσπάθεια πολιτικής συγκρότησης. Βασική θεωρητική αναφορά θα παραμένει η έμφαση στον καθοριστικό ρόλο της εργατικής υποκειμενικότητας μέσα στη διαδικασία διαμόρφωσης των τάσεων της καπιταλιστικής συσσώρευσης και η αντιμετώπιση των εργατικών αγώνων της περιόδου όχι ως αγώνων για την εργασία αλλά ως αγώνων ενάντια στην εργασία και την καπιταλιστική της οργάνωση. 75 Παράλληλα, σε αυτό το πλαίσιο γενικεύει μια ορισμένη εργατική φιγούρα, αυτή του «εργάτη-μάζα» του μεγάλου εργοστασίου ως η κατεξοχήν εκδοχή της εργατικής αυτονομίας. Θεωρεί η οργάνωση ότι ήδη μέσα στους εργατικούς αγώνες της δεκαετίας του 1960 έχει αποτυπωθεί αυτή η δυναμική των αγώνων προς τον κομμουνισμό: «Για εμάς, σύντροφοι, ο αγώνας ενάντια στην εργασία, η άρνηση της εργασίας μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα κομμουνιστικό πρόγραμμα που αρθρώθηκε σε μια σειρά από συγκεκριμένα προγράμματα των εργατικών αγώνων της δεκαετίας του Αγώνας ενάντια στη συμμετοχή, ενάντια στο να γίνουν οι εργάτες συνυπεύθυνοι [...], αγώνας ενάντια στο χρόνο εργασίας, ενάντια στην καπιταλιστική μυστικοποίηση των διαφορετικών αξιών εργασίας (που στην πραγματικότητα διαιρούν πολιτικά τους εργάτες), αγώνας ενάντια στη σύνδεση μισθού και παραγωγικότητας: όλα αυτά αποτελούν το καταπληκτικό επαναστατικό περιεχόμενο αγώνων με θετικό σε μεγάλο βαθμό απολογισμό». 76 Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 θα ορίσουν το σύνολο αυτών των διεκδικήσεων, είτε αφορούν τους όρους εργασίας, είτε τους ρυθμούς, είτε τη στέγαση και τις κοινωνικές υπηρεσίες, ως επανιδιοποίηση του κοινωνικού πλούτου και θα το ονομάσουν πολιτικό μισθό. 77 Παράλληλα, θέτουν την ανάγκη για το πέρασμα από την άμεση διεκδίκηση στην πολιτική σύγκρουση για την εξουσία. Αυτή την πολιτική σύγκρουση θα την ορίσουν, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη τάση της επαναστατικής Αριστεράς, ως οργανωμένη και συντονισμένη βίαιη εξέγερση και γι αυτό θα θεωρητικοποιήσουν περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο τις πράξεις μαζικής λαϊκής βίας, τις συγκρούσεις με την αστυνομία και τους φασίστες, τις συγκρούσεις με τους μπράβους της εργοδοσίας, τις πυρπολήσεις γραφείων του φασιστικού κόμματος εξ ου και η αναφορά στο «Κόμμα της Εξέγερσης». Θεωρούν τους καθημερινούς αγώνες ως την ήδη συγκροτημένη εκδοχή μιας εργατικής αντιεξουσίας, αντιμετωπίζοντας την πολιτική συγκρότηση περισσότερο ως καθοριστική προετοιμασία οργανωτικών όρων για τη βίαιη εξέγερση. Ως εκ τούτου θα είναι και το περισσότερο «αντιγκραμσιανό» ρεύμα της ιταλικής επαναστατικής Αριστεράς. Χαρακτηριστικός είναι ο απολογισμός που κάνει ο Νέγκρι της εμπειρίας της: «Η P.O. είναι μια οργάνωση νεο-λενινιστική με την έννοια ότι ζει άμεσα μια εμπειρία καθοδήγησης του κινήματος στο εσωτερικό των μαζικών διαδικασιών. Είναι μια οργάνωση νεο-λενινιστική που στη διάρκεια της ζωής της δεν ξέπεσε ποτέ σε γκραμσιανές ή ποπουλίστικες διεκδικήσεις, ούτε σε αυτοδικαιολόγηση της ύπαρξής της. Από άποψη μεγέθους και παρουσίας είναι μια εμπειρία που άγγιζε όλα σχεδόν τα μεγάλα κέντρα ανάπτυξης και της ταξικής πάλης στην Ιταλία, εκτός ίσως από το Μιλάνο [ ] Νομίζω ότι η P.O. είναι η οργάνωση που επεκτείνει, κατά τον πιο συνεπή τρόπο και στην προοπτική της αντιεξουσίας, την ανάλυση από το εργατικό επίπεδο των αγώνων μέχρι το αντίστοιχο Σελίδα 11 / 23