αντικείμενο της έρευνας

Transcript

1

2 αντικείμενο της έρευνας Από την εποχή που η πρώτη κινηματογραφική κάμερα αναπαρήγαγε έναν αστικό χώρο, πριν από εκατό χρόνια, παρατηρείται μια αδιάκοπη σχέση μεταξύ του κινηματογράφου και της πόλης 1 Η πόλη παίζει σημαντικό ρόλο στον κινηματογράφο και ειδικότερα στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας. Είναι ο μικρόκοσμος της ανθρωπότητας και για να κατανοήσει κανείς τους μηχανισμούς της, οφείλει να διερευνήσει πρώτα τις σχέσεις ανάμεσα στην κοινωνία και τα κτίρια που την περιβάλλουν. Η κινηματογραφική αναπαράστασή της, επιτρέπει να προβάλλουμε τους φόβους και τα οράματα μας για το αύριο. Αντικείμενο της έρευνας αποτελεί η δημιουργία του κινηματογραφικού πορτρέτου τριών πόλεων του (όχι και τόσο μακρινού)- μέλλοντος, η αφήγηση τριών ιστοριών που εξελίσσονται σε δημόσιους χώρους, δρόμους, πλατείες και εγκαταλελειμμένα κτίρια που πέφτουν απειλητικά πάνω στους ήρωες και τους εγκλωβίζουν στην μοίρα τους. Οι ταινίες αυτές παρέχουν σχόλια πάνω στη σύγχρονη πραγματικότητα της οικολογικής καταστροφής, της αστικής εξάπλωσης, των ταξικών διακρίσεων και των ηθικών διλλημάτων για την τεχνολογία και την γενετική μηχανική. Σκοπός της έρευνας είναι η διαχείριση του πραγματικού και φαντασιακού αστικού τοπίου, ως «πολιτική» πράξη. Η καταγραφή της χωρικής δύναμης των κομματιασμένων μητροπόλεων. Η απομυθοποίηση των ιδεολογικών θέσεων του Μοντερνισμού στον αστικό σχεδιασμό. Η αμφισβήτηση των υποσχέσεων της βιομηχανικής και τεχνολογικής επανάστασης. Η αντιπαράθεση παρούσας και μελλοντικής πόλης, ουτοπίας και δυστοπίας. METROPOLIS F.Lang BLADE RUNNER R.Scott 1 Παρατήρηση του Helmut Weihsmann, που επαναδιατυπώνει η Deborah Stevenson στο Πόλεις και αστικοί Πολιτισμοί (επιμ. Γιαννιτσιώτης Γ., μεταφρ. Πενταζου Ι.) Κριτική 2007 σ.186 METROPOLIS Rintaro

3

4 METROPOLIS F. Lang and Thea von Harbou 1927 Στο μέλλον, η υπερπληθυσμική Μετρόπολις χωρίζεται σε δύο κοινωνικές τάξεις που ζουν σε διαφορετικά επίπεδα της πόλης: Υπέργεια, σε πυργοειδή κτίρια και καταπληκτικούς ουρανοξύστες ζουν με πολυτέλεια οι άρχοντες και η αριστοκρατία. Υπόγεια σε αρχαίες κατακόμβες και αίθουσες ζουν οι εργάτες, που φτιάχνουν την πόλη, συντηρούν τον τρόπο ζωής των προνομιούχων και συνυπάρχουν με μηχανές. Οι μηχανές είναι αυτές που καθορίζουν - και "καταβροχθίζουν" - τις ζωές των εργατών. Η Μετρόπολις, μια μεγάλη βιομηχανική πόλη του μέλλοντος βρίσκεται κάτω από την εξουσία του Γιόχαν Φρέντερσεν. Στην κατώτερη πόλη ζουν οι εργάτες που δεν έχουν ονόματα, αλλά νούμερα. Ανάμεσα στην ανώτερη πόλη των αριστοκρατών και την κατώτερη των εργατών, ζουν οι τεχνοκράτες, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την ομαλή λειτουργία των μηχανών που κρατούν την πόλη ζωντανή 2. Η πόλη παρομοιάζεται με ανθρώπινο σώμα ουρανοξύστες, μηχανές και κατακόμβες μεταφράζονται ως μυαλό, καρδιά και χέρια. Η ιστορία επικεντρώνεται στον έρωτα του νεαρού Freder, γιο του John Fredersen (Άρχοντα της Metropolis), και της Maria, μέλους της εργατικής τάξης, η οποία υπόσχεται στους εργάτες την άφιξη του «Μεσολαβητή» που θα ενώσει τα δύο μισά της κοινωνίας. Ο Freder ακολουθεί την Μαρία στον κάτω κόσμο και γίνεται μάρτυρας των άθλιων συνθηκών και των κινδύνων διαβίωσης και εργασίας 2 τελευταία επίσκεψη 26/6/2008

5

6 Ο Fredersen απειλείται από τις ενέργειες της Μαρίας και την απαγάγει τοποθετώντας στη θέση της ένα ρομπότ - ομοίωμά της για να καθοδηγήσει τους εργάτες σε βίαιες αντιδράσεις, δίνοντας την ευκαιρία στην άρχουσα τάξη να τις καταστείλει. Το σχέδιο καταρρέει καθώς η εξέγερση κοντεύει να αφανίσει την Metropolis, καταστρέφει τις μηχανές και θέτει σε κίνδυνο τις ζωές χιλιάδων γυναικών και παιδιών. Ο Φρέντερ αντιμετωπίζει τον Ρότβανγκ εχθρό της Μητρόπολις και δημιουργού του ρομπότ - στη στέγη του καθεδρικού ναού και ελευθερώνει τη Μαρία. Η Μαρία και ο Φρέντερ - ο διαμεσολαβητής της προφητείας - κηρύσσουν τη συμμαχία ανάμεσα στην εξουσία και στους εργαζόμενους και αναγκάζουν τον Φρέντερσεν και τον Γκρότ υπεύθυνο της μηχανής καρδιάς που παράγει την ενέργεια της πόλης - να δώσουν τα χέρια ως μια αρχή της μελλοντικής καλής τους συνεργασίας, "ο διαμεσολαβητής ανάμεσα στα χέρια και στο μυαλό πρέπει να είναι η καρδιά" 3. 3 ό.π.

7

8 Για τις πολυπληθείς και εξαιρετικά πυκνές ευρωπαϊκές πόλεις του 20, με σπίτια λιθοδομής και χαμηλού ύψους, εικόνες με ουρανοξύστες και έργα υποδομής είναι εξαιρετικά καινοτόμες και αναπάντεχες. Έμπνευση για τα εξαιρετικά πλάνα που καταλαμβάνουν την οθόνη αποτέλεσε η γοητεία που ασκούν οι ουρανοξύστες της Ν. Υόρκης. Ο σκηνοθέτης επιχείρησε να συλλάβει την πολλαπλότητα και τη συνεχή κίνηση των φώτων του Broadway με την φωτογραφική κάμερα, εκθέτοντας το φιλμ δύο φορές. Με τη βοήθεια της mise-en-scene τοποθέτησε αυτή την αίσθηση ως υπόστρωμα του δράματος. Ο F. Lang με την προβολή μιας καταπληκτικής, αλλά άψυχης, τεχνοκρατικής πόλης, περιγράφει τον δυναμισμό της μοντέρνας ύπαρξης, τις ταξικές συγκρούσεις, την αλλοτρίωση και την αυτό-καταστροφή της βιομηχανικής εποχής. Δεν έχει την πρόθεση να παράγει μια ρεαλιστική προβολή της αστικής ανάπτυξης, ούτε καν της ιδανικής πόλης, διότι αυτή η ουτοπία δεν θα παρείχε το κατάλληλο φόντο για μια δραματική μάχη ανάμεσα στο καλό και το κακό 4. Η οπτική δύναμη του φιλμ, οφείλεται κυρίως στα εξπρεσιονιστικά σκηνικά 5 και την γλυπτική διαχείριση του πλήθους. Ο οπερατέρ Eugen Schufftan εφαρμόζει μια τεχνική τρυκάζ και χρησιμοποιεί καθρέπτες και μακέτες, για να ενώσει δύο διαφορετικές λήψεις και να προβάλει στην οθόνη τεράστιες φιγούρες, δίπλα σε ηθοποιούς και σκηνικά κανονικού μεγέθους 6. Η παραμόρφωση των σχημάτων και των γραμμών συνδιαλέγεται με τα γεωμετρικά ανάγλυφα ανθρώπων που βαδίζουν με δυσκολία. Η ανθρώπινη Μάζα τοποθετείται δίπλα σε γεωμετρικές φόρμες και λεπτομέρειες της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και λειτουργεί ως διάκοσμος. Το ρόλο των ηρώων παίρνουν τα σκηνικά. 4 Neumann D. «Before and after Metropolis» στο Film Architecture: From Metropolis to Blade Runner, Neumann D. (επιμ.), Prestel: Munich N. York 1996, σελ Μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, αναπτύχθηκε ο Γερμανικός Εξπρεσιονισμός, ο οποίος με την στυλιστική και αντιρεαλιστική χρήση της mise-en-scene, επιχείρησε να αντικατροπτίσει τα ενδότερα συναισθήματα των χαρακτήρων στην ταινία. Οι παραμορφώσεις των αρχιτεκτονικών στοιχείων όφειλαν να ερμηνεύουν την ψυχική κατάσταση των ηρώων. 6 Πασπαλιάρη, Ελ. «Η Αρχιτεκτονική στον κινηματογράφο μια τέχνη καθώς γεννιέται» στο Η πόλη και η Λογοτεχνία στον Κινηματογράφο - Κινηματογραφημένες Πόλεις Πατάκη 2002, σ. 64

9

10 Τα παραμορφωμένο αρχιτεκτονικό περιβάλλον δεν λειτουργεί ως φόντο της ιστορίας, αλλά συνοδεύει την πλοκή, υπογραμμίζει, σχολιάζει και αποκαλύπτει το μέλλον. Τα κτίρια περιβάλλουν ασφυκτικά τους ήρωες και σχηματίζουν το εφιαλτικό όραμα του σκηνοθέτη. Η έλλειψη διαλόγων ενισχύει τη σημασία του αστικού τοπίου, αφού αναπόφευκτα ο θεατής εστιάζει στα εξωτερικά χαρακτηριστικά του ορατού κόσμου, στα βουβά βλέμματα των περαστικών, στην έντονη γεωμετρία των κτιρίων. Φέρνουν το φιλμ σε μια δομική αντιστοιχία με την εμπειρία του δρόμου και την ανάγνωση της εξωτερικής όψης των κτιρίων και των ανθρώπων, κατευθύνοντας την προσοχή στις επιφάνειες σκηνικού και προσώπων 7. Ο σκηνοθέτης χειρίζεται τα μακρινά και κοντινά πλάνα του πλήθους για να προμηθεύσει τον θεατή με ακριβώς τις ίδιες τυχαίες εντυπώσεις με το αν ήταν μάρτυρας πραγματικού γεγονότος 8. Ο Lang, με σπουδές αρχικά στην Αρχιτεκτονική, παρουσιάζει μια κάθετη, ταξική πόλη με μνημειώδεις κατασκευές (στοιχεία γερμανικού ιμπεριαλισμού), που διοικείται από έναν αυταρχικό τεχνοκράτη. Ο Γιόχαν Φρέντερσεν είναι ο Άρχοντας της Μετρόπολις. Δεν διευθύνει απλώς, αλλά εξουσιάζει την πόλη. Ο χαρακτήρας του κατά πολλούς είναι ένας συνδυασμός του (Σαιξπηρικού) Ριχάρδου Γ' και του Αδόλφου Χίτλερ. Η ομοιότητα του με τον Χίτλερ αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν αναλογιστεί κανείς ότι η ταινία δημιουργήθηκε στην προ- Χιτλερική Γερμανία 9. 7 Kaes A. «Sites of desire: The Weimar Street film» στο Film Architecture: From Metropolis to Blade Runner, Neumann D. (επιμ.), Prestel: Munich N. York 1996, σελ.29 8 Vidler A. «The explosion of Space: Architecture and the filmic Imaginary» στο Film Architecture: From Metropolis to Blade Runner, Neumann D. (επιμ.), Prestel: Munich N. York 1996, σελ τελευταία επίσκεψη 26/6/2008

11

12 Οι ουρανοξύστες της πάνω πόλης, σύμβολο του καπιταλισμού έρχονται σε μεγάλη αντίθεση με την πλατεία της κάτω πόλης, όπου δεσπόζει το τύμπανο που καλεί τους εργάτες, σύμβολο της καταπίεσης και της δουλείας. Η κορύφωση της ιστορίας εκτυλίσσεται στα σκαλιά του καθεδρικού ναού, με την συμφιλίωση εξουσίας και εξουσιαζόμενων, κάνοντας έντονη αναφορά στη διαμάχη μνημειώδης Αρχιτεκτονικής και Αρχιτεκτονικής των μνημείων 10. Στα αισιόδοξα οράματα των Μοντερνιστών πάνω στη σύγχρονη Αρχιτεκτονική και αστικό σχεδιασμό ο F. Lang απαντά με μια απαισιόδοξη ερμηνεία. Παρά το θαυμασμό του για τους ουρανοξύστες, παρουσιάζει τη Μητρόπολη σκοτεινή και τερατώδη. Αν η Ν. Υόρκη υπήρξε σύμβολο ελευθερίας και ελπίδας, ως Μητρόπολη γίνεται η επιτομή της δυστοπίας και του χάους. Οι ολοκληρωτικές πολιτικές και οι οικονομικές δομές της κοινωνίας, καταγράφονται με ακρίβεια σε μια πόλη που γίνεται, τελικά, εφιαλτική. Μακέτα για το μνημείο της 3 ης Διεθνούς του Vl. Tatlin, 1920 (πηγή: Λαββάς Γ.Π. 19 ος -20 ος αι. Σύντομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής University Studio Press 1996) 10 Neumann D. ό.π. σελ.34

13

14 BLADE RUNNER R. Scott 1982 Ενώ στο Metropolis ενσαρκώνονται οι ελπίδες και τα οράματα της Μοντέρνας πόλης στην αρχή του αιώνα, το Blade Runner, 60 χρόνια μετά, απεικονίζει την αθέτηση των υποσχέσεων του Μοντερνισμού, για πολιτική και ατομική ελευθερία. Η πόλη του L.A. το 2019 εγκαταλείπεται από την πλούσια αστική τάξη και κατοικείται αποκλειστικά από απόβλητους και εγκληματίες, κάτω από συνεχή παρακολούθηση και έλεγχο. Η κοινωνία και εδώ διακρίνεται σε δύο τάξεις: στην ανώτερη, που έχει την οικονομική δυνατότητα να μετοικήσει σε άλλους πλανήτες αποικίες, για μια καλύτερη ζωή ή να ζήσει στην ασφάλεια των επάνω ορόφων πανύψηλων πύργων και στην κατώτερη, που εγκλωβίζεται στους βρεγμένους ομιχλώδεις δρόμους μιας πόλης που φαίνεται να διαλύεται μέσα στην φτώχια, την αναρχία και την παρακμή. Ανάμεσα τους, συνυπάρχουν οι replicants ομοιώματα, τεχνητά αντίγραφα ανθρώπων, σχεδιασμένα από την Tyrell Corporation - καταδικασμένα ισόβια σε μια ύπαρξη δουλοπρέπειας, εκτελώντας εργασίες (σε μεταλλουργεία, πορνεία κ.ά.) για τους ανθρώπους που ζουν στις αποικίες. Καθώς τα όντα αυτά είναι, κατά πολλούς τρόπους, ανώτερα των ανθρώπων, για να διατηρηθούν οι «ισορροπίες», τους δίνεται μέγιστη διάρκεια ζωής τεσσάρων χρόνων και ψεύτικες αναμνήσεις, που εδραιώνουν την κατωτερότητά τους. Όσα αντίγραφα επιχειρήσουν να διεισδύσουν στην ανθρώπινη κοινωνία ή συμμετέχουν σε επαναστατικές ενέργειες, καταδιώκονται και αποσύρονται από τους Blade runners.

15

16 Ο Decard, Blade runner, αναλαμβάνει να συλλάβει και να τερματίσει τέσσερα ανθρωποειδή. Στην τελευταία καταδίωξη και ενώ ετοιμάζεται να σκοτώσει το τέταρτο από αυτά, λήγει η διάρκεια ζωής του και ο Decard συνειδητοποιεί ότι τα γενετικά αντίγραφα θέλουν ότι και οι άνθρωποι να ζήσουν. Κατά τη διάρκεια ερωτεύεται την Rachel, ένα εξελιγμένο ανθρωποειδές που αγνοεί τη φύση του. Η ταινία τελειώνει αφήνοντας υπόνοιες ότι και ο Decard είναι ρέπλικα. Στο σημαντικότερο ίσως φουτουριστικό film-noir 11 των τελευταίων χρόνων, καταγράφονται οι φόβοι μιας οικολογικής καταστροφής στον μετα-πυρηνικό, μολυσμένο και υπερπληθυσμένο κόσμο που φτάνει στο τέλος του. Η μελλοντική πόλη του Blade Runner, αντίθετα με τους φουτουριστές του 20, επικαλείται το παρελθόν. Ο R. Scott φτιάχνει ένα φιλμ 40 χρόνια μετά, με ύφος 40 χρόνων πίσω 12. Τα αναχρονιστικά αρχιτεκτονικά σκηνικά, ο ελεγχόμενος φωτισμός, τα υπαρξιακά μηνύματα και η σκοτεινή ατμόσφαιρα σε συνδυασμό με το μακιγιάζ και την εξέλιξη του χαρακτήρα της Rachel ως femme fatale, συντέλεσαν στην παραγωγή ενός οπτικού στυλ που κάνει έντονες αναφορές στην αρχιτεκτονική, τη μόδα και τον κινηματογράφο (film-noir) της δεκαετίας του και επαναφέρει μνήμες μιας από τους σκοτεινότερες περιόδους τους ανθρώπινης ιστορίας: την «πτώση» τους ανθρωπότητας, που συνδέεται με την κυριαρχία στους ανθρώπους που φέρονται ως μη άνθρωποι και επομένως ως αντικείμενα βίας και πειραμάτων από τα προγράμματα των Ναζί, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τους θαλάμους αερίων και ως στόχοι πυρηνικών επιχειρήσεων. 11 Σκοτεινή, μαύρη ταινία. Όρος που χρησιμοποίησαν Γάλλοι κριτικοί για ένα τύπο αμερικανικής ταινίας, συνήθως αστυνομικής ή θρίλερ, με χαμηλότονο φωτισμό και ζοφερή ατμόσφαιρα. Bordwell D., Thomson K. Εισαγωγή στην τέχνη του κινηματογράφου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 2004, σελ Webb M. «Like today, Only More So» στο Film Architecture: From Metropolis to Blade Runner, Neumann D. (επιμ.), Prestel: Munich N. York 1996, σελ Το film-noir κυριάρχησε τις δεκαετίες του 1940 και του 1950, αν και αναβίωσε περιστασιακά αργότερα. Bordwell D., Thomson K., ό.π. σελ. 532

17

18 Στο αμερικάνικο νουάρ η πόλη (ιδιαίτερα τη νύχτα) είναι το κυρίαρχο ντεκόρ Αν στο αμερικάνικο νουάρ ο εσωτερικός χώρος είναι συνήθως μια παράμετρος ψυχολογικής τάξεως, στο ευρωπαϊκό είναι βασικά μυστικιστικής και ερωτικής υπόσχεσης ευτυχίας ή μιας περιστασιακής προσέγγισης 14. Με τα οπτικά και αφηγηματικά μοτίβα του film noir, ο σκηνοθέτης επιχειρεί να κλείσει το χώρο και να επιβάλει ένα αγχώδες και κλειστοφοβικό περιβάλλον. Μέσα από τους μηχανισμούς του κινηματογραφικού αυτού είδους, οι δρόμοι αποδίδονται με μια σειρά από αποσπασματικές προοπτικές απόψεις, και οι σκιές γίνονται πιο έντονες από συγκεκριμένες οπτικές γωνίες λήψης και τεχνικές φωτισμού, για να περιορίσουν το εύρος της όρασης 15. Το αίσθημα του εγκλωβισμού εντείνεται με την εμμονή στα κοντινά πλάνα και τις έντονες προοπτικές από πάνω προς τα κάτω. 14 Δερμετζόγλου Α. «Η πόλη στο φιλμ νουάρ: Καταφύγιο και παγίδα μαζί» στο Η πόλη στη Λογοτεχνία και τον Κινηματογράφο Κινηματογραφημένες πόλεις Πατάκη Στην ταινία κυριαρχεί η κουλτούρα της όρασης - όλα κρίνονται από αυτή. Το τεστ για τη φύση των ανθρωποειδών γίνεται με τη διαστολή της ίριδας και της κόρης

19

20 Η ταινία αναγνωρίζει τη σημασία της διαστρωμάτωσης και την ύπαρξη του ρετρό στο σχεδιασμό της πόλης του μέλλοντος. Με συνεχείς επεμβάσεις πάνω σε υπάρχοντα κτιριακά κελύφη ο αστικός ιστός προσαρμόζεται στις νέες αξίες και ανάγκες. Σωλήνες και αγωγοί αγκιστρώνονται στις όψεις των κτιρίων και μεταφέρουν αέρα και απόβλητα. Το διάσημο κτίριο των Richard Rogers και Renzo Piano, Pompidou Centre 1977, φαίνεται να ενέπνευσε τον R. Scott για την εξωτερική, εμφανή υποδομή των όψεων. Ο σκηνοθέτης επανερμηνεύει και ανασυνθέτει στοιχεία της Νέας Υόρκης, του Tokyo και του Hong Kong, με τους πανύψηλους πύργους να ρίχνουν σκιές στους δρόμους και τις εικόνες μιας βρώμικής Chinatown να αφήνεται στην πολυφυλετική κατώτερη τάξη. Η πόλη κινείται στο ισόγειο και το επίπεδο των δρόμων εξυπηρετεί τις πυργοειδής κατασκευές.σε μία από αυτές τις κατασκευές, ο Tyrell, δημιουργός των ανδροειδών, κυβερνά την αυτοκρατορία του από ψηλά. Ένα πλάνο με το εσωτερικό του γραφείου, απεικονίζει τις κολώνες, ύψους 6 μέτρων, και ένα τεράστιο παράθυρο, για να επισημάνει την απομόνωση από το πλήθος και την αντιπαράθεση με τον ασφυκτικό τρόπο ζωής της κατώτατης τάξης. METROPOLIS F.Lang METROPOLIS Rintaro

21

22 Την απεικόνιση του κοντινού μέλλοντος κάνει ακόμα πιο ρεαλιστική η συνεχής αναθεώρηση της ανθρώπινης φύσης. Όταν ο F. Lang μας μιλά για σύμπραξη μηχανής και ανθρώπου, ο R. Scott αναρωτιέται που ξεκινά ο ένας και που τελειώνει ο άλλος. Μήπως τα συναισθήματα και η Τεχνητή Νοημοσύνη κάνουν τα ανδροειδή πιο ανθρώπινα κατά μια έννοια; Αρκεί η συλλογή φωτογραφιών και αναμνήσεων για την επικύρωση της ύπαρξης τους; Στη σκοτεινή όψη του 20 ου αιώνα τα θαύματα της τεχνολογικής προόδου συνυπάρχουν με την αλλοτρίωση, την ανισότητα και την αμφισβήτηση της ανθρώπινης υπόστασης. Η όξινη βροχή, το συνεχές σκοτάδι, η κρίση ηθικών αξιών προβάλλουν την δυστοπική εικόνα του L.A. Με εναρκτήριο πλάνο, που θυμίζει το αντίστοιχο της Metropolis, ιπτάμενα αυτοκίνητα που πετούνε στο νυχτερινό ουρανό πάνω από το αχανές της βιομηχανικής ζώνης, τεράστιες διαφημιστικές πινακίδες από νέον, βίντεο-οθόνες που φωτίζουν τους δρόμους στο σκοτάδι, βίαια περιστατικά και εξέλιξη της γενετικής μηχανικής, η ταινία φαίνεται προφητική. Ο R. Scott αντιστρέφει τον μύθο γύρω από τις ηλιόλουστες μέρες και την καλή ζωή στην πόλη των Αγγέλων με μια σκοτεινή, σατανική, εφιαλτική και γοτθική προβολή του κόσμου που έρχεται.

23

24 METROPOLIS 16 Rintaro and Katsuhiro Otomo 2001 Στο φουτουριστικό κόσμο της Μητρόπολης του Rintaro η κοινωνία βασίζεται στην εργασία των υπόδουλων μηχανών και κλονίζεται από τις βίαιες εξεγέρσεις ανθρώπων που μένουν χωρίς δουλειά. Πρόκειται για την ιστορία μιας πόλης του μέλλοντος, αυστηρά διαιρεμένης σε ζώνες: στις υπόγειες υποδομές της πόλης που δουλεύουν τα ρομπότ, στη Ζώνη 1 των φτωχών και των ανθρώπων του υποκόσμου, στην επιφάνεια της αστικής τάξης και στην κορυφή της ελιτίστικης κυβερνούσας αρχής 17. Η ταινία ξεκινά με τους εορτασμούς για την ολοκλήρωση του πύργου Ziggurat, συμβόλου της απαρχής μιας τεράστιας αυτοκρατορίας και της κορύφωσης των επιστημονικών επιτευγμάτων της ανθρωπότητας. Ο Duke Red, ιδιοκτήτης του πύργου και ηγετικό μέλος της διεφθαρμένης κυβέρνησης, σχεδιάζει να γίνει ο απόλυτος κυρίαρχος του κόσμου, με μυστικό όπλο ένα κορίτσι-ρομπότ, την Tima, ομοίωμα της νεκρής κόρης του και κατασκεύασμα του επιστήμονα Dr. Laughton. Ο Shunsaku Ban, ένας Γιαπωνέζος ιδιωτικός ντέντεκτιβ, και ο ανιψιός του Kenichi φτάνουν στην Μητρόπολη και μαζί με ένα ρομπότ, αναζητούν τον παράνομο επιστήμονα. Οι έρευνες τους οδηγούν στο μυστικό εργαστήριό του, όταν ξεσπά μια φωτιά, που ενεργοποιεί την Tima. Όταν την σώζει ο Kenichi, ο Rock, ο υιοθετημένος γιος του Duke Red και αρχηγός των Marduk 18, μιας στρατιωτικής παράταξης κατά των μηχανών, τους καταδιώκει στα πιο υπόγεια και σκοτεινά σημεία της πόλης. 16 Βασισμένο στο κόμικ του Osamu Tezuka, με πρώτη έκδοση το Η κίνηση ανάμεσα στα επίπεδα είναι ελεγχόμενη και περιορίζεται ανάλογα με το βαθμό. Στις ακόμα κατώτερες ζώνες υπάρχουν τα ενεργειακά εργοστάσια Ζώνη-2 και η επεξεργασία λημμάτων Ζώνη-3. Τα ρομπότ είναι μαρκαρισμένα με τον αριθμό της Ζώνης στην οποία επιτρέπεται να κινούνται δεν τους δίνονται ονόματα, καθώς θεωρείται παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 18 Θεός της Μεσοποταμίας

25

26 Η Tima, αγνοεί ότι είναι ρομπότ, μέχρι τη στιγμή που φυλακίζεται και της αποκαλύπτεται η ταυτότητα και ο ρόλος της στα σχέδιά του Duke. Τελικά η ρομποτική φύση της εκδικείται για όλα τα ρομπότ και καταστρέφει την Μητρόπολη. Παρ όλο που η Μητρόπολη του Tezuka εκτεινόταν οριζόντια, οι Rintaro και K. Otomo την συνέλαβαν ως μία κάθετη πόλη πολύ κοντά στην Μητρόπολη του F. Lang. Από τον Lang πήραν την κατακόρυφη χωρική ιεραρχία, βασισμένη σε κοινωνικές διακρίσεις, τον Πύργο της Βαβέλ και το Λαβύρινθο 19. Έναν Λαβύρινθο, που κυριαρχεί στο αστικό τοπίο και εξαπλώνεται στα υπόγεια στρώματα της πόλης, επιτρέποντας στους πλούσιους και δυνατούς να παγιώνουν ολική κυριαρχία στα ψηλά και έναν πληθυσμό χωρίς πολιτικά δικαιώματα στα χαμηλά. Η γιγάντια φουτουριστική πολιτεία στο πάνω επίπεδο είναι φαινομενικά μια ουτοπική κοινωνία, με ανθρώπους και μηχανές να συμβιώνουν ειρηνικά. Στην πραγματικότητα, πίσω από την κοινωνική, οικονομική και επιστημονική ευημερία, υπάρχει μόνο φθόνος και μνησικακία γι αυτούς που έχουν και ευδοκιμούν από τη δουλεία των ρομπότ και κλιμάκωση της αγανάκτησης αυτών που θίγονται από τη φτώχια και την ανεργία. Τα σκηνικά αλλάζουν από τα πολυτελή γραφεία της άρχουσας τάξης, στις άθλιες φτωχογειτονιές και από τα λαμπερά κέντρα καταστημάτων και διασκέδασης, στα δυσοίωνα επιστημονικά εργαστήρια και τους τεράστιους υγρούς και σκοτεινούς υπονόμους. Κάτω από τη μεγαλειώδη και μεγαλοπρεπή επιφάνεια μιας μεγαλούπολης, κρύβονται ρυπαρά και αβαθή υπόγεια. Είναι αυτή η υγρασία των κλειστοφοβικών υπογείων, που δίνει περισσότερο χώρο στο λεπτομερές και ποικίλο αστικό τοπίο της επιφάνειας και στις λαμπερές όψεις μιας μνημειώδους Αρχιτεκτονικής. 19 Bird L. Metropolis as prosthetic utopia τελευταία επίσκεψη 26/6/2008

27

28 Σε ένα ορίζοντα, που φαίνεται να ασφυκτιά, η κάμερα εφορμά ανάμεσα σε συμπαγείς ουρανοξύστες, σκοτεινά δρομάκια, χιονισμένες πλατείες και λαβυρινθώδεις αγωγούς. Διασταυρώνεται με λεωφορεία, zeppelin και τραίνα, ακουμπά πάνω σε δάπεδα από μάρμαρα, καλώδια, σύρματα, δοκάρια και αστικά απόβλητα και παρακολουθεί τον αστικό ιστό να απλώνεται προς κάθε κατεύθυνση. Στα άπειρα επίπεδα κατασκευής τα πάντα είναι συνθετικά, ανακαλύπτοντας την ομορφιά σε οτιδήποτε τεχνητό τα κτίρια, τα οχήματα, τα ρομπότ. Ο σκηνοθέτης καταγράφει το όραμα μιας πόλης αχανούς και αυτάρκους, χωρίς καθόλου φυσικό πράσινο και οπτικές φυγές, σαν μια χαράδρα από πλαστικό, γυαλί και ατσάλι. Σε αυτό το φουτουριστικό τοπίο ζουν άνθρωποι, που φαίνονται σαν να βγήκαν από τη δεκαετία του 30. Με ένα διασκελισμό ανάμεσα σε παρελθόν και μέλλον, ο Rintaro συνυφαίνει το κλασσικό καρτούν και το διακριτό στυλ του Tezuka, με το computer animation και την jazz μουσική για να εξιστορήσει ένα δράμα που θυμίζει τις ταινίες επιστημονικής φαντασίας του 20 και του 30 ανάμεσά τους και η Μητρόπολη του F. Lang και να δημιουργήσει μια high-tech ταινία με ρετρο-φουτουριστική αίσθηση. Το υπόγειο σκηνικό περιβάλλον είναι σχεδιασμένο με το παραδοσιακό τρόπο ζωγραφικής των ταινιών εμψύχωσης, ενώ το επάνω επίπεδο αποδόθηκε ψηφιακά, για να επωφεληθεί ο σκηνοθέτης από τη λεία και συχνά στείρα εντύπωση του μέσου Με έναν συνδυασμό της τελευταίας ψηφιακής τεχνολογίας και κλασσικών τεχνικών ζωγραφικής κινουμένων σχεδίων και μουσικής εκτίθεται ίσως το όνειρο της ανθρωπότητας να συνυπάρχει αρμονικά με την τεχνολογία.

29

30 Οι χαρακτήρες, σχεδιασμένοι με το χέρι και βασισμένοι στα αυθεντικά σκίτσα του Tezuka, λειτουργούν σε αντιπαράθεση με την υπερ-ρεαλιστική πόλη. Όπως συνηθίζεται στα γιαπωνέζικα manga 21, οι ανθρώπινες φιγούρες είναι περισσότερο ακατέργαστες και επίπεδες από το φόντο, κάνοντας τους χαρακτήρες να φαίνονται απλοϊκοί. Το επεξεργασμένο τρισδιάστατο φόντο, σε αντίθεση με την επίπεδη εμψύχωση των ηρώων προσδίδει δέος για τα τεχνολογικά επιτεύγματα του ανθρώπου, αλλά ταυτόχρονα και ένα αίσθημα καταπίεσης και ελέγχου. Σκηνές από κοσμοβριθείς δρόμους και άδειες πλατείες και πλάνα με εντυπωσιακά τοπία κάνουν τους χαρακτήρες να εμφανίζονται ασήμαντοι σε σχέση με την πόλη. Στην πραγματικότητα όπως άλλωστε και στον F. Lang είναι περισσότερο αλληγορικοί και αγωνίζονται για τη διεκδίκηση της ταυτότητας και της ελευθερίας τους. 21 Οι πιο συμπαθητικοί χαρακτήρες έχουν τεράστια μάτια και μικρές μύτες, ενώ οι κακοί υπερβολικές μύτες και μάγουλα

31

32 Ανάμεσα στους ήρωες ο Rock (αν και αντι-ήρωας) είναι ο μόνος που εμφανίζεται (δυσάρεστα) ανθρώπινος και κατανοητός. Σε μια πλοκή ζωντανών, αλλά και επίπεδων χαρακτήρων, που τοποθετούνται στο δίπολο καλού-κακού, η Tima, παρ όλο που στερείται ικανοτήτων λεκτικής επικοινωνίας και ολοκληρωμένης προσωπικότητας, είναι μάλλον το πιο πολύπλοκο πρόσωπο. Ενεργοποιείται, χωρίς αναμνήσεις, και αμέσως αποτυπώνει τον Kenichi, το πρώτο πρόσωπο που βλέπει. Όπως η Rachel του R. Scott, «γεννιέται» χωρίς να γνωρίζει ότι είναι ανθρωποειδές και αναζητά την ταυτότητά της. Στην Μητρόπολη του F. Lang και του Tezuka, το όραμα στρέφεται προς ένα κορίτσι 22. Η Tima είναι, σαν την Maria καταλύτης για την πλοκή του φιλμ και σαν το ρομπότ- Maria ένα πανίσχυρο όπλο. Είναι η καρδιά της Μητρόπολης, που η συναισθηματική σύγχυση της, δίνει στην μεταμόρφωσή της από μικρό κορίτσι και φωτεινό σύμβολο σε μηχανή καταστροφής, μια τραγική διάσταση. Είναι περισσότερο μια συμβολική χειρονομία για δύναμη και εξουσία, παρά μια επιθυμία για την επιστροφή της χαμένης κόρης. 22 Ο Tezuka είχε δηλώσει πως δεν είδε ποτέ ολόκληρη την ταινία του F. Lang και πως εμπνεύστηκε για το κόμικ του από το καρέ με το ανθρωποειδές της ομώνυμης Γερμανικής παραγωγής.

33

34 Ο ρετρό σχεδιασμός της πόλης και των χαρακτήρων της, θυμίζει το μέλλον που έχει περάσει ή δεν έχει συμβεί ποτέ. Η Art-Deco Αρχιτεκτονική, με τα αεροδυναμικά κτίρια και τις μνημειώδεις κατασκευές ταιριάζει απόλυτα με τη μουσική της ταινίας. Ο συνδυασμός κλασσικής jazz και ηλεκτρονικών στοιχείων ανήκει στον κόσμο ανθρώπων και μηχανών, για να μας θυμίζει ότι κάθε εποχή είναι υπόχρεα στα πολλά παρελθόντα της και στο μέλλον. Ο ειρωνικός σχολιασμός του Honda Toshiyuki, με συνθέσεις που βασίζονται στην κλασσική Αμερικάνικη jazz των αρχών του 20, δεν σταματά στις εικόνες χάους και αποκαλυπτικής καταστροφής της πόλης με τον Ray Charles να τραγουδά «I can t stop loving you». Μια γιαπωνέζικη ταινία εμψύχωσης επανασυστήνει στους Αμερικανούς την πιο Αμερικάνικη μορφή τέχνης την jazz. Η δυστοπική εικόνα αυτού του μέλλοντος εκφράζει τους φόβους, τη δυσαρέσκεια, το πολιτιστικό σοκ και το φόβο της τεχνολογίας στην μεταπολεμική Ιαπωνία, όπου κυριαρχεί η εμμονή με εικόνες από τεράστια κτίρια που καταρρέουν. Βασισμένο στο κόμικ του Tezuka, λίγο μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο, αυτό είναι το όραμα που στοιχειώνει τους ανθρώπους, που υπήρξαν τα μοναδικά θύματα του πιο τρομαχτικού όπλου μαζικής καταστροφής, που έχει κατασκευαστεί ποτέ. Είναι επίσης αδύνατον, να μην μας θυμίσει την επίθεση στο World Trade Center επίσης ιερό και αρχιτεκτονικό σύμβολο των ανθρώπινων επιτευγμάτων και Δύναμης. Αυτές είναι εικόνες που διηγούνται ξανά τη Βιβλική μοίρα της Βαβέλ.

35 METROPOLIS F.Lang BLADE RUNNER R.Scott METROPOLIS Rintaro

36 Ο Πύργος της Βαβέλ 23 Κατά την αφήγηση στη Γένεση, ο Πύργος της Βαβέλ ήταν ένα ψηλό κτίριο, προφανώς ένα πολιτικό κέντρο στη Μεσοποταμία, που κτιζόταν με σκοπό την αύξηση της φήμης και της εξουσίας του λαού των κατασκευαστών του, και στόχο να φτάσει «μέχρι τον ουρανό». Όμως λόγω της βλασφημίας αυτής, Ο Θεός σύγχυσε τις Γλώσσες των κατασκευαστών, με αποτέλεσμα να μην ολοκληρωθεί, και αυτοί να διασπαρθούν σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο. 24 Η κοινωνική διαστρωμάτωση έχει και χωρικές αντιστοιχίες. Η κατακόρυφη διάταξη των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων οργανώνει την πόλη με μια διάταξη που θυμίζει τον πύργο της Βαβέλ. Στη βάση υπάρχουν οι εργάτες, μετά οι ουρανοξύστες και στο τέλος, πιο ψηλά από όλους ο πύργος Stadt-Krone της Metropolis, το 700 ορόφων κτίριο διοίκησης της Tyrell Corporation και το Ziggurat του Duke Red. Χωρικά σχήματα που ενισχύουν το καθεστώς και ταυτόχρονα προμηνούν την κατάρρευσή του. Και στις τρεις ταινίες δίνεται έμφαση στην κατακόρυφη σύνδεση ανάμεσα στα διαφορετικά μέρη, από τη μια με σκάλες, κεκλιμένα τούνελ και ανελκυστήρες και από την άλλη οι κάθετες και οριζόντιες κινήσεις των οχημάτων. Τα Ziggurat, βαθμιδωτές κατασκευές, με σκοπό να αγγίξουν τον ουρανό, εκτός από θρησκευτικό κέντρο, ήταν και σύμβολο πολιτικής ταυτότητας και δύναμης. Ξεπροβάλλουν απειλητικά από την κορυφογραμμή του αστικού τοπίου του μέλλοντος, για να σταθούν ως αρχιτεκτονικό σύμβολο των ανθρωπίνων επιτευγμάτων και να συντριφθούν κάτω από τη φιλοδοξία κάποιων. Ο πύργος της μητρόπολης των F. Lang, R. Scott και Tezuka είναι σύμβολο πολιτισμού, προόδου και ευημερίας, προβάλλοντας μια νέα εποχή για τον κόσμο. Αν είναι κομμάτι ενός μύθου επανένωσης ή διασποράς είναι στο χέρι μιας γυναικείας μεσσιανικής φιγούρας. Πηγή: of Babel 23 Στα Εβραϊκά η λέξη βαβέλ σημαίνει συγχέω 24 τελευταία επίσκεψη 26/6/2008

37

38 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Για τον Ν. Κολοβό 25 ο κινηματογράφος γεννήθηκε μέσα στις πόλεις. Για τους F. Lang, R. Scott και Tezuka ο κινηματογράφος γέννησε τη φουτουριστική Μητρόπολη. Οι ταινίες τους σχολιάζουν τα οράματα της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής και τις θέσεις των αρχιτεκτόνων για τη μηχανή και τις δυνατότητές της, για τα ψηλά κτίρια, σύμβολα της εμπιστοσύνης στην οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη, και το θαυμασμό για τη διαφάνεια, το δυναμισμό και την κίνηση της μορφής. Όμως η ανάπτυξη των τεχνολογιών και της τηλεπικοινωνίας συχνά τοποθετεί τις πόλεις στο έλεος οικονομικών και πολιτικών δυνάμεων που τις παγιδεύουν σε μια δίνη φτώχιας και πόλωσης, για τον έλεγχο της παραγωγής και την αύξηση της κατανάλωσης. Οι κοινωνικές και φυλετικές διακρίσεις και η χωροταξική τοποθέτησή τους, ο αστυνομικός έλεγχος και η αλλοτρίωση εντείνονται καθώς οι πόλεις αναπτύσσονται και από ουτοπίες χώροι που υπόσχονται ελευθερία και ευημερία εξελίσσονται σε δυστοπίες σε ghetto οικονομικής και κοινωνικής κατάρρευσης. Το σινεμά έχει μια αμφίπλευρη σχέση με την μητρόπολη και την αρχιτεκτονική της. Το φιλμ, ως περιπλάνηση μέσα στο αστικό τοπίο αρθρώνει αρχιτεκτονικό λόγο. Η ερμηνεία της κινηματογραφικής εικόνας της πόλης χρησιμοποιεί τα χωρικά και χρονικά σχήματα που προκύπτουν, αναδιατυπώνει την αρχιτεκτονική σκέψη και αποκαλύπτει νέες όψεις αστικού σχεδιασμού του παρόντος και του μέλλοντος. 25 Κολοβός Ν. «Ο κινηματογράφος στις πόλεις» στο Η πόλη και η Λογοτεχνία στον Κινηματογράφο - Κινηματογραφημένες Πόλεις Πατάκη 2002 Chrysler Building W.Van Alen, Ν. Υόρκη 1930 Πηγή: Glancey J. 20 th Century Architecture Carlton Books London: 1998

39

40 βιβλιογραφία Η πόλη στη Λογοτεχνία και τον Κινηματογράφο Κινηματογραφημένες πόλεις Πατάκη 2002 Architecture And Film Wiley 2000 Bordwell D., Thomson K. Εισαγωγή στην τέχνη του κινηματογράφου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 2004 Kracauer S. Θεωρία του Κινηματογράφου: η απελευθέρωση της φυσικής πραγματικότητας. μετφ. Δ. Κούρτοβικ. Αθήνα: Κάλβος 1983 Neumann D. (επιμέλεια), Film Architecture: From Metropolis to Blade Runner, Prestel: Munich N. York 1996 Penz F., Thomas M. (ed.) Cinema and Architecture Melies, Mallet-Stevens, Multimedia BFI publishing 1997 Stevenson D. Πόλεις και αστικοί Πολιτισμοί Γιαννιτσιώτης Γ. (επιμ.), Πενταζου Ι. (μεταφρ.) Κριτική τελευταία επίσκεψη 26/6/ τελευταία επίσκεψη 26/6/ τελευταία επίσκεψη 26/6/ τελευταία επίσκεψη 26/6/ τελευταία επίσκεψη 26/6/2008