Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Α Ι Γ Α Ι Ο Υ

Transcript

1 Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Α Ι Γ Α Ι Ο Υ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΩΗΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ: προβλήµατα και υπηρεσίες υποστήριξης ΧΑΤΖΗΜΠΥΡΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ Υπεύθυνος καθηγητής: Νικ. Ναγόπουλος Μυτιλήνη, 2005

2 ΕΛΛΗΝΕΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΩΗΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ: προβλήµατα και υπηρεσίες υποστήριξης

3 Περιεχόµενα Πρόλογος 5 Εισαγωγή 7 Κεφάλαιο 1: Ιστορική αναδροµή Ιστορικά στοιχεία Οι πρώτες αποικίες ος και 19ος αιώνας Αρχές του 20ου αιώνα Η επικράτηση του Στάλιν Χρουστσοφική περίοδος ιακυβέρνηση Μπρέζνιεφ Η περίοδος της «Περεστρόικα» Επίλογος Ιστορία των Ποντιακών Σωµατείων 35 Κεφάλαιο 2: Κοινωνικό-οικονοµικά χαρακτηριστικά Εισαγωγή Η εγκατάσταση στην Ελλάδα Τρόποι εγκατάστασης οµή του πληθυσµού - Σύνθεση Λόγοι εγκατάστασης Τόπος γέννησης Το εκπαιδευτικό επίπεδο Η απασχόληση Προοπτικές απασχόλησης Τα προβλήµατα ένταξης στην απασχόληση Επάγγελµα Πολιτική απασχόλησης Προβλήµατα των Ελλήνων του Πόντου Γενικά 56

4 Η οικονοµική κατάσταση των Ποντίων οµογενών Προβλήµατα στην εργασία Προβλήµατα κοινωνικής ένταξης 59 Κεφάλαιο 3: Υπηρεσίες υποστήριξης Εισαγωγή Πηγές βοήθειας των Ποντίων Βαθµός εξυπηρέτησης των Ποντίων από τις ελληνικές υπηρεσίες Στη Σοβιετική Ένωση (Πρεσβεία- Προξενείο) Στην Ελλάδα Οι Ποντιακοί Σύλλογοι και ο ρόλος τους Ποντιακοί Σύλλογοι Είδος βοήθειας Γενική Γραµµατεία απόδηµου Ελληνισµού (Γ.Γ.Α.Ε.) ραστηριότητες της Γ.Γ.Α.Ε. πριν τη παλιννόστηση ραστηριότητες της Γ.Γ.Α.Ε. µετά την άφιξη στην Ελλάδα Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ ΚΕ.Π.Υ.Π Κέντρο πληροφόρησης «Εύξεινη Πόλη» Ε.Κ.ΠΟ.Σ.Π.Ο. «Νόστος» Προγράµµατα Επαγγελµατικής Κατάρτισης- Σ.Υ.Υ Μερικές κοινωνικές παράµετροι Αξιολόγηση των Σ.Υ.Υ ΥΠ.Ε.Π.Θ Συµβούλιο Απόδηµου Ελληνισµού 94 Κεφάλαιο 4: Συµπεράσµατα Προτάσεις 95 Παράρτηµα- Συνεντεύξεις 101 Χάρτες 115 Βιβλιογραφία 118

5 Προλογικό σηµείωµα Η µετανάστευση είναι, ως γνωστό, φαινόµενο το οποίο έχει τις ρίζες του πολύ βαθιά µέσα στο χρόνο. ιάφορες αιτίες όπως οι γεωπολιτικές συνθήκες, η φτώχεια, ο υπερπληθυσµός, οι καταπιεστικές κοινωνίες, αλλά και οι περιβαλλοντικές αλλαγές, ώθησαν τον άνθρωπο στην απόφαση µετακίνησης του. Αποκτώντας µεγάλες διαστάσεις τις τελευταίες δεκαετίες σε όλη την δυτική Ευρώπη, η µετανάστευση συνδέεται µε την εµφάνιση φαινοµένων εθνικισµού, ρατσισµού και ξενοφοβίας. Από τα µέσα της δεκαετίας του 80 η Ελλάδα αντιµετωπίζει αναβίωση του µεταναστευτικού φαινοµένου. Η πιο µεγάλη οµάδα που εγκαθίσταται στον ελληνικό χώρο προέρχεται από την πρώην Σοβιετική Ένωση και στη συντριπτική της πλειοψηφία είναι άτοµα ποντιακής καταγωγής. Σε αυτά προστίθεται ένας µεγάλος αριθµός Βορειοηπειρωτών και Αλβανών πολιτών, καθώς και από άλλες Βαλκανικές ή Ανατολικοευρωπαϊκές χώρες. Οι παλιννοστούντες οµογενείς από τις ηµοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης αντιµετωπίζουν µεγάλες δυσκολίες κοινωνικής ενσωµάτωσης στην Ελλάδα. Για τους περισσότερους από αυτούς οι πραγµατικές πατρίδες ήταν, επί αρκετές γενιές, η Κριµαία, ο Καύκασος, ο Πόντος. Παρ όλα αυτά, η µακρινή Ελλάδα αποτελούσε το βασικό σηµείο αναφοράς της εθνικής τους ταυτότητας και η αστείρευτη πηγή της εθνικής τους υπερηφάνειας. Ζούσαν µε το όνειρο της επιστροφής τους στην µακρινή Ελλάδα και αναζητούσαν εδώ ιδεατές συνθήκες διαβίωσης. Τελικά, η µετεγκατάσταση των περισσοτέρων από αυτούς στη χώρα µας ισοδυναµούσε ουσιαστικά µε νέα µετοικεσία σε µια κοινωνία µε δοµές και συνθήκες, που διέφεραν οπωσδήποτε και από τη χώρα της προέλευσης τους και από την ουτοπική πατρίδα των οραµάτων τους. Η πτυχιακή αυτή µελέτη έχει σαν σκοπό την ανάδειξη αυτών των ιδιαίτερων κοινωνικών, οικονοµικών και πολιτιστικών προβληµάτων που αντιµετωπίζουν οι Έλληνες οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση κατά την µετανάστευση τους στην Ελλάδα. Επίσης, προσπαθεί να δώσει στους αναγνώστες της τα στοιχεία εκείνα ώστε να κατανοήσουν πώς έχει η

6 6 σύγχρονη πραγµατικότητα στη χώρα µας όσον αφορά την κατάσταση της απασχόλησης τους και των προοπτικών ένταξής τους στην ελληνική αγορά εργασίας. Ελπίζω ότι η εξέταση αυτού του πληθυσµού θα πληροφορήσει, αλλά κυρίως θα δώσει ερεθίσµατα για προβληµατισµούς και σε εκείνους που για διάφορους λόγους δεν είχαν ασχοληθεί ή δεν είχαν δώσει την πρέπουσα σηµασία. Θα ήθελα, κλείνοντας το προλογικό αυτό σηµείωµα, να κάνω λίγες αναφορές σε όσους συνδράµανε στην προσπάθεια µου. Θερµές ευχαριστίες οφείλω στον καθηγητή µου κ. Νικόλαο Ναγόπουλο για τη συνεργασία και τη βοήθεια του σ όλη τη διάρκεια της ερευνητικής διαδικασίας. Στην ολοκλήρωση αυτής της µελέτης συνέβαλαν, επίσης, οι υπάλληλοι της εταιρίας Ε.Κ.ΠΟ.Σ.Π.Ο. «Νόστος», οι οποίοι µε βοήθησαν καθοριστικά, καθώς και το ΚΕ.Π.Υ.Π. Άνω Λιοσίων και κυρίως ο κ. Σαβουλίδης Χρήστος. Ιδιαίτερες ευχαριστίες ανήκουν στον Σύλλογο Ποντίων «Ο Ευκλείδης» και ιδιαίτερα στον κ. Γεροντίδη Παύλο, πρόεδρο του συλλόγου. Ακόµα, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κα. Κοροσίδη Ελένη και την κα. Κοτσή Κωνσταντίνα, για τις συνεντεύξεις που µου παραχώρησαν. Τέλος, θα ήταν παράλειψη να µην ευχαριστήσω την οικογένεια µου και τους φίλους µου για την ηθική τους στήριξη και ιδιαίτερα τον κ. Αντώνιο Μάµαλη, καθώς και όλους τους καθηγητές του τµήµατος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστηµίου Αιγαίου για τις γνώσεις που µου πρόσφεραν κατά τη διάρκεια των σπουδών µου.

7 Εισαγωγή Ο όρος «Κοινωνικός Αποκλεισµός» χρησιµοποιείται για να περιγράψει συνοπτικά τη σχέση ανάµεσα στην ανεργία και την περιθωριοποίηση, τη φτώχεια και η στέρηση βασικών κοινωνικών δικαιωµάτων που αποκλείουν άτοµα και ολόκληρες οµάδες από τους µηχανισµούς παραγωγής, τη µετανάστευση και το ρατσισµό. Όσο πιο ευάλωτη είναι µια οµάδα πληθυσµού, τόσο περισσότερο πλήττεται από τον κοινωνικό αποκλεισµό και τις συνέπειές του. Οι µετανάστες, «ξένοι» και «διαφορετικοί», ακόµη κι όταν διεκδικούν την ελληνική τους ταυτότητα, όπως στην περίπτωση των Ποντίων που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα από την πρώην ΕΣΣ, εύκολα κατατάσσονται στις τελευταίες βαθµίδες της κοινωνικής ιεράρχησης όπου και αναγκάζονται να παραµείνουν ακριβώς επειδή είναι «διαφορετικοί». Αν, όµως, ένα τµήµα του πληθυσµού καταδικάζεται να παραµείνει στο κοινωνικό περιθώριο, και µάλιστα για λόγους που δεν έχουν σχέση µε τις προσωπικές ικανότητες ή επιλογές, τότε το πρόβληµά του γίνεται πρόβληµα όλης της κοινωνίας. Από την άποψη αυτή, η υπέρβαση των αντικειµενικών και υποκειµενικών συνθηκών που συγκροτούν το φαινόµενο του κοινωνικού αποκλεισµού αποτελεί (ή θα έπρεπε να αποτελεί) βασική κοινωνική προτεραιότητα. Οι οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση συµπεριλαµβάνονται στις ευάλωτες στον κοινωνικό αποκλεισµό κοινωνικές οµάδες. Καθώς µάλιστα η οικονοµική τους κατάσταση στις χώρες διαµονής δεν ήταν ιδιαίτερα καλή και επιπλέον, πήραν την απόφαση της παλιννόστησης υπό πίεση και χωρίς µακροχρόνια προετοιµασία, οι περισσότεροι βρίσκονται ταυτόχρονα µε την άφιξη τους στην Ελλάδα σε κατάσταση φτώχειας: χωρίς συσσωρευµένους οικονοµικούς πόρους και χωρίς περιουσίες, αφού ακόµη και αυτοί που διέθεταν παλαιότερα περιουσίες σήµερα δεν µπορούν να τις ανακτήσουν διότι βρίσκονται στα χέρια τρίτων, και συχνά χωρίς εισόδηµα από εργασία ή σύνταξη. Το γεγονός αυτό δυσχεραίνει ακόµη περισσότερο την κοινωνική ένταξη των παλιννοστούντων στην Ελλάδα. Η οµαλή επανένταξη των Παλιννοστούντων στην ελληνική κοινωνία αποτελεί σήµερα ένα από τα κέντρα βάρους της Κυβερνητικής Πολιτικής για

8 8 τον Απόδηµο Ελληνισµό, καθώς η παλιννόστηση σαν προσφερόµενη διέξοδος αποτελεί µια διαδικασία εξίσου οδυνηρή µε αυτή της µετανάστευσης, µε πολλαπλά προβλήµατα για τους ίδιους του µετανάστες αλλά και τις χώρες καταγωγής στις παρούσες συνθήκες. Τα τελευταία χρόνια η καθοριστική παρέµβαση των ποντιακών συλλόγων στην ενηµέρωση του πληθυσµού των περιοχών εγκατάστασης για την ιστορία και τα προβλήµατα των νεοφερµένων και η συµβολή των µέσων µαζικής ενηµέρωσης στον σκοπό αυτό οδήγησαν στη σταδιακή αποδοχή από την ελληνική κοινωνία. Από τα µέσα του 1980 το ενδιαφέρον του κράτους εκδηλώνεται µε ενέργειες όπως την εισαγωγή της ποντιακής ιστορίας στα σχολικά εγχειρίδια, προβολή από τα ΜΜΕ πολιτισµικών προτύπων του ποντιακού ελληνισµού και των παγκόσµιων ποντιακών συνεδρίων. Η καχυποψία και η δυσπιστία που χαρακτήριζε την αντιµετώπιση από τους γηγενείς άρχισε να µειώνεται. Σ αυτό βοήθησε και η ίδρυση πολλών συλλόγων που είχε ενταθεί µετά το Ακόµη όµως και σήµερα, η εµµονή της κοινωνίας σε υποτιµητικά για τους Πόντιους ανέκδοτα, καθώς και ο χαρακτηρισµός τους ως «Ρώσοι» ή «Ρωσοπόντιοι» αποτελούν δείγµατα της προκατάληψης της εναντίον του πληθυσµού αυτού. Ασφαλώς στο περιορισµένο πλαίσιο µιας πτυχιακής εργασίας δεν µπορούν να θιγούν όλα τα θέµατα που αφορούν τα προβλήµατα των Πόντιων µεταναστών από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Καταβλήθηκε ωστόσο προσπάθεια να αναφερθούν τα σηµαντικότερα από αυτά, καθώς και οι υπηρεσίες που ασχολούνται µε τον τρόπο αντιµετώπισης τους. Στο κείµενο που ακολουθεί γίνεται µια γενική παρουσίαση των θεµάτων της µελέτης αυτής. Στο πρώτο µέρος επιχειρείται µια συνοπτική ιστορική αναδροµή όσον αφορά την παρουσία Ελλήνων στα παράλια του Εύξεινου Πόντου. Ξεκινά από τον 4ο αιώνα π.χ., όπου πρωτοεµφανίζονται Έλληνες στα παράλια του Πόντου, και καταλήγει στα µέσα τις δεκαετίας του 1990, όπου το κύµα προσφύγων προς την Ελλάδα έχει κορυφωθεί. Θα περιγραφούν οι εξαναγκαστικές ή µη µετακινήσεις πληθυσµών. Επίσης θα αναφερθούν τα πολιτισµικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας της πρώην Ε.Σ.Σ.. και οι προσπάθειες διατήρησης της πολιτιστικής τους ταυτότητας. Τέλος, γίνεται

9 9 µια αναφορά στην ιστορία των Ποντιακών σωµατείων και στους λόγους που οδήγησαν στην ίδρυση τους. Στο δεύτερο κεφάλαιο δίνεται η εικόνα των κοινωνικών και οικονοµικών χαρακτηριστικών του πληθυσµού των οµογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Αναφέρονται οι τρόποι, οι λόγοι και οι περιοχές εγκατάστασης των παλιννοστούντων στην Ελλάδα από το 1987 και µετά. Επίσης, παρουσιάζονται τα βασικά δηµογραφικά χαρακτηριστικά όσον αφορά το εκπαιδευτικό επίπεδο και την επαγγελµατική κατάρτιση τους. Τέλος, αναδεικνύονται τα προβλήµατα κοινωνικής, οικονοµικής ένταξης και οι προοπτικές απασχόλησης των Ελλήνων της πρώην Ε.Σ.Σ.. στη σηµερινή ελληνική κοινωνία. Ακολουθεί το τρίτο µέρος, όπου γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν εκτενώς οι υπηρεσίες υποστήριξης του πληθυσµού αυτού. Αναπτύσσονται απόψεις των ίδιων των παλιννοστούντων για το βαθµό εξυπηρέτησης τους από τις ελληνικές υπηρεσίες, καθώς και για τον ρόλο που διαδραµάτισαν στις προσπάθειες ένταξης τους στην ελληνική κοινωνία οι Ποντιακοί Σύλλογοι. Επιπλέον, γίνεται αναφορά στα προγράµµατα Συνοδευτικών Υποστηρικτικών Υπηρεσιών και στα προγράµµατα επαγγελµατικής κατάρτισης, στα προβλήµατα που παρουσιάζουν αυτά και την αποτελεσµατικότητα τους. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο διατυπώνονται κάποιες σκέψεις και προτάσεις, που αφορούν τόσο του τοµείς που θα πρέπει να εστιαστεί η πολιτική που εφαρµόζεται, όσο και τις προσπάθειες των Ποντιακών Συλλόγων. Τέλος, αναπτύσσονται απόψεις σχετικά µε την αποτελεσµατικότητα των προγραµµάτων επαγγελµατικής κατάρτισης και πως αυτή µπορεί να βελτιωθεί.

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 1.1 Ιστορικά στοιχεία 1.2 Ιστορία των Ποντιακών Σωµατείων

11

12 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 11 Κεφάλαιο 1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 1.1 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Το οδοιπορικό των Ποντίων στη Σοβιετική Ένωση δείχνει την τραγωδία ενός πληθυσµού που βρέθηκε σ αυτή τη χώρα και αναγκάστηκε να πραγµατοποιεί µετακινήσεις µεγαλύτερες ή µικρότερες πότε µέσα στα όρια ενός µεγαλύτερου εθνικού χώρου, όπου τα γεγονότα τον οδήγησαν και πότε µετακινήσεις σε άλλα κράτη (Βλέπε Χάρτη 4). Ασφαλώς ξεφεύγει από τους στόχους αυτής της εργασίας η ιστορική αναδροµή του Ποντιακού Ελληνισµού, ωστόσο θα αναφερθούν σηµαντικά γεγονότα για να δώσουµε το πλαίσιο µέσα στο οποίο εντάσσονται τα τελευταία ρεύµατα µεταναστεύσεων προς τη χώρα µας Οι πρώτες αποικίες Έχουµε ακριβή κατάσταση της εικόνας των Ελλήνων του Πόντου τον 4 ο αιώνα π.χ. χάρη στις µαρτυρίες του Ξενοφώντα στην «Ανάβαση», όπου µνηµονεύει την ύπαρξη αποµονωµένων ελληνικών πόλεων (Τραπεζούντα, Σινώπη, Κερασούντα) σε µια βάρβαρη χώρα. Η µαζική όµως εγκατάσταση Ελλήνων στο Πόντο αρχίζει τον 8 ο π.χ. αιώνα. Εκεί συγκατοικούσαν αρµονικά µε τους γηγενείς λαούς συµµετέχοντας στην οικονοµική και πολιτιστική ζωή. Μέσα σε λίγα χρόνια ο Εύξεινος Πόντος γέµισε ελληνικές αποικίες και το ελληνικό εµπόριο και ο πολιτισµός εξαπλώθηκαν παντού. Η εξάπλωση του χριστιανισµού στον Καύκασο (4 ο αιώνα µ.χ.) διευκόλυνε τη διείσδυση των Ελλήνων του Πόντου στην περιοχή και έθεσε νέες βάσεις στις σχέσεις των λαών του µε τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Τον 11 ο αιώνα η Τραπεζούντα και οι γύρω πόλεις αυτονοµούνται από το βυζάντιο. Το 1204 ιδρύεται η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και διατηρείται έως το 1461 οπότε και καταλαµβάνεται από τους Οθωµανούς. Το Οθωµανικό καθεστώς επιδιώκει την αφοµοίωση των λαών µε τη µέθοδο των διωγµών και του εξισλαµισµού. Έτσι στα οθωµανικά εδάφη δηµιουργούνται κρυπτοχριστιανοί. Οι διωγµοί

13 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 12 οδηγούν σε µεταναστευτικά κύµατα προς τη Κριµαία, τη Γεωργία και τη Ν. Ρωσία. Επίσηµα η ελληνική διασπορά αρχίζει από την άλωση της Κωνσταντινούπολης το Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών των Ελλήνων εκρωσίστηκε σταδιακά. Ήταν µέλη της ελληνικής διανόησης και της άρχουσας τάξης που ενίσχυσαν το ρωσικό πολιτισµό και την εκκλησία. Το 1490 συστήνεται στη Γεωργία ελληνική επισκοπή, γεγονός που φανερώνει το µέγεθος του ελληνικού πληθυσµού ος και 19 ος αιώνας Οι µετακινήσεις προς τη Γεωργία συνεχίζονται τον 16 ο και 17 ο αιώνα αλλά δεν είναι µαζικές. Τον 18 ο και 19 ο αιώνα έχουµε µετακινήσεις χριστιανικών πληθυσµών στα παράλια της Αζοφικής θάλασσας εξαιτίας των συνθηκών στον τουρκοκρατούµενο Πόντο, ιδιαίτερα µετά τη Συνθήκη του Κιουτσούρκ-Καϊναρτζη (1774) και τη προσάρτηση της νότιας Ρωσίας στη Ρωσία. Υπολογίζεται ότι το 1775, περίπου Έλληνες εγκαθίστανται από την Κριµαία στα παράλια της Αζοφικής 1. Χαρακτηριστικό της περιοχής ήταν η χαµηλή πυκνότητα του πληθυσµού. Με τόσο λίγο πληθυσµό η περιφέρεια βρισκόταν κάτω από τη συνεχή στρατιωτική απειλή της Τουρκίας. Έτσι η Μεγάλη Αικατερίνη έθεσε ως στόχο την αµυντική θωράκιση των επαρχιών, µε την άµεση αύξηση των κατοίκων, απευθυνόµενη σε ξένες εθνότητες, συµπεριλαµβανοµένων Ελλήνων. Ως κίνητρα έδωσε γαίες, επιδοτήσεις, φοροαπαλλαγές, σεβασµό του θρησκευτικού δόγµατος των µεταναστών, άδεια ελεύθερου εµπορίου, τοπική αυτονοµία. Το 1778 ιδρύεται η ελληνική Μαριούπολη όπου ιδρύεται αµέσως ελληνικό σχολείο. Η Μαριούπολη µε τα γύρω ελληνικά χωριά από το 1810 έως το 1873 θα αποτελέσει «Ελληνική ιοικητική Περιοχή». Ο ελληνικός πληθυσµός της ευρωπαϊκής Ρωσίας ανέρχονταν στα µέσα του 19 ου αιώνα στα άτοµα. ιακρίθηκε στο εµπόριο, τη ναυτιλία, τη πολιτική, τη διπλωµατία και την οικονοµική ζωή. Από την άλλη, ο 19 ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την αποσύνθεση της οθωµανικής αυτοκρατορίας. Οι συµπαγείς εθνικές οµάδες στα Βαλκάνια, τη Μικρά Ασία, τη Μέση Ανατολή που βιώνουν την υπαγωγή τους στο 1 Αγτζίδης, Βλ., Ποντιακός Ελληνισµός: από τη γενοκτονία και το Σταλινισµό στη περεστρόικα, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1995.

14 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 13 οθωµανικό κράτος σαν κατάκτηση, αναπτύσσουν κινήµατα για την απόκτηση αυτοδιάθεσης. Η ελληνική επανάσταση του 1821 στέρησε και τα στοιχειώδη πολιτικά και θρησκευτικά δικαιώµατα των Ελλήνων του Πόντου. Κατά τη διάρκεια του Αγώνα οι ρωσικές παροικίες δρουν ποικιλότροπα για την επιτυχία του. Καθίστανται κέντρα περίθαλψης γυναικόπαιδων, συγκρότησης και αποστολής εθελοντών στην πατρίδα, αποστολής όπλων, τροφίµων και ρουχισµού, κέντρα διαφώτισης της ευρωπαϊκής κοινής γνώµης για τα δίκαια του ελληνικού λαού. Ο ρώσο-τουρκικός πόλεµος του ανάγκασε τους Έλληνες του Πόντου να µετακινηθούν προς τη Ρωσία. Μετά το τέλος του και την υπογραφή της Συνθήκης της Ανδριανούπολης (1829) τµήµα χριστιανικού πληθυσµού από το Ερζερούµ και την Αργυρούπολη ακολούθησε τα ρωσικά στρατεύµατα προς την Τιφλίδα και την Τσάλκα. Η ρωσική κυβέρνηση τους εγκατέστησε οργανωµένα ανάλογα µε το επάγγελµα τους, για την κάλυψη αγροτικών αναγκών και τη διάσπαση της µουσουλµανικής πλειοψηφίας στη περιοχή. Οι ρωσικές αρχές συγκρότησαν ειδικές επιτροπές για να εξασφαλίσουν τα συνοριακά προβλήµατα και παραχωρούσαν ειδικά προνόµια. Έπειτα, ο Κριµαϊκός πόλεµος ( ) και η µετακίνηση µουσουλµάνων από τον Καύκασο στην οθωµανική αυτοκρατορία επιδείνωσαν τις σχέσεις των Ελλήνων µε τους ντόπιους του Πόντου και προκάλεσαν ξανά έξοδο προς τη Ρωσία. Σ αυτούς δόθηκε εκβιαστικά η ρωσική υπηκοότητα για τη σταδιακή ρωσοποίηση τους. Έτσι το ελληνικό στοιχείο από τον Πόντο εξαφανίζονταν και επερχόταν οικονοµικός και δηµογραφικός µαρασµός. Στις πολυάριθµες από τα τέλη του 18 ου και τις αρχές του 19 ου αιώνα εγκαταστάσεις των Ελλήνων στη ρωσική αυτοκρατορία προστέθηκαν νέες µετά το 1830 µε τη δηµιουργία ελεύθερου νεοελληνικού κρατιδίου, (Κίεβο, Νικολάϊεφ, Οδησσό, Μαριούπολη, Κριµαία, Σοχούµ, Βατούµ, Τιφλίδα). Η µαζικότερη µετοικεσία ποντιακών πληθυσµών στη Γεωργία και στον υπόλοιπο Καύκασο έγινε µετά το ρώσο-τουρκικό πόλεµο του και τη Συνθήκη του Βερολίνου, µε την οποία παραχωρήθηκαν στη Ρωσία επαρχίες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Σύµφωνα µε τη ρωσική απογραφή

15 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 14 του 1897 ζούσαν στο Καύκασο και την Υπερκαυκασία Έλληνες 2. Ο αντίστοιχος αριθµός Ελλήνων που ήταν εγκατεστηµένοι, κατά την ίδια εποχή, στην ευρωπαϊκή Ρωσία, ανερχόταν σε ψυχές. Οι Έλληνες εκεί κατέστησαν µεγάλοι γαιοκτήµονες, µεταλλωρύχοι, έµποροι ενώ πολλοί κατέλαβαν ανώτατες θέσεις στις δηµόσιες υπηρεσίες της χώρας, στο στρατό και στο ναυτικό και ανέπτυξαν σηµαντικότατη δράση στην εκπαιδευτική, πολιτιστική και πολιτική ζωή τόσο των ρωσικών χωρών, όσο και του ελληνικού κόσµου. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τέλη 18 ου αρχές 19 ου αιώνα προσφέρθηκε στους Έλληνες σχετικά αυτόνοµη διαβίωση. Από το 1881, όµως, επιβλήθηκε µια εκρωσιστική πολιτική της αυτοκρατορίας. Όσον αφορά για παράδειγµα το γλωσσικό, η στροφή προς τη χρήση της ρωσικής δεν οφειλόταν µόνο στα υποχρεωτικά µέτρα του καθεστώτος αλλά υπαγορευόταν από κοινωνικά αίτια (πρόσβαση στο διοικητικό µηχανισµό), στροφή που έκαναν οι αστικές κυρίως οικογένειες. Η τσαρική Ρωσία απαγόρευσε τα ελληνικά σχολεία. Σ όλα τα ελληνικά χωριά χτίστηκαν ρωσικά σχολεία. Η φοίτηση σ αυτά ήταν υποχρεωτική. Η ελληνική γλώσσα διδάσκεται σαν ξένη γλώσσα. Οι έλληνο-ορθόδοξες κοινότητες αντέδρασαν οργανώνοντας µε δικά τους έξοδα σχολεία. Από το 1906 επιβλήθηκε χαλάρωση των µέτρων. Ιδρύθηκαν επίσηµα αναγνωρισµένα ελληνικά σχολεία (π.χ. η Ελληνεµπορική Σχολή της Οδησσού), όµως οι ρωσικές αρχές, οπού υπάγονταν, απέβλεπαν στην εµπέδωση της ρωσικής γλώσσας. Παρόλα αυτά, οι ενοποιητικές προσπάθειες του τσαρικού καθεστώτος επέφεραν τα αντίθετα από τα αναµενόµενα αποτελέσµατα: επιτάχυναν τη διαδικασία της «εθνικής» αφύπνισης των ανατολικών, αλλοεθνών και αλλόδοξων εθνοτήτων. Το ίδιο αναποτελεσµατικές αποδείχθηκαν και στην περίπτωση των χριστιανικών λαών που αρνούνταν να αποδεχθούν την αλλοτρίωση των εθνικών τους χαρακτηριστικών. 2 Χασιώτης, Ι. Κ., Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης, University Studio press, Θεσσαλονίκη 1997.

16 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ Αρχές 20 ου αιώνα Τέλη του 19 ου αιώνα, λοιπόν, και στις αρχές του 20 ου το ελληνικό στοιχείο στην ενδοχώρα και γενικά στην ευρωπαϊκή Ρωσία συρρικνώνεται εξαιτίας της µετακίνησης του πληθυσµού προς τα εµπορικά κέντρα της Νότιας Ρωσίας και του Καυκάσου και εξαιτίας των τάσεων αφοµοίωσης. Στη µετακίνηση συνέβαλε και η σιδηροδροµική σύνδεση της ευρωπαϊκής Ρωσίας µε τον Καύκασο, καθώς και οι ευνοϊκές συνθήκες που δηµιούργησαν οι Ρώσοι για την ανάπτυξη της καλλιέργειας καπνού. Στην πρόσκληση ανταποκρίθηκαν και οι Έλληνες του Πόντου. Μείωση της οικονοµικής δύναµης παρατηρείται και στη «Νέα Ρωσία». Στο εξής και µέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση (1917) οι Έλληνες θα είναι σχετικά φτωχοί (µικροέµποροι, εργάτες), αφού τάσεις φυγής χαρακτήριζαν τις πλουσιότερες οικογένειες. Το 1912 σύµφωνα µε ελληνικούς υπολογισµούς οι Έλληνες του Καυκάσου ήταν άτοµα 3. Την ίδια χρονική περίοδο οι εθνικές οµάδες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας αναπτύσσουν κινήµατα µε στόχο την ίδρυση εθνικών κρατών. Στην Αθήνα ήδη από τον 19 ο αιώνα αναπτύσσεται η Ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας που εκφράζει το στόχο ένταξης στο ελληνικό κράτος όλων των τµηµάτων του ελληνισµού που έχουν µείνει έξω από τα σύνορα του. Όµως πριν την έναρξη των Βαλκανικών πολέµων το 1912 έχει αναπτυχθεί το κίνηµα των Νεότουρκων, που προσπαθεί να εξοντώσει οικονοµικά και βιολογικά τις εθνικές µειονότητες που είναι δύσκολο να αφοµοιωθούν (Αρµένιοι, Έλληνες). Έτσι έχουµε από τη µία τις απαιτήσεις των Ελλήνων και των Αρµενίων για ελευθερία και αυτοδιάθεση και από την άλλη ακραίο τουρκικό εθνικισµό. Πριν την έναρξη του Α παγκοσµίου πολέµου, σύµφωνα µε έκθεση του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, ο ελληνικός πληθυσµός στην Ρωσική αυτοκρατορία ανέρχονταν σε άτοµα και ήταν διεσπαρµένοι στις παράλιες περιφέρειες του Εύξεινου Πόντου (Βλέπε Χάρτη 1). Οι περιφέρειες µε την µεγαλύτερη πυκνότητα ελληνικού πληθυσµού ήταν οι εξής: Αζοφική (Μαριούπολη) Σοχούµι- Νοβοροσίσκ Στο ίδιο, σελ. 14

17 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 16 Κριµαία (Σεβαστούπολη) Κυβερνείο του Κουµπάν Κάρς Η συντριπτική πλειοψηφία αυτού του πληθυσµού έχει ποντιακή καταγωγή. Τα δύο τρίτα ανήκουν στον αγροτικό πληθυσµό. Οι διώξεις των Ελλήνων αρχίζουν µε την έναρξη του πολέµου, που βρίσκει την Ελλάδα στο πλευρό των δυνάµεων της Αντάντ και την Τουρκία µε τις Κεντρικές υνάµεις. Οι γερµανό-τουρκικοί βοµβαρδισµοί προκάλεσαν µετακινήσεις του πληθυσµού των παραλίων του Εύξεινου. Στο κυβερνείο του Κάρς υπήρξαν φόνοι αµάχων, βιαιοπραγίες και καταστροφές περιουσιών. Από τους διωγµούς υποφέρει περισσότερο ο δυτικός Πόντος γιατί ο ανατολικός βρίσκεται από το 1916 στους Ρώσους οι οποίοι αποχωρούν όταν ξεσπά η Οκτωβριανή Επανάσταση του Μετά το 1916, όταν οι Τούρκοι αρχίζουν να εξοντώνουν τους Έλληνες, συγκροτούνται αντάρτικες οµάδες στον Πόντο. Οργανώνεται παράνοµο δίκτυο µεταφοράς πολεµοφοδίων από τη Ρωσία (βοήθεια ποντιακών κοινοτήτων και Ρώσων) στον Πόντο. Όλη την περίοδο, µέχρι την ανάπτυξη του Κεµαλικού κινήµατος, οι ελπίδες των ανταρτών και του ποντιακού λαού για τη δυνατότητα δηµιουργίας Ελληνικής ηµοκρατίας του Πόντου αυξάνουν. Ανάµεσα στους πόντιους επαναστάτες υπάρχει και µια µικρή τάση ενωτικών. Αυτών που θέλουν την ένωση του Πόντου µε την Ελλάδα. Οι αντικειµενικές συνθήκες όµως, π.χ. η απόσταση, ευνοούν την αυτονοµιστική τάση. Το ποντιακό κίνηµα παίρνει µεγάλη έκταση ενώ παράλληλα ο Κεµάλ Ατατούρκ δηµιουργεί τον κεντρικό στρατό. Η µεγάλη αδυναµία του κινήµατος είναι η έλλειψη ενιαίου καθοδηγητικού κέντρου. Οι αντάρτες ζητούν επανειληµµένα βοήθεια από την ελλαδική κυβέρνηση για αποστολή όπλων, πολεµοφοδίων, τροφής και φαρµάκων. Όµως δεν στέλνεται καµιά βοήθεια. Η εγκατάλειψη των ποντίων καθορίζει το αποτέλεσµα. Η γενοκτονία από τον Κεµαλικό στρατό θα συνεχιστεί έως το 1922 και την καταστροφή της Σµύρνης. Παράλληλα, στην απέναντι όχθη του Εύξεινου Πόντου, η ηγεσία του ελληνικού στοιχείου της Ρωσίας και της Υπερκαυκασίας (Βλέπε Χάρτη 3)

18 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 17 έσπευσε να αξιοποιήσει την κατάρρευση του παλιού τσαρικού συστήµατος για να αναδιοργανώσει τις ελληνικές κοινότητες. Το µεγαλύτερο µέρος των Ελλήνων, κυρίως οι εύποροι, τάχθηκε εναντίον του νέου συστήµατος και της επικράτησης των µπολσεβίκων. Η συµµετοχή τους στα «σοβιέτ» (ενώσεις εργατών, αγροτών και στρατιωτικών) ήταν καθαρά στρατηγικές κινήσεις που απέβλεπαν στην εξυπηρέτηση συµφερόντων. Το Μάιο του 1917 έγινε η πρώτη κίνηση για πολιτική οργάνωση των Ελλήνων της Ρωσίας µε την «εθνική συνέλευση» στην Τιφλίδα. Αποφασίστηκε η ίδρυση ελληνικών σχολείων και η πρόσληψη ελληνοµαθών δασκάλων, η έκδοση ελληνικής εφηµερίδας, η δηµιουργία ελληνικού τυπογραφείου και η δηµιουργία ελληνικού στρατιωτικού σώµατος. Τον Νοέµβριο του ίδιου χρόνου οι µπολσεβίκοι καταλαµβάνουν την εξουσία. Η ηγεσία των µπολσεβίκων ακολουθεί εξ αρχής φιλοτουρκική πολιτική. Τον Μάρτιο του 1918 υπογράφεται η Συνθήκη του Brest-Litovsk. Η Γερµανία παίρνει εδάφη της πρώην ρωσικής αυτοκρατορίας και η Τουρκία τα Καρς, Αρνταχάν και Βατούµ. Ο ρωσικός στρατός αποχωρεί από τα εδάφη του ανατολικού Πόντου Έλληνες εγκαταλείπουν τον Πόντο και τον Καύκασο φοβούµενοι τις σφαγές των Τούρκων. Καταφεύγουν στη Ρωσία, τη Κριµαία, τη Γεωργία, την Αρµενία κ.α. Όσοι παραµένουν στον Πόντο αντιµετωπίζουν µεγάλες διώξεις. Το βάρος της περίθαλψης των προσφύγων αναλαµβάνουν οι ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας. Η συρροή τόσων χιλιάδων προσφύγων προκάλεσε χιλιάδες θανάτους από την πείνα. Τον Οκτώβριο του 1918 υπογράφεται η ανακωχή του Μούδρου µε την οποία λήγει ο Α παγκόσµιος πόλεµος. Με την ήττα της Τουρκίας στον πόλεµο, οι πιθανότητες για την απόκτηση δικαιωµάτων αυτονοµίας στα εδάφη της πρώην ρωσικής αυτοκρατορίας κινητοποιούν τον ελληνισµό της περιοχής. Ήδη από τον Ιούλιο του 1918, συνέδριο Ποντίων από τη Νότια Ρωσία, το Καύκασο και τον Πόντο είχε διακηρύξει την ανεξαρτησία του Πόντου. Στην περίοδο µέχρι την ένταξη των ηµοκρατιών του Καυκάσου στη Σοβιετική Ένωση, οι Έλληνες κινούνται για τη δηµιουργία αυτόνοµου καθεστώτος. Ο πρωθυπουργός του ελληνικού κράτους, Ελ. Βενιζέλος απορρίπτει τις εκκλήσεις του ποντιακού κινήµατος για προώθηση της άποψης για δηµιουργία «Ελληνικής ηµοκρατίας του Πόντου»,

19 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 18 και αρνείται να βοηθήσει υλικά τους πόντιους αντάρτες. Το 1920 γίνεται προσπάθεια από τους Πόντιους Έλληνες και την αρµενική κυβέρνηση για τη δηµιουργία πόντο-αρµενικής οµοσπονδίας, αλλά τα δύο µέρη δεν καταφέρνουν να συµφωνήσουν στις λεπτοµέρειες. Στην Υπερκαυκασία µετά την εµπέδωση της µπολσεβίκικης κυριαρχίας προκλήθηκε νέο κύµα φυγής, εξαιτίας των καταστάσεων ανασφάλειας που δηµιουργήθηκαν. Αρχικά οι µετοικεσίες προήλθαν από τους πρόσφυγες που είχαν καταφύγει εκεί από την Οθωµανική Αυτοκρατορία την περίοδο του πολέµου. Οι Έλληνες φοβούνταν ότι µε την επικράτηση των µπολσεβίκων θα έχαναν τις περιουσίες και τα θρησκευτικά και εκπαιδευτικά τους δικαιώµατα, αλλά και ότι στο µέλλον η έξοδος τους από τη χώρα θα ήταν ανέφικτη. Όµως αυτοί οι εκπατρισµοί δεν ήταν εύκολη υπόθεση, εφόσον σήµαινε το ξεπούληµα των περιουσιών τους και δωροδοκίες για άδεια µετανάστευσης. Όµως σύντοµα (1921) οι σοβιετικές αρχές άρχισαν να επιδιώκουν τον επαναπατρισµό των Ελλήνων εξαιτίας της ανεργίας που υπήρχε στη χώρα. Ωστόσο η ελληνική κυβέρνηση έδειχνε απρόθυµη να συνεργαστεί. Η στάση αυτή αποδόθηκε σε δύο παράγοντες 4. Ο πρώτος είναι οι δυσκολίες που θα αντιµετώπιζε η χώρα µετά τη µαζική εισροή µεταναστών και ο δεύτερος είναι ο φόβος των ελληνικών αρχών ότι οι άνθρωποι αυτοί θα έφερναν µαζί τον «ιό» του µπολσεβικισµού. Έτσι οι Έλληνες της Ρωσίας προσπάθησαν να λύσουν το θέµα µόνοι τους και µετά από πιέσεις και στις δύο χώρες πέτυχαν τη µεταφορά τους τέλη του Όµως τα πλοία που στάλθηκαν δεν επαρκούσαν, έτσι εκείνοι που δεν µπόρεσαν να φύγουν δηµιούργησαν καινούρια ελληνικά χωριά. Την περίοδο παλιννόστησαν Έλληνες. Σύµφωνα µε την απογραφή του 1926 οι Έλληνες της Σοβιετικής Ένωσης ανέρχονταν σε άτοµα 5. Βέβαια τα στοιχεία αυτά είναι συζητήσιµα λόγω των τεχνικών δυσκολιών υπολογισµού τους. Οι επαναπατρισµοί του προκάλεσαν πτώση στα µεγέθη του αστικού ελληνικού πληθυσµού έναντι του αγροτικού. Έτσι ο ελληνισµός απογυµνώθηκε από την παραδοσιακή κοινωνική και πνευµατική του ηγεσία. Το κενό κάλυψε η ελίτ των κοµµουνιστών διανοούµενων που διαµόρφωσε τη 4 Στο ίδιο, σελ Στο ίδιο, σελ. 14

20 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 19 σοβιετικοποιηµένη ελληνική εκπαίδευση. Η εκπαίδευση ήταν οργανωµένη στη βάση για το δικαίωµα των εθνικών οµάδων να καλλιεργούν τις εθνικές τους γλώσσες, ενταγµένη όµως στο πρόγραµµα για τη δηµιουργία ενός «σοβιετικού πολίτη» που θα ξεπερνούσε στο µέλλον τις εθνικές διαφορές και αντιπαραθέσεις. Παρατηρείται µεγάλη πνευµατική ανάπτυξη. Η εκδοτική δραστηριότητα επεκτάθηκε εκτός από εφηµερίδες και σε φιλολογικά και θεατρικά έργα. Ελληνικές εφηµερίδες κοµουνιστικές ήταν η «Χαραυγή» και «Σπάρτακος». Επίσης οργανώθηκαν και δύο ελληνικοί εκδοτικοί οργανισµοί (Κοµµουνιστής και Κολεχτιβιστής) για να καλύψουν τις ανάγκες. Τα αναγνωστικά σχολικά βιβλία γράφονταν από Έλληνες, τα υπόλοιπα ήταν µεταφράσεις από ρωσικά. Εικόνα 1: Εφηµερίδες και εκδόσεις Ελλήνων της Σοβιετικής Ένωσης.

21 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 20 Επίσης παρατηρήθηκε µεγάλη οικονοµική ανάπτυξη, στα πλαίσια της Νέας Οικονοµικής Πολιτικής που ακολούθησε η σοβιετική ηγεσία δίνοντας έµφαση στην ιδιωτική επιχείρηση, που µείωσε τις τάσεις φυγής από τις περιοχές που κατοικούσαν Έλληνες. Υλοποιήθηκε ακόµα και το αίτηµα για αυτονοµία. ηµιουργήθηκαν τρεις αυτόνοµες ελληνικές Επαρχίες µε δικά τους διοικητικά, οικονοµικά και κοµµατικά όργανα. Η κατάσταση στην Ελλάδα Οι πρώτοι πρόσφυγες φτάνουν στην Ελλάδα το Άλλοι φεύγουν από τον Πόντο για να γλιτώσουν από τη γενοκτονία και άλλοι από τον Καύκασο λόγω της τουρκικής προέλασης. Οι Καυκάσιοι το 1919 εγκαταλείπουν τις εστίες τους και πηγαίνουν στο Βατούµ προσπαθώντας να αναχωρήσουν για Ελλάδα. Εκεί περιµένοντας πλοίο διαµένουν σε σκηνές όπου από τις κακουχίες πεθαίνει το 1/3 του πληθυσµού. Πολλοί πεθαίνουν στα πλοία, κατά τη µεταφορά τους στην Ελλάδα, λόγω των άθλιων συνθηκών που επικρατεί σ αυτά. Ο αριθµός των προσφύγων που καταφεύγει στο ελληνικό κράτος τη δεκαετία του 1920 είναι µεταξύ και ατόµων. Ο Ελληνισµός του Πόντου (στο µεγαλύτερο ποσοστό αγρότες) εγκαθίστανται στην Ελλάδα στις περιοχές: Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πειραιά, ράµα, Κιλκίς, Καβάλα, Κοζάνη, κ.α. Κάποιες από τις µεγαλύτερες εγκαταστάσεις ήταν στο χώρο του Σκοπευτηρίου στην Καλλιθέα και στους ποντιακούς οικισµούς της Καλαµαριάς και του Χαρµάν- Κιοϊ στη Θεσσαλονίκη, όπου οι συνθήκες είναι άθλιες και η διαβίωση πολύ δύσκολη. Όσοι έχουν αγροτική προέλευση εγκαθίστανται στην ύπαιθρο της Κεντρικής Μακεδονίας. Τη δεκαετία του 1920 και στις αρχές του 1930 λόγω της κακής οικονοµικής κατάστασης του και των προβληµάτων ένταξης των προσφύγων µετά τη Μικρασιατική καταστροφή, το ελληνικό κράτος είναι απρόθυµο να δεχτεί πρόσφυγες από τη Σοβιετική Ένωση. Η κρατική βοήθεια σ αυτούς το για τις αστικές περιοχές είναι ανεπαρκής, για τις αγροτικές όµως έχει πιο οργανωµένη µορφή. Το ελληνικό κράτος λόγω έλλειψης γεωργικών χεριών από τους αλλεπάλληλους πολέµους σχεδιάζει την αποκατάσταση των Ελλήνων του Πόντου µε την παροχή εγκαταλελειµµένων κτηµάτων. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.) διαχειρίζεται το δάνειο που

22 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 21 χορηγείται από την Κοινωνία των Εθνών για την αποκατάσταση. Το Ταµείο Περιθάλψεως Προσφύγων παραχωρεί ένα δωµάτιο ανά οικογένεια στους οικισµούς που κατασκευάζει, στους οποίους δεν υπάρχει ηλεκτρισµός, ύδρευση και αποχέτευση. Εκεί στεγάζεται ένας περιορισµένος αριθµός. Οι υπόλοιποι αυτοστεγάζονται χωρίς κρατική βοήθεια. Εικόνα 2: Προσφυγικές κατοικίες παλιννοστούντων στην περιοχή Σκοπευτηρίου Καλλιθέας την δεκαετία του 1930 Τον Ιανουάριο του 1923 υπογράφεται η Συνθήκη της Λωζάννης µε την οποία καθορίζεται η ανταλλαγή πληθυσµών. Τότε λίγοι Πόντιοι βρίσκονταν στον Πόντο. Οι περισσότεροι ήταν εκτοπισµένοι στο Κουρδιστάν, τη Συρία και σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα, µε την υπογραφή του ελληνοτουρκικού Συµφώνου Φιλίας του 1930 εξαλείφονται και οι τελευταίες προσδοκίες των προσφύγων για την επανεγκατάσταση τους στις πατρίδες τους. Το Σύµφωνο φιλίας µεταξύ Βενιζέλου και Ινονού αποτέλεσε παραγραφή των αδικηµάτων και «σιωπή» 6. Ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος επιδιώκει να ξεχαστεί το προσφυγικό ζήτηµα. Όµως, η άφιξη Χαραλαµπίδης, Μ., Το Ποντιακό Ζήτηµα Σήµερα, Γόρδιος, Αθήνα 1996

23 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 22 ατόµων στην Ελλάδα προκαλεί γενική κρίση. Την περίοδο αυτή δηµιουργείται πληθυσµιακή έκρηξη στην Ελλάδα. Οι πρόσφυγες ανέρχονται στο 25% του πληθυσµού 7. ηµιουργούνται παραγκούπολεις και στα επόµενα χρόνια αρχίζει η άναρχη δόµηση που έρχεται να καλύψει τις άµεσες στεγαστικές ανάγκες των προσφύγων. Το 1925 το Ταµείο Περιθάλψεως Προσφύγων καταργείται και τη θέση του παίρνει η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων. Κατορθώνει µέχρι το 1930 να στεγάσει ένα µεγάλο αριθµό προσφύγων σε µόνιµες κατοικίες και παρέχει οικόπεδα και ευκολίες για αυτοστέγαση. Όµως δεν εξασφαλίζει απασχόληση. Οι κατοικίες αυτές δεν προσφέρονται δωρεάν, αλλά οι πρόσφυγες τις αγοράζουν µε διευκολύνσεις. Από το 1930 και µετά συνεχίζει την παραχώρηση κατοικιών. Στα επόµενα χρόνια κατασκευάζονται πολλές προσφυγικές πολυκατοικίες. Οι Έλληνες Πόντιοι δεν γνωρίζουν κανένα στο ελληνικό κράτος και αντιµετωπίζουν σοβαρά προβλήµατα ένταξης. Ο τόπος καταγωγής λειτουργεί ως στοιχείο αυτοαναγνώρισης και ετεροαναγνώρισης. Οι πρόσφυγες αντιµετωπίζουν πραγµατικό µίσος από τους ντόπιους που συντηρείται για χρόνια από τον οικονοµικό ανταγωνισµό. Τους αντιµετωπίζουν ως ξένους που ήρθαν να τους εκτοπίσουν από την πολιτική και οικονοµική ζωή του κράτους τους. Τα φτηνά εργατικά χέρια τους αποτελούν αντικείµενο εκµετάλλευσης. Η κοινωνία και η πολιτική εξουσία αδυναµεί ή αδιαφορεί να βοηθήσει στην ένταξη της κοινωνικής οµάδας λειτουργώντας µε σεβασµό στη πολιτισµική και ιστορική ιδιαιτερότητα της. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την διατήρηση της προσφυγικής ιδιότητας για πολλές δεκαετίες µετά την εγκατάσταση στην Ελλάδα. Το 1985 το κράτος µε νοµοσχέδιο παραγράφει προσφυγικά χρέη ύψους και στεγάζονται δωρεάν άστεγες οικογένειες στα επόµενα πέντε χρόνια. Όµως το πρόβληµα δεν λύνεται Η επικράτηση του Στάλιν Το 1929 ο Ιωσήφ Στάλιν ( ) διαδέχτηκε στην εξουσία τον Λένιν ( ). Ως στόχο έθεσε την πολιτική, πολιτισµική και εθνολογική ενοποίηση της χώρας. ιαλύθηκαν τα σχολεία των µικρών εθνοτήτων και υπήρξαν µαζικές αναγκαστικές µετακινήσεις πληθυσµών µικρών εθνικών 7 Αγτζίδης, Βλ., Ποντιακός Ελληνισµός: από τη γενοκτονία και το Σταλινισµό στη περεστρόικα, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1995

24 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 23 οµάδων. Στον αγροτικό τοµέα επιβλήθηκε η κολεκτιβοποίηση, δηλαδή η υποχρεωτική συγκέντρωση των αγροτών σε εργατό-αγροτικές κοινότητες, «κολχόζ». Αρχικά ήταν εθελοντική η συνένωση των αγροκτηµάτων σε «κοµµούνες», αλλά από το 1930 έγινε υποχρεωτική. Η προσπάθεια αυτή δεν βρήκε απήχηση στο µεγαλύτερο µέρος των Ελλήνων. Οι συνέπειες της πολιτικής αυτής ήταν καταστροφικές για τον αγροτικό ελληνοποντιακό πληθυσµό. Όταν οι τελευταίοι αντιδρούσαν το αποτέλεσµα ήταν η βίαιη εκδίωξη τους από τα χωράφια και τα σπίτια τους. Η εκβιοµηχάνιση σταµατά. Αρχίζει η παρέµβαση του κράτους στη διακίνηση των εµπορευµάτων. Το κλίµα αυτό τροφοδοτούσε τάσεις φυγής για τους Έλληνες, όµως οι ελληνικές αρχές δεν τους δέχονταν. Η εµµονή του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών να αρνείται χορήγηση αδειών εισόδου στην Ελλάδα, επικαλούµενο την έλλειψη µέσων για την αποκατάσταση των προσφύγων, έκανε τις σοβιετικές αρχές να έχουν ιδιαίτερα τυραννική και αυθαίρετη συµπεριφορά σε βάρος των Ελλήνων. Στο µεταξύ, στα χρόνια επετράπη στους αγρότες µικρή ιδιοκτησία γης και ζώων και έτσι οι Έλληνες άρχισαν να ξεπερνούν τις δυσκολίες. Οι αποτυχίες των «πλάνων» που στηρίχθηκαν στις κολεκτιβοποιήσεις, αλλά και παράγοντες από τις εσωκοµµατικές αντιπαραθέσεις του καθεστώτος, άνοιξαν το δρόµο σε νέες µαζικές διώξεις από το 1937 έως το Έγιναν συλλήψεις και κατασχέσεις περιουσιών για την εξόντωση των αντιπάλων του Στάλιν µε την κατηγορία των «εχθρών του λαού». Όσοι δεν εκτελούνταν, εξορίζονταν. Σύντοµα οι διώξεις εκτός από ιδεολογικό, άρχισαν να αποκτούν και εθνικό χαρακτήρα. Οι Έλληνες κατηγορήθηκαν ότι αρνούνταν να αποδεχτούν το σύστηµα και ότι αποβλέπουν στη δηµιουργία αυτόνοµης ελληνικής ηµοκρατίας. Έτσι το 1937 ολόκληρη η ελληνική ηγεσία της Ν. Ρωσίας άρχισε να συλλαµβάνεται και να εκτοπίζεται µε την κατηγορία της κατασκοπίας. Τα παιδιά των καταδίκων τα έκλειναν σε ορφανοτροφεία όπου τα ανάγκαζαν να απαρνηθούν τους γονείς τους. Χιλιάδες Έλληνες εξορίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην κεντρική Ασία και τη Σιβηρία. Κύρια επιχειρήµατα των κατηγόρων ήταν ότι συµµετείχαν σε οργανώσεις µε στόχο την ανατροπή της σοβιετικής εξουσίας. Το 1938 έκλεισαν όλα τα

25 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 24 ελληνικά σχολεία, που τότε ανέρχονταν σε 104 8, και συνελήφθησαν οι Έλληνες δάσκαλοι. Ταυτόχρονα οι εφηµερίδες και οι εκδοτικοί οίκοι έκλεισαν, όπως και οι ελληνικές θεατρικές σκηνές. Απαγορεύτηκε κάθε είδους πολιτισµική δραστηριότητα. Οι ελληνικές εκκλησίες µετατράπηκαν σε σιταποθήκες ή κοµµατικά γραφεία, οι ιερείς συλλαµβάνονταν και απαγορευόταν κάθε δραστηριότητα της εκκλησίας. Από τους πρώτους που συλλαµβάνονταν ήταν εκείνοι που θεωρούνταν ευκατάστατοι, όσοι διατηρούσαν ελληνική υπηκοότητα και όσοι µπορούσαν να δουλέψουν, µε στόχο να επιταχυνθεί η εκβιοµηχάνιση στις χώρες υποδοχής εξόριστων. Όσοι καταδικάζονταν σε καταναγκαστικά έργα, στέλνονταν στη Σιβηρία όπου δούλευαν κάτω από άθλιες συνθήκες (κρύο, ελλιπή διατροφή, βία δεσµοφυλάκων) 12 έως 16 ώρες την ηµέρα. Ο συνολικός αριθµός των θυµάτων δεν είναι εξακριβωµένος. Φαίνεται να ήταν αρκετά ψηλός αφού ο πρεσβευτής της Βρετανίας στη Μόσχα ανέφερε ότι αν δεν σταµατούσε ο εκτοπισµός των Ελλήνων, σύντοµα θα έκλεινε η ιστορία του ελληνισµού των ρωσικών χωρών 9. Όσες οικογένειες εξόριστων παρέµεναν στον τόπο τους εξαθλιώθηκαν οικονοµικά και πιέζονταν από την Ε.Σ.Σ. να εγκαταλείψουν τη χώρα. Η ελληνική κυβέρνηση, όµως, δεν τους δέχονταν, παρά µόνο µετά την πίεση του «Σωµατείου των εν Αθήναις εκ Ρωσίας Ελλήνων» που δραστηριοποιήθηκε τότε. Οι πρώτες µικρές οµάδες που κατέφθασαν αντιµετωπίζονταν από τις ελληνικές αρχές ως ύποπτοι. Παράλληλα, το κράτος στερεί νοµοθετικά απ αυτόν τον πληθυσµό τη δυνατότητα να διεκδικήσει το µερίδιο που δικαιούται από την «ανταλλάξιµη περιουσία». Με νόµο που ψηφίστηκε το 1960, στερούνται αυτού του δικαιώµατος όλοι οι πρόσφυγες που φτάνουν στην Ελλάδα µετά το Τον Ιούνιο του 1941 η Γερµανία επιτίθεται στην Σοβιετική Ένωση. Η εµπλοκή της στις επιχειρήσεις του Β παγκόσµιου πολέµου προκάλεσε νέες διώξεις. Όσοι Έλληνες είχαν σοβιετική υπηκοότητα πηγαίνουν στο µέτωπο, ενώ όσοι έχουν ελληνικά διαβατήρια στέλνονται στα εργατικά τάγµατα. Τα αίτια αυτών των διώξεων ήταν η προσπάθεια ενίσχυσης των ευπαθών µετώπων της Σοβιετικής Ένωσης, προπάντων εκείνων στα νότια σύνορα της 8 Χασιώτης, Ι. Κ., Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης, University Studio press, Θεσσαλονίκη Στο ίδιο, σελ. 24

26 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 25 κεντρικής Ασίας, και η καχυποψία για φιλογερµανική ή έστω ενδεχόµενη αντισοβιετική στάση µερικών εθνικών οµάδων κατά τη διάρκεια της ναζιστικής προέλασης στην Ουκρανία, την Κριµαία, το Βόρειο Καύκασο. Ο ελληνικός πληθυσµός ωστόσο, δεν έδειξε κανένα δείγµα φιλοναζιστικών διαθέσεων, αφού πολέµησε για την απώθηση των εισβολέων στο πλευρό του σοβιετικού στρατού. Η προέλαση εξάλλου των Γερµανών και τα αντίποινα προκάλεσαν καταστροφές σε πολλά ελληνικά χωριά. Παρόλα αυτά, ξανάρχισαν οι εκτοπισµοί Ελλήνων από το 1942, κυρίως από τη Νότια Ρωσία προς Καζαχστάν όπου οι συνθήκες διαβίωσης ήταν άθλιες. Άντρες και γυναίκες δούλευαν σε χωράφια και ορυχεία. Μέχρι το θάνατο του Στάλιν ίσχυαν περιορισµοί παρόµοιοι µε τους κανονισµούς στρατοπέδων συγκέντρωσης. Κάθε εκτοπισµένος είναι υποχρεωµένος να παρουσιάζεται στις αρχές µια φορά το µήνα. Κανείς δε µπορεί να βγει από το κολχόζ και την πόλη χωρίς άδεια των αρχών και δεν υπάρχει ιατροφαρµακευτική περίθαλψη. Η αποχώρηση των Γερµανών δεν ανέστειλε τις διώξεις. Το σύνολο των Ελλήνων που εξορίστηκαν µόνο από την Κριµαία έφτασε τα άτοµα 10. Μετά την αποµάκρυνση των Ελλήνων κατοίκων οι σοβιετικές αρχές άλλαζαν και τα τοπωνύµια. Για να δικαιολογήσει τους εκτοπισµούς του ο Στάλιν διατύπωσε ότι κατά την ταξική πάλη ορισµένοι λαοί αναδεικνύονται σε «επιθετικούς» και οι µετακινήσεις τους είναι αναπόφευκτες. Το 1946 οι εκτοπισµοί προς Καζαχστάν και Ουζµπεκιστάν συνεχίστηκαν. Εκεί οι σοβιετικές αρχές δηµιούργησαν τέτοιους όρους ώστε να είναι ανέφικτη η παλιννόστηση. Οι εκτοπίσεις του 1949 πιθανόν να έγιναν εξαιτίας της συµµαχίας της Ελλάδας µε την Τουρκία στα πλαίσια του ΝΑΤΟ, γεγονός που καθιστούσε υπόπτους τους Έλληνες. Τότε εξορίζονται Έλληνες του Καυκάσου και της Γεωργίας στην Κεντρική Ασία 11. Εκατοντάδες πεθαίνουν στο ταξίδι της εξορίας. Οι εκτοπίσεις των Ελλήνων εντάσσονται στην προσπάθεια του Στάλιν για εκκαθάριση των συνοριακών περιοχών µε στόχο την προετοιµασία της επίθεσης της Ε.Σ.Σ.. κατά της ύσης. Σύµφωνα µε ανεπίσηµες πηγές, µέχρι το 1959 ζούσαν στην εξορία περίπου Στο ίδιο, σελ Αγτζίδης, Βλ., Πόντος: ένα ανοιχτό ζήτηµα, Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 1996

27 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 26 Πόντιοι. Ο θάνατος του Στάλιν (Μάρτιος του 1953) έγινε δεκτός µε αισθήµατα ανακούφισης για όσους είχαν υποστεί τις συνέπειες της πολιτικής του. Η κατάσταση στην Ελλάδα Στο ελληνικό κράτος στις δεκαετίες του 50 και του 60 σηµαντικά ποσοστά µεταναστεύουν στη υτική Ευρώπη, Αµερική, Αυστραλία. Η επιλογή της εξουσίας για εξευρωπαϊσµό των Ελλήνων οδηγεί σε περιθωριοποίηση του ελληνικού ποντιακού πολιτισµού. Ο µοντέρνος καπιταλισµός διαλύει τις παλιές δοµές, τα ήθη και τις αξίες. Οι πόντιοι βρίσκονται στο επίκεντρο της ισοπέδωσης, εξαιτίας της πολιτιστικής τους ιδιαιτερότητας. Αποκορύφωµα είναι η απαγόρευση της µετάδοσης ποντιακών τραγουδιών από το ραδιόφωνο τη δεκαετία του 50. Την ίδια περίοδο µια τελείως διαφορετική πορεία έχουν οι ελληνικοί πληθυσµοί στα εδάφη της Ε.Σ.Σ Χρουστσοφική περίοδος Μετά το θάνατο του Στάλιν και την επικράτηση του Νικήτα Σ. Χρουστσόφ, άρχισε µια φιλελεύθερη περίοδος στην ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης µε στόχο την εθνολογική αναστρωµάτωση ( ). Στο 20 ο Συνέδριο του Κοµουνιστικού Κόµµατος Σοβιετικής Ένωσης (Κ.Κ.Σ.Ε.) το 1956 ο Χρουστσόφ αναφέρεται στους παράνοµους µαζικούς διωγµούς που είχε διατάξει ο Στάλιν και στα τερατώδη βασανιστήρια των κρατουµένων. Τότε άρχισε και η µαζική απελευθέρωση των πολιτικών κρατουµένων και των εκτοπισµένων στην κεντρική Ασία και τη Σιβηρία, αλλά δεν τους επιστρέφονταν οι καταπατηµένες περιουσίες τους. Παρόλα αυτά, υπήρχε διστακτικότητα στο θέµα επιστροφής των εκτοπισµένων πληθυσµών και ανασύστασης των Αυτόνοµων Περιοχών. Η αρχή έγινε µε τους Έλληνες της Κριµαίας που τους επετράπη να εγκατασταθούν όπου ήθελαν εκτός της Κριµαίας. Όµως οι τοπικές αρχές για να κρατήσουν το εργατικό δυναµικό δηµιουργούσαν γραφειοκρατικά εµπόδια, αλλά και όσοι γύριζαν στις πατρίδες τους δεν διέθεταν σπίτια ή οικονοµικά µέσα για να µπορέσουν να ζήσουν. Έτσι η πλειοψηφία των Ελλήνων παρέµειναν στην κεντρική Ασία. Εκεί οι Έλληνες πάλι στράφηκαν σε πολιτιστικές δραστηριότητες (δηµιουργία θιάσων, κυκλοφορία εντύπων).

28 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 27 Εικόνα 3: ιαφηµιστικό έντυπο θεατρικής παράστασης. Το 1959 αρχίζει στη Γεωργία η διδασκαλία των ελληνικών ως ξένη γλώσσα, αλλά διακόπτεται το 1963 λόγω µη συµφωνίας των ελλήνων παιδαγωγών σε σχέση µε το γλωσσικό πρόβληµα, δηλαδή της διδασκαλίας της δηµοτικής ή της ποντιακής. Το 1964 ο Χρουστσόφ υπογράφει διακρατική συµφωνία µε τον τότε Έλληνα πρωθυπουργό Γ. Παπανδρέου, η οποία επιτρέπει µετανάστευση περιορισµένου αριθµού ελληνο-υπηκόων στο ελληνικό κράτος κάθε χρόνο ιακυβέρνηση Μπρέζνιεφ Το Φεβρουάριο του 1964 ο Χρουστσόφ απαλλάσσεται πραξικοπηµατικά από τα καθήκοντα του. Τον διαδέχεται ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ, µε τον οποίο αρχίζει η περίοδος που αργότερα θα ονοµαστεί «περίοδος στασιµότητας». Επαναλειτουργούν τα ελληνικά θέατρα, δεν επιτρέπεται όµως η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στα σχολεία. Οι πολιτιστικές προσπάθειες σταµατούν ως την περίοδο της «περεστρόικα». Οι Έλληνες αντιµετωπίζονται σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Ενδεικτικό αυτής της κατάστασης ήταν η απαγόρευση της προώθησης Ελλήνων σε υψηλές θέσεις στην κοµµατική και στρατιωτική ιεραρχία. Από τα µέσα της δεκαετίας του 70 αρχίζουν να εµφανίζονται συχνές οικονοµικές κρίσεις. Αυτή η οικονοµική

29 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 28 κρίση οξύνεται από τον αυξανόµενο στρατιωτικό και επιστηµο-τεχνικό ανταγωνισµό µε τη ύση και κυρίως µε τις Η.Π.Α. Οι πρώτες προσπάθειες ένταξης στο ελληνικό κράτος Από το 1965 αρχίζει η αναχώρηση των εξόριστων Ποντίων για την Ελλάδα. Η συµπεριφορά των ελληνικών αρχών κυµαίνεται από αδιαφορία έως εχθρότητα. Το µεταναστευτικό κύµα διακόπτεται το λόγω επιβολής δικτατορικού καθεστώτος και συνεχίζεται µετά την µεταπολίτευση. Υπολογίζεται ότι µεταξύ 1965 και 1985 έφτασαν σε ελληνικό έδαφος άτοµα 12. Ωστόσο στον αριθµό αυτό συνυπολογίζεται και ένα µέρος των επαναπατριζόµενων πολιτικών προσφύγων του εµφυλίου. Στην Ελλάδα η αφετηρία της διαδικασίας «συνειδητοποίησης» του ποντιακού προβλήµατος δεν είχε να κάνει µε τους Πόντιους, αλλά είναι σκέψεις σχεδιασµού για την αντιµετώπιση του δηµογραφικού προβλήµατος της Θράκης. Οι αρµόδιες κρατικές υπηρεσίες δεν ήταν σε θέση να παράσχουν ακόµη και στοιχειώδεις πληροφορίες για τον ποντιακό πληθυσµό. Υπήρχε πλήρης άγνοια για τα δηµογραφικά, κοινωνικά και οικονοµικά χαρακτηριστικά του συγκεκριµένου πληθυσµού, που οφείλεται σε ιστορικούς και πολιτικούς λόγους. Η αδυναµία του κράτους να στηρίξει τους ελληνογενείς πληθυσµούς της Ε.Σ.Σ. και η έλλειψη πολιτικής βούλησης καλυπτόταν µε την επίσηµη δικαιολογία της ανάγκης οµαλών σχέσεων µε την ηγέτιδα δύναµη του Ανατολικού µπλοκ. Η κατάσταση αυτή υποβοηθήθηκε και από τους ίδιους τους ποντιακούς πληθυσµούς που είχαν ήδη εγκατασταθεί στην Ελλάδα, επειδή: α) υπήρχε φόβος για τις επιπτώσεις στους συγγενείς τους στη Σοβιετική Ένωση, β) πίστευαν ότι ο χειρισµός του θέµατος µακριά από τα φώτα της δηµοσιότητας θα επέτρεπε ευκολότερη έκδοση άδειας αποδηµίας από την Ε.Σ.Σ.. στους συγγενείς τους, και γ) τα ποντιακά σωµατεία διαιώνιζαν το πρόβληµα εξαιτίας των πελατειακών σχέσεων που είχαν αποκτήσει. Ο πρώτος στόχος του Προγράµµατος Παλιννόστησης της Α.Τ.Ε. που συστήθηκε το 1978 ήταν να προσδιορίσει τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του πληθυσµού. Για αυτό το σκοπό διεξήχθη έρευνα µε συνεντεύξεις ποντίων που 12 Χασιώτης, Ι. Κ., Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης, University Studio press, Θεσσαλονίκη 1997

30 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 29 κατοικούσαν στην Αττική. εύτερος στόχος ήταν η δηµιουργία του θεσµικού πλαισίου και του οργανωτικού σχήµατος που διήρκησε από το 1979 έως Αυτή η περίοδος επιβεβαίωσε την ανεντιµότητα της ελληνικής πολιτείας. Τη δεκαετία αυτή αρχίζουν να κατατίθεται στο ελληνικό Κοινοβούλιο επερωτήσεις και ο τύπος αρχίζει να καλύπτει το θέµα. Απόρροια αυτού είναι η κινητοποίηση των ποντιακών σωµατείων. Οι Έλληνες Πόντιοι της Σοβιετικής Ένωσης που θα µπορούσαν να επιστρέψουν αντιλαµβάνονται από τους πολιτικούς παράγοντες ως ψήφοι. Παράλληλα στους απλούς πολίτες δηµιουργήθηκε ο «φόβος του ξένου» και ανασφάλεια για την απασχόληση του γηγενούς πληθυσµού µετά την εγκατάσταση ενός αριθµού παλιννοστούντων Η περίοδος της «Περεστρόικα» Η πρώτη νίκη των µεταρρυθµιστών µετά τη διακυβέρνηση Μπρέζνιεφ ήταν η άνοδος του Ατροπόφ στη Γενική Γραµµατεία. ιάδοχος του ο Μιχαήλ Γκορµπατσόφ, εµπνευστής της διαδικασίας ανασυγκρότησης της Σοβιετικής οικονοµίας, της γνωστής «περεστρόικα». Με την άνοδο του Γκορµπατσόφ το 1985 στη θέση του Γενικού Γραµµατέα του Κ.Κ.Σ.Ε. αρχίζει η περίοδος της µεταρρύθµισης. Το 1989 ανέλαβε την προεδρία της χώρας. Στόχος είναι η ύφεση της οικονοµικής κρίσης, ο περιορισµός της γραφειοκρατίας και η διαφάνεια σε όλα τα επίπεδα. Ο µέχρι τώρα αποκλεισµός του λαού από τις πολιτικές διαδικασίες καταγγέλλεται από τον Γκορµπατσόφ και δηµιουργούνται οι προϋποθέσεις για την προβολή των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων των επιµέρους εθνοτήτων. ηµιουργούνται χιλιάδες οργανώσεις πολιτών και ιδρύονται πολλοί ελληνικοί πολιτισµικοί σύλλογοι. Ο εκδηµοκρατισµός και η αλλαγή του πολιτικού συστήµατος γίνεται κεντρικό σύνθηµα των µεταρρυθµιστών. Το 1990 το ανώτατο Σοβιέτ ψηφίζει νόµο που προβλέπει ότι η γη ανήκει στον αγρότη, µεταβιβάζεται και κληρονοµείται. Η περεστρόικα επιτρέπει να φανεί ο κρυµµένος εθνισµός των 200 περίπου εθνικών οµάδων της Σοβιετικής Ένωσης. Λαοί που εκδιώχτηκαν από τον τόπο καταγωγής τους την Σταλινική περίοδο διεκδικούν την επιστροφή στις πατρίδες τους. ιεκδικούν την κατάργηση της ηγεµονίας του Κοµµουνιστικού Κόµµατος, την καθιέρωση του πολυκοµµατισµού και την

31 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 30 ανεξαρτησία. Το λαϊκό κίνηµα ζητά την µεταβολή της Ε.Σ.Σ.. σε συνοµοσπονδία αυτόνοµων δηµοκρατιών. Σ αυτή την κατεύθυνση των αλλαγών εντάσσεται και η εγκαθίδρυση της «Προεδρικής ηµοκρατίας» που βάζει τέλος στον µονοκοµµατισµό και την κυριαρχία του Κ.Κ.Σ.Ε. Σύµφωνα µε την απογραφή του 1989 ο αριθµός των Ελλήνων της Σοβιετικής Ένωσης έφτανε τα άτοµα 13. Ωστόσο, οι ίδιοι οι Έλληνες θεωρούσαν την απογραφή ανακριβής γιατί υπήρχαν ελληνικές εγκαταστάσεις που δεν αναφέρθηκαν στα αποτελέσµατα της απογραφής. Η αναζήτηση των πραγµατικών δηµογραφικών δεδοµένων ήταν στα πλαίσια της προσπάθειας της ιστορικής τους «δικαίωσης» και διασφάλισης της εθνικής ιδιαιτερότητας τους. Την περίοδο αυτή, άρχισαν να ιδρύονται πολλά τοπικά- περιφερειακά σωµατεία µε στόχους: την κυκλοφορία ελληνικής εφηµερίδας, την ίδρυση τυπογραφείου, την οργάνωση θεάτρου και την ικανοποίηση θρησκευτικών και πολιτιστικών αναγκών. Αυτοί οι σύλλογοι, εκτός των άλλων, παρείχαν νοµική υποστήριξη της επιστροφής των οµοεθνών, οµιλίες για την ιστορία της Ελλάδος και διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Ήδη από το 1981 στην Γεωργία, και αργότερα στην Νότια Ουκρανία και στην Νότια Ρωσία διδάσκεται σαν ξένη γλώσσα η ελληνική στα σχολεία που φοιτούν Ελληνόπουλα. Επίσης στη Γεωργία δηµιουργήθηκαν µουσικά συγκροτήµατα και οργανώθηκαν πολιτιστικά δρώµενα που τόνωσαν το εθνικό συναίσθηµα. Οργανώνονται σεµινάρια και επιστηµονικά συνέδρια για τον ελληνικό πολιτισµό. Αν και η οικονοµική κατάσταση των Ελλήνων είναι καλή, εν τούτοις υπάρχει έντονη διάθεση µετανάστευσης στην Ελλάδα. Η διάθεση αυτή είναι αποτέλεσµα της ηθικής ζηµιάς των σταλινικών διώξεων, της ανάπτυξης των εθνικισµών στις σοβιετικές δηµοκρατίες και των αντιπαραθέσεων που αυτοί προκαλούν. Η ελληνική κυβέρνηση αρχίζει να σχεδιάζει από το 1983 τη συστηµατικότερη «παλιννόστηση» των ελληνικών πληθυσµών, όµως οι διαδικασίες αργούν. Για να αντιµετωπίσουν τις δυσκολίες οι Έλληνες της Ε.Σ.Σ.. δηµιούργησαν µια ηµιπαράνοµη οργάνωση, την «Επιστροφή», µε στόχο την νοµική αναγνώριση του δικαιώµατος κάθε ανθρώπου να καταφύγει στην εθνική του πατρίδα. Τα µέλη της συµµετείχαν σε συνέδρια για τα 13 στο ίδιο, σελ. 28

32 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 31 ανθρώπινα δικαιώµατα και προωθούσαν έγγραφα προς σοβιετικές και ελληνικές αρχές. Στον ελληνικό πληθυσµό σχηµατίζονται δυο πολιτικές τάσεις. Η πρώτη (ρεαλιστική) θεωρεί ότι µοναδική λύση στο πρόβληµα των Ελλήνων της Ε.Σ.Σ. είναι η µετεγκατάσταση τους στην Ελλάδα, αφού δεν υπάρχει χώρος στις σοβιετικές δηµοκρατίες για δηµιουργία αυτόνοµης ελληνικής περιοχής. Οι απόψεις αυτής της τάσης είναι πλειοψηφικές στον ελληνικό πληθυσµό και κύριοι εκφραστές της είναι κατά κανόνα άτοµα που γνώρισαν τη σταλινική εποχή. Η δεύτερη τάση (ριζοσπαστική) εκφράζεται περισσότερο από νέους. Επισηµαίνουν τις διαφορές των δύο ελληνικών πολιτισµών, του µαυροθαλασσιτικού και του βαλκανικού. Στοχεύουν στη δηµιουργία όρων ώστε οι Έλληνες να µην εγκαταλείψουν την Σοβιετική Ένωση. Ο πρώτος που διατυπώνει το 1987 την δεύτερη τάση είναι ο Γαβριήλ Ποπώφ που προτείνει την δηµιουργία ξεχωριστών Εθνικών Σοβιέτ, δηλαδή ξεχωριστών διοικητικών οργάνων. Τον Ιούλιο του 1989 συνέρχεται στη Μόσχα συνέδριο Ελλήνων µε αντιπροσώπους από όλη τη Σοβιετική Ένωση. Επικρατεί η αυτονοµιστική τάση. Αποφασίζεται η οργάνωση του «Πανενωσιακού Συνδέσµου Σοβιετικών Ελλήνων». Από άλλη, η τάση των «ρεαλιστών» ιδρύουν το «Ποντιακό Πολιτιστικό Κέντρο Μόσχας: Αργώ». Τον Αύγουστο του 1989 παρουσιάζονται οι θέσεις της Κεντρικής Επιτροπής του Κ.Κ.Σ.Ε για το εθνικό ζήτηµα. Αυτές αποτελούν την βάση της πρότασης για ένα µοντέλο εθνικής αυτονοµίας της Ελληνικής οµογένειας της Ε.Σ.Σ.. Το 1990 το αίτηµα εξετάζεται από τις Σοβιετικές αρχές, οι οποίες συµφωνούν γιατί ελπίζουν σε µικτές ελληνοσοβιετικές επιχειρήσεις, αρκεί να είναι σύµφωνος ο τοπικός µη ελληνικός πληθυσµός. Στις 29 Μαρτίου 1991 άρχισε τις εργασίες του το Α Πανενωσιακό Συνέδριο των Σοβιετικών Ελλήνων µε 244 εκπροσώπους ελληνικών οργανώσεων. Το κεντρικό πνεύµα ήταν αυτό της αυτονοµίας εφόσον δεν µπορούσε να παλιννοστήσει ένα µεγάλο µέρος Ελλήνων αφού δε θα άντεχε τα οικονοµικά προβλήµατα που θα αντιµετώπιζε. Αποφασίστηκε η υποστήριξη του κινήµατος για αυτονοµία και η ίδρυση ενός άλλου οργάνου των Ελλήνων της Σοβιετικής Ένωσης, της «Πανσοβιετικής Ένωσης Ελλήνων: ο Πόντος». Οι προσπάθειες αυτές γίνονταν στη βάση των εξαγγελιών για

33 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 32 εκδυτικισµό της οικονοµίας και εκσυγχρονισµό της κοινωνίας. Αλλά τα γεγονότα άλλαξαν τις κυβερνητικές δοµές. Το 1991 ύστερα από αποτυχηµένο πραξικόπηµα εναντίον του προέδρου της Σοβιετικής Ένωσης, Μ. Γκορµπατσόφ, οι δηµοκρατίες της Λετονίας, Εσθονίας, Λιθουανίας, Γεωργίας, Ουκρανίας, Λευκορωσίας, Μολδαβίας και Αζερµπαϊτζάν διεκδικούν την ανεξαρτησία τους. Λίγες µέρες αργότερα η διεθνής κοινότητα αναγνωρίζει την ανεξαρτησία των ηµοκρατιών της Βαλτικής. Αργότερα αποδέχεται την ανεξαρτησία και η Σοβιετική εξουσία. Τον εκέµβριο του ίδιου χρόνου οι 11 από τις 12 σοβιετικές ηµοκρατίες (εκτός της Γεωργίας) ιδρύουν την «Κοινοπολιτεία των Ευρασιατικών Κρατών». Ο Γκορµπατσόφ παραιτείται. Η νέα πολιτική κατάσταση επιδείνωσε το πρόβληµα της ελληνικής γλώσσας, επειδή προκάλεσε ακόµα µεγαλύτερη διοικητική διάσπαση του ελληνικού πληθυσµού. Επίσης, εντείνονταν οι εθνικιστικές τάσεις στις υπό διαµόρφωση κοινωνίες και η πίεση σε βάρος των µικρών εθνοτήτων, µεταξύ των οποίων και των ελλήνων. Σε πολλές περιοχές επικρατούν αποσχιστικές τάσεις που ήθελαν την ανεξαρτησία από τη Μόσχα. Στο µεταξύ, από τον Μάρτιο του 1989 είχαν αρθεί τα µέτρα περιορισµού εξόδου των σοβιετικών πολιτών, παράγοντας που ευνόησε την αναχώρηση του ελληνικού πληθυσµού προς τα ελληνικά εδάφη. Η Ελλάδα µετατράπηκε σε στόχο ζωής, σε µοναδική διέξοδο φυγής. Η κατάσταση στα ελληνικά χωριά της Σοβιετικής Ένωσης Ενώ η παλιννόστηση των Ελλήνων παίρνει µεγάλες διαστάσεις από τότε που επετράπη η έξοδος από τη Σοβιετική Ένωση, είναι σηµαντική η γνώση της κατάστασης εκεί. Στην Υπερκαυκασία η κατάσταση είναι τεταµένη λόγω των εθνικιστικών συγκρούσεων, οι Αρµένιοι συγκρούονται µε το Αζερµπαϊτζάν. Τα ελληνικά χωριά είναι σε άθλια κατάσταση. Τον Αύγουστο του 1992 ξεσπά ο πόλεµος Γεωργιανών- Αµπχαζιών. Τότε εκεί ζούσαν Έλληνες 14. ιακρίνουµε δύο πληθυσµιακές οµάδες: αυτούς που είναι εγκατεστηµένοι στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας (Σοχούµι, Βατούµ) και όσοι κατοικούν γύρω από την Τιφλίδα στις περιοχές της 14 Αγτζίδης, Βλ., Οι Άγνωστοι Έλληνες του Πόντου: προσέγγιση στα σύγχρονα γεγονότα της Μαύρης Θάλασσας, Εταιρία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας, 1995

34 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 33 Τσάλκας. Οι πρώτοι ζουν στη µέση της σύγκρουσης Αµπχαζιών- Γεωργιανών, γεγονός που διογκώνει το κύµα των προσφύγων. Άλλοι περιπλανιούνται στη Νότια Ρωσία και όσοι µπορούν έρχονται στην Ελλάδα, είτε µε την κανονική διαδικασία «παλιννόστησης», είτε µε προσωρινή τουριστική άδεια. Τον Απρίλιο του 1993 υπήρξε συγκέντρωση και πορεία ατόµων στο κέντρο της Αθήνας µε σύνθηµα: «αποµάκρυνση Ελλήνων από την Αµπχαζία». Η πρεσβεία µας στη Μόσχα µε το Εθνικό Ίδρυµα Υποδοχής και Αποκατάστασης Παλιννοστούντων Οµογενών οργάνωσε τη µεταφορά στην Ελλάδα µε λεωφορεία του πρώτου κύµατος προσφύγων και τη φιλοξενία τους σε κέντρα υποδοχής (επιχείρηση χρυσόµαλλο δέρας). Η τότε υφυπουργός εξωτερικών Βιργινία Τσουδερού αποφασίζει την αποµάκρυνση των Ελλήνων από το Σοχούµι. Περίπου άτοµα επιβιβάστηκαν σε πλοίο που στάλθηκε. Μέσα σε λίγους µήνες η περιοχή έχει µείνει χωρίς ελληνικό πληθυσµό που καταφεύγει στη ηµοκρατία της Ρωσίας και στην Ελλάδα. Λίγο αργότερα το Σοχούµι καταλήφθηκε από το αµπχαζιανό µέτωπο. Απ όλη την περιοχή πιθανόν οι Έλληνες νεκροί να ξεπερνούν τους 200. Η δεύτερη πληθυσµιακή οµάδα της Γεωργίας έχει επιθυµία για επιστροφή αλλά δεν έχει πάρει τάσεις µαζικής φυγής. Στη Νότια Ρωσία ζουν πολλοί Πόντιοι. Για αυτά τα εδάφη διατυπώθηκε η πρόταση για δηµιουργία «Ελληνικής ηµοκρατίας». Στην Κεντρική Ασία (Ουζµπεκιστάν, Καζακστάν) κυριαρχεί η οικολογική υποβάθµιση, ο ισλαµισµός και ο ρατσισµός. Οι περισσότερες ελληνικές κοπερατίβες (ιδιωτικές επιχειρήσεις) πυρπολήθηκαν. Όλη η διαδικασία αναχώρησης είναι οδυνηρή. Πουλώντας τα σπίτια αναγκάζονται να αγοράσουν ό,τι βρουν στην αγορά για να το φέρουν στην Ελλάδα και πουλώντας το να ξαναρχίσουν απ το µηδέν τη ζωή τους. Σύµφωνα µε απογραφές αρχές της δεκαετίας του 90 ζουν στην νότια Ουκρανία Έλληνες. Από αυτούς στη Μαριούπολη, σε ελληνικά χωριά και στο Ντονιέσκ. Στη Κριµαία ζουν Έλληνες, ενώ το 1989 στη Γεωργία ζούσαν Τέλος, στο Καζαχστάν και το Ουζµπεκιστάν ζουν περίπου Έλληνες.

35 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 34 Η κατάσταση στην Ελλάδα Στα µέσα του 1980 άρχισαν να ακούγονται και στην Ελλάδα οι πρώτες φωνές για τα δικαιώµατα των Ελλήνων της Σοβιετικής Ένωσης. Ιδρύθηκε η «Επιτροπή για την Αποκατάσταση των ικαιωµάτων του Ελληνισµού του Πόντου που κατοικεί στην Ε.Σ.Σ..» από µια οµάδα διανοούµενων στη Θεσσαλονίκη, πραγµατοποιήθηκε το 1985 το Α παγκόσµιο Συνέδριο Ποντιακού Ελληνισµού, εµφανίστηκαν τα πρώτα δηµοσιεύµατα. Το θέµα τίθεται δηµόσια για πρώτη φορά από τον ποντιακό σύλλογο «Αργώ» το 1986, ενώ το 1988 πραγµατοποιείται και το Β παγκόσµιο Συνέδριο ποντιακού ελληνισµού. Το 1989 υπερπλασιάζεται ο αριθµός Ελλήνων που αναχωρούν για την Ελλάδα. Εικόνα 4: Μενίδι. Η πρώτη προσπάθεια εγκατάστασης στην Ελλάδα Επίλογος Από τα παραπάνω αποδεικνύεται ότι η πορεία του ποντιακού ελληνισµού συνιστά µια σηµαντική και τραγική µαζί πτυχή της νεοελληνικής ιστορίας. Η παραδοσιακή έλλειψη ενδιαφέροντος, που πλέον ανήκει στο παρελθόν, αφήνει έκπληκτο τον ερευνητή. Γιατί η ενασχόληση µε την ιστορία του ποντιακού ελληνισµού οδηγεί στην αποκάλυψη ενός απίστευτου

36 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 35 ελληνικού κόσµου, ο οποίος ακολούθησε τη µοναχική του πορεία και δηµιούργησε το δικό του ελληνικό πολιτισµό. 1.2 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΣΩΜΑΤΕΙΩΝ Ο κύριος σκοπός ίδρυσης ποντιακών σωµατείων, όπως αυτός παρουσιάζεται στα καταστατικά τους, είναι η προώθηση της υποστήριξης και αλληλεγγύης µεταξύ Ελλήνων Ποντίων και η προαγωγή και υπεράσπιση των θεµάτων που τους αφορούν. Οι πρώτοι σύλλογοι που ιδρύθηκαν ήταν το 1920 και είχαν ως σκοπό την επίλυση του στεγαστικού προβλήµατος και την ηθική υποστήριξη των µελών της οµάδας. Παράλληλα, πραγµατοποιούσαν πολιτιστικές εκδηλώσεις στους χώρους των προσφυγικών συνοικισµών. Ο πρώτος ποντιακός σύλλογος, η Ένωση Ποντίων Πειραιώς, ιδρύθηκε το 1923 στη ραπετσώνα. Τη δεκαετία του 20 εκφράζεται η ανάγκη περισυλλογής, µελέτης και δηµοσίευσης του γλωσσικού, λαογραφικού και ιστορικού υλικού του Πόντου. Για την ικανοποίηση αυτής της ανάγκης ιδρύεται το 1929 το πρώτο ερευνητικό κέντρο, η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών. Το 1937 ιδρύεται στην Καλλιθέα ο σύλλογος «Αργοναύται Κοµνηνοί» και αναδεικνύεται ως ένας από τους πλέον δραστήριους, µε αποτέλεσµα να κατέχει σήµερα σηµαντική συλλογή ιστορικών κειµηλίων, συλλογή ενδυµασιών, σπάνιες εκδόσεις, φωτογραφικό αρχείο κ.α. Τη δεκαετία του 50 ο διχασµός µεταξύ γηγενών και προσφύγων τείνει να εκλείψει. Λόγος ίδρυσης ποντιακών συλλόγων τότε ήταν η επιθυµία διατήρησης και ισχυροποίησης του δεσµού µεταξύ ατόµων που προέρχονται από τον ίδιο γεωγραφικό χώρο. Ακόµα, προασπίζουν τοπικά συµφέροντα. Τη δεκαετία του 60 υπάρχει ανησυχία για την διατήρηση των πολιτισµικών προτύπων, η οποία διαµορφώνει τις δραστηριότητες των συλλόγων της εποχής. Ενδεικτικοί είναι οι στόχοι του Καλλιτεχνικού Οργανισµού Ποντίων Αθηνών (Κ.Ο.Π.Α.) που ιδρύεται το 1964 (χοροί, τραγούδια, θεατρικοί διαγωνισµοί). Το δικτατορικό καθεστώς διακόπτει τη λειτουργία πολλών συλλόγων. Μετά τη µεταπολίτευση επαναλειτουργούν και ιδρύονται νέοι. Τη δεκαετία του 70 κύριοι σκοποί είναι η προώθηση της αλληλεγγύης µεταξύ των µελών, η

37 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 36 διοργάνωση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων και η µετάδοση της ποντιακής παράδοσης σε νεότερες γενιές. Τη δεκαετία του 80 οι ποντιακοί σύλλογοι παρουσιάζονται ως πολιτιστικοί φορείς της περιοχής τους. Οι δραστηριότητες τους απευθύνονται σε όλους τους κατοίκους. Προωθούν τρόπους µετάδοσης της ποντιακής ιδιαιτερότητας στις νεότερες γενιές. Τότε εκφράζεται από τους συλλόγους και η επιθυµία έκδοσης βιβλίων και ποντιακών περιοδικών. Για παράδειγµα το περιοδικό «Ποντιακή λύρα» του Συλλόγου Ποντίων Χαϊδαρίου. Το 1985 ιδρύεται το Κέντρο Ποντιακών Μελετών (ΚΕ.ΠΟ.ΜΕ.) µε στόχο την διεκδίκηση του δικαιώµατος των Ποντίων στη διατήρηση της ιστορικής τους µνήµης και την αναγνώριση από τη διεθνή κοινότητα της γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισµού από το τουρκικό κράτος. Από τα µέσα του 1980 οι περισσότεροι σύλλογοι παρουσιάζουν δραστηριότητες που στοχεύουν στη ισχυροποίηση της ιστορικής µνήµης, για παράδειγµα διαλέξεις και συζητήσεις για τα ιστορικά γεγονότα. Το 1986 ιδρύεται ο σύλλογος «Αργώ» στην Καλλιθέα. Εξαιτίας της άφιξης µεγάλου αριθµού Ποντίων από την Ε.Σ.Σ.., το 1988 ο σύλλογος αυτός κατατάσσεται στους συλλόγους Ποντίων από την Πρώην Σοβιετική Ένωση όπως και οι επόµενοι που θα ιδρυθούν. Στις περιοχές που εγκαθίστανται οι νέοι µετανάστες ιδρύονται ποντιακοί σύλλογοι µε στόχο την αναβάθµιση του τόπου εγκατάστασης, τη δυνατότητα επικοινωνίας, τη διατήρηση της ιδιαίτερης ταυτότητας και την εξασφάλιση του συναισθήµατος ότι κάπου µπορούν να αποταθούν για πληροφόρηση και βοήθεια. Επίσης, πρόσθεσαν στις δραστηριότητες τους πληροφόρηση για θέµατα εργασίας, στέγασης, αναγνώρισης τίτλων σπουδών κ.α. Παράλληλα, λόγω της κακής οικονοµικής κατάστασης των οµογενών προσέφεραν εκτός από συναισθηµατική και οικονοµική βοήθεια και βοήθεια µε την µορφή παροχής τροφίµων. Η επιθυµία συντονισµού των προσπαθειών των συλλόγων οδηγεί το 1996 στη δηµιουργία της «Πανελλήνιας Οµοσπονδίας Σωµατείων των Ελληνοποντίων Παλιννοστούντων από την πρώην ΕΣΣ». Κύριος στόχος είναι ο συντονισµός των σωµατείων-µελών στην προσπάθεια επίλυσης των προβληµάτων κοινωνικής και οικονοµικής ένταξης που αντιµετωπίζουν οι παλιννοστούντες. Παράλληλα στους σκοπούς εντάσσεται η συνεργασία µε το

38 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 37 κατάλληλο επιστηµονικό δυναµικό για την διάσωση, την συγγραφή της ιστορίας των ελληνικών κοινοτήτων στην πρώην Σοβιετική Ένωση και την έκδοση εφηµερίδων, περιοδικών και βιβλίων.

39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 2.1 Εισαγωγή 2.2 Η εγκατάσταση στην Ελλάδα 2.3 Η απασχόληση 2.4 Προβλήµατα

40

41 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 39 Κεφάλαιο 2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Φθάνοντας στην Ελλάδα, οι Έλληνες οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, αντιµετωπίζονται µε καχυποψία από τον ντόπιο πληθυσµό και βιώνουν ένα είδος περιθωριοποίησης. Αποτελούν µια από τις οµάδες που υφίστανται πολλαπλού τύπου αποκλεισµό. Οι παράγοντες που οδηγούν στον αποκλεισµό των Ελλήνων της πρώην ΕΣΣ και δρουν ανασταλτικά στην οµαλή ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία (οι οποίοι εξετάζονται σε αυτό το κεφάλαιο) έχουν σχέση µε την οικονοµική τους κατάσταση, το νοµικό πλαίσιο και τον κοινωνικό περίγυρο. Οι Πόντιοι µετανάστες του κύµατος από το 1985 µέχρι σήµερα αντιµετωπίζουν σοβαρά προβλήµατα οικονοµικής ένταξης. Στους οικονοµικούς παράγοντες κοινωνικού αποκλεισµού συγκαταλέγονται µακρά διαστήµατα ανεργίας, δυσκολία στην εξεύρεση εργασίας, υποαπασχόληση, χαµηλού γοήτρου και χαµηλής αµοιβής εργασία και συµµετοχή στον οικονοµικά ενεργό πληθυσµό ατόµων που πριν τη µετανάστευση ήταν µαθητές. Επιπλέον, οι µετανάστες αντιµετωπίζουν οξύτατο στεγαστικό πρόβληµα. Η εγκατάσταση πραγµατοποιείται κοντά σε συγγενείς και φίλους, που βοηθούν ουσιαστικά την προσαρµογή στο νέο περιβάλλον. Οι θεσµικοί παράγοντες που συντελούν στον κοινωνικό αποκλεισµό των οµογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση αφορούν το νοµικό πλαίσιο που ρυθµίζει τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις τους. εν υπάρχει σύµβαση µεταξύ του ελληνικού και του σοβιετικού κράτους για την µεταφορά των ασφαλιστικών δικαιωµάτων τους. Αυτό το γεγονός είναι ο καθοριστικός παράγοντας για τον πλήρη κοινωνικό αποκλεισµό και την εξάρτηση της τρίτης ηλικίας από τους συγγενείς. Οι παράγοντες κοινωνικού αποκλεισµού που σχετίζονται µε την εκπαίδευση είναι η αδυναµία επικοινωνίας στην νεοελληνική γλώσσα, η δυσκολία στην προσαρµογή των παιδιών στο

42 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 40 εκπαιδευτικό σύστηµα λόγω της ανεπαρκούς γνώσης της νεοελληνικής και η αδυναµία αντιστοιχίας των πτυχίων τους µε τα πτυχία των ελληνικών Α.Ε.Ι. Το κράτος στην προσπάθεια του να επιλύσει τα προβλήµατα αυτά δηµιούργησε σειρά νόµων και υπουργικών αποφάσεων. Βάσει νόµου προβλέπεται η ίδρυση τάξεων υποδοχής και φροντιστηριακών τµηµάτων για τα παιδιά των οµογενών, καθώς και η δηµιουργία ειδικών σχολείων παλιννοστούντων. Οι πιστώσεις όµως που διατίθενται δεν είναι αρκετές ώστε να δηµιουργήσουν επαρκή αριθµό τάξεων και τµηµάτων, ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες του µαθητικού πληθυσµού. Στους κοινωνικούς παράγοντες αποκλεισµού των Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση περιλαµβάνονται η αδυναµία επικοινωνίας µε τον κοινωνικό περίγυρο λόγω της ελλιπούς γνώσης της νεοελληνικής γλώσσας, η διαφορετική παιδεία σε διαφορετικό κοινωνικό σύστηµα που οδηγεί σε προβλήµατα κατανόησης της ελλαδικής κοινωνικής δοµής και τελικής ένταξης σ αυτήν, η δυσκολία πρόσβασης και επικοινωνίας προς τις δηµόσιες υπηρεσίες και ψυχολογικά προβλήµατα λόγω της βίωσης της απόστασης µεταξύ προσδοκίας και πραγµατικότητας. 2.2 Η ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Με βάση επίσηµα στοιχεία που αναφέρθηκαν στη Βουλή των Ελλήνων στη συνεδρίαση της , οι αφίξεις Ελλήνων της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στο ελληνικό κράτος από το 1987 έως το 1996 ήταν οι εξής: ΈΤΟΣ ΆΤΟΜΑ Οι αριθµοί αυτοί είναι µικρότεροι των πραγµατικών, αφενός λόγω της ελλιπούς καταγραφής η οποία πραγµατοποιείται στα ελληνικά σύνορα, αφετέρου επειδή η καταγραφή αφορά µόνο όσους έρχονται για µόνιµη εγκατάσταση ακολουθώντας όλες τις νόµιµες διαδικασίες. εν συµπεριλαµβάνει τα άτοµα που έρχονται για προσωρινή διαµονή στο ελληνικό κράτος και τελικά εγκαθίστανται µόνιµα. Σύµφωνα µε υπολογισµούς

43 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 41 πολιτικών κοµµάτων ο ποντιακός ελληνισµός ανέρχεται από έως άτοµα. Κατά την εγκατάσταση τους στο ελληνικό κράτος επιλέγουν συνήθως τα πολεοδοµικά συγκροτήµατα της Αθήνας, του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης, όπου υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες εύρεσης εργασίας, αλλά και την υπόλοιπη Βόρειο Ελλάδα, ιδίως πόλεις όπως η Καβάλα, η ράµα, η Κατερίνη, η Κοµοτηνή και η Ξάνθη. Στην Αθήνα οι κυριότερες περιοχές στις οποίες εγκαθίστανται είναι η Καλλιθέα και το Μενίδι, η Ελευσίνα, ο Ασπρόπυργος, τα Άνω Λιόσια, το Αιγάλεω, η Αγία Βαρβάρα, το Λαύριο. Οι λόγοι που τους οδηγούν σ αυτή την απόφαση είναι η καλύτερη οργάνωση των υπηρεσιών στις πόλεις καθώς και η πεποίθηση ότι θα µπορέσουν να αναζητήσουν µε µεγαλύτερη ευκολία εργασία. Στην επιλογή του τόπου εγκατάστασης η ύπαρξη συγγενών επηρέασε σε καθοριστικό βαθµό την απόφασή τους. Αλλά και αργότερα η έλλειψη υποδοµής στις περιοχές της πρώτης εγκατάστασης των παλιννοστούντων δυσχεραίνει την καθηµερινή τους διαβίωση και καθιστά δύσκολη την προσαρµογή τους. Ως αποτέλεσµα, προτιµούν την µετεγκατάσταση τους στα µεγάλα αστικά κέντρα, όπου µεταξύ άλλων η επαγγελµατική τους αποκατάσταση φαντάζει περισσότερο εύκολη. Έπειτα, είναι χαρακτηριστικό ότι αποφεύγουν έντονα την προώθηση τους σε παραµεθόριες περιοχές, ιδιαίτερα εκείνες που βρίσκονται κοντά στα σύνορα µε την Τουρκία. Τα δεδοµένα που χρησιµοποιούµε παρακάτω προέρχονται κατεξοχήν από συµπεράσµατα ερευνών που πραγµατοποιήθηκαν µε την συνδροµή του ευρωπαϊκού κοινωνικού ταµείου, µε αντικείµενο τους επαναπατριζόµενους Έλληνες από την πρώην Σοβιετική Ένωση από το 1985 και µετά. Τις έρευνες αυτές πραγµατοποίησαν οι Βεργέτη Κ. Μαρία και Κασιµάτη Κούλα στην Αττική και τη Βόρεια Ελλάδα το 1996 και 1991, αντίστοιχα. Τα συµπεράσµατα αυτά επαληθεύτηκαν και από προσωπική ενασχόληση και συζήτηση µε παλιννοστούντες οµογενείς.

44 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Τρόποι εγκατάστασης Οι Πόντιοι µετανάστες από την πρώην Σοβιετική Ένωση που αποφάσισαν να µεταναστεύσουν στην Ελλάδα µπήκαν σε µια διαδικασία και σε µια φάση προετοιµασίας, η οποία αφορούσε όχι µόνο τον ψυχολογικό τους τοµέα, δηλαδή το να συνηθίσουν στην ιδέα της µετακίνησης µε όλες τις δυσκολίες που συνεπάγεται ο ξεριζωµός από µια χώρα που και εκεί αισθάνονταν προσωρινοί και ξένοι, αλλά επίσης σχετιζόταν µε την εγκατάσταση τους στη δική τους χώρα την οποία οι περισσότεροι δεν είχαν γνωρίσει και ζήσει από κοντά, όπως και τα καθαρά πρακτικά ζητήµατα που ήταν φυσικό να ανακύψουν. Έτσι ήταν λογικό να αποτολµούν µία ή περισσότερες επισκέψεις πριν, ώστε να γνωρίσουν τις συνθήκες ζωής της χώρας εγκατάστασης τους και έτσι να γνωρίζουν πού ακριβώς πηγαίνουν και τι θα συναντήσουν στον ελλαδικό χώρο. Σύµφωνα λοιπόν µε έρευνα που πραγµατοποιήθηκε το 1991 από το Πάντειο Πανεπιστήµιο και την Γενική Γραµµατεία Απόδηµου Ελληνισµού (Γ.Γ.Α.Ε.), ένα ποσοστό της τάξεως του 83% των µεταναστών από το 1987 και µετά είχε επισκεφτεί την χώρα µία ή δύο φορές πριν την οριστική εγκατάστασή του στην Ελλάδα. Το γεγονός αυτό µαρτυρά την ύπαρξη συγγενών στο ελληνικό κράτος, εφόσον οι οµογενείς δεν είχαν την οικονοµική άνεση για τέτοιου είδους ταξίδια. Οι συγγενικοί δεσµοί φαίνεται ότι είναι ισχυροί. Άλλωστε, σύµφωνα µε την ίδια έρευνα, το µεγαλύτερο ποσοστό (39%) ήρθε µε πρόσκληση κάποιου συγγενή και εποµένως µπορούµε να υποθέσουµε ότι για το ποσοστό αυτό των µεταναστών η πρώτη εγκατάσταση θα µπορούσε να διευκολυνθεί από τη συγγενική σχέση και έτσι οι δυσκολίες της πρώτης περιόδου να µετριαστούν. Με ατοµικό ελληνικό διαβατήριο ήρθε ένας περιορισµένος αριθµός Ποντίων (6.5%), ενώ µε ελληνικό διαβατήριο µέλους της οικογένειας δήλωσε ότι µπήκε στην Ελλάδα το 31%. Αυτό δηλώνει έµµεσα και την υφή της µετανάστευσης που είναι σε µεγάλο βαθµό οικογενειακή και πολύ λιγότερο ατοµική. Η κατανοµή των ηλικιών ανταποκρίνεται σε αυτή την εικόνα της µόνιµης και οικογενειακής µετανάστευσης.

45 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ οµή του πληθυσµού - Σύνθεση Συνήθως οι οικογένειες που έχουν την πρόθεση να µεταναστεύσουν, για να µπορέσουν µε κάποια επιτυχία να αντιµετωπίσουν όλα τα προβλήµατα που θα προκύψουν, πρέπει να διαθέτουν υψηλό βαθµό προσαρµοστικότητας. Αυτόν τον βαθµό µπορεί να τον εξασφαλίσει η νέα και ολιγοµελής οικογένεια ή οι οικογένειες που έχουν τον ελάχιστο δυνατό αριθµό µικρών παιδιών και ιδιαίτερα προσχολικών ηλικιών και ηλικιωµένων που έχουν την ανάγκη βοήθειας άλλων ατόµων. Γι αυτό οι οικογένειες που µεταναστεύουν προσπαθούν να έχουν την πιο ορθολογική οικονοµικά σύνθεση των οικογενειών τους, που θα τους επιτρέπει την γρηγορότερη προσαρµογή και ένταξη στο νέο κοινωνικό χώρο. Αυτοί οι όροι και συνθήκες ισχύουν και για τους επαναπατριζόµενους από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Η ανεπάρκεια των υπηρεσιών υποστήριξης των νέων γονιών ως προς τη φύλαξη και δηµιουργική απασχόληση των µικρών παιδιών, τα προβλήµατα ένταξης στο εκπαιδευτικό σύστηµα και το ότι οι ηλικιωµένοι δεν έχουν δικαίωµα συνταξιοδότησης από την εργασία τους στην πρώην Σοβιετική Ένωση, αναγκάζουν µικρά παιδιά και ηλικιωµένους να παραµένουν µαζί στις πρώην σοβιετικές δηµοκρατίες τα πρώτα δύσκολα χρόνια προσαρµογής στην Ελλάδα.

46 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 44 Σχήµα 1: Πυραµίδα ηλικιών Πηγή: Οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Μαρία Βεργέτη Από την πυραµίδα των ηλικιών, είναι σαφής η παρουσία δύο γενεών, η µία µε την υπεροχή των ηλικιών 35-45, και η άλλη µε την υπεροχή των ηλικιών κυρίως µεταξύ στους άρρενες. Οι ενδιάµεσες ηλικίες είναι και αυτές που καθορίζουν τη βιολογική εξέλιξη του πληθυσµού, η οποία είναι δυσοίωνη Λόγοι εγκατάστασης Η µετανάστευση των Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση προς την Ελλάδα έχει τη γενεσιουργό της αιτία στο γεγονός ότι ποτέ δεν ταυτίστηκαν µε τους πληθυσµούς µε τους οποίους αναγκαστικά συµβιούσαν, αλλά και γιατί οι πολιτικές εξελίξεις εκεί τους διευκόλυναν να πραγµατοποιήσουν τις από καιρό επιθυµίες τους. Έτσι ένα µεγάλο ποσοστό (25%) µεταναστών αναφέρθηκε (Πίνακας 1) ότι ήρθαν στην Ελλάδα «επειδή ήθελαν να ζήσουν στη πατρίδα» και ότι µόνο τώρα η επιθυµία τους µπορούσε να πραγµατοποιηθεί. όθηκαν επίσης απαντήσεις που δηλώνουν το σύνδροµο της µειονότητας, όπως «έφυγαν όλοι οι Έλληνες». Οι απαντήσεις που αφορούσαν το µέλλον των παιδιών των µεταναστών, αναφέρονταν κατά

47 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 45 κύριο λόγο στην επιθυµία τους να διατηρήσουν τον ελληνικό τρόπο ζωής (γλώσσα, θρησκεία, ενωµένη οικογένεια). Πίνακας 1 Λόγοι µετανάστευσης Λόγοι µετανάστευσης Συχν. Ποσοστό % Για να ζήσουν στην πατρίδα 26 25,4 Για να ζήσουν στην πατρίδα και έφυγαν όλοι οι Έλληνες 25 24,5 Έφυγαν όλοι οι Έλληνες 16 15,6 Για το µέλλον των παιδιών 15 14,7 Εθνικιστικές ταραχές, πόλεµος 10 9,8 Εθνικιστικές ταραχές και γιατί έφυγαν όλοι οι Έλληνες 4 3,9 Συνδυασµοί λόγων 6 5,8 Σύνολο ,00 Πηγή: Οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Μαρία Βεργέτη Τόπος γέννησης Όπως παρουσιάζουν τα στοιχεία του πίνακα 2 το 55% των οµογενών της Αττικής γεννήθηκε στη δηµοκρατία του Καζαχστάν, το 20% στην αυτόνοµη περιοχή της Αµπχαζίας που µέχρι το 1993 υπαγόταν στη δηµοκρατία της Γεωργίας, το 9% στην δηµοκρατία της Γεωργίας και το 7% στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας της δηµοκρατίας της Ρωσίας.

48 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 46 Πίνακας 2 Κατανοµή πληθυσµού κατά τόπο γέννησης ηµοκρατία γέννησης Πληθυσµός Συχνότητα Ποσοστό % Καζαχστάν ,0 Αµπχαζία 98 20,3 Γεωργία πλην Αµπχαζίας 44 9,1 Ρωσία, παράλια Μαύρης Θάλασσας 36 7,4 Ελλάδα 20 4,1 Ουζµπεκιστάν 10 2,0 Ουκρανία 0 0,0 Ρωσία, Μόσχα 3 0,6 Σύνολο ,00 Πηγή: Οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Μαρία Βεργέτη Το εκπαιδευτικό επίπεδο Αν θα µπορούσε κανείς να επισηµάνει τις ιδιαιτερότητες του εκπαιδευτικού συστήµατος στην πρώην Σοβιετική Ένωση, θα έθετε ως πρώτη διαφοροποίηση των προγραµµάτων τους τη µεγάλη εξειδίκευση σε όλους τους κλάδους και σε όλα τα επίπεδα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισµα είναι ότι η εκπαίδευση στοχεύει στην κάλυψη αναγκών της παραγωγής, δηλαδή συνδέεται άµεσα µε τις πρακτικές ανάγκες της κοινωνίας, ενώ στις δυτικές κοινωνίες τίθεται ως βασικός στόχος η γνώση της επιστήµης σε ένα περισσότερο θεωρητικό επίπεδο. Η µεγάλη εξειδίκευση και η άµεση σύνδεση της εκπαίδευσης µε τις ανάγκες τον καταµερισµό εργασίας διαφοροποιεί την τριτοβάθµια εκπαίδευση από ό,τι ισχύει στη δική µας χώρα και γενικά στην Ευρώπη.

49 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 47 Πίνακας 3 Το εκπαιδευτικό επίπεδο στην πρώην Σοβιετική Ένωση Εκπαιδευτικό επίπεδο στην πρώην Σ.Ε. Πτυχιούχος ανώτατης εκπαίδευσης Πτυχιούχος ανώτερης εκπαίδευσης Άντρες Γυναίκες Σύνολο Συχν. % Συχν. % Συχν. % 26 15, , , , , ,9 Κάτοχος απολυτηρίου µέσης εκπαίδευσης 44 26, , ,0 Κάτοχος απολυτηρίου µέσης τεχνικής σχολής 18 10, , ,2 Κάτοχος απολυτηρίου γυµνασίου 34 20, , ,3 Κάτοχος απολυτηρίου δηµοτικού 12 7,2 14 9,5 26 8,3 Φοίτηση λίγων χρόνων, δεν φοίτησε σε σχολείο 7 4,2 5 3,4 12 3,8 εν απάντησαν 3 1,8 5 3,4 8 2,5 Σύνολο Πηγή: Οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Μαρία Βεργέτη Όπως παρουσιάζεται στον πίνακα 3 το εκπαιδευτικό επίπεδο είναι ικανοποιητικό. Το 32,6% των οµογενών είναι πτυχιούχοι ανώτατης ή ανώτερης εκπαίδευσης στην πρώην Σοβιετική Ένωση, ενώ το 35,2% έχουν ολοκληρώσει τις σπουδές µέσης εκπαίδευσης. Τέλος, µόλις το 3,8% δεν έχει τελειώσει το δηµοτικό. Η πλειονότητα των πτυχιούχων ανώτατης εκπαίδευσης έχουν αποφοιτήσει από ιατρικές, φιλοσοφικές, πολυτεχνικές και οικονοµικές σχολές, όπως παρουσιάζουν τα στοιχεία του Πίνακα 4.

50 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 48 Πίνακας 4 Ειδικότητες των αποφοίτων ανώτατης εκπαίδευσης κατά φύλο Ειδικότητες Άντρες Γυναίκες Σύνολο Συχν. % Συχν. % Συχν. % Ιατρικές 3 11,9 3 4,1 6 12,2 Φιλοσοφικές 2 7,6 5 21,7 7 14,2 Φυσικοµαθηµατικές 1 1,5 2 8,7 3 6,1 Πολυτεχνικές 12 46,1 3 13, ,6 Οικονοµικές 1 3,8 3 13,0 4 8,1 Παιδαγωγικές 0 0,0 1 4,3 1 2,0 Γεωπονικής 1 3,8 1 4,3 2 4,0 Βιβλιοθηκονοµίας 0 0,0 1 4,3 1 2,0 Λοιπές 6 23,0 4 17, ,4 Σύνολο Πηγή: Οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Μαρία Βεργέτη 2.3 Η ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Προοπτικές απασχόλησης Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούµε µε τη σηµαντικότερη διάσταση της κοινωνικής ένταξης των Ελλήνων Ποντίων, η οποία αφορά την κατάσταση απασχόλησης τους στην Ελλάδα. Ο ερχοµός των Ποντίων συµπίπτει µε µια περίοδο σηµαντικών προβληµάτων στην ελληνική οικονοµία, τα οποία θα συνεχίσουν να υπάρχουν και στο άµεσο µέλλον και θα επηρεάζουν δυσµενώς την οµαλή ένταξη των Ποντίων στην ελληνική αγορά εργασίας. Παρά την ύπαρξη υψηλής ανεργίας για ορισµένες κατηγορίες εργατικού δυναµικού (το γενικό ποσοστό είναι σήµερα της τάξεως του 9.5% σε σύγκριση µε 7.4% το 1989), υπάρχουν ταυτόχρονα ορισµένες ανάγκες για εργασίες χαµηλού γοήτρου και χαµηλής αµοιβής, όπως στη γεωργία και την κτηνοτροφία, στις οικοδοµήσεις, καθώς επίσης και θέσεις οικιακών βοηθών, τις οποίες δεν δέχονται να αναλάβουν οι Έλληνες άνεργοι και καλύπτονται από µετανάστες. Λαµβάνοντας υπόψη το µορφωτικό επίπεδο των Ποντίων, µόνο µικρό µέρος από αυτούς θα µπορούσε, υπό κανονικές συνθήκες, να

51 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 49 καλύψει τις διαθέσιµες θέσεις εργασίας, που αναλαµβάνουν, όπως σηµειώθηκε, οι ξένοι ανειδίκευτοι και χαµηλού µορφωτικού επιπέδου µετανάστες από τις χώρες του τρίτου κόσµου και τις βαλκανικές χώρες. Αντίθετα, για τις εργασίες που θα ήταν «κατάλληλες» για τα προσόντα πολλών Ποντίων, όπως είναι τα επιστηµονικά και ελεύθερα επαγγέλµατα, υπάλληλοι γραφείου, εκπαιδευτικοί κλπ. Υπάρχει «πλεονάζον» εγχώριο εργατικό δυναµικό, που αναµένει τις σχετικές ευκαιρίες για απασχόληση. Εκτός όµως από τις δυσκολίες αυτές οι Πόντιοι έχουν επίσης δύο πρόσθετα µειονεκτήµατα. Πρώτο, ορισµένου βαθµού απόκλιση µεταξύ του περιεχοµένου της εκπαίδευσης τους και των εξειδικεύσεων τους αφενός, και της ζήτησης εργασίας αφετέρου, και δεύτερο, δυσχέρεια επικοινωνίας στην ελληνική γλώσσα. Τα µειονεκτήµατα αυτά τοποθετούν αυτόµατα τους Πόντιους σε δεύτερη σειρά προτεραιότητας στις προτιµήσεις των εργοδοτών, εκτός αν υπάρξει ένα αντιστάθµισµα χαµηλότερης αµοιβής. Υπάρχει, κατά συνέπεια, µια δυσαρµονία µεταξύ των πιθανών θέσεων εργασίας για Πόντιους, από τη µια µεριά, και των προσόντων τους, από την άλλη Τα προβλήµατα ένταξης στην απασχόληση Η κατάσταση απασχόλησης είναι καθοριστικός παράγοντας για την ένταξη των οµογενών στην ελλαδική κοινωνία. Η ένταξη στο οικονοµικό πεδίο διευκολύνει την ένταξη στο ευρύτερο πεδίο. Τρεις είναι οι µεγάλες κατηγορίες ταξινόµησης: οι απασχολούµενοι, δηλαδή εκείνοι που εργάζονται, οι άνεργοι, δηλαδή εκείνοι που ζητούν εργασία είτε γιατί έχουν απολυθεί από προηγούµενη εργασία, είτε γιατί εισέρχονται για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας και ο οικονοµικά µη ενεργός πληθυσµός, ο οποίος ούτε εργάζεται, ούτε ζητά εργασία. Ο οικονοµικά µη ενεργός πληθυσµός αποτελείται από νήπια, µαθητές, φοιτητές, συνταξιούχους, νοικοκυρές και άτοµα ανίκανα προς εργασία λόγω προβληµάτων υγείας.

52 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 50 Πίνακας 5 Απασχόληση στην Ελλάδα και την πρώην Σοβιετική Ένωση κατά φύλο Ελλάδα Πρώην Σ.Ε. Άν. Γυν. Συν. Άν. Γυν. Συν. Απασχολούµενοι 74,6 48,2 62,2 89,5 91,0 90,2 Άνεργοι 18,3 43,1 29,9 0,0 0,0 0,0 Λοιποί 6,9 8,6 7,7 10,4 8,9 9,7 Σύνολο Πηγή: Οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Μαρία Βεργέτη Σύµφωνα µε τα στοιχεία του Πίνακα 5 το 30% των ερωτώµενων ζητά εργασία, το 62% απασχολείται και το 8% είναι οικονοµικά µη ενεργός πληθυσµός. Στην πρώην Σοβιετική Ένωση η κατάσταση ήταν εντελώς διαφορετική. Το ποσοστό των απασχολουµένων ανερχόταν στο 90% και ο οικονοµικά µη ενεργός πληθυσµός ήταν 10%. Το µεγάλο ποσοστό οικονοµικά µη ενεργού πληθυσµού στην πρώην Σοβιετική Ένωση θέτει για άλλη µια φορά το θέµα των µαθητών και σπουδαστών που αναγκάζονται να εργαστούν στην Ελλάδα για να βοηθήσουν την οικογένεια τους και των συνταξιούχων οι οποίοι ζητούν εργασία λόγω της µη µεταφοράς των συνταξιοδοτικών τους δικαιωµάτων. Το φύλο φαίνεται να αποτελεί σηµαντικό παράγοντα στη δυνατότητα ένταξης στην αγορά εργασίας. Όπως τα στοιχεία του ίδιου Πίνακα παρουσιάζουν, η ανεργία πλήττει ιδιαίτερα τις γυναίκες, γεγονός που συµβαδίζει µε την γενικότερη τάση που αφορά το σύνολο των Ελλήνων ανέργων. Τα υψηλότερα σε σχέση µε τους άνδρες ποσοστά ανεργίας ανάµεσα στις γυναίκες οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ εκφράζονται παράλληλα από τα υψηλά ποσοστά συµµετοχής των γυναικών στα εκπαιδευτικά σεµινάρια που αφορούν παλιννοστούντες. Βέβαια έχει εκφραστεί και η άποψη ότι αρκετοί άνεργοι άνδρες οµογενείς κρίνουν ότι είναι αναγκαίο και συµφερότερο για αυτούς να κερδίζουν, έστω και

53 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 51 υποαπασχολούµενοι, κάποια χρήµατα από την αγορά εργασίας παρά να επιδοτούνται σε προγράµµατα κατάρτισης. Τα στοιχεία αυτά µας οδηγούν σε µια ανάλυση του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού κατά ηλικίες, µια µεταβλητή που θα µας βοηθήσει να αναλύσουµε ακόµη περισσότερο τις ιδιοµορφίες του εργατικού δυναµικού των οµογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Παρατηρώντας τον πίνακα 6, µπορούµε να δούµε ότι το 71,8% των ηλικιών του δείγµατος συµµετέχουν στον οικονοµικά ενεργό πληθυσµό, ενώ ο ίδιος πληθυσµός πριν από την παλιννόστηση χαρακτηριζόταν από ένα ιδιαίτερα χαµηλό ποσοστό συµµετοχής που κυµαινόταν γύρω στο 27%, δηλαδή σηµαντικά χαµηλότερο και από το ελλαδικό αντίστοιχο µέγεθος. Μια πιο λεπτοµερής οµαδοποίηση των ηλικιών µέσα σ αυτήν την ηλικιακή κατηγορία µας οδηγεί στην καρδιά του ζητήµατος. Οι Έλληνες πόντιοι ετών πριν από την αναχώρηση τους εντάσσονταν στο εργατικό δυναµικό σε ένα ποσοστό που δεν ξεπερνούσε το 5%, ενώ µετά την άφιξη τους ο ρυθµός συµµετοχής τους παρουσιάζει µια τεράστια αύξηση και πλησιάζει το 63%. Στην επόµενη οµάδα των κατεξοχήν παραγωγικών ηλικιών οι Έλληνες Πόντιοι συµµετέχουν στο εργατικό δυναµικό κατά 90% και παράλληλα σχεδόν οι µισοί αυτών βρίσκονται σε κατάσταση αναζήτησης εργασίας. Η ηλικιακή Πίνακας 6 Ποσοστά συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό ανά ηλικιακές οµάδες Ηλικιακές οµάδες Άνεργοι 34,4 44,6 35,7 7,0 Απασχολούµενοι 37,4 45,6 28,6 7,2 Σύνολο 71,8 90,2 64,3 14,2 Πηγή: Πόντιοι µετανάστες από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Κούλα Κασιµάτη οµάδα των 45-64, η οποία σε συνήθεις συνθήκες αποτελεί τον προθάλαµο εξόδου από το εργατικό δυναµικό, συµµετέχει στο εργατικό δυναµικό σε ένα ποσοστό 64%. Είναι η µοναδική κατηγορία που παρουσιάζει µεγαλύτερο ποσοστό ανέργων παρά απασχολούµενων. Το γεγονός αυτό φανερώνει τις µεγαλύτερες δυσκολίες ανεύρεσης εργασίας των ατόµων που βρίσκονται σε αυτές τις ηλικίες. Τέλος, στην κατηγορία άνω των 65 ετών έχουµε ένα ρυθµό

54 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 52 συµµετοχής γύρω στο 14%, περίπου ισόποσα κατανεµηµένο ανάµεσα στους ανέργους και τους απασχολούµενους, ενώ το αντίστοιχο ελλαδικό µέγεθος ανέρχεται στο 8%. Σηµαντικό είναι να αναφερθεί το ιδιαίτερα χαµηλό ποσοστό συµµετοχής (6,1%) στο εργατικό δυναµικό αυτών των ηλικιών πριν από την αναχώρηση τους από την Σοβιετική Ένωση. Συνοψίζοντας τις παραπάνω σύντοµες παρατηρήσεις, µπορούµε να υποστηρίξουµε ότι ο οικονοµικά µη ενεργός πληθυσµός των Ελλήνων Ποντίων στην Ελλάδα, είναι αρκετά µικρότερος τόσο από την αντίστοιχη κατηγορία πριν από την αναχώρηση τους από τη Σοβιετική Ένωση, όσο και απ αυτόν του ελλαδικού πληθυσµού. Αυτό το γεγονός οφείλεται στην άσχηµη οικονοµική τους κατάσταση που οδηγεί µαζικά στην αγορά εργασίας συνταξιούχους, µαθητές, νοικοκυρές. Συµπεράσµατα ηµιουργείται, λοιπόν, το φαινόµενο η είσοδος του πληθυσµού των Ελλήνων Ποντίων σε µια οικονοµία πλεονάσµατος εργασίας και ανεργίας να οδηγεί στα ύψη τα µεγέθη του εργατικού δυναµικού. Έτσι, ενώ στη Σοβιετική Ένωση η είσοδος στον οικονοµικά ενεργό πληθυσµό σήµαινε σχεδόν ταυτόχρονα και την είσοδο στην απασχόληση, η ελληνική εµπειρία οδηγεί µεγάλο ποσοστό του εργατικού δυναµικού στις τάξεις της ανεργίας ενισχύοντας µε αυτόν τον τρόπο τις εισροές προς το εργατικό δυναµικό, µιας και κάτω από τις µεγάλες οικονοµικές ανάγκες δεν υπάρχει άλλη επιλογή Επάγγελµα Για την πλειονότητα των µεταναστών δεν υπάρχει αντιστοιχία στα επαγγέλµατα που ο πληθυσµός ασκούσε στην πρώην Σοβιετική Ένωση και σε αυτά που ασκεί στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει η εκπροσώπηση που υπήρχε στην πρώην Σοβιετική Ένωση στα επιστηµονικά επαγγέλµατα και στα επαγγέλµατα υψηλής ιεραρχίας ως προς τη διοίκηση οργανισµών και επιχειρήσεων. Ο πληθυσµός δηλαδή έχει γνώσεις και δεξιότητες, οι οποίες δεν αξιοποιούνται στον ελλαδικό χώρο.

55 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 53 Πίνακας 7 Ποσοστιαία κατανοµή των ανέργων και των απασχολούµενων κατά επάγγελµα στην Ελλάδα και στην πρώην Σοβιετική Ένωση Επάγγελµα Ελλάδα Σ.Ε. Πρόσωπα που ασκούν επιστηµονικά και ελεύθερα επαγγέλµατα και τεχνικοί βοηθοί τους 4,7 24,5 ιευθύνοντες και ανώτερα διοικητικά στελέχη 0 0,3 Υπάλληλοι γραφείου 1,0 11,2 Έµποροι και πωλητές 2,3 4,2 Απασχολούµενοι στην παροχή υπηρεσιών 16,1 7,4 Απασχολούµενοι στην γεωργία, ζωοκοµία, δασοκοµία, αλιεία και θήρα 0,6 10,1 Τεχνίτες και εργάτες (εκτός γεωργίας) και χειριστές µεταφορικών µέσων 37,3 32,3 Άνεργοι 29,9 0 Ασαφείς απαντήσεις, δεν απάντησαν 7,7 9,7 Σύνολο Πηγή: Οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Μαρία Βεργέτη Μια πρώτη ανάγνωση του πίνακα 7 όσον αφορά την κατανοµή του πληθυσµού κατά τις µεγάλες κατηγορίες επαγγελµάτων, µπορεί να µας οδηγήσει στις εξής παρατηρήσεις: Πρώτον, παρουσιάζεται µια αυξηµένη συγκέντρωση στην κατηγορία «τεχνίτες και εργάτες (εκτός γεωργίας) και χειριστές µεταφορικών µέσων», σε ένα ποσοστό που κυµαίνεται κοντά στο 40%. Για να κατανοηθεί το µέγεθος του ποσοστού αυτού αναφέρουµε ότι το αντίστοιχο ελλαδικό ποσοστό κυµαίνεται στο 30%. εύτερον, η κατηγορία επαγγέλµατος «διευθύνοντες και ανώτερα διοικητικά στελέχη» έχει µηδαµινή παρουσία, όταν ο µέσος όρος στην Ελλάδα είναι περίπου στο 1.6%, αλλά και όταν το 0.3% του δείγµατος κατατασσόταν σ αυτές τις επαγγελµατικές κατηγορίες πριν από την αναχώρηση τους από τη

56 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 54 Σοβιετική ένωση. Επίσης είναι φανερό ότι ο πληθυσµός αυτός έχει αποκλειστεί και από τις θέσεις «υπαλλήλων γραφείου» (1.0%). Ο αποκλεισµός αυτός δεν θα πρέπει να αποδοθεί σε έλλειψη γνώσεων και δεξιοτήτων που αφορούν τις θέσεις αυτές, αφού το 11.2% εργάζονταν σε παρόµοια επαγγέλµατα στη Σοβιετική Ένωση. Τρίτον, µπορούµε να παρατηρήσουµε ότι η ένταξη των Ελλήνων Ποντίων σε επαγγέλµατα σχετικά µε την «γεωργία, ζωοκοµία, αλιεία» είναι πολύ περιορισµένη, αφού µόλις το 0.6% κατέχει τέτοιες θέσεις εργασίας. Το γεγονός αυτό αποκτά ιδιαίτερη σηµασία, αφού ακόµα και στις αστικές περιοχές της χώρας το 3.5% του ελλαδικού πληθυσµού εξασκεί επαγγέλµατα τέτοιου χαρακτήρα. Και τέταρτον, είναι αξιοσηµείωτο και πρέπει να αναφέρουµε το ιδιαίτερα χαµηλό µέγεθος συµµετοχής στα «επιστηµονικά» επαγγέλµατα που παρουσιάζει ο ελληνοποντιακός πληθυσµός κατά την επαγγελµατική του ένταξη στην Ελλάδα. Μόλις το 4.7% των ερωτώµενων εντάσσεται σ αυτήν την οµάδα επαγγελµάτων, όταν ο µέσος όρος του ελλαδικού πληθυσµού είναι 12.7%. Το µέγεθος όµως που µπορεί να µας δείξει την πραγµατική διάσταση του προβλήµατος είναι η συµµετοχή τους στην ίδια κατηγορία επαγγελµάτων στη Σοβιετική Ένωση, όπου κυµαίνεται στο 24.5%. Στο ερώτηµα πού νοµίζουν ότι οφείλεται το φαινόµενο αυτό, οι περισσότεροι δηλώνουν τον υψηλό δείκτη ανεργίας στην Ελλάδα. Πρόσθετες όµως δυσκολίες στην ένταξη τους στην αγορά εργασίας αποτελούν η γλώσσα, η έλλειψη γνωριµιών, η ηλικία, ο ρατσισµός κλπ. Τα παραπάνω σε συνδυασµό µε τα πιεστικά οικονοµικά τους προβλήµατα, οδηγούν τους οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ στην ανάληψη µιας οποιασδήποτε εργασίας στην Ελλάδα και χωρίς ασφαλιστική κάλυψη. Το παράδοξο είναι ότι ο πληθυσµός αυτός έχει ένα επαγγελµατικό υπόβαθρο και ιστορικό που του παρέχει πλήθος γνώσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων, που όχι µόνο δεν δικαιολογεί αυτήν την περιθωριοποίηση, αλλά επιπλέον καθιστά αναγκαία τη λήψη µέτρων για την αξιοποίηση τους. Σύµφωνα µε τους ίδιους τους οµογενείς (Πίνακας 8), για να ενταχθούν στην αγορά εργασίας αλλά και για να ασκήσουν το επιθυµητό γι αυτούς επάγγελµα, οι περισσότεροι απαντούν ότι χρειάζεται να βελτιώσουν τις δεξιότητες τους όσον αφορά τη χρήση της ελληνικής γλώσσας σε ποσοστό

57 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 55 20% του δείγµατος και της επαγγελµατικής ορολογίας σε ποσοστό 9%. Πολλοί θεωρούν ότι χρειάζονται περισσότερες γνωριµίες (27%), ενώ αρκετοί πιστεύουν ότι θα βοηθούσε περαιτέρω εκπαίδευση (14%) και πρακτική άσκηση (15%). Τέλος, ποσοστό 14% του δείγµατος θεωρεί σηµαντικό παράγοντα για την ένταξη στην αγορά εργασίας την κατοχή χρηµάτων. Πίνακας 8 Τι πιστεύουν οι καταρτισθέντες ότι χρειάζονται παραπάνω για να ασκήσουν το επιθυµητό γι αυτούς επάγγελµα Ποσοστό % Χρήµατα 14 Καλός χειρισµός της ελληνικής γλώσσας 20 Καλή γνώση επαγγελµατικής ορολογίας 9 Εκπαίδευση-κατάρτιση 14 Γνωριµίες 27 Πρακτική άσκηση σ ένα επάγγελµα 15 Άλλο 1 Σύνολο 100 Πηγή: Κοινωνικός αποκλεισµός και οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ, Ε. Χατζηβαρνάβα Πολιτική απασχόλησης Ενόψει της υψηλής ανεργίας των νέων στην Ελλάδα, και ιδιαίτερα εκείνων που ζουν στις µεγάλες πόλεις και έχουν υψηλό µορφωτικό επίπεδο, οποιαδήποτε άµεση διάκριση στην πολιτική της απασχόλησης υπέρ των Ποντίων, π.χ. ειδική επιδότηση θέσεων εργασίας µόνο για Ποντίους, δεν θα ήταν σκόπιµη και επιθυµητή. Μια τέτοια πολιτική θα µπορούσε να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνική ένταξη και την αποδοχή των Ποντίων στην ελληνική κοινωνία. Υπό το πρίσµα αυτό, η πολιτική για την απασχόληση των Ποντίων οφείλει να επιδιώξει την αναβάθµιση και προσαρµογή των προσόντων τους, ώστε η ικανότητα τους για απασχόληση να καταστεί

58 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 56 ισοδύναµη µε εκείνη αντίστοιχων κατηγοριών του εγχώριου δυναµικού. Έτσι θα µπορέσουν να διεκδικήσουν µε ίσους όρους ανάλογες θέσεις εργασίας. Μια τέτοια πολιτική θα πρέπει να θεραπεύσει τις δύο βασικές αδυναµίες του ποντιακού εργατικού δυναµικού που επισηµάνθηκαν πιο πάνω, δηλαδή την αναντιστοιχία του περιεχοµένου της εκπαίδευσης τους και της επαγγελµατικής τους εµπειρίας µε τις ανάγκες της ελληνικής αγοράς και την αδυναµία επικοινωνίας τους στην ελληνική γλώσσα. 2.4 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ Γενικά Οι Πόντιοι µετανάστες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1985 και µετά αντιµετώπισαν µια σειρά από προβλήµατα που συνδέονται καταρχήν µε το γεγονός ότι έρχονται στη χώρα µας µε µία βαριά κληρονοµιά από τις περιπέτειες που σε πολλές περιπτώσεις πέρασαν στην πρώην Σοβιετική Ένωση. εν ταυτίστηκαν ποτέ µε εκείνο τον πληθυσµό, πολλές φορές υπέµεναν την πολιτική των διακρίσεων και την ανάλογη µεταχείριση, γιατί ήταν µετανάστες-πρόσφυγες, πολλοί κοινωνικοποιήθηκαν σε ένα διαφορετικό πολιτικό σύστηµα. Το όνειρο της χαµένης πατρίδας τους φόρτιζε συναισθηµατικά. Η κατάσταση στην Ελλάδα, κατ' αυτόν τον τρόπο, εξιδανικεύεται και αποκλίνει από την πραγµατικότητα την οποία αυτοί οι µετανάστες είναι αναγκασµένοι να βιώσουν. Η ελληνική κοινωνία από την πλευρά της είναι δοµηµένη και στηρίζεται πάνω σε διαφορετικά στοιχεία : λιγότερο κράτος, άλλο πολιτικό σύστηµα που αφήνει µεγάλα περιθώρια ανταγωνισµού. Πάνω από όλα όµως εδώ έχουµε µία κοινωνία που σύµφωνα µε την αντίληψη των λειτουργιών "ατοµικοποιείται η επιτυχία ή η αποτυχία" και η προσωπική ευθύνη για την κάλυψη και των στοιχειωδέστερων αναγκών είναι ιδιαίτερα αυξηµένη. Πώς η ελληνική κοινωνία δέχτηκε αυτόν τον πληθυσµό; Ως µετανάστες γενικά θα αντιµετώπιζαν προβλήµατα, αλλά ως Πόντιοι που έρχονταν στην πατρίδα είχαν άλλες προσδοκίες από τις συνηθισµένες, γεγονός που λειτουργούσε αυξητικά στη συσσώρευση προβληµάτων και στην αξιολόγηση τους από τους ίδιους. Ο εντοπισµός εποµένως

59 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 57 των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν: στην εργασία, την κοινωνική ζωή και σε άλλους τοµείς θα βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση αυτού του πληθυσµού και θα δώσει στοιχεία για την άσκηση ανάλογης πολιτικής Η οικονοµική κατάσταση των Ποντίων οµογενών Η οικονοµική κατάσταση κάθε µετανάστη αποτελεί την απαρχή της οµαλής ενσωµάτωσης του στη χώρα υποδοχής. Τα οικονοµικά προβλήµατα που συνήθως αντιµετωπίζει γίνονται αιτία µιας σειράς άλλων προβληµάτων. Παρά το µεγάλο πρόβληµα εξεύρεσης εργασίας που αντιµετωπίζουν, οι Έλληνες Πόντιοι από την πρώην Σοβιετική Ένωση δήλωσαν ότι έχουν ως κύρια εισοδηµατική πηγή την εργασία τους (74%), ενώ τα επιδόµατα και οι συντάξεις καλύπτουν ένα ποσοστό της τάξης του 26%. Τα εισοδήµατα που δήλωσαν είναι πολύ χαµηλά και ισοδυναµούν µε ένα χαµηλό επίπεδο ζωής. Ωστόσο, µπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι τα δηλωµένα εισοδήµατα ίσως δεν ανταποκρίνονται στην πραγµατικότητα, γιατί ένα µέρος αυτών αποκτώνται στα πλαίσια της παραοικονοµίας στην οποία οι Πόντιοι έχουν έντονη παρουσία. Ακόµα, συγκρίνοντας οι ίδιοι οι Πόντιοι την οικονοµική τους κατάσταση στην Ελλάδα µε εκείνη στην πρώην Σοβιετική Ένωση, δηλώνει το 64% ότι είναι χειρότερη από εκείνη που είχαν πριν φύγουν, ενώ το 17% δέχεται ότι ήταν ίδια ή καλύτερη εδώ. Στην κακή οικονοµική κατάσταση των οµογενών από την πρώην ΕΣΣ συµβάλλουν και τα µεγάλα σε µέγεθος νοικοκυριά (που είναι συνήθως τετραµελή ή πενταµελή), καθώς και το γεγονός ότι η πλειοψηφία των Ποντίων ζει σε ενοικιαζόµενες κατοικίες. Η συντριπτική πλειονότητα των µεταναστών επέλεξε να εγκατασταθεί σε περιοχές που υπήρχαν συγγενείς και φίλοι και αυτό επειδή, εκτός των άλλων, οι µηχανισµοί της οικογενειακής και κοινοτικής αλληλεγγύης εξασφαλίζουν βοήθεια στην κατασκευή και στις επιδιορθώσεις σπιτιών. Το αποτέλεσµα είναι εντυπωσιακό. Χωρίς κρατική βοήθεια και χωρίς να υπάρχει σταθερή και καλά αµειβόµενη απασχόληση, το 42% απόκτησε έως το 1996 ιδιόκτητη κατοικία. Σε αυτόν τον τοµέα επωφελήθηκαν τόσο από την πολιτική των αρχών που εκούσια «παρέβλεπαν» κάποιες αυθαίρετες κατοικίες όσο και

60 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 58 από κάποιες γενικότερες διατάξεις που τους επέτρεπε τη σύνδεση τους µε τα δίκτυα ύδρευσης και ηλεκτροδότησης. Η τάση για απόκτηση ιδιόκτητης κατοικίας και η σύνδεση της µε την µόνιµη εγκατάσταση εκφράστηκε από το σύνολο του πληθυσµού. Η τάση εκφράζει και τον χαρακτήρα του πληθυσµού, ο οποίος θεωρεί ότι «το κτίσιµο του σπιτιού βοηθά το ρίζωµα στον τόπο» Προβλήµατα στην εργασία Είναι γενικά αναγνωρισµένη η σπουδαιότητα που αποκτά η εργασία τόσο για το άτοµο, τις κοινωνικές οµάδες, αλλά και γενικά για το σύνολο της κοινωνίας, καθώς µέσα απ αυτήν διαµορφώνεται η προσωπικότητα και η ταυτότητα των ατόµων, αλλά και το ότι αποτελεί τον κεντρικό άξονα των κοινωνικών δοµών. Είναι φανερό ότι σε περιπτώσεις πληθυσµών µεταναστών η κατάσταση της απασχόλησης τους είναι καθοριστικό σηµείο για την ένταξή τους στο κοινωνικό σύστηµα, αλλά είναι και δείκτης του είδους αυτής της ένταξης και των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν. Η ανάλυση µας θα κινηθεί ανάµεσα σε δύο πόλους σύγκρισης: την κατάσταση των µεταναστών στην πρώην Σοβιετική Ένωση και σε αυτή που διαµορφώνεται µε τον επαναπατρισµό τους στην Ελλάδα, για την καταγραφή των αλλαγών που έχουν υποστεί στον εργασιακό χώρο. Όπως τα στοιχεία του πίνακα 9 παρουσιάζουν το µεγαλύτερο πρόβληµα είναι η έλλειψη εργασίας που καλύπτει το 23,5% των αναφορών στην έρευνα. Από το σύνολο των ερωτώµενων η ανεργία πλήττει κυρίως τις γυναίκες όλων των ηλικιακών οµάδων. Επίσης, το 11,7% δεν αντιµετωπίζουν κανένα πρόβληµα. Το ποσοστό αυτό δείχνει ότι οι παλαιότεροι µετανάστες έχουν βρει εργασία και έχουν εγκλιµατιστεί στο ελλαδικό εργασιακό κλίµα. Από τις υπόλοιπες απαντήσεις επί του συνόλου άνεργων-εργαζοµένων το 17,6% δεν έχει µόνιµη απασχόληση, το 15,6% έχει χαµηλές αποδοχές που δεν επαρκούν για την κάλυψη των οικογενειακών αναγκών και το 8,8% έχει προβλήµατα µε την συµπεριφορά των εργοδοτών οι οποίοι δεν παρέχουν την νόµιµη ασφάλιση που συνδέεται µε ιατροφαρµακευτική περίθαλψη και το δικαίωµα συνταξιοδότησης αργότερα. Ακόµα, το 5,8% ανέφερε τις συνθήκες απασχόλησης, δηλαδή τις βαριές και ανθυγιεινές εργασίες και τα ακανόνιστα

61 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 59 ωράρια. Το χαµηλό αυτό ποσοστό φανερώνει ότι οι πόντιοι, τον πρώτο τουλάχιστον καιρό, είναι διατεθειµένοι να εργαστούν οπουδήποτε για να επιβιώσουν. Τέλος, η αδυναµία επικοινωνίας στην νεοελληνική είναι πρόβληµα για το 2,9%. Η προσπάθεια εκµάθησης της γλώσσας θα πρέπει να ενισχυθεί γιατί τότε οι µετανάστες αυτοί θα ανταποκριθούν καλύτερα στα εργασιακά τους καθήκοντα αλλά και θα ενσωµατωθούν καλύτερα. Η ικανότητα επικοινωνίας επηρεάζει όλους τους τοµείς της ζωής και είναι προϋπόθεση για την οµαλή κοινωνική ένταξη. Πίνακας 9 Προβλήµατα στην εργασία Προβλήµατα Συχν. % Μη µόνιµη απασχόληση 18 17,65 Χαµηλές αποδοχές 16 15,68 Ετεροαπασχόληση 2 1,96 Συνθήκες απασχόλησης 6 5,88 Συµπεριφορά εργοδοτών 9 8,88 Μη επικοινωνία στην νεοελληνική 3 2,94 εν υπάρχει πρόβληµα 12 11,76 εν υπάρχει εργασία 24 23,53 Άλλο (κυρίως έλλειψη σύνταξης, προβλήµατα µε λαϊκές) 12 11,76 Σύνολο ,0 Πηγή: Οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Μαρία Βεργέτη Προβλήµατα κοινωνικής ένταξης Τα πρώτα χρόνια Σύµφωνα µε το δείγµα µας και όπως τα στοιχεία του Πίνακα 10 παρουσιάζουν, τα σηµαντικότερα προβλήµατα τον πρώτο χρόνο εγκατάστασης είναι η ανεργία (23,5%), η αδυναµία επικοινωνίας στη νεοελληνική γλώσσα(43,1%) και η εξασφάλιση στέγης (14,7%). Τον τρίτο

62 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 60 χρόνο από την εγκατάσταση τα προβλήµατα επικοινωνίας παραµένουν σε ποσοστό του πληθυσµού µικρότερο του 7%. Αντιθέτως τα εργασιακά προβλήµατα απασχολούν το 52% του πληθυσµού. Ακόµα, το 24,5% εξακολουθεί τρία χρόνια µετά την εγκατάσταση του να αντιµετωπίζει πρόβληµα κατοικίας και ιδιαίτερα έλλειψη ιδιόκτητης κατοικίας, που σχετίζεται βέβαια µε την οικονοµική κατάσταση των οµογενών. Πίνακας 10 Το σηµαντικότερο πρόβληµα τον πρώτο χρόνο εγκατάστασης και δύο χρόνια µετά Το πρόβληµα 1 ς χρόνος 3 ς χρόνος Ποσοστό % Ποσοστό % ουλειά 23,5 22,6 Γλώσσα 43,1 6,8 Σπίτι 14,7 24,5 Μόνιµη απασχόληση 0,0 23,5 ουλειά, σπίτι 11,7 5,8 εν γνωρίζουµε τους νόµους 0,9 0,9 Ακρίβεια 2,9 0,9 Έλλειψη σύνταξης, µικρή σύνταξη 0,0 2,9 εν υπάρχει πρόβληµα 0,0 4,9 εν δόθηκε απάντηση 2,9 1,9 Σύνολο Πηγή: Οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Μαρία Βεργέτη Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι στο ερώτηµα µε ποίο τρόπο βοηθήθηκαν να τα ξεπεράσουν (αν βέβαια τα ξεπέρασαν), οι περισσότεροι δηλώνουν ότι τα αντιµετώπισαν µε τη συµπαράσταση της οικογένειας, των φίλων τους ή µόνοι τους, ενώ ελάχιστοι ανέφεραν τη βοήθεια κάποιων υπηρεσιών ή συλλόγων.

63 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 61 Προβλήµατα στην κοινωνική ζωή Το βασικό πρόβληµα που αντιµετωπίζουν οι Πόντιοι µετανάστες, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια εγκατάστασης τους στο ελληνικό κράτος, είναι η µη καλή γνώση της ελληνικής γλώσσας. Το πρόβληµα αυτό αποτελεί εµπόδιο τόσο στην οικονοµική τους κατάσταση, όσο και στην κοινωνική ζωή. Πράγµατι η γλώσσα, ως µέσο επικοινωνίας, αποτελεί βασικό εµπόδιο στην επαφή µε τους ντόπιους, τους δηµιουργεί ανασφάλειες, τους αποµονώνει, και όπως είδαµε, αποτελεί πρόβληµα και στον τοµέα της απασχόλησης. Οι ίδιοι οι µετανάστες θεωρούν τη γλώσσα ως το κυριότερο εµπόδιο στην κοινωνική τους ζωή. Η πλειονότητα το αντιµετωπίζει ως πρόβληµα που απορρέει από τους ίδιους και όχι ως πρόβληµα µιας διακριτικής πολιτικής εκ µέρους των ντόπιων. Οι αναφορές σε άλλα προβλήµατα είναι πολύ µικρής συχνότητας και συγκεκριµένα (πίνακας 11) : στη συµπεριφορά των ντόπιων αναφέρεται το 4,7%, στη µη γνώση των νόµων και τη γραφειοκρατία το 4,2%, ενώ το 8.5% δηλώνει ότι δεν έχει κοινωνική ζωή και εποµένως δεν αντιµετωπίζει επιµέρους προβλήµατα. Πίνακας 11 Αναφορές των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν οι παλιννοστούντες στην κοινωνική τους ζωή Προβλήµατα % στο σύνολο % σε όσους έχουν πρόβληµα Γλώσσα 57,9 73,9 Συµπεριφορά ντόπιων 3,7 4,7 εν γνωρίζω τους νόµους και την γραφειοκρατία 3,2 4,2 εν έχω κοινωνική ζωή 6,7 8,5 Άλλες απαντήσεις 6,9 8,7 εν έχω πρόβληµα 21,6 - Σύνολο Πηγή: Πόντιοι µετανάστες από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Κούλα Κασιµάτη Ανασφάλεια, αποµόνωση και πολλά πρακτικά προβλήµατα της καθηµερινής ζωής των Ποντίων επηρεάζουν αρνητικά την όποια κοινωνική

64 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 62 ζωή κάνουν. Ασφαλώς, ανάλογα προβλήµατα αντιµετωπίζει ο κάθε µετανάστης, ο οποιοσδήποτε αναγκάζεται να φύγει από τη χώρα του και να ζήσει αλλού. Ωστόσο, στην περίπτωση των Ποντίων οι απογοητεύσεις και τα προβλήµατα φαίνεται να είναι µεγαλύτερα, γιατί οι προσδοκίες ήταν περισσότερες, επειδή είχαν εξιδανικεύσει τη ζωή στην Ελλάδα µέσα από τη νοσταλγία και τις δυσκολίες που περνούσαν. Προβλήµατα σε άλλους τοµείς Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατηγορία «άλλες απαντήσεις», που αποτελούν το 8,7% του συνόλου και χαρακτηρίζονται από µεγάλη ποικιλία αναφορών που καλύπτουν ευρύ φάσµα τοµέων όπως: Ηθικά και ψυχολογικά προβλήµατα µε βασανίζουν Ζούµε στο περιθώριο εν παίρνουν σύνταξη οι γονείς εν έχουµε ΙΚΑ ή άλλο ασφαλιστικό φορέα εν πέρασα στα επιδοτούµενα σεµινάρια Έχουµε λίγους φίλους Πόντιους Τα προβλήµατα της οικογένειας είναι πολλαπλάσια όταν στην οικογένεια υπάρχουν εξαρτηµένα µέλη, µικρά παιδιά και ηλικιωµένοι γονείς, οι οποίοι αντιµετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήµατα προσαρµογής στον νέο κοινωνικό τους χώρο. Στην περίπτωση των παιδιών τα προβλήµατα είναι προβλήµατα ένταξης στο εκπαιδευτικό σύστηµα και προβλήµατα που σχετίζονται µε το συναίσθηµα ανασφάλειας που διέπει όλα τα µέλη της οικογένειας. Αυτές οι αναφορές δείχνουν την καθηµερινή πραγµατικότητα που βιώνει αυτός ο πληθυσµός, όπου το άγχος για το παρόν και το µέλλον τους και οι προσδοκίες που δεν ικανοποιήθηκαν τους κάνουν να µη βρίσκουν ορατές λύσεις στο κοντινό µέλλον.

65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 3.1 Εισαγωγή 3.2 Πηγές βοήθειας των Ποντίων 3.3 Βαθµός εξυπηρέτησης από τις ελληνικές υπηρεσίες 3.4 Οι Ποντιακοί Σύλλογοι 3.5 Γ.Γ.Α.Ε 3.6 Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε. 3.7 ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ. 3.8 ΚΕ.Π.Υ.Π. 3.9 Ε.Κ.ΠΟ.Σ.Π.Ο. Νόστος 3.10 Προγράµµατα Κατάρτισης και Σ.Υ.Υ ΥΠ.Ε.Π.Θ Σ.Α.Ε

66 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 64 Κεφάλαιο 3 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το υψηλό ποσοστό ανεργίας των οµογενών από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, σε συνδυασµό µε την έτερο-απασχόληση, την απασχόληση στην παραοικονοµία και το επίπεδο εκπαίδευσης τους, οδηγούν στο συµπέρασµα ότι µεγάλο µέρος της εν λόγω οµάδας χρειάζεται βοήθεια για την ένταξη στην ελληνική κοινωνία, την αγορά εργασίας καθώς και την πρόσβαση στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών. Πρόκειται για πληθυσµό που διαµόρφωσε την κοινωνική του συνείδηση σε χώρους διαφορετικούς ως προς το κοινωνικό σύστηµα, εποµένως και στην επαγγελµατική συνείδηση και τις εργασιακές σχέσεις, γεγονός που δυσχεραίνει την ένταξη των οµογενών στην ελληνική κοινωνία και κατά συνέπεια στην ελληνική αγορά εργασίας. Ο πλούτος σε βιώµατα και εµπειρίες των οµογενών αποτελεί ένα ουσιαστικό κεφάλαιο που θα πρέπει να διερευνηθεί και να αξιοποιηθεί κατάλληλα. Πρόκειται για εκείνους που εκπαιδεύτηκαν στις πρώην Σοβιετικές δηµοκρατίες, που εργάστηκαν εκεί, συµβάλλοντας στην παραγωγή και στο εισόδηµα της χώρας στην οποία ζούσαν, και κατά συνέπεια, ήρθαν µε διαµορφωµένη κοινωνική υπόσταση και προσωπικό κύρος. Και εκείνοι που ανήκουν στην κατηγορία αυτή του πληθυσµού, όπως αποδεικνύεται από τα σχετικά στοιχεία, είναι και οι πιο πολλοί, εποµένως είναι εκείνοι που ουσιαστικά δίνουν το ειδικό γνώρισµα του πληθυσµού των οµογενών. Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, το φαινόµενο που λέγεται µετανάστες, παλιννοστούντες, πρόσφυγες συνεχώς διογκώνει το µέγεθός του, δηµιουργώντας πολλαπλασιαστικά προβλήµατα σε κάθε τοµέα της κοινωνικής ζωής. Η αναζήτηση στέγης, η εύρεση εργασίας, η ένταξής τους στην κοινωνία, η πρόσβαση σε παροχή κοινωνικών υπηρεσιών (π.χ υγεία) αποτελούν τα βασικά δεδοµένα για την επιβίωσή τους, τα οποία βέβαια η ανεπάρκειά τους προκαλεί ένα φαύλο κύκλο µε αρνητικές επιπτώσεις και για τις δύο πλευρές:

67 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 65 τη χώρα ως κράτος και την οµάδα των µεταναστών, παλιννοστούντων, προσφύγων. Η διαδικασία κοινωνικής και οικονοµικής ένταξης είναι επίπονη και δύσκολη και για το λόγο αυτό οι υπηρεσίες που βοηθούν τους οµογενείς να ενταχθούν οµαλά στην ελληνική κοινωνία και τους στηρίζουν, αποκτούν εξαιρετική σηµασία και σπουδαιότητα. Η επίλυση λοιπόν του προβλήµατος απαιτεί καταγραφή του φαινοµένου, οργάνωση, στρατηγική και αποτελεσµατική παρεµβατική πολιτική προκειµένου να αποφευχθούν οι περαιτέρω αρνητικές συνέπειες. 3.2 ΠΗΓΕΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΩΝ Τα προβλήµατα που ανέφεραν ότι αντιµετωπίζουν οι Πόντιοι µετανάστες τόσο στον εργασιακό χώρο όσο και στην κοινωνική τους ζωή, αλλά και στο χώρο του σχολείου για όσους έχουν παιδιά σχολικής ηλικίας, είναι προβλήµατα που σε γενικές γραµµές αντιµετωπίζει κάθε µετανάστης. Το γεγονός, ωστόσο, ότι οι πόντιοι γυρίζουν στην Ελλάδα, στην πατρίδα για την οποία πολλά όνειρα έκαναν, όταν ζούσαν µακριά της, προσδίδει στα προβλήµατα αυτά έναν άλλο χαρακτήρα και δείχνει ότι οι Πόντιοι κυρίως εναποθέτουν στο κράτος τις ελπίδες αλλά και την ευθύνη για την επίλυση τους. Κατά την εµπειρική διερεύνηση του ερευνητικού προγράµµατος «Πόντιοι µετανάστες από την πρώην Σοβιετική Ένωση: Κοινωνική και Οικονοµική τους ένταξη», στο ερώτηµα που τέθηκε: "Ποιοι µπορούν να σας βοηθήσουν" οι απαντήσεις τους επικεντρώνονται σε δύο βασικά στοιχεία (Πίνακας 12) στο κράτος (42,6%) και σε κανένα (36,7%). Προερχόµενοι από µία χώρα όπου το πολιτικό σύστηµα στηριζόταν στην παρουσία του κράτους και η ατοµική ευθύνη περιοριζόταν σε συγκεκριµένους τοµείς, οι απαντήσεις αυτές είναι εύλογες και αναµενόµενες. Το κράτος µε την πολιτική που είναι σε θέση να ασκήσει µπορεί να εξασφαλίσει εργασία σε αυτούς τους µετανάστες, µπορεί να τους βοηθήσει µε την οργάνωση σεµιναρίων στη σωστή εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας, µπορεί να µεριµνήσει για τη στέγαση τους, µπορεί να βοηθήσει στο χώρο της εκπαίδευσης, ώστε να µειωθούν τα προβλήµατα προσαρµογής των µαθητών αυτών στο δικό µας εκπαιδευτικό σύστηµα. Αυτά τουλάχιστον πιστεύουν οι µετανάστες αυτοί.

68 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 66 Πίνακας 12 Ποσοστιαία κατανοµή των αναφορών των µεταναστών για πιθανές πηγές βοήθειας τους Πηγές Βοήθειας % Το Κράτος ή οι Υπηρεσίες του 42,6 Οι Ποντιακοί Σύλλογοι 1,6 Συγγενείς και Φίλοι 5,7 Μόνος 5,9 Κανένας 36,7 Άλλο 2,8 εν ξέρω 4,7 Σύνολο 100 Πηγή: Πόντιοι µετανάστες από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Κούλα Κασιµάτη Μια σηµαντική, ωστόσο, κατηγορία δεν περιµένει βοήθεια από κανένα είτε γιατί ως στάση ζωής έχουν συνειδητοποιήσει ότι κανείς δεν µπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά κάποιον είτε γιατί οι µέχρι τώρα εµπειρίες τους ήταν αρνητικές και εποµένως οι προσδοκίες και τα οράµατα δεν έχουν πια σηµασία γι αυτούς. Μια µικρή παραλλαγή αυτής της προβληµατικής εκφράζει και το σχεδόν 6% που δηλώνει ότι βοήθεια περιµένει από τον εαυτό του. Οι συγγενείς και οι φίλοι ως πηγή βοήθειας αναφέρονται µόνο από το 5,7% των µεταναστών, ποσοστό πολύ χαµηλό, αν µάλιστα το συγκρίνουµε µε το ποσοστό εκείνων που ήρθαν στην Ελλάδα µε πρόσκληση συγγενών. Η καθηµερινότητα από τη µια µεριά, µε τα µικρά και µεγάλα προβλήµατα που προξενεί και από την άλλη οι προσδοκίες των µεταναστών, οι οποίοι υπερεκτίµησαν ίσως τις δυνατότητες για βοήθεια που είχαν οι συγγενείς και οι φίλοι τους, εξηγούν το µικρό ποσοστό αυτής της πηγής βοήθειας. Ένα µικρό ποσοστό της τάξης του 2,8% έκανε αναφορά σε διάφορες πηγές βοήθειας, όπως: η Εκκλησία, η ΕΟΚ, ο δήµος, οι άνθρωποι της περιοχής µας, το ελληνικό προξενείο. Τέλος, σε µεγάλο ποσοστό (36,7%), δεν εναποθέτουν τις ελπίδες τους σε κανένα, γιατί είτε δεν βρήκαν ανταπόκριση, είτε αντικειµενικά ήταν δύσκολο να τους βοηθήσουν.

69 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΒΑΘΜΟΣ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ Η εµπειρία των Ποντίων µεταναστών µε τις ελληνικές υπηρεσίες, τόσο κατά τη διαδικασία της µετανάστευσης στη Σοβιετική Ένωση όσο και µετά την εγκατάσταση τους εδώ, έτσι όπως καταγράφηκε κατά την έρευνα της Κ. Κασιµάτη, είναι χρήσιµη για να προταθούν µέτρα βελτίωσης και να λειτουργήσουν καλύτερα οι υπηρεσίες για την εξυπηρέτηση τους. Η προσαρµογή τους στις δικές τους ανάγκες θα είναι µια πηγή βοήθειας για την αντιµετώπιση των προβληµάτων τους Στη Σοβιετική Ένωση (Πρεσβεία- Προξενείο) Η πολύπλοκη διαδικασία της µετανάστευσης και οι γραφειοκρατικές διατυπώσεις που απαιτούνται έφεραν αναγκαστικά τους Πόντιους αντιµέτωπους µε την ελληνική πρεσβεία της Μόσχας. Η εµπειρία τους κρίθηκε γενικά ικανοποιητική. Όσοι εκφράστηκαν θετικά για την ελληνική πρεσβεία κι αυτοί είναι οι περισσότεροι δύο λόγους επικαλέστηκαν: τη χωρίς καθυστέρηση εξυπηρέτηση τους και την καλή συµπεριφορά των υπαλλήλων. Αντίθετα, όσοι πρόβαλαν ως µη ικανοποιητική την εξυπηρέτηση τους από την υπηρεσία αυτή, αναφέρθηκαν σε στοιχεία όπως είναι: κατ αρχήν καθυστέρηση, άσχηµη συµπεριφορά και ανοργανωσιά, και έπειτα γραφειοκρατία, δωροδοκίες και χρηµατισµοί. Από την αντιπαράθεση των λόγων που τους έκαναν να αξιολογήσουν ως ικανοποιητική ή µη ικανοποιητική την εξυπηρέτηση τους, δεν µπορεί κανείς να διαµορφώσει άποψη και να συναγάγει συµπεράσµατα. Ίσως η εποχή που κάθε µετανάστης βρέθηκε να επικοινωνεί µε την πρεσβεία να έπαιξε ρόλο, ή η υφή των προβληµάτων να ήταν τέτοια που άλλοτε να βρισκόταν κάποια λύση ευκολότερα και άλλοτε δυσκολότερα. Πρέπει να σηµειωθεί εδώ ότι το 1989, το 1990 και το 1991 ο όγκος των µεταναστών αυξήθηκε απότοµα και είναι επόµενο να παρατηρούνται καθυστερήσεις κατά τη διεκπεραίωση των υποθέσεων, αν µάλιστα η πρεσβεία δεν ανέµενε την αυξηµένη απαίτηση για µετανάστευση που παρουσίασε ο ποντιακός πληθυσµός και δεν προσαρµόστηκε στα καινούρια δεδοµένα.

70 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ Στην Ελλάδα Οι Πόντιοι µετανάστες µετά την εγκατάσταση τους εδώ επικοινώνησαν µε πολλές υπηρεσίες για διαφορετικούς λόγους στην προσπάθεια τους να ενσωµατωθούν στην ελλαδική κοινωνία. Ωστόσο, υφίστανται το βαθµό οργάνωσης και τη γραφειοκρατία που χαρακτηρίζει την ελληνική διοίκηση µε επιπλέον δυσκολίες για αυτούς, επειδή προέρχονται από χώρα µε διαφορετικό κοινωνικό και πολιτικό σύστηµα, ιδιοσυγκρασία και κοινωνική οργάνωση. Είναι χαρακτηριστικές οι απαντήσεις των ερωτώµενων Ποντίων όσον αφορά τα σηµεία εκείνα που κατέγραψαν ως αρνητικά. Οι προτάσεις τους για τη βελτίωση των υπηρεσιών αφορούν λιγότερη γραφειοκρατία, ανάγκη για αποτελεσµατικότερους υπαλλήλους και η συµπεριφορά των τελευταίων να βελτιωθεί. Μικρότερης έκτασης προτάσεις αφορούν καλύτερη πληροφόρηση, εξυπηρέτηση χωρίς µέσω και δωροδοκίες και περισσότερο προσωπικό. Προκύπτει λοιπόν, ότι η γραφειοκρατία, η αποτελεσµατικότητα και η συµπεριφορά των υπαλλήλων είναι οι τοµείς προς τους οποίους πρέπει να στραφεί η προσοχή της πολιτείας για βελτίωση των υπηρεσιών της µε τις οποίες οι µετανάστες έρχονται σε επαφή για τη διεκπεραίωση των υποθέσεων τους. Βέβαια, οι οποιεσδήποτε προσπάθειες βελτίωσης της λειτουργίας των υπηρεσιών θα πρέπει να ενταχθούν στο γενικότερο πλαίσιο βελτίωσης της ελληνικής δηµόσιας διοίκησης, γιατί ανάλογα προβλήµατα αντιµετωπίζουν και οι Έλληνες στις συναλλαγές τους µε το ηµόσιο. 3.4 ΟΙ ΠΟΝΤΙΑΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΙ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ Οι µετανάστες αποτελούν µία µειονότητα άσχετα από την οποιαδήποτε υποδοχή µπορεί να τους επιφυλάξουν στους τόπους εγκατάστασης. εν είναι εύκολο να µην κάνουν το διαχωρισµό: εµείς από τη µία µεριά και οι ντόπιοι από την άλλη. Αντιµετωπίζουν, όπως είδαµε, προβλήµατα στο χώρο της εργασίας µε κυριότερο το ότι δεν µπορούν να βρουν µια σταθερή και καλοπληρωµένη εργασία, και στην κοινωνική τους ζωή αισθάνονται ότι εξαιτίας της ελλιπούς γνώσης της ελληνικής γλώσσας και λόγω των άσχηµων οικονοµικών τους, δεν µπορούν να συγχρονιστούν

71 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 69 µε τους ντόπιους, ώστε η ζωή τους να κυλάει όµορφα. Η δηµιουργία τοπικών συλλόγων είναι η συνήθης πρακτική για να καλυφθούν ανάγκες επικοινωνίας και συναναστροφών, αλλά και για να εξασφαλιστεί ένα αίσθηµα σιγουριάς, επειδή µπροστά στα προβλήµατα και τις δυσκολίες θα έχουν κάπου να αποταθούν. Οι Πόντιοι δεν αποτέλεσαν εξαίρεση από αυτό τον κανόνα και ίδρυσαν συλλόγους τόσο οι παλαιοί µετανάστες όσο και οι καινούργιοι. Όπως ήδη αναφέρθηκε, έστω και λίγοι µετανάστες ανέφεραν τους ποντιακούς συλλόγους ως πιθανή πηγή βοήθειας για τη λύση των πολλών προβληµάτων που αντιµετωπίζουν. Αυτό µας παρακινεί να διερευνήσουµε περισσότερο αυτό το στοιχείο και συγκεκριµένα να εντοπίσουµε ποιοι σύλλογοι αναφέρθηκαν από τους µετανάστες αυτούς, µε ποιο τρόπο βοηθήθηκαν και τι τους παρακίνησε να γίνουν ή να µη γίνουν µέλη κάποιου τέτοιου συλλόγου Ποντιακοί σύλλογοι Οι σύλλογοι των Ποντίων είναι πολλοί και εντοπίζονται σε όλα τα µέρη όπου υπάρχουν Πόντιοι και ιδιαίτερα στην περιοχή της Πρωτεύουσας και σε συγκεκριµένες περιοχές όπου το ποντιακό στοιχείο είναι σηµαντικό. Ο κατάλογος που ακολουθεί, ασφαλώς, δεν είναι εξαντλητικός, αλλά πιστεύουµε ότι είναι αρκετά ενδεικτικός. ΑΘΗΝΑ 1) Σύλλογος Ποντίων Μενιδίου «Ευκλείδης» 2) Σύλλογος Ποντίων Μενιδίου «Αλληλεγγύη» 3) Σύλλογος Ποντίων Άνω Λιοσίων «Τραπεζούντα» 4) Σύλλογος Ποντίων Αιγάλεω «Ο Καύκασος» 5) Σύλλογος Ποντίων Κορυδαλλού «Ο Εύξεινος Πόντος» 6) Σύλλογος Ποντίων Καλλιθέας «Αργώ» 7) Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται Κοµνηνοί» 8) Σύλλογος Ποντίων Νέας Σµύρνης «Μαύρη Θάλασσα» 9) Σύλλογος Ποντίων Ελευσίνας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1) Πανελλήνια Οµοσπονδία Ποντιακών Σωµατίων (ΠΟΠΣ) 2) Σωµατείο «Παναγία Σουµελά»

72 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 70 3) Σωµατείο «Εύξεινη Λέσχη» 4) Σύλλογος Ποντίων «Επιστροφή» ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΧΩΡΑ 1) Λέσχη Ποντίων Νοµού Καβάλας 2) Σύλλογος Ποντίων Νοµού Ξάνθης 3) Σύλλογος Ποντίων Νοµού Ροδόπης «Εύξεινος Πόντος» 4) Σύλλογος Ελλήνων Προσφύγων εκ Ρωσίας Νοµού ράµας 5) Ένωση Ελλήνων Ποντίων Προσφύγων εκ Ρωσίας Νοµού Πιερίας «Η Κατερίνη» Οι σύλλογοι αυτοί χαρτογραφούν τις εστίες εγκατάστασης των Ποντίων τόσο στα µεγάλα αστικά κέντρα όσο και στην επαρχία και δείχνουν ότι οι µετανάστες αισθάνονται την ανάγκη να οργανωθούν για να αντιµετωπίζουν όχι µόνο προβλήµατα, αλλά και για να ικανοποιήσουν άλλες κοινωνικές τους ανάγκες Είδος βοήθειας Οι µετανάστες που ήρθαν σε επαφή µε ποντιακούς συλλόγους αποκόµισαν βοήθεια σε πολλούς τοµείς (Πίνακας 13) και αισθάνθηκαν ανακούφιση, γιατί ένιωσαν ότι κάποιοι στέκονται πλάι τους, τους καταλαβαίνουν και έτσι στις δυσκολίες της πρώτης περιόδου βρήκαν κάποια συµπαράσταση. Πίνακας 13 Ποσοστιαία κατανοµή αναφορών του είδους της βοήθειας που πρόσφεραν οι ποντιακοί σύλλογοι στους µετανάστες Είδος βοήθειας % Οικονοµική βοήθεια 20 Βοήθεια σε είδος (τρόφιµα, ρούχα, έπιπλα) 41,1 Υποστήριξη σε εργασιακά θέµατα 3,9 Πληροφόρηση 8,7 Οργάνωση σεµιναρίων για γλώσσα 6,3 Βοήθεια για στέγαση 7,7 Ηθική υποστήριξη 2,8 Άλλη βοήθεια 9,5 Σύνολο 100 Πηγή: Πόντιοι µετανάστες από την πρώην Σοβιετική Ένωση, Κούλα Κασιµάτη

73 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 71 Οι περισσότερες αναφορές (41,1%) αφορούν τη βοήθεια των συλλόγων προς τους µετανάστες Ποντίους σε είδος, δηλαδή οι σύλλογοι µερίµνησαν, ώστε να διανεµηθούν τρόφιµα, είδη ένδυσης αλλά και έπιπλα και οικιακά σκεύη για να ανακουφιστούν έστω και προσωρινά µέχρι να βρουν κάποια απασχόληση και να προσαρµοστούν στην εδώ κοινωνία. Άλλο είδος βοήθειας ήταν η οικονοµική βοήθεια (20%) που δόθηκε σε ορισµένες οικογένειες για να αντιµετωπίσουν επείγοντα προβλήµατα των πρώτων χρόνων. Η πληροφόρηση που οι σύλλογοι έδωσαν αξιολογήθηκε ως ουσιαστική προσφορά και κάλυψε το 8,7% των αναφορών. Σε µικρότερα ποσοστά αναφέρθηκαν η βοήθεια για να λυθούν άµεσες στεγαστικές ανάγκες, η οργάνωση σεµιναρίων για την εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας, η υποστήριξη σε εργασιακά θέµατα, αλλά και η ηθική υποστήριξη. Ένα υπολογίσιµο ποσοστό (9,5%) έδωσε άλλες απαντήσεις για το είδος της βοήθειας που πήρε από τους συλλόγους και συγκεκριµένα ανέφεραν: µας έδωσαν ένα δωµάτιο να βάλουµε τα πράγµατα µας, µας µετέφρασαν έγγραφα, µας βοήθησαν να τακτοποιήσουµε το παιδί στο σχολείο κ.α. Η δράση των συλλόγων αυτών πρέπει να τονιστεί και να ενισχυθεί µε όλους τους τρόπους, γιατί προσφέρουν ουσιαστική βοήθεια στους µετανάστες, γιατί δεν µπλέκονται και δεν καθυστερούν από τη δαιδαλώδη γραφειοκρατία που χαρακτηρίζει άλλους επίσηµους οργανισµούς. Ωστόσο µόνο ένα µικρό µέρος των Ποντίων µεταναστών (σύµφωνα µε την έρευνα για την κοινωνική και οικονοµική ένταξη των Ποντίων από την πρώην ΕΣΣ της Κ. Κασιµάτη) δήλωσαν ότι είναι µέλη κάποιου συλλόγου, παρά το ότι οι σύλλογοι έγραφαν ως µέλη τους οµογενείς χωρίς να απαιτούν συνδροµές, σεβόµενοι την οικονοµική τους κατάσταση. Τα άτοµα αυτά δικαιολόγησαν ως εξής την εγγραφή τους στο σύλλογο: οι µισοί περίπου έγιναν µέλη για να βοηθηθούν στα προβλήµατα τους µε οποιοδήποτε τρόπο θα ήταν αυτό εφικτό, ενώ φάνηκε καθαρά η πεποίθηση τους ότι όντας ενωµένοι θα µπορούν να ελπίζουν και η φωνή τους θα ακούγεται καλύτερα. Όσοι δεν είναι µέλη κάποιου συλλόγου και είναι οι περισσότεροι αιτιολόγησαν τη µη εγγραφή τους ως ακολούθως: το µεγαλύτερο ποσοστό δήλωσε ότι δεν γνωρίζει τους υπεύθυνους του συλλόγου και γι αυτό δεν έγινε µέλος, ενώ πολλοί επικαλέστηκαν πως δεν έχουν χρόνο ή ότι πιστεύουν ότι

74 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 72 δεν είναι αναγκαίο. Η άγνοια εποµένως για τη χρησιµότητα του συλλόγου και για τη βοήθεια που µπορεί να δώσει κυριαρχεί στις αναφορές όσων δεν είναι µέλη κάποιου συλλόγου. Η ποικιλία αυτών των αναφορών δείχνει και το ευρύ φάσµα των προσδοκιών αλλά και των πρακτικών που κυριαρχούν κατά τη διαδικασία της απόφασης να εγγραφούν ή να µην εγγραφούν σε ποντιακό σύλλογο. Ασφαλώς, η βοήθεια που περιµένουν είναι το κύριο κίνητρο που τους παρακινεί να γίνουν µέλη, όµως η επιφυλακτικότητα τους ως προς το εάν θα τους προσφέρουν κάποια βοήθεια στο σύλλογο ή ο φόβος τους ότι εκεί ίσως υπάρχουν σκοπιµότητες και όχι καλές προθέσεις είναι έκδηλος και είναι ο βασικός παράγοντας που µαζί µε την άγνοια τους αποτρέπει να ρθουν σε επαφή και να δραστηριοποιηθούν µέσα από την συλλογική δράση του συλλόγου. Το στοιχείο αυτό πιστεύω ότι θα πρέπει να προβληµατίσει τους εν λόγω συλλόγους. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ απαιτούν από τους συλλόγους έναν ενεργότερο ρόλο στη διαδικασία ανεύρεσης εργασίας. ιαπιστώνουν στην πράξη ότι πολύ λίγο βοηθούνται από τους συλλόγους σε θέµατα εργασίας. Βέβαια, κατά πόσο µπορούν οι σύλλογοι να ανταποκριθούν σε ένα τέτοιο ρόλο αποτελεί ένα ζήτηµα για συζήτηση. Παρατηρούµε, εποµένως, πως παρόλο που η οµάδα των Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση διαθέτει ως οµάδα κοινή ταυτότητα και συνοχή, (γεγονός που µπορεί να παρατηρήσει οποιοσδήποτε παρακολουθήσει από κοντά τη ζωή αυτών των ατόµων), αυτά δεν αποτυπώνονται και στη συλλογική τους έκφραση, εφόσον πάνω από τον µισό πληθυσµό επιλέγει να µην είναι µέλος τέτοιων συλλόγων. 3.5 ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΠΟ ΗΜΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ (Γ.Γ.Α.Ε.) Η Γενική Γραµµατεία Απόδηµου Ελληνισµού (Γ.Γ.Α.Ε.) ιδρύθηκε το Αποτελεί αυτόνοµη δηµόσια υπηρεσία και βοηθά στην χάραξη, την εφαρµογή και το συντονισµό της κυβερνητικής πολιτικής για τον ελληνισµό της διασποράς.

75 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 73 Πρώτη και βασική επιδίωξη της Γενικής Γραµµατείας Απόδηµου Ελληνισµού, σήµερα, είναι η στήριξη του ελληνισµού και η ολόπλευρη ανάπτυξη του στις ηµοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ο ελληνισµός της πρώην ΕΣΣ αποτελεί την πιο στερεή γέφυρα φιλίας και συνεργασίας της Ελλάδας µε τις ηµοκρατίες της περιοχής. Η αρµονική κοινωνική και οικονοµική ένταξη στην ελληνική κοινωνία των οµογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση δεν µπορεί παρά να αποτελεί το δεύτερο βασικό σκέλος της πολιτικής της Γ.Γ.Α.Ε. για τους οµογενείς που έφτασαν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ραστηριότητες της Γ.Γ.Α.Ε. πριν τη παλιννόστηση Οι δραστηριότητες της Γ.Γ.Α.Ε. ξεκινούν πριν από την έναρξη της διαδικασίας παλιννόστησης και αποσκοπούν στην όσο το δυνατόν πληρέστερη ενηµέρωση του υποψηφίου παλιννοστήσαντα για την σύγχρονη ελληνική πραγµατικότητα, τις ελληνικές υπηρεσίες, τις παροχές και τα προγράµµατα που τον αφορούν. 1. Στον τοµέα της πληροφόρησης-ενηµέρωσης οι παραπάνω στόχοι επιτυγχάνονται µε: α) την έκδοση ενηµερωτικών εντύπων που κυκλοφορούν και διανέµονται τόσο µέσω των προξενικών αρχών όσο και µέσω των µαζικών φορέων των απόδηµων. Ειδικά για τους Έλληνες οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση η Γ.Γ.Α.Ε. διένειµε δίγλωσσο φυλλάδιο (ελληνικά και ρωσικά) µε πληροφορίες για τις ελληνικές υπηρεσίες, το σύγχρονο ελληνικό κράτος, τα βοηθήµατα που δικαιούντο και τις υπηρεσίες που θα έπρεπε να απευθυνθούν. β) τη δηµιουργία ειδικής σελίδας στο διαδίκτυο µε τον «Οδηγό παλιννόστησης». Στον «Οδηγό παλιννόστησης» παρέχονται πληροφορίες για τους ελληνικούς νόµους και υπηρεσίες που διευκολύνουν την εγκατάσταση στην Ελλάδα. 2. Η εκπόνηση ειδικών προγραµµάτων, κυρίως για νέους απόδηµους Έλληνες, στοχεύει στη γνωριµία των νέων µε την σύγχρονη ελληνική πραγµατικότητα, τις δυνατότητες επαγγελµατικής αποκατάστασης, την γνώση της ελληνικής γλώσσας.

76 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 74 α) τα προγράµµατα φιλοξενίας που υλοποιεί από το 1984 η Γ.Γ.Α.Ε. έχουν στόχο την ενδυνάµωση των δεσµών των αποδήµων Ελλήνων µε την Ελλάδα και την επαφή τους µε την σύγχρονη ελληνική πραγµατικότητα. β) εκτός όµως από τα προγράµµατα φιλοξενίας, οι νέοι απόδηµοι µέσα από τα προγράµµατα επαγγελµατικής εκπαίδευσης και προσανατολισµού πληροφορούνται για τις δυνατότητες επαγγελµατικής αποκατάστασης στην Ελλάδα και εκπαιδεύονται σε τοµείς που µπορούν να απορροφηθούν στην αγορά εργασίας ραστηριότητες της Γ.Γ.Α.Ε. µετά την άφιξη στην Ελλάδα Μετά την άφιξη των αποδήµων Ελλήνων στην Ελλάδα στόχος των ενεργειών και των προγραµµάτων της Γ.Γ.Α.Ε. είναι η οµαλή κοινωνική και οικονοµική τους ένταξη στην ελληνική πραγµατικότητα. Για να επιτευχθεί ο παραπάνω στόχος σχεδιάζει και υλοποιεί ενέργειες που στοχεύουν στην άρση όλων εκείνων των παραγόντων που δρουν απαγορευτικά στην οµαλή ένταξη των παλιννοστούντων. Οι ενέργειες απευθύνονται τόσο στους ίδιους όσο και στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, οι αντιλήψεις του οποίου είναι τις περισσότερες φορές καθοριστικές για την οµαλή κοινωνική και οικονοµική ένταξη των παλιννοστούντων. Οι δράσεις και οι ενέργειες της Γ.Γ.Α.Ε. απευθύνονται: 1. Στην κυβέρνηση και τα συναρµόδια υπουργεία. Η Γ.Γ.Α.Ε. επεξεργάζεται τα αιτήµατα των αποδήµων και παλιννοστούντων και τα µεταφέρει τόσο και κυβερνητικό επίπεδο όσο και στα αρµόδια Υπουργεία. Συνεργάζεται µε τα τελευταία και εκφέρει άποψη όταν πρόκειται να θεσµοθετηθούν µέτρα που αφορούν τους παλιννοστούντες. Συµµετέχει σε διακρατικές συναντήσεις και εκπροσωπεί το ελληνικό κράτος σε διεθνείς οργανισµούς και επιτροπές που συζητούνται τα θέµατα των µεταναστών και παλιννοστούντων. 2. Στους ίδιους τους παλιννοστούντες. α) Ενηµέρωση-πληροφόρηση Τα ενηµερωτικά έντυπα που προαναφέρθηκαν διανέµονται και στο εσωτερικό της Ελλάδας. Ακόµα, εκδίδονται έντυπα µε τα προγράµµατα που συγχρηµατοδοτεί η Ευρωπαϊκή Ένωση και αφορούν παλιννοστούντες και

77 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 75 φυλλάδια ευαισθητοποίησης της κοινής γνώµης για τον ελληνισµό της πρώην ΕΣΣ. Στην Γ.Γ.Α.Ε. λειτουργεί τµήµα συµπαράστασης αποδήµων και παλιννοστούντων που δέχεται καθηµερινά κοινό, παρέχει πληροφόρηση για όλα τα θέµατα που τους απασχολούν και απαντά σε αιτήµατα. Τέλος, διοργανώνονται ηµερίδες και ενηµερωτικές συναντήσεις. β) Οικονοµική και κοινωνική στήριξη i) Εκπόνηση προγραµµάτων γλωσσικής επιµόρφωσης και επαγγελµατικής κατάρτισης παλιννοστούντων. Τα προγράµµατα αυτά που υλοποίησε η Γ.Γ.Α.Ε. από το 1985 µέχρι το 1993 και συγχρηµατοδοτήθηκαν από το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Ταµείο στο πλαίσιο του Α Κ.Π.Σ. παρακολούθησαν περισσότεροι από παλιννοστούντες. Από το 1994 µέχρι σήµερα η Γ.Γ.Α.Ε. στο πλαίσιο του Β και Γ Κ.Π.Σ. έδωσε την εθνική χρηµατοδότηση σε πολλούς φορείς για την υλοποίηση ολοκληρωµένων προγραµµάτων επαγγελµατικής κατάρτισης για Έλληνες οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση. ii) ηµιουργία και λειτουργία κέντρων στήριξης και πληροφόρησης. Παρέχεται πληροφόρηση µέσω των κέντρων πληροφόρησης και στήριξης παλιννοστούντων. Η χρηµατοδότηση των κέντρων αυτών γίνεται µέσα από προγράµµατα που συγχρηµατοδοτούνται από την ευρωπαϊκή πρωτοβουλία Απασχόληση/ HORIZON και εθνικούς πόρους. Στόχοι αυτών των κέντρων στα οποία συµµετέχουν η τοπική αυτοδιοίκηση, µαζικοί φορείς παλιννοστούντων και η Γ.Γ.Α.Ε. είναι: Η πληροφόρηση των παλιννοστούντων αναφορικά µε θέµατα που τους απασχολούν (κοινωνικά θέµατα, υγεία, εκπαίδευση, κατάρτιση, καθηµερινή ζωή, κοινωνική πρόνοια, στέγαση, κ.λπ.). Η συµβουλευτική και κοινωνική τους στήριξη. Η υλοποίηση εκπαιδευτικών, πολιτιστικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων που στοχεύουν στην οµαλή κοινωνική ένταξη των παλιννοστούντων. Η προώθηση της απασχόλησης των παλιννοστούντων µέσα από προγράµµατα επαγγελµατικού προσανατολισµού, προγράµµατα στήριξης επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών, διαµεσολάβηση µεταξύ προσφοράς και ζήτησης εργασίας στην τοπική αγορά εργασίας. Η καταγραφή και χαρτογράφηση των παλιννοστούντων.

78 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 76 iii) Ενέργειες στήριξης των παλιννοστούντων από την Γ.Γ.Α.Ε. ως φορέας παροχής συνοδευτικών υποστηρικτικών ενεργειών. Η Γ.Γ.Α.Ε. ως φορέας παροχής συνοδευτικών υποστηρικτικών ενεργειών υλοποιεί µια σειρά από παρεµβάσεις, που στοχεύουν στην κοινωνική στήριξη και πληροφόρηση παλιννοστούντων και στην ευαισθητοποίηση και ενηµέρωση του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου για τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν. Οι ενέργειες αυτές ενταγµένες σε προγράµµατα επαγγελµατικής κατάρτισης χρηµατοδοτούνται κατά 75% από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αφορούν την παροχή πληροφόρησης και στήριξης σε νοµικά και κοινωνικά θέµατα. Στον τοµέα επαγγελµατικής στήριξης επεξεργάζεται µε τον Ο.Α.Ε.. και το Υπουργείο Εργασίας την εκπόνηση ειδικών προγραµµάτων για παλιννοστούντες (επιδότηση θέσεων εργασίας σε επιχειρήσεις, επιδότηση νέων ελευθέρων επαγγελµατιών, κ.λπ.) µέσω του δικτύου που έχει δηµιουργηθεί από τα κέντρα στήριξης και πληροφόρησης παλιννοστούντων. Η Γ.Γ.Α.Ε. παρέχει επίσης οικονοµική στήριξη σε µαζικούς φορείς παλιννοστούντων για την εκπόνηση δραστηριοτήτων που διευκολύνουν την οµαλή κοινωνική ένταξη τους. Η πλειοψηφία των επιχορηγηθέντων φορέων αφορά ποντιακούς συλλόγους και οµοσπονδίες. 3. Στην ευρύτερη κοινωνία. Η αποδοχή, η στήριξη και η ενίσχυση των παλιννοστούντων από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο αποτελεί παράγοντα καθοριστικής σηµασίας για την οµαλή κοινωνική και οικονοµική τους ένταξη. Στα πλαίσια του προαναφερόµενου στόχου η Γ.Γ.Α.Ε. διοργανώνει ηµερίδες και συνέδρια, εκδίδει φυλλάδια, έντυπα, αφίσες, χρηµατοδοτεί την παραγωγή οπτικοακουστικού υλικού, ενισχύει τα µέσα µαζικής επικοινωνίας των παλιννοστούντων. Προς την κατεύθυνση αυτή το 1996 εξέδωσε δεκαεξασέλιδο ενηµερωτικό φυλλάδιο για την ευαισθητοποίηση του κοινωνικού συνόλου στο θέµα των οµογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση µε τίτλο «Έλληνες οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση Ίσες ευκαιρίες». Σηµαντικές επίσης δραστηριότητες της Γ.Γ.Α.Ε. αποτελούν:

79 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 77 α) Η εκπόνηση επιστηµονικών µελετών και ερευνών για την µετανάστευση παλιννόστηση, απαραίτητων εργαλείων για την χάραξη επιστηµονικά τεκµηριωµένης ορθολογικής πολιτικής. β) Η οργάνωση και ενίσχυση δικτύων µεταξύ αποδήµων και παλιννοστούντων. Τα επικοινωνιακά δίκτυα που έχουν δηµιουργηθεί µεταξύ αποδήµων και παλιννοστούντων ενισχύονται και υποστηρίζονται ακριβώς γιατί διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στην πληροφόρηση, ενηµέρωση, στήριξη των αποδήµων και των παλιννοστούντων και διατηρούν ανοικτές τις γέφυρες µεταξύ τους. 3.6 ΕΘΝΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΥΠΟ ΟΧΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΑΠΟ ΗΜΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΟΜΟΓΕΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ (Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε.) Το Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε. ιδρύθηκε το 1990 µε οικονοµική ενίσχυση από το κοινοτικό πρόγραµµα Horizon ως εθνικό ίδρυµα υποδοχής και αποκατάστασης παλιννοστούντων οµογενών Ελλήνων. Η λειτουργία του άρχισε την 1 η Ιανουαρίου Χαρακτηρίστηκε κοινωφελές ίδρυµα ιδιωτικού δικαίου εποπτευόµενο από τον Υπουργό Εξωτερικών. Σκοπός του ήταν κατ αρχήν η υποδοχή και κοινωνική ένταξη των Ελλήνων από τα κράτη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης που άρχισαν να φτάνουν στην χώρα µας από το 1988 και µετά, και στη συνέχεια η περίθαλψη των οµογενών από την Αλβανία. Το Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε. υλοποίησε προγράµµατα υποδοχής και αποκατάστασης παλιννοστούντων στην περιοχή της Θράκης, στήριξης οµογενών που ζουν στην Αλβανία και πρόγραµµα στήριξης οµογενών που ζουν στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Το Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε. λειτουργούσε εγκαταστάσεις, όπως προσωρινά κέντρα φιλοξενίας για ολιγοήµερη πρώτη διαµονή (όπου παρέχονταν διαµονή, διατροφή, ιατροφαρµακευτική περίθαλψη και παροχή συµβουλών) και οικισµούς υποδοχής για εξάµηνη παραµονή και προετοιµασία για κοινωνική ένταξη. Εκεί πραγµατοποιούνταν µαθήµατα ελληνικής γλώσσας, ενηµέρωση για τον τρόπο λειτουργίας του ελληνικού κράτους, επαγγελµατική εκπαίδευση και επανεκπαίδευση, προετοιµασία των παιδιών για ένταξη στο σύστηµα εκπαίδευσης, διευκολύνσεις για την ανεύρεση εργασίας και

80 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 78 ιατροφαρµακευτική περίθαλψη. Ακολουθούσε η προώθηση της απασχόλησης, η οποία γινόταν κυρίως µέσω κοινοτικών προγραµµάτων. Όσον αφορά την στέγαση προωθούταν η παραµονή σε ενοικιαζόµενες κατοικίες µε κάλυψη ενοικίου από το Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε. και η δηµιουργία υποδοµής για µόνιµη εγκατάσταση κυρίως στην Θράκη µε αγορά κατοικιών και ανέγερση οικισµών. Έως το 2002 στην περιοχή της Θράκης είχαν ενοικιαστεί από το Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε κατοικίες. Ενώ εγκαταστάθηκαν στην Θράκη µόνιµα άτοµα. Προσαρµοσµένο στη γραµµή της Ελληνικής Πολιτείας, το ίδρυµα δεν συνείσφερε στην εγκατάσταση των Ποντίων σε αστικές περιοχές του Λεκανοπεδίου της Αττικής και της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης. Το 2002 το ίδρυµα διαλύεται και οι αρµοδιότητες του µεταφέρθηκαν στις κατά τόπους νοµαρχίες. 3.7 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑΣ (ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ.). Είναι δεδοµένη η δραστηριότητα του ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ. σε θέµατα κυρίως επαγγελµατικής εκπαίδευσης. Με το δεδοµένο αυτό θα ήταν αδιανόητη η απουσία από τα προγράµµατα του Φορέα των θεµάτων εκείνων που αφορούν τους οµογενείς που µαζικά ήρθαν τα τελευταία χρόνια από τις Σοβιετικές ηµοκρατίες στην Ελλάδα. Το ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ. διαθέτει αξιόλογη εµπειρία στην κατάρτιση παλιννοστούντων. Αρκετά έργα έχουν υλοποιηθεί σε συνεργασία µε οργανισµούς και ιδρύµατα του δηµοσίου και ιδιωτικού τοµέα, όπως η Γενική Γραµµατεία Απόδηµου Ελληνισµού, η Γενική Γραµµατεία Λαϊκής Επιµόρφωσης, το Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε., σύλλογοι Ποντίων κ.α. Πρέπει να επισηµανθεί ότι η ένταξη των ενεργών ατόµων στην αγορά εργασίας αποτελεί µέρος της ευρύτερης διαδικασίας ένταξης των οµογενών στην ελληνική κοινωνία, διαδικασία που βαθµιαία θα πρέπει να οδηγήσει στην ενσωµάτωση τους. Τα ειδικά προγράµµατα του ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ. αποσκοπούν να συµβάλουν στην ένταξη των οµογενών στην αγορά εργασίας. Στην κατεύθυνση αυτή τα προγράµµατα υποστηρίζονται κυρίως από τον τοµέα της εκπαίδευσης και της επιµόρφωσης, πράγµα που διαπιστώνεται από το περιεχόµενο και τους στόχους τους.

81 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 79 Το βασικό πρόβληµα που αντιµετωπίζουν οι οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ είναι ότι η ειδίκευση και εργασιακή πρακτική που έχουν αποκτήσει δεν ανταποκρίνονται σε ανάλογες επαγγελµατικές ειδικεύσεις και πρακτικές στην Ελλάδα. Στο σύνολο του πληθυσµού των Ποντίων µεταναστών το ποσοστό των αποφοίτων ανώτατης και ανώτερης εκπαίδευσης αντιµετωπίζει ιδιαίτερο πρόβληµα ανεργίας, ενώ παράλληλα ένα ποσοστό υποαπασχολείται σε θέσεις εργασίας για τις οποίες απαιτούνται χαµηλότερα προσόντα και σε εργασιακούς χώρους άσχετους µε την εκπαίδευση τους. Η διαπίστωση αυτή για την αναγκαιότητα άµεσης κοινωνικής και οικονοµικής ένταξης των πτυχιούχων τριτοβάθµιας εκπαίδευσης Ποντίων µεταναστών οδήγησε το ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ. από τις αρχές του 1990 στην υλοποίηση µιας σειράς έργων εκπαίδευσης και κατάρτισης µε στόχο την προώθηση της απασχόλησης τους σε θέσεις αντίστοιχες µε τα εκπαιδευτικά και επαγγελµατικά τους προσόντα. Ειδικότερο ενδιαφέρον παρουσιάζει µια σειρά προγραµµάτων κατά τα έτη χρηµατοδοτούµενα από το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Ταµείο για διάφορες κατηγορίες πτυχιούχων παλιννοστούντων, ανάµεσα στα οποία και δύο διετή καινοτοµικά προγράµµατα µε τίτλο «Εκπαίδευση συµβούλων σε θέµατα απορρόφησης παλιννοστούντων». Στα προγράµµατα αυτά εκπαιδεύτηκαν συνολικά 300 πτυχιούχοι παλιννοστούντες Πόντιοι σε θέµατα που αφορούσαν προκατάρτιση για την εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας και για τους βασικούς θεσµούς και την λειτουργία του ελληνικού κράτους. Η κατάρτιση περιελάµβανε την παρουσίαση και ανάλυση ειδικών επιστηµονικών θεµάτων σχετικών µε την επιστηµονική ειδίκευση των καταρτιζοµένων και κυρίως ορολογία και θέµατα που δεν είχαν αναπτυχθεί κατά την διάρκεια των πανεπιστηµιακών τους σπουδών εξαιτίας της αναντιστοιχίας των εκπαιδευτικών και οικονοµικών συστηµάτων Ελλάδας και των χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Το 1996 το ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ. σε συνεργασία µε την Γ.Γ.Α.Ε., ΤΗΝ Γ.Γ.Λ.Ε., και το Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε. υλοποίησε µε την χρηµατοδότηση του Ε.Κ.Τ. και στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Καταπολέµηση του αποκλεισµού από την αγορά εργασίας» επτά προγράµµατα σε όλη την Ελλάδα για 160 οικονοµολόγους και µηχανικούς πτυχιούχους Ποντίους. Επίσης, στα πλαίσια του ίδιου προγράµµατος και σε συνεργασία µε το

82 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 80 Υπουργείο Μακεδονίας Θράκης υλοποίησε στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη µια σειρά προγραµµάτων για 100 παλιννοστούντες µε θέµατα κατάρτισης για αγγειοπλαστική, διοίκηση επιχειρήσεων, αυτοµατισµό γραφείου, µάρκετινγκ, λειτουργία ατοµικών επιχειρήσεων. Τέλος, το ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ. από το 1993 ξεκίνησε στις χώρες της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών µε την χρηµατοδότηση του προγράµµατος της ιµερούς Αναπτυξιακής Βοήθειας την υλοποίηση µιας σειράς ενεργειών οι οποίες είχαν ως στόχο: Να αποτρέψουν την µετανάστευση των Ποντίων ειδικότερα εκείνων των κατηγοριών οµογενών που οι προοπτικές τους αποκατάστασης ήταν δυσοίωνες. Να δώσουν σχετική πληροφόρηση στους οµογενείς που είχαν οριστικά αποφασίσει να παλιννοστήσουν για το πώς θα πρέπει να προετοιµάσουν την παλιννόστηση τους έτσι ώστε να µειώσουν στο µέγιστο δυνατό τις δυσκολίες προσαρµογής. Εκείνο που θα πρέπει κυρίως να τονισθεί είναι ότι ο σχεδιασµός και η υλοποίηση των έργων αυτών έγινε µε την συµµετοχή εκπροσώπων των ίδιων των Ποντίων και εξειδικευµένου επιστηµονικού προσωπικού µε αξιόλογη εµπειρία στην αντιµετώπιση των προβληµάτων της οµάδας στόχου και στις ιδιαιτερότητες προσέγγισης τους. 3.8 ΚΕΝΤΡΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ (ΚΕ.Π.Υ.Π.) Τα Κέντρα Πληροφόρησης και Υποστήριξης Παλιννοστούντων (ΚΕ.Π.Υ.Π.) δηµιουργήθηκαν µε πρωτοβουλία της Γενικής Γραµµατείας Απόδηµου Ελληνισµού. Η λειτουργία τους χρηµατοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, τη Γενική Γραµµατεία Απόδηµου Ελληνισµού και υποστηρίζεται από Φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, καθώς και των µαζικών φορέων παλιννοστούντων. Οι κυριότεροι στόχοι δηµιουργίας των ΚΕ.Π.Υ.Π. είναι: Η πληροφόρηση και ενηµέρωση των Παλιννοστούντων σχετικά µε θέµατα που τους απασχολούν, Η συµβουλευτική και κοινωνική τους στήριξη,

83 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 81 Η προώθηση τους στην απασχόληση µέσα από προγράµµατα επαγγελµατικού προσανατολισµού, Η υλοποίηση δραστηριοτήτων µε στόχο την οµαλή κοινωνική ένταξη των Παλιννοστούντων, Η καταγραφή και χαρτογράφηση τους. Το δίκτυο των Κέντρων Πληροφόρησης και Υποστήριξης Παλιννοστούντων αποτελείται από 14 κέντρα και 3 κινητές µονάδες σε περιοχές της Ελλάδας που παρουσιάζουν αυξηµένη συγκέντρωση Παλιννοστούντων Μεταναστών. Τα κέντρα λειτουργούν στις πόλεις: Αλεξανδρούπολη, Κοµοτηνή, Ξάνθη, Θεσσαλονίκη, Χαλκιδική, Κιλκίς, Βέροια, Κοζάνη, Βόλο, Λαύριο, Ασπρόπυργο, Καλλιθέα, Άνω Λιόσια και Αχαρνές. Οι κινητές µονάδες δραστηριοποιούνται στις περιφέρειες Αττικής, Μακεδονίας και Θράκης Κέντρο πληροφόρησης «ΕΥΞΕΙΝΗ ΠΟΛΗ» Η Εύξεινη πόλη δηµιουργήθηκε το 1995 µε πρωτοβουλία των ήµων Αχαρνών και Άνω Λιοσίων ως ένα πολυδύναµο κέντρο για την υποστήριξη, κινητοποίηση και ένταξη των ατόµων και των κοινωνικών οµάδων που απειλούνται από τον κοινωνικό αποκλεισµό. Υπαγορεύτηκε από τις πραγµατικές ανάγκες που καθηµερινά αντιµετωπίζουν οι οµογενείς ποντιακής καταγωγής, κάτοικοι των δύο ήµων. Το κέντρο συµµετείχε µέχρι σήµερα, είτε ως υπεύθυνος φορέας υλοποίησης είτε ως εταίρος στα πλαίσια του Β Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, στην Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία «Απασχόληση», άξονας HORIZON και στο Επιχειρησιακό Πρόγραµµα «Καταπολέµηση του Αποκλεισµού από την Αγορά Εργασίας». Όσον αφορά την Κοινοτική Πρωτοβουλία «Απασχόληση», η Εύξεινη Πόλη συµµετείχε στο πρόγραµµα Integration through training and work, αναλαµβάνοντας την ίδρυση και λειτουργία των ΚΕ.Π.Υ.Π., τη στελέχωση και δικτύωση τους. Παράλληλα, ανέπτυξε ένα ευρύ φάσµα δραστηριοτήτων, στοχεύοντας στην ενίσχυση του πληθυσµού της οµάδας στόχου, µε δράσεις πληροφόρησης, προώθησης στην απασχόληση και ευαισθητοποίησης της κοινότητας. Επίσης, στο πλαίσιο του προγράµµατος ΝΕΦΕΛΗ ανέλαβε την επέκταση των δοµών στήριξης των Παλιννοστούντων

84 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 82 στην περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας, παρέχοντας υπηρεσίες στήριξηςπληροφόρησης, καθώς και κοινωνικοεκπαιδευτικές δραστηριότητες. Τέλος, στα πλαίσια του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Καταπολέµηση του Αποκλεισµού από την Αγορά Εργασίας» παρείχε Συνοδευτικές Υποστηρικτικές Υπηρεσίες που περιελάµβαναν: Κοινωνική-νοµική συµβουλευτική στήριξη (ατοµική και οµαδική), Συµβουλευτική οικογένειας και ατόµου για κοινωνική ένταξη, Επαγγελµατική συµβουλευτική και επαγγελµατικό προσανατολισµό, Πληροφόρηση ευαισθητοποίηση - ενηµέρωση, Κοινωνικοπαιδαγωγική και ψυχοκοινωνική στήριξη, Υπηρεσίες υποστήριξης για τη φύλαξη παιδιών και τη γνωριµία τους µε τον ελληνικό πολιτισµό, καθώς και Προώθηση-στήριξη στην απασχόληση. Η έγκυρη και έγκαιρη πληροφόρηση αποτελεί βασική δραστηριότητα των ΚΕ.Π.Υ.Π., που παρέχεται από δίγλωσσα στελέχη - µέλη της οµάδας στόχου, τα οποία έχουν εκπαιδευτεί σε θέµατα παροχής πληροφόρησης. Σε θέµατα που αφορούν µεγάλο αριθµό εξυπηρετούµενων ή υπάρχουν έντονες ανάγκες πληροφόρησης, η Εύξεινη Πόλη εκδίδει δίγλωσσα φυλλάδια πληροφόρησης, τα οποία διανέµονται από όλα τα κέντρα, τους συλλόγους Ποντίων και τους συνεργαζόµενους φορείς. Τέλος, τα στελέχη των κέντρων καλύπτουν σε αρκετές περιπτώσεις τις ανάγκες µετάφρασης κειµένων, αιτήσεων, καθώς και διερµηνείας. Η προώθηση στην απασχόληση αναπτύσσεται µέσω του «Γραφείου Απασχόλησης», το οποίο λειτουργεί ως εσωτερική υποδοµή της Εύξεινης Πόλης. Το «Γραφείο Απασχόλησης» συνεργάζεται µε την τοπική αυτοδιοίκηση, τοπικούς κοινωνικούς φορείς, εργοδότες, Ο.Α.Ε. - Κ.Π.Α. κ.α. και αξιολογώντας τις θέσεις απασχόλησης και τις απαιτούµενες δεξιότητες για την κάλυψη τους, σκοπεύει κυρίως στην παροχή πληροφόρησης στους παλιννοστούντες για την αγορά εργασίας και στην προσπάθεια εξασφάλισης για αυτούς θέσεων εργασίας. Το «Γραφείο Απασχόλησης» λαµβάνοντας υπόψη του τις ανάγκες της αγοράς εργασίας, τις καταγραφές των εργοδοτών και των θέσεων απασχόλησης, τα προσόντα των ανέργων που ζητούν υπηρεσίες προώθησης στην απασχόληση, προσπαθεί να συνδέσει τις θέσεις

85 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 83 απασχόλησης µε τα κατάλληλα άτοµα (αντίστοιχων δεξιοτήτων). Παράλληλα, αναπτύσσει και προωθεί σχέσεις µε εργατικούς φορείς και µε εργοδότες στην προσπάθεια ευαισθητοποίησης τους. Με δεδοµένο ότι η γνώση της ελληνικής γλώσσας αποτελεί βασική προϋπόθεση ένταξης των οµογενών από την πρώην ΕΣΣ, τόσο στην αγορά εργασίας όσο και ευρύτερα στην κοινωνική ζωή του τόπου, τα µαθήµατα εκµάθησης της ελληνικής γλώσσας αποτελούν το κύριο εργαλείο που το κέντρο προωθεί. Από το 1998 έως σήµερα τα τµήµατα µάθησης της ελληνικής γλώσσας έχουν παρακολουθήσει 337 Παλιννοστούντες στις Αχαρνές και τα Άνω Λιόσια. Η «Εύξεινη Πόλη» προωθεί δράσεις ενηµέρωσης-ευαισθητοποίησης οι οποίες είναι ιδιαίτερα σηµαντικές για την κοινωνική ένταξη των παλιννοστούντων, καθώς οι τελευταίοι, βιώνουν καθηµερινά τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις του ευρύτερου πληθυσµού. Οι δράσεις αυτές περιλαµβάνουν διάφορες εκδηλώσεις ώστε να ανοιχτούν κανάλια επικοινωνίας και πολιτισµικής ανταλλαγής και να επιτευχθεί η αλληλογνωριµία και η άµβλυνση της ξενοφοβίας και των προκαταλήψεων. Παράλληλα, προωθούνται ενηµερωτικές εκδηλώσεις µε θέµατα που αφορούν παλιννοστούντες µε σκοπό την πληρέστερη πληροφόρηση τους (ηµερίδες, συζητήσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις, εκθέσεις εικαστικών δηµιουργιών, έκδοση περιοδικού, δηµιουργία ιστοσελίδας). 3.9 ΕΤΑΙΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΟΜΟΓΕΝΩΝ (Ε.Κ.ΠΟ.Σ.Π.Ο.) ΝΟΣΤΟΣ Η εταιρία κοινωνικής και πολιτισµικής στήριξης παλιννοστούντων οµογενών (Ε.Κ.ΠΟ.Σ.Π.Ο.) Νόστος, είναι αστική µη κερδοσκοπική εταιρία, που δηµιούργησε το 1995 η Οµοσπονδία Ποντιακών Σωµατείων Νοτίου Ελλάδας (Ο.Π.Σ.Ν.Ε.) σε συνεργασία µε τους Ποντιακούς συλλόγους Ασπροπύργου, Άνω Λιοσίων, Καλλιθέας, Αχαρνών, Κω, Πάτρας και Λαυρίου. Στη δηµιουργία του Νόστου αντανακλάται η εµπειρία που απέκτησαν οι Ποντιακές οργανώσεις στην προσπάθεια τους να αναπτύξουν δραστηριότητες για την επίλυση των προβληµάτων των Ποντίων που, από την άφιξη τους

86 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 84 στην Ελλάδα µέχρι σήµερα, αντιµετώπισαν συνθήκες κοινωνικού αποκλεισµού. Σκοπός του είναι η υποστήριξη της κοινωνικής και επαγγελµατικής ένταξης των παλιννοστούντων οµογενών από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Γι αυτό δηµιουργεί υπηρεσίες και ασκεί δραστηριότητες κοινωνικού και εκπαιδευτικού χαρακτήρα που απευθύνονται κυρίως στην οµάδα-στόχος, αλλά και στο ντόπιο πληθυσµό. Τους πόρους για αυτές τους εξασφαλίζει από επιχορηγήσεις και διάφορα ευρωπαϊκά προγράµµατα. Οι αρχές που διέπουν τη λειτουργία του Νόστου είναι: Η εξασφάλιση της άµεσης συµµετοχής των ίδιων των Ποντίων στις αποφάσεις που τους αφορούν Η τήρηση αυστηρά επιστηµονικών και ενιαίων προδιαγραφών στις υπηρεσίες που παρέχονται στους παλιννοστούντες, προκειµένου να εξασφαλιστεί η µέγιστη δυνατή αποτελεσµατικότητα. Οι δραστηριότητες του Νόστου περιλαµβάνουν: Τη µόνιµη λειτουργία υπηρεσιών κοινωνικής στήριξης, νοµικής στήριξης και πληροφόρησης, καθώς και τη δηµιουργία υπηρεσιών σύνδεσης των προσφύγων µε την αγορά εργασίας. Την ανάπτυξη και εφαρµογή εκπαιδευτικών προγραµµάτων, κυρίως για παιδιά, αλλά και για ενήλικες, στο πλαίσιο της δια βίου εκπαίδευσης, της χρήσης νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση και στην επαγγελµατική κατάρτιση, της διαπολιτισµικής και αντίρατσιστικής εκπαίδευσης. Ο Νόστος δίνει ιδιαίτερη έµφαση σε δραστηριότητες που αφορούν την «δεύτερη γενιά» µεταναστών, προκειµένου να µη διαιωνιστεί στα παιδιά ο κοινωνικός αποκλεισµός των γονιών. Τη διερεύνηση και τεκµηρίωση των προβληµάτων ένταξης των παλιννοστούντων και µεταναστών µέσω της πραγµατοποίησης ερευνών, της συγκέντρωσης δεδοµένων και της πραγµατοποίησης διαφόρων εκδόσεων και δηµοσιεύσεων. Ο Νόστος διατηρεί και ενηµερώνει συνεχώς βάση δεδοµένων µε βιογραφικά στοιχεία Ποντίων.

87 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 85 Ο Νόστος έχει υλοποιήσει διάφορα ευρωπαϊκά προγράµµατα, όπως: Περισσότερα από 50 ολοκληρωµένα προγράµµατα κατάρτισηςστήριξης, σε συνεργασία µε διάφορα Κέντρα Επαγγελµατικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ.), στα πλαίσια του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Καταπολέµηση του Αποκλεισµού από την Αγορά Εργασίας». Σηµειώνεται ότι ο Νόστος έχει προχωρήσει στην έκδοση έρευνας αξιολόγησης των υποστηρικτικών υπηρεσιών που παρασχέθηκαν στα πλαίσια της υλοποίησης δράσεων του παραπάνω προγράµµατος. 5 προγράµµατα INTEGRA στην Αττική και στην Κω, στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας «Απασχόληση». Πρόγραµµα LEONARDO µε θέµα την εξ αποστάσεως κατάρτιση ανέργων εκπαιδευτικών από την πρώην Σοβιετική Ένωση στη δηµιουργική απασχόληση µε χρήση τηλεµατικής τεχνολογίας. Πρόγραµµα ΣΩΚΡΑΤΗΣ-COMENIUS µε θέµα τη µουσειακή αγωγή ως µεθόδου ενισχυτικής διδασκαλίας της γλώσσας. Η λειτουργία του Νόστου βασίζεται τόσο στην διεπιστηµονική προσέγγιση που εξασφαλίζει η συνεργασία µε επιστήµονες διαφορετικών κλάδων, όσο και στην άµεση συµµετοχή των παλιννοστούντων σε κάθε επίπεδο λειτουργίας του. Συνεργάζεται µε κρατικούς φορείς, όπως το Υπουργείο Εργασίας και τη Γ.Γ.Α.Ε., µε πανεπιστηµιακά ιδρύµατα, µε Κέντρα Επαγγελµατικής Κατάρτισης και µε µη κυβερνητικές οργανώσεις στην Ελλάδα, στην Ευρωπαϊκή και στις χώρες της πρώην ΕΣΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ - ΣΥΝΟ ΕΥΤΙΚΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ (Σ.Υ.Υ.) Μέσα στα πλαίσια των προγραµµάτων και µε στόχο την αποτελεσµατικότερη παρέµβαση αναπτύσσονται συνοδευτικές υποστηρικτικές υπηρεσίες (Σ.Υ.Υ.) 1, που σκοπό έχουν να διευκολύνουν τη συµµετοχή των 1 Ως Συνοδευτικές Υποστηρικτικές Υπηρεσίες ορίζεται κάθε ενέργεια ή δέσµη ενεργειών, που συµβάλει στην ενδυνάµωση και την εµψύχωση του ατόµου, καθώς και την ενεργοποίηση και

88 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 86 καταρτιζοµένων στα εκπαιδευτικά προγράµµατα (π.χ. προγράµµατα απασχόλησης των παιδιών τους), να υποστηρίξουν ατοµικά και οµαδικά τους καταρτιζόµενους (π.χ. ενέργειες συναισθηµατικής υποστήριξης, επίλυσης ατοµικών και οικογενειακών προβληµάτων, ενηµέρωση και πληροφόρηση σε θέµατα που τους απασχολούν) και να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώµη για την καλύτερη κατανόηση της κουλτούρας, εκδηλώσεων συµπεριφοράς, αναγκών κ.λπ. των οµάδων, τον περιορισµό των προκαταλήψεων και την ανάπτυξη θετικών στάσεων απέναντι στις οµάδες. Με τις ενέργειες αυτές αναµένεται ότι ορισµένες από τις αιτίες που έχουν οδηγήσει στον κοινωνικό αποκλεισµό των συγκεκριµένων οµάδων καταπολεµούνται και ότι διευκολύνονται τα άτοµα να παρακολουθήσουν µε µεγαλύτερη ευχέρεια τα προγράµµατα κατάρτισης 2 και κυρίως, να ενταχθούν στην αγορά εργασίας και στην κοινωνική ζωή. Η Ε.Κ.ΠΟ.Σ.Π.Ο. «ΝΟΣΤΟΣ» είχε την ευθύνη ανάπτυξης συνοδευτικών - υποστηρικτικών ενεργειών στα προαναφερόµενα προγράµµατα, ενώ την ευθύνη της κατάρτισης/ προώθησης στην αγορά εργασίας είχαν διάφορα Κέντρα Επαγγελµατικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ.). Συνολικά υλοποιήθηκαν 21 προγράµµατα κατάρτισης σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας και συµµετείχαν 315 καταρτισθέντες. Στα προγράµµατα αυτά κύρια µορφή ενεργειών ήταν η ατοµική και οµαδική στήριξη των καταρτιζοµένων, που βασίστηκε σε µεθόδους κοινωνικής εργασίας. Η ατοµική στήριξη περιελάµβανε συνεντεύξεις µε τους καταρτιζόµενους για την διαπίστωση των αναγκών, προβληµάτων, προσδοκιών τους κλπ., αξιολόγηση των παρεµβάσεων των υπευθύνων και συνεργασία µε φορείς και υπηρεσίες. Σκοπός των ενεργειών αυτών ήταν να αµβλυνθούν τα ατοµικά και οικογενειακά προβλήµατα των καταρτιζοµένων, ώστε να διευκολυνθεί η συµµετοχή τους στο πρόγραµµα και να επιτευχθεί καλύτερο αποτέλεσµα. Η οµαδική στήριξη αφορούσε οµαδικές συναντήσεις που λάµβαναν χώρα κατά τη διάρκεια του προγράµµατος. Σκοπός των συναντήσεων αυτών ήταν η ενηµέρωση των καταρτιζοµένων για διάφορα ευαισθητοποίηση του κοινωνικού ιστού, ώστε να επιτευχθεί η κοινωνική και εργασιακή ενσωµάτωση των ατόµων που απειλούνται από κοινωνικό αποκλεισµό. 2 Οι δράσεις κατάρτισης έχουν στόχο να επιτύχουν ή και να αυξήσουν την απασχολησιµότητα των ανέργων προκειµένου αυτοί να είναι σε θέση να διεκδικήσουν και να εξασφαλίσουν θέσεις απασχόλησης.

89 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 87 θέµατα που τους απασχολούν, η ανταλλαγή εµπειριών και η συναισθηµατική ενίσχυση. Πέρα από τις παραπάνω ενέργειες, το κάθε πρόγραµµα ανάλογα µε τις ανάγκες των καταρτιζοµένων και τις προτάσεις των τοπικών φορέων, ανέπτυξε συµπληρωµατικές ενέργειες συνοδευτικών- υποστηρικτικών ενεργειών Μερικές κοινωνικές παράµετροι Σε αυτό το σηµείο θα παρουσιαστούν κάποια στοιχεία από έρευνα που πραγµατοποίησε η Ε.Κ.ΠΟ.Σ.Π.Ο. ΝΟΣΤΟΣ, τα οποία αφορούν συνολικά τον τρόπο πληροφόρησης των οµογενών από την πρώην ΕΣΣ για τα συγκεκριµένα προγράµµατα, τα κίνητρα συµµετοχής τους, τις προσδοκίες τους σε σχέση µε τα προγράµµατα, τις δυσκολίες που τυχόν συνάντησαν στην παρακολούθηση τους, τους προσωπικούς και οικογενειακούς λόγους που ενδεχοµένως λειτούργησαν ανασταλτικά στην παρακολούθηση, την ανταπόκριση των προγραµµάτων στις προσδοκίες των καταρτισθέντων και το όφελος που οι αποκόµισαν από τη συµµετοχή τους στα προγράµµατα. Τα στοιχεία αυτά επιτρέπουν τη συνολική αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας των προγραµµάτων κατάρτισης και οδηγεί σε χρήσιµα γενικότερα συµπεράσµατα. Συµµετοχή στο πρόγραµµα Από το σύνολο των καταρτισθέντων, το 35% δήλωσε ότι παλαιότερα είχαν παρακολουθήσει τέτοια προγράµµατα (πίνακας 14). Φαίνεται δηλαδή ότι τουλάχιστον στο παρελθόν, τα προγράµµατα αυτά δεν συνέβαλαν στην απασχόληση των οµογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση, αφού βρέθηκαν στην ανάγκη να ενταχθούν σε νέα προγράµµατα κατάρτισης. Πίνακας 14 Ποσοστιαία κατανοµή καταρτισθέντων ανάλογα µε το αν είχαν παρακολουθήσει ή όχι στο παρελθόν πρόγραµµα κατάρτισης. % Είχαν παρακολουθήσει 35 εν είχαν παρακολουθήσει 65 Σύνολο 100 Πηγή: κοινωνικός αποκλεισµός και οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ, Ε. Χατζηβαρνάβα.

90 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 88 Όσον αφορά το περιεχόµενο του προγράµµατος που παρακολούθησαν σε σχέση µε την ειδικότητα που είχαν αποκτήσει µέσω σπουδών, παρατηρούµε σοβαρές αποκλείσεις. Η ίδια απόκλιση εµφανίζεται εάν συσχετίσουµε το εκπαιδευτικό πρόγραµµα που παρακολούθησαν µε το επάγγελµα που ασκούσαν στην πρώην ΕΣΣ. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνουν την αδυναµία της ελληνικής αγοράς εργασίας να εντάξει τους οµογενείς σε χώρους εργασίας αντίστοιχους µε τις ειδικότητες και τις εµπειρίες τους, γεγονός που οδηγεί στην ετεροεκπαίδευση και ετεροαπασχόληση. Τρόπος ενηµέρωσης για τα προγράµµατα Ο τρόπος ενηµέρωσης των πόντιων οµογενών θεωρήθηκε σηµαντικό στοιχείο, όσον αφορά την αποτελεσµατικότητα των διαφόρων µεθόδων ενηµέρωσης των ενδιαφερόµενων για προγραµµατιζόµενα προγράµµατα κατάρτισης. Οι απαντήσεις των ερωτώµενων, όπως τις δείχνει ο Πίνακας 15, είναι διαφωτιστικές: το 58% δήλωσε ότι πληροφορήθηκε το πρόγραµµα από γνωστούς, φίλους και συγγενείς, 35% από το Σύλλογο τους, 4% από τον Ποντιακό τύπο και µόνο 3% από άλλες πηγές. Οι απαντήσεις των παλιννοστούντων οµογενών αναδεικνύουν την ύπαρξη σχέσεων επικοινωνίας ανάµεσα τους, αλλά και το σηµαντικό ρόλο που διαδραµατίζουν στην ενηµέρωση τους οι υπάρχοντες µηχανισµοί και τα δίκτυα τους (π.χ. Ποντιακοί Σύλλογοι). Αποτελούν µια συσπειρωµένη πληθυσµιακή οµάδα µε κοινή συνείδηση και κοινά όργανα έκφρασης, γεγονός που διευκολύνει τη διάδοση και κατά συνέπεια την αξιοποίηση της πληροφόρησης σε θέµατα που τους αφορούν.

91 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 89 Πίνακας 15 Με ποιους τρόπους έµαθαν οι καταρτισθέντες για τα προγραµµατιζόµενα προγράµµατα κατάρτισης Τρόποι % Μέσω ηµερήσιου τύπου 2 Μέσω ποντιακού τύπου 4 Μέσω ραδιοφώνου 0 Μέσω τηλεόρασης 0 Μέσω Συλλόγου 35 Μέσω φίλων - συγγενών 58 Με άλλο τρόπο 1 Σύνολο 100 Πηγή: κοινωνικός αποκλεισµός και οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ, Ε. Χατζηβαρνάβα Κίνητρα προσδοκίες σε σχέση µε τη συµµετοχή στα προγράµµατα Οι καταρτισθέντες στα προγράµµατα κατάρτισης αποδίδουν το ενδιαφέρον τους να συµµετέχουν στο συγκεκριµένο πρόγραµµα σε τρεις βασικούς λόγους: την ανεργία, τη βελτίωση των δεξιοτήτων που αφορούν την ελληνική γλώσσα και την επιδότηση. Αναλυτικότερα, οι λόγοι παρακολούθησης προγράµµατος που δηλώνουν είναι: Ανεργία/ προοπτική επαγγελµατικής απασχόλησης 36% Βελτίωση χρήσης ελληνικής γλώσσας 29% Οικονοµικοί λόγοι/ επιδότηση 25% Απόκτηση σχέσεων 6% Ενδιαφέρον για το θέµα του σεµιναρίου 3% Άλλοι λόγοι 1% Εξετάζοντας προσεχτικά τις απαντήσεις των καταρτιζοµένων, διαπιστώνουµε ότι ένα υψηλό ποσοστό των ερωτώµενων απαντά ότι ο λόγος παρακολούθησης των προγραµµάτων ήταν η βελτίωση της χρήσης της ελληνικής γλώσσας. Επίσης, για πολλούς συµµετέχοντες των προγραµµάτων η παρακολούθηση του προγράµµατος αποτελούσε περισσότερο ένα

92 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 90 επιδοτούµενο διάστηµα ανεργίας, µε προσθήκη κάποιων χρήσιµων γνώσεων και λιγότερο µια καλή προοπτική για την ένταξη στην αγορά εργασίας. Τα ποσοστά αυτά οδηγούν στο συµπέρασµα ότι ο κύριος στόχος των προγραµµάτων επαγγελµατικής κατάρτισης, που είναι η συνειδητή επιλογή µε σκοπό την απόκτηση επαγγελµατικών δεξιοτήτων για την ένταξη στην αγορά εργασίας, ανταποκρίνεται µόνο σε ένα σχετικά µικρό ποσοστό των στόχων των ενδιαφεροµένων. Αυτό το γεγονός σίγουρα έχει επίπτωση στην αποτελεσµατικότητα των προγραµµάτων ως µηχανισµών απόκτησης επαγγελµατικών γνώσεων. Εκπλήρωση στόχων Βοήθεια από τα προγράµµατα Οι απαντήσεις των καταρτιζοµένων στα ερωτήµατα κατά πόσο το πρόγραµµα τους βοήθησε και αν εκπληρώθηκαν οι προσδοκίες τους, δείχνουν την ακόλουθη εικόνα όσον αφορά την εκπλήρωση των αρχικών τους στόχων: Βελτιώθηκε η χρήση της ελληνικής γλώσσας 40% Απέκτησαν νέες ή βελτίωσαν τις επαγγελµατικές τους γνώσεις 40% Έµαθαν διάφορα ενδιαφέροντα πράγµατα 7% Απέκτησαν γνωριµίες 7% Εκπληρώθηκαν διάφοροι άλλοι στόχοι 3% εν εκπληρώθηκε κανένας στόχος 1% εν απαντούν 2% Όσον αφορά τα εµπόδια για την εκπλήρωση των στόχων, οι περισσότεροι θεωρούν ότι το κύριο εµπόδιο υπήρξε η περιορισµένη διάρκεια του προγράµµατος. Ιδιαίτερα επισηµαίνουν ότι για την εκµάθηση της γλώσσας σίγουρα απαιτείται περισσότερος χρόνος. Ορισµένοι επίσης επισηµαίνουν ότι το ίδιο το πρόγραµµα ήταν δύσκολο γι αυτούς, ότι η ορολογία ήταν δυσνόητη και ότι απαιτούνταν καλύτερες συνθήκες πρακτικής άσκησης. Οι εκτιµήσεις αυτές δείχνουν ότι υπάρχει σηµαντική διαφοροποίηση µεταξύ των στόχων και των αποτελεσµάτων του προγράµµατος. ηλαδή ενώ ο στόχος του προγράµµατος είναι να παρέχει κυρίως επαγγελµατικές γνώσεις και συµπληρωµατικά γλωσσικές γνώσεις, κατά την κρίση 40% των καταρτισθέντων, το πρόγραµµα βοήθησε κυρίως στην απόκτηση γλωσσικών

93 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 91 δεξιοτήτων, ενώ µόνο 40% θεωρεί ότι βοηθήθηκε στην απόκτηση επαγγελµατικών δεξιοτήτων. υσκολίες - προβλήµατα Το βασικό πρόβληµα που οι οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση αντιµετώπισαν σε σχέση µε το περιεχόµενο των προγραµµάτων ήταν το θέµα της ορολογίας και της γλώσσας, ιδιαίτερα στο θεωρητικό µέρος της κατάρτισης, όπου υπήρχαν κάποια προβλήµατα κατανόησης. Επίσης, ένας µεγάλος αριθµός καταρτιζοµένων δήλωσαν ότι οι υπόλοιπες καθηµερινές τους δυσκολίες θα δυσχεράνουν την τακτική παρακολούθηση των προγραµµάτων. Οι δυσκολίες αυτές εστιάζονται κυρίως στο θέµα της φροντίδας των παιδιών και της φροντίδας ηλικιωµένων και ανήµπορων µελών της οικογένειας, σε άλλες οικογενειακές υποχρεώσεις και στο γεγονός ότι δουλεύουν παράλληλα Αξιολόγηση των συνοδευτικών υποστηρικτικών υπηρεσιών Οι συνοδευτικές υποστηρικτικές υπηρεσίες κατά τη διάρκεια του προγράµµατος παρέχονταν από κοινωνικούς λειτουργούς και περιελάµβαναν ενέργειες ατοµικής οικογενειακής στήριξης και οµαδικής συµβουλευτικής. Αξιολογώντας την ατοµική επαφή µε τον κοινωνικό λειτουργό µετά τη λήξη του προγράµµατος, η πλειοψηφία των καταρτισθέντων την θεωρεί θετική, το ¼ τη θεωρεί λίγο θετική, ενώ µόνο λίγοι τη θεωρούν αδιάφορη. Βέβαια παρουσιάζονται διαφοροποιήσεις στις απαντήσεις των καταρτισθέντων ανάλογα µε το πρόγραµµα. Για την πιο αποτελεσµατική στήριξη σε ατοµικό επίπεδο, οι καταρτισθέντες ζητούν κυρίως περισσότερο χρόνο συνεργασίας και πιο συχνές επαφές µε τον κοινωνικό λειτουργό, καθώς και µεγαλύτερη διάρκεια των προγραµµάτων. Αρκετοί αποσυνδέουν το πρόγραµµα από την παροχή υπηρεσιών κοινωνικής εργασίας και ζητούν τη λειτουργία µόνιµων Κοινωνικών Υπηρεσιών για την καθηµερινή και συνεχή αντιµετώπιση των διαφόρων προβληµάτων των οµογενών από την πρώην ΕΣΣ που εγκαθίστανται στην Ελλάδα. Όσον αφορά την οµαδική συµβουλευτική, η πλειοψηφία τη θεωρεί θετική εµπειρία. Είναι προφανές από τα σχόλια των καταρτισθέντων ότι συνέβαλε ουσιαστικά στην απόκτηση χρήσιµων γνώσεων, στη βελτίωση των

94 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 92 γλωσσικών δεξιοτήτων των καταρτισθέντων, στην καλύτερη κατανόηση της ελληνικής κοινωνίας και στη συναισθηµατική τους στήριξη. Γενικότερα, οι καταρτισθέντες σ ένα µεγάλο ποσοστό δήλωσαν ότι κατά τη διάρκεια του προγράµµατος δέχτηκαν κάποια βοήθεια σε τοµείς που τους απασχολούσαν. Πιο συγκεκριµένα οι τοµείς αυτοί αφορούν: Ενηµέρωση Συγκεκριµένη πληροφόρηση Συναισθηµατική στήριξη Επαφή µε συγκεκριµένους ανθρώπους Επίλυση συγκεκριµένων ατοµικών- οικογενειακών προβληµάτων. Από τους τοµείς στους οποίους ζητήθηκε βοήθεια αλλά δεν µπόρεσε το αίτηµα να ικανοποιηθεί, η εργασία αποτέλεσε το βασικό τοµέα (Πίνακας 16). Έτσι κατά τη λήξη των προγραµµάτων κατάρτισης φαίνεται ότι για ένα σηµαντικό ποσοστό καταρτισθέντων η προοπτική ανεύρεσης εργασίας παραµένει θολή. Οι µηχανισµοί των προγραµµάτων για την προώθηση στην αγορά εργασίας δεν φαίνεται να είχαν εξασφαλίσει την άµεση σύνδεση των καταρτισθέντων µε την αγορά εργασίας. Πίνακας 16 Τοµείς στους οποίους ζητήθηκε από τους καταρτισθέντες βοήθεια και δεν µπόρεσε να ικανοποιηθεί ή ικανοποιήθηκε ελάχιστα Τοµείς % Εργασία 78 Στέγη/ κατοικία 12 Οικογενειακά θέµατα 4 Υπηκοότητα, άδεια παραµονής 2 Θέµα ελληνικής γλώσσας 4 Σύνολο 100 Πηγή: κοινωνικός αποκλεισµός και οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ, Ε. Χατζηβαρνάβα Αυτό βέβαια δεν σηµαίνει ότι τα εφόδια που απέκτησαν οι καταρτισθέντες (επαγγελµατικά, κοινωνικές δεξιότητες, ενηµέρωση/ σύνδεση µε την αγορά εργασίας) δεν θα βοηθήσουν την µελλοντική επαγγελµατική

95 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 93 τους αποκατάσταση, όµως θα είναι ένα έµµεσο αποτέλεσµα και όχι άµεσα συνδεδεµένο µε το πρόγραµµα. Επίσης, θέµατα που σχετίζονται µε την κατοικία και απασχολούν σοβαρά τους οµογενείς από την πρώην Σοβιετική Ένωση, για τα οποία ζητήθηκε βοήθεια, δεν µπορούσαν εκ των πραγµάτων να αντιµετωπιστούν από τους υπεύθυνους των προγραµµάτων ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ (ΥΠ.Ε.Π.Θ.). Το κράτος στην προσπάθεια του να εντάξει τα παιδιά των οµογενών στο κρατικό εκπαιδευτικό σύστηµα και να επιλύσει προβλήµατα αναγνώρισης σπουδών δηµιούργησε σειρά νόµων και υπουργικών αποφάσεων. Βάσει των νόµων αυτών λειτουργούν τάξεις υποδοχής και φροντιστηριακά τµήµατα για τα παιδιά των οµογενών και σχολεία παλιννοστούντων. Η ίδρυση τάξεων υποδοχής, φροντιστηριακών τµηµάτων και σχολείων παλιννοστούντων ήταν πολιτική της δεκαετίας του Το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων προσπάθησε τότε για πρώτη φορά να αντιµετωπίσει µε σειρά νόµων τα προβλήµατα ένταξης των παλιννοστούντων µαθητών από την Γερµανία και από τις αγγλόφωνες χώρες, ο αριθµός των οποίων ήταν µεγάλος, λόγω της µαζικής παλιννόστησης της δεκαετίας του Το σχολείο αποδήµων Θεσσαλονίκης είναι το κατεξοχήν του οποίου η φυσιογνωµία άλλαξε µε το µεταναστευτικό κύµα των οµογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση και την Αλβανία από το 1988 µέχρι σήµερα. Από το σχολικό έτος άρχισαν να φοιτούν στο σχολείο παιδιά από τις χώρες της πρώην ΕΣΣ. Στα πλαίσια του κανονικού ωραρίου των σχολείων λειτουργούν τάξεις υποδοχής. Οι µαθητές παρακολουθούν µαθήµατα ελληνικής γλώσσας στις τάξεις υποδοχής και µετά επιστρέφουν στις τάξεις τους. Ενδεικτικά, το σχολικό έτος φοιτούσαν σε εθνικό επίπεδο µαθητές από την πρώην Σοβιετική Ένωση σε δηµοτικά σχολεία, µαθητές σε γυµνάσια και σε λύκεια όλης της χώρας. Στην πράξη όµως, συνήθως δεν λειτουργούν τάξεις υποδοχής γιατί δεν υπάρχουν διαθέσιµες αίθουσες στα σχολεία. Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου υπάρχει αίθουσα, αλλά δεν επαρκούν οι

96 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ 94 πιστώσεις. Σύµφωνα µε στοιχεία του ΥΠ.Ε.Π.Θ. της ίδιας χρονιάς το 8,5% των παλιννοστούντων µαθητών φοιτούσε σε σχολεία παλιννοστούντων. Το 51,5% παρακολουθούσε τάξεις υποδοχής, ενώ το 40% δεν παρακολουθούσε καµιά µορφή αντισταθµιστικής αγωγής. Τα αποτελέσµατα είναι απογοητευτικά, αφού παρουσιάζονται φαινόµενα γκετοποίησης και είναι µεγάλο το ποσοστό σχολικής αποτυχίας για αυτά τα παιδιά ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΑΠΟ ΗΜΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ Στις περιοχές των χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ζει και αναπτύσσεται ακόµη, µεγάλος αριθµός Ελλήνων (υπολογίζονται σε ) οι οποίοι προσπαθούν να διατηρήσουν την ελληνικότητα τους. Η ζήτηση για την εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας εκεί, είναι πολύ µεγάλη όχι µόνο από Έλληνες αλλά και από ξένους. Οι συνθήκες όµως που επικρατούν στα σχολεία και η κατάσταση των εκπαιδευτικών δεν ενθαρρύνουν τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Το Συµβούλιο Απόδηµου Ελληνισµού (Σ.Α.Ε.) Περιφέρειας Ευρώπης θεώρησε ότι στο πλαίσιο της ευθύνης, των σκοπών και του ρόλου του ήταν σκόπιµο να αναλάβει πρωτοβουλία και δράσεις για την ενίσχυση και προώθηση των ελληνικών γραµµάτων και πολιτισµού στις προαναφερθείσες χώρες. Χρηµατοδότησε, λοιπόν, και ανέθεσε τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας σε άτοµα ελληνικής καταγωγής, εκπαιδευµένα κατάλληλα για να αναλάβουν το έργο αυτό. Υπολογίζεται ότι το µόνο 2001 απασχολήθηκαν 126 δάσκαλοι.

97 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

98 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 96 Κεφάλαιο 4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Στα επιµέρους θέµατα που εξετάσαµε έχουν διατυπωθεί άµεσα ή έµµεσα οι κατευθύνσεις προς τις οποίες, κατά τη γνώµη µας, επιβάλλεται να στρέψει την προσοχή της η πολιτεία, να λάβει µέτρα και να εφαρµόσει συγκεκριµένη κοινωνική πολιτική, ώστε να διευκολυνθεί η κοινωνική και οικονοµική ένταξη των Ποντίων µεταναστών από την πρώην Σοβιετική Ένωση στον ελληνικό χώρο. Έτσι σε αυτό το µέρος θα επισηµανθούν οι τοµείς στους οποίους θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή και θα προβληθούν κάποιες ιδέες. Η παλιννόστηση πρέπει να εντάσσεται στα πλαίσια της σχεδιασµένης περιφερειακής ανάπτυξης της χώρας. Εφόσον οι παλιννοστούντες δεν προτιµήσουν τη διαµονή τους στα µεγάλα αστικά κέντρα, αλλά δεχθούν να διασπαρθούν οργανωµένα σε µικρότερες πόλεις, ο αντίκτυπος στις περιφερειακές οικονοµίες θα είναι ιδιαίτερα ευνοϊκός. Θα τονωθούν οι τοπικές αγορές εργασίας και θα αποκτήσει ώθηση η τοπική καταναλωτική ζήτηση. Αυτό όµως, θα εξαρτηθεί από το σύνολο των υπηρεσιών που θα διευκολύνουν την εγκατάσταση τους. Στο χώρο της εργασίας διαπιστώθηκε ότι ο οικονοµικά ενεργός πληθυσµών των οµογενών από την πρώην ΕΣΣ είναι πολύ µεγαλύτερος από τον αντίστοιχο ελληνικό, όπως και οι άνεργοι. Για να πλησιάσει λοιπόν, τα φυσικά όρια ο πληθυσµός των µεταναστών επιβάλλεται: Να συγκρατηθούν οι µαθητές σπουδαστές στα πλαίσια του εκπαιδευτικού συστήµατος, όπως θα γινόταν, αν δεν πραγµατοποιούνταν η µετανάστευση τους που τους ανάγκασε να διακόψουν τη φοίτηση τους και να ενταχθούν στο εργατικό δυναµικό λόγω οικονοµικών δυσκολιών. Να γίνουν οι αναγκαίες ρυθµίσεις, ώστε να συνταξιοδοτηθούν όσοι βρίσκονται σε ηλικίες συνταξιοδότησης και να αποδεσµευτεί µε τον τρόπο αυτό ένα µέρος του εργατικού δυναµικού που σήµερα για οικονοµικούς λόγους βρίσκεται στην αγορά εργασίας.

99 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 97 Η περιθωριοποίηση στο χώρο της εργασίας που εκφράζεται µε µεγάλη ανεργία από τη µια και µε ετεροαπασχόληση αλλά χαµηλού γοήτρου και ανάλογων οικονοµικών απολαβών επαγγέλµατα από την άλλη, αποτελεί την κύρια πηγή των δυσκολιών και των προβληµάτων που αντιµετωπίζει αυτός ο πληθυσµός. Όσοι απασχολούνται εξασκούν επαγγέλµατα χαµηλού γοήτρου, κακοπληρωµένα και σε δύσκολες συνθήκες εργασίας. Παρατηρείται ακόµη µικρή γυναικεία συµµετοχή στην απασχόληση και αντίστοιχα µεγάλη ανεργία των γυναικών, δηλαδή συγκριτικά µε τον εγχώριο πληθυσµό οι Πόντιες µετανάστριες που ζητούν εργασία είναι περισσότερες. Αυτά τα χαρακτηριστικά υποδεικνύουν τους τοµείς στους οποίους θα πρέπει να στραφεί η πολιτική της επαγγελµατικής, και κατά συνέπεια της οικονοµικής και κοινωνικής ένταξης των παλιννοστούντων: Αντιστοιχία των Ελλήνων Ποντίων ως προς το περιεχόµενο της εκπαίδευσης τους και των εξειδικεύσεων τους προς τις ανάγκες της ελληνικής αγοράς εργασίας Εκµάθηση της ορολογίας, ώστε να µπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των επιστηµονικών επαγγελµάτων Οργανωµένη µετακίνηση και εγκατάσταση (για όσους το επιθυµούν) σε περιοχές µε δυνατότητα ανάπτυξης και σε εκείνες που θα µπορούσαν να βρουν εργασία σύµφωνα µε τα προσόντα τους Ως ένα από τα σηµαντικότερα προβλήµατα των µεταναστών προβάλλει η ελλιπής γνώση της ελληνικής γλώσσας, πρόβληµα που τους δυσκολεύει τόσο στο να βρουν εργασία όσο και στο να την διεκπεραιώσουν ικανοποιητικά, αλλά και πρόβληµα που τους δυσχεραίνει στην κοινωνική τους ζωή µε προεκτάσεις στην αδυναµία τους να ενταχθούν κοινωνικά στη ελληνική κοινωνία. Χρειάζεται, λοιπόν, η προσπάθεια που έχει ήδη ξεκινήσει µε την οργάνωση σεµιναρίων για τη γλώσσα να συνεχιστεί, να ενισχυθεί και να επιµηκυνθεί η χρονική διάρκεια τους, όπως και να κλιµακωθούν σε περισσότερα επίπεδα ανάλογα µε την προοδευτική γνώση της γλώσσας. Τα παιδιά των Ποντίων µεταναστών που φοιτούν στα σχολεία αντιµετωπίζουν δυσκολίες που έχουν αφετηρία το διαφορετικό εκπαιδευτικό σύστηµα και την ελλιπή γνώση της γλώσσας. Πρέπει να γίνει συστηµατική

100 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 98 προσπάθεια από το Υπουργείο Παιδείας, ώστε στα σχολεία που βρίσκονται σε περιοχές µε έντονο το ποντιακό στοιχείο να επιχειρηθεί προσαρµογή των ποντίων µαθητών στο εκπαιδευτικό σύστηµα. Η κατάταξη σε µικρότερες τάξεις µπορεί να αποφευχθεί µε κατάλληλη προεργασία, όπως ειδικά φροντιστηριακά µαθήµατα. Έτσι θα µπορέσει να µειωθεί η σχολική αποτυχία και να προληφθεί η διακοπή της φοίτησης εξαιτίας µαθησιακών δυσκολιών. Οι Ποντιακοί σύλλογοι αξιολογήθηκαν από τους ίδιους τους οµογενείς ότι έχουν µια θετική παρουσία στο χώρο τους, τους δίνουν ψυχολογικά στηρίγµατα και συµβάλλουν σηµαντικά στην ψυχαγωγία τους, την ενηµέρωση τους και στην εν γένει κοινωνική τους ζωή. Ας τους αντιµετωπίσει, λοιπόν, η πολιτεία µε περισσότερη προσοχή και ας τους ενισχύσει οικονοµικά, ώστε να µπορούν να ανταποκριθούν καλύτερα στο έργο που επιτελούν απαλλαγµένοι και από τις γραφειοκρατικές δυσκολίες που οι άλλες υπηρεσίες αντιµετωπίζουν. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι Ποντιακοί Σύλλογοι µπορούν να στηρίξουν τους παλιννοστούντες πιο αποτελεσµατικά, εφόσον βρίσκονται κοντά στον τόπο κατοικίας των τελευταίων και βρίσκονται σε άµεση επικοινωνία µαζί τους. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ Η αποτελεσµατικότητα των προγραµµάτων αυτών θα βελτιωνόταν εάν λαµβάνονταν υπόψη τα δεδοµένα εκείνα που την επηρεάζουν αρνητικά και καταβάλλονταν προσπάθειες άµβλυνσης τους. Πιο συγκεκριµένα: Τα προγράµµατα πρέπει, όσο βέβαια ο επιτρέπουν οι ανάγκες της τοπικής αγοράς εργασίας, να ανταποκρίνονται στις σπουδές, ικανότητες, δεξιότητες και εµπειρίες των οµογενών από την πρώην ΕΣΣ. Θα πρέπει τα προγράµµατα κατάρτισης να µην αγνοούν, αλλά να καθορίζονται µε βάση το εκπαιδευτικό και επαγγελµατικό υπόβαθρο των οµογενών. Για το σκοπό αυτό θα ήταν χρήσιµη η λειτουργία ενός µηχανισµού καταγραφής των γνώσεων και δεξιοτήτων τους, που θα επέτρεπε να ληφθούν υπόψη τα δεδοµένα αυτά στο σχεδιασµό των προγραµµάτων κατάρτισης. Ενδεχοµένως στον τοµέα αυτό θα µπορούσαν να βοηθήσουν οι Ποντιακοί Σύλλογοι.

101 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 99 Τα προγράµµατα θα πρέπει να εκπληρώνουν το βασικό εκπαιδευτικό τους στόχο, να λειτουργούν δηλαδή, στο βαθµό που αυτό είναι δυνατό, ως προγράµµατα κατάρτισης και όχι ως προγράµµατα επιδότησης, απόκτησης γνωριµιών κ.λπ., χωρίς να σηµαίνει ότι τα παραπάνω δεν µπορούν να αποτελούν συµπληρωµατικούς και δευτερεύοντες στόχους. Είναι αυτονόητο ότι µόνο όταν ο καταρτιζόµενος ενδιαφέρεται για το περιεχόµενο του εκπαιδευτικού προγράµµατος και µπορεί να το παρακολουθεί, η εκπαιδευτική διαδικασία µπορεί να έχει αποτέλεσµα. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί: Με την καθιέρωση µιας διαδικασίας επιλογής υποψηφίων που να ανιχνεύει τα κίνητρα του ενδιαφέροντος για συµµετοχή στα εκπαιδευτικά προγράµµατα και να επιλέγει αυτούς που πραγµατικά ενδιαφέρονται για το πρόγραµµα και το περιεχόµενο του. Το ερώτηµα βέβαια είναι κατά πόσο η συνθήκη αυτή µπορεί να λειτουργήσει στην πράξη όταν οι υπεύθυνοι των προγραµµάτων αναπτύσσουν πελατειακές σχέσεις µε τους καταρτιζόµενους. Με την εξασφάλιση ενός ελάχιστου επιπέδου γνώσεων, ανάλογα µε τις απαιτήσεις του προγράµµατος, που να επιτρέπει την παρακολούθηση του εκπαιδευτικού προγράµµατος. Αυτό πάλι σηµαίνει προσεκτικότερη επιλογή των υποψηφίων, συµµετοχή των εκπαιδευτών στη διαδικασία επιλογής και επιτροπές επιλογής. Σκοπός των προγραµµάτων κατάρτισης είναι η ένταξη στην αγορά εργασίας των ανέργων οµογενών από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, πρέπει πέρα από την επάρκεια των επαγγελµατικών γνώσεων που παρέχουν, να αναπτύσσουν αποτελεσµατικούς µηχανισµούς προώθησης των καταρτισθέντων στην αγορά εργασίας. Αυτό σηµαίνει συστηµατικές ενέργειες σύνδεσης µε εργοδότες, εργοδοτικούς συνδέσµους και γραφεία ανεύρεσης εργασίας, ενέργειες για την ανάπτυξη δεξιοτήτων από τους καταρτιζόµενους στον τοµέα της ανεύρεσης εργασίας, ενηµέρωση τους για την ελληνική αγορά εργασίας, ψυχολογική στήριξη. Οι καταρτισθέντες κρίνουν θετικά το γεγονός ότι τα προγράµµατα, πέρα από τις επαγγελµατικές γνώσεις και τις γνώσεις της γλώσσας, τους βοήθησαν να γνωρίσουν καινούριους ανθρώπους, να συζητήσουν από κοινού

102 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 100 τα προβλήµατα τους και να διευρύνουν τον κύκλο γνωριµιών τους. Η ανάγκη αυτή, που είναι ιδιαίτερα έντονη στους µετακινούµενους πληθυσµούς, πρέπει να σηµειωθεί και να ληφθεί υπόψη ιδιαίτερα από τους συλλόγους των παλιννοστούντων. Ευκαιρίες για συλλογικές δραστηριότητες κοινωνικού, πολιτιστικού, επιµορφωτικού και ψυχαγωγικού χαρακτήρα θα ήταν εξαιρετικά χρήσιµο να δηµιουργούνται για τον πληθυσµό αυτό, στον οποίο λόγω της µετανάστευσης δηµιουργούνται ανάγκες για ανάπτυξη νέων κοινωνικών σχέσεων και δικτύων. Επίσης θα πρέπει να διευκολυνθεί και η ανάπτυξη σχέσεων µε τον ντόπιο πληθυσµό καταπολεµώντας την κοινωνική αποµόνωση των παλιννοστούντων (π.χ. κοινές δραστηριότητες). Η δυσκολία που αντιµετωπίζουν πολλές γυναίκες οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ να συµµετέχουν σε προγράµµατα κατάρτισης λόγω των οικογενειακών τους υποχρεώσεων πρέπει να ληφθεί υπόψη και να αντιµετωπιστεί. Αν δεν λυθεί το πρόβληµα αυτό υπάρχει κίνδυνος να οδηγήσει τις γυναίκες αυτές στην παραπέρα περιθωριοποίηση τους. Οι υπεύθυνοι των προγραµµάτων πρέπει να προβλέπουν µηχανισµούς κάλυψης της ανάγκης αυτής (π.χ. εξασφάλιση θέσεων σε παιδικούς σταθµούς, οργάνωση ειδικών προγραµµάτων φροντίδας των παιδιών), τους οποίους πρέπει να γνωστοποιούν στους ενδιαφερόµενους πριν την έναρξη του προγράµµατος κατάρτισης. Τα ίδια τα στελέχη των κέντρων υποστήριξης οµογενών Ελλήνων από την πρώην Σοβιετική Ένωση, οι υπεύθυνοι των προγραµµάτων κατάρτισης και τα στελέχη των Ποντιακών Συλλόγων χρειάζονται βοήθεια και στήριξη στο έργο τους µέσω της µεταξύ τους ανταλλαγής απόψεων και εµπειριών, της οργάνωσης προγραµµάτων επιµόρφωσης και της ανάπτυξης δικτύων πληροφόρησης. Συλλογικά θα αντιµετωπιστούν καλύτερα τα προβλήµατα και µέσω της συνεργασίας θα προταθούν οι καλύτερες δυνατές λύσεις.

103 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

104 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 102 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Στα πλαίσια αυτής της εργασίας, θεωρήθηκε σηµαντικό να πραγµατοποιηθούν κάποιες ατοµικές συνεντεύξεις έτσι ώστε να εξεταστούν προσωπικές εµπειρίες ατόµων που σχετίζονται µε το αντικείµενο µελέτης. Πιστεύω πως οι εµπειρίες αυτές θα συµβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση και εµβάθυνση επί του θέµατος. Επελέγησαν άτοµα τα οποία θα µπορούσαν να φωτίσουν διαφορετικές πλευρές των προβληµάτων ή των προσπαθειών ένταξης του πληθυσµού αυτού. Η πρώτη συνέντευξη πραγµατοποιήθηκε µε την κα. Κορονίδη Ελένη η οποία ήρθε στην Ελλάδα, από την Τασκένδη όπου ζούσε, το Έγινε προσπάθεια να σηµειωθούν τα προβλήµατα που αντιµετωπίζει η ίδια και η οικογένεια της και να αναδειχθεί η βοήθεια που πιθανά έχει δεχθεί από τις κρατικές ή µη υπηρεσίες. Ακολουθεί η συνοµιλία µε τον κ. Γεροντίδη Παύλο, πρόεδρο του Συλλόγου Ποντίων «Ο Ευκλείδης», όπου διαφαίνεται η βοήθεια (ηθική και υλική), καθώς και οι υπηρεσίες που προσφέρει ένας ποντιακός σύλλογος στα µέλη του. Τέλος, η κα. Κοτσή Κωνσταντίνα, ψυχολόγος του Κ.Υ.Π.Ε.Κ.Ο. του ήµου Αχαρνών, µας περιγράφει τις προσπάθειες που γίνονται για την υλοποίηση ενός ευρωπαϊκού προγράµµατος, τα αποτελέσµατα και τις δυσκολίες του. ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΝΙ Η, µετανάστης Ετών 45 Γεννήθηκε στην Τασκένδη και ήρθε στην Ελλάδα το εν γνώριζε ελληνικά, αν και οι παππούδες της διάβαζαν ελληνικά βιβλία. Μιλούσε ποντιακά και ρωσικά. Τελείωσε ρωσικό σχολείο, µέχρι το λύκειο. 1. Πώς µάθατε την ελληνική γλώσσα; εν ξέραµε ελληνικά. Εµείς µιλούσαµε στα ποντιακά. Μετά πήγα σε ένα εργοστάσιο που ήταν µέσα Έλληνες και λίγο-λίγο τα έµαθα. Είχαµε και τους συγγενείς, θείους, ξαδέρφια και από αυτούς ακούγαµε.

105 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γνωρίζατε, είχατε ακούσει για κάποιο πρόγραµµα από το δήµο; Όχι. Γιατί είχανε σχολεία για να µάθεις τη γλώσσα, αλλά εγώ δεν πήγα γιατί δεν µε έπαιρναν στα χρόνια γιατί έπαιρναν χρονών και πλήρωναν. Για 6 µήνες για 8. Ούτε τα παιδιά µου. Τα παιδιά µου έχουν τελειώσει εδώ το σχολείο το γυµνάσιο, η µικρή πάει λύκειο. Οι άλλοι δύο τέλειωσαν το γυµνάσιο αλλά είχαµε προβλήµατα το νοίκι, εγώ δούλευα, είχαµε φτώχεια, µέναµε µε νοίκι εκεί µέσα σαν κότες µέναµε. Αλλά τι να κάναµε, δούλεψα, προσπάθησα και πήραµε οικόπεδο, φτιάξαµε σπίτι και φύγαµε από τα νοίκια. Είχαµε µόλις έρθει από τη Ρωσία, είχαµε πολλά τραβήξει και τα παιδιά µου µόνο γυµνάσιο τελείωσαν. 3. Τα παιδιά σας πήγαιναν σε κανονικό σχολείο ή σε σχολείο παλιννοστούντων; Κανονικό. Στο δηµόσιο µέχρι το λύκειο. 4. Μένατε από την πρώτη στιγµή που ήρθατε στην Ελλάδα στο Μενίδι; Ναι, κατευθείαν εδώ στο Μενίδι. 5. Γιατί ήρθατε εδώ και δεν διαλέξατε άλλη πόλη; Γιατί του πατέρα µου τα αδέρφια ήταν όλοι στο Μενίδι. Αυτοί µας κάλεσαν και ήρθαµε. Αυτοί ήρθαν, µας πήραν από το τρένο και κατευθείαν µας έφεραν στην Αθήνα, εδώ στο Μενίδι. Και µέναµε εδώ φιλοξενούµενοι µε τον κουνιάδο, 1-2 µήνες µέναµε µαζί µέχρι να βρούµε σπίτι να νοικιάσουµε και δουλειά. 6. ουλειά βρήκατε αµέσως; Βρήκα πρόχειρα από εδώ από κει για 1 µήνα, για 2 µήνες. Μετά πήγαινα στα περιβόλια και µετά σε ένα νοσοκοµείο για 4 χρόνια µε σύµβαση. Μετά τελείωσε η σύµβαση, έµεινα χωρίς δουλειά και µε έβαλαν στο ταµείο ανεργίας. Και µετά πήγα σε ένα εργοστάσιο, καθαρίστρια, για 2 χρόνια. Μετά για δύο χρόνια καθόµουν, είχα κάρτα ανεργίας στον Ο.Α.Ε.. Αυτή τη στιγµή δουλεύω στο δήµο, καθαρίστρια, για 8 µήνες µε σύµβαση. 7. Μόνη σας βρήκατε δουλειά ή σας βοήθησε ο Ο.Α.Ε..;

106 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 104 Μόνη µου. εν βοήθησε κανείς. Ούτε από τον Ο.Α.Ε.. που είχα κάρτα ανεργίας. Εγώ έγραψα αίτηση στο δήµο και µε φώναξαν. 8. Πιστεύετε ότι µε κάποια βοήθεια θα βρίσκατε καλύτερη δουλειά; Γιατί έχετε τελειώσει το σχολείο. Εκεί έχω σπουδάσει εγώ, αλλά εδώ στην Ελλάδα δεν µπορείς µε αυτά τα χαρτιά να περνάς. Τα έχω φέρει όλα, αλλά δεν ξέρω αν είναι µεταφρασµένα στα ελληνικά. Τώρα δεν µπορώ να µπω σε δουλειά που σπούδασα, τα ξέχασα όλα. 9. Όταν ήρθατε νιώσατε πως οι ντόπιοι σας συµπεριφέρονται µε άλλο τρόπο; Νιώθατε πως σας αντιµετωπίζουν µειονεκτικά, σαν ξένη; Όταν έρχεσαι στο ξένο κράτος νιώθεις βέβαια ξένη. Αλλά µετά συνηθίσαµε, δηλαδή είχαµε γείτονες και κάπως µιλούσαµε, τα είχαµε συνηθίσει όλα. Πρώτους µήνες δεν µιλούσαµε. Σαν ξένη ένιωθες, αλλά έχουµε συνηθίσει. 10. Από τις δηµόσιες υπηρεσίες νιώσατε πως είχατε διαφορετική αντιµετώπιση; Όχι, µια χαρά. 11. Είστε µέλος κάποιου ποντιακού συλλόγου; Στον ποντιακό σύλλογο δεν είµαι, αλλά είµαι γραµµένη για βοήθεια. ηλαδή ο σύλλογος έδινε λάδι, κρέας και γραφτήκαµε. Μία-δυο φορές µας βοήθησε ο σύλλογος. Και εκεί µας έδωσαν ρύζι, ζάχαρη και λάδι. Όλοι οι Πόντιοι πήγαιναν και έπαιρναν. Και από την εκκλησία µας έδωσαν µία φορά (ρύζι και µακαρόνια). 12. Στην αρχή αν είχατε κάποιο πρόβληµα θα πηγαίνατε στο σύλλογο να σας βοηθήσει; Εγώ δεν πήγα, αλλά πήγαιναν µερικές που είχαν πρόβληµα, αν είχαν ανάπηρους, άρρωστους. Εγώ είχα τους θείους µου. Καµιά φορά έφερναν µια τσάντα, µε βοηθούσαν. Έλεγαν «µην στεναχωριέσαι παιδί µου, όλα θα τα ξεπεράσεις, θα χτίσεις όπως εµείς», µου έδιναν παρηγοριά.

107 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 105 ΠΑΥΛΟΣ ΓΕΡΟΝΤΙ ΗΣ, πρόεδρος του συλλόγου Ποντίων «Ευκλείδης» 1. Το Ε.Ι.Υ.Α.Π.Ο.Ε. θεωρεί τους Πόντιους όχι πρόσφυγες, αλλά παλιννοστούντες και αυτό επειδή ήταν δική τους επιλογή το να έρθουν στην Ελλάδα και δεν αναγκάστηκαν από κάποιο εξωτερικό παράγοντα. Ποια η άποψη σας; Η ερώτηση είναι πολύ επίκαιρη αλλά δυστυχώς εδώ οι οµοσπονδίες και τα ποντικά σωµατεία έχουν συναινέσει σε ένα «έγκληµα» γιατί δέχτηκαν τον όρο παλιννοστούντες. Εµείς δεν είµαστε παλιννοστούντες στην πατρίδα, είµαστε πρόσφυγες, επειδή ιδιαίτερη µας πατρίδα δεν είναι η ελληνική επικράτεια, είναι η Τραπεζούντα και γενικά όλη η Ανατολία. Όπως λέει και η συνθήκη της Λοζάννης που αναφέρεται ειδικά για τους Πόντιους της τέως Σοβιετικής Ένωσης, «όποτε και εφόσον επιστρέψουν από την τέως Σοβιετική Ένωση δικαιούνται ανταλλάξιµης περιουσίας». Είναι ένα κεφάλαιο το οποίο έχει πληγώσει πολύ κόσµο και έχει πολιτικές και κοµµατικές σκοπιµότητες. 2. Οι πρόσφυγες του τρίτου κύµατος δεν έχουν δικαίωµα συνταξιοδότησης και οι περιουσίες τους είναι στα χέρια άλλων; Αυτή η ερώτηση συµπληρώνει την 1 η γιατί όπως σας είπα όταν δέχονται κάποιοι τον όρο παλιννοστούντες σηµαίνει ότι ήταν εδώ στην Ελλάδα, έφυγαν σαν µετανάστες ή για οποιοδήποτε άλλο λόγο και επέστρεψαν. Αυτό σηµαίνει παλιννόστηση. εν έχει συµβεί αυτό. Εδώ ήρθαν και το 90 (τελευταίο κύµα προσφυγιάς) µπορούµε να πούµε µαζί µε παλιννοστούντες ή πολιτικούς πρόσφυγες που είχαν φύγει το 1949 µε τον εµφύλιο πόλεµο. Αυτοί που ήρθαν το αυτοί είναι παλιννοστούντες, αλλά και αυτοί που ήταν στην τέως ΕΣΣ δεν ήταν ποτέ εδώ Έλληνες ποντιακής καταγωγής. Ήταν από την Τραπεζούντα ή από τα παράλια της Ουκρανίας, της ΕΣΣ, της Ρωσίας. Εκεί ήταν η ρίζα. Ο νόστος είναι εκεί. Εποµένως όταν έρχονται εδώ είναι πρόσφυγες. 3. Γνωρίζετε σε πόσους ανέρχονται οι Πόντιοι πρόσφυγες στο Μενίδι; Εδώ είναι ένα κοµµάτι µεγάλο και ανεξερεύνητο. υστυχώς τα τελευταία χρόνια είχαµε κάνει προτάσεις στο Υπουργείο Εσωτερικών να γίνει απογραφή

108 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 106 αλλά δεν έγινε, έγινε για αυτούς που ήρθαν πριν το 90. Πιστεύω ότι στο ήµο Αχαρνών αυτή τη στιγµή είναι γύρω στις , αλλά µαζί µε αυτούς έχουν φέρει και πολλούς ελληνοποιηµένους, µε τα γνωστά που είχαν γίνει στην τέως ΕΣΣ, έχει ασχοληθεί ο τύπος, οι τηλεοράσεις, καταγγελίες που έχουµε κάνει στο παρελθόν για τον τρόπο που γίνονταν οι ελληνοποιήσεις για να τους εκµεταλλευτούν κοµµατικά και πολιτικά. 4. Ποιοι πιστεύετε ότι ήταν οι λόγοι της µετανάστευσης; Ήταν οικονοµικοί ή νοσταλγούσαν και την Ελλάδα σε ένα βαθµό; Πρώτος λόγος είναι, και από προσωπική εµπειρία και από τους γονείς µου γιατί και εγώ έχω γεννηθεί στην τέως ΕΣΣ, στο Καζακστάν, στην κεντρική Ασία, εκεί βρεθήκαµε µετά τις εξορίες του Στάλιν το 39 και το 49, ήταν και είναι ακόµη όνειρο ζωής να µπορούν να έρθουν στην Ελλάδα, αλλά δυστυχώς έχει αποδειχθεί από την ιστορία ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν το έχουν χειριστεί σωστά. Έπρεπε να φροντίσουν να παραµείνουν αυτοί οι άνθρωποι σε αυτά τα µέρη στις περιοχές γύρω από τον Εύξεινο Πόντο, γιατί υπήρχε πάρα πολύς ελληνισµός πριν χρόνια στην Κριµαία, στην Οδησσό, στην Θεοδοσιούπολη, στην Μαριούπολη, υπάρχει και σήµερα είναι µεγάλος ο πληθυσµός. Σηµασία έχει να τους κρατήσουµε εκεί, το ελλαδικό κράτος να µπορέσει να διατηρήσει τα ήθη και τα έθιµα έτσι ούτως ώστε να παραµείνει ο ελληνικός πυρήνας εκεί και η επαφή του µε τις πανάρχαιες πατρίδες, τις µυθικές πατρίδες του ελληνισµού. 5. Γίνεται και µια προσπάθεια από την ελληνική κυβέρνηση, µέσω εκείνων των Ελλήνων να υπάρχουν καλές σχέσεις µε εκείνες τις χώρες; Όντως έχουν γίνει και γίνονται και µε η πρόσφατη επίσκεψη που κάνει ο πρωθυπουργός εκεί βασίζεται στις επαφές που έχει η οµογένεια εκεί, είναι δυνατά τα λόµπι αυτά, έχουν φτιαχτεί οµοσπονδίες, έχει γύρω στις 7 µε 8 οµοσπονδίες ποντιακών σωµατίων. Είναι ένας ζωντανός οργανισµός αλλά δεν υπάρχει γενικά µια σωστή εξωτερική πολιτική έτσι ώστε να διατηρηθούν ζωντανά τα ελληνικά κύτταρα εκτός Ελλάδος και πόσο µάλλον στην τέως ΕΣΣ και γύρω από την Τουρκία που για εθνικούς λόγους πάντα είναι επίκαιρη. Και κάποια στιγµή η αδιαφορία αυτή θα µας έρθει µπροστά, όπως αδιαφορήσαµε για το µακεδονικό µε τους σκοπιανούς, έτσι θα έρθει µπροστά

109 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 107 και το λεγόµενο ποντιακό ζήτηµα που είναι το θέµα που θα µας απασχολήσει ιδιαίτερα τα επόµενα χρόνια. Θα είναι το σηµείο τριβής µεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, διότι εδώ ( και εσκεµµένα συµµετέχει σ αυτό το έγκληµα και το ελληνικό κράτος, άσχετα του αγώνα που γίνεται από τα σωµατεία) αν ξεκινήσουµε από την Άλωση της Πόλης, δεν αναφέρεται η Άλωση της Τραπεζούντας που έγινε το 1461 αναφέρουν τη µικρασιατική καταστροφή δεν αναφέρονται στην Τραπεζούντα. Πρέπει ο καθένας να αναρωτηθεί και να αναλάβει τις ιστορικές του ευθύνες, τι ρόλο έχουν παίξει ο Βενιζέλος, οι βασιλικοί, οποιοσδήποτε άλλος. Έχει γίνει αγώνας από τα ποντιακά σωµατεία και τα πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια όργανα έτσι ώστε να εκδώσουν τα ντοκουµέντα της γενοκτονίας και λέµε γενοκτονία διότι στον Πόντο δεν πάτησε ελληνικός στρατός, παρότι υπήρχαν οµάδες προστασίας, το λεγόµενο αντάρτικο, αντισταθήκαµε. Και αυτός είναι ο αγώνας, ότι πρέπει να περάσει αυτή η ιστορία στα σχολεία. Γιατί εκεί έχει γραφτεί ένα έπος. Είναι γνωστό ότι όποιος δεν τιµάει την ιστορία του δεν έχει ούτε παρόν ούτε µέλλον. 6. Η επιλογή των πόλεων που εγκαταστάθηκαν οι Έλληνες οµογενείς µε ποια κριτήρια έγινε; Παρότι υπήρξαν προγράµµατα, υπήρξαν διάφορες προτάσεις, δεν τηρήθηκε τίποτα. Είχαν γίνει προτάσεις να συσσωρευτεί ένα µεγάλο κοµµάτι στη Θράκη και να µπορέσουµε να δηµιουργήσουµε και εκεί χωριά ή µια πολιτεία µε πρότυπο την Τραπεζούντα την λεγόµενη «Ρωµανία» και µε πόλο αυτή να γίνουν γύρω βιοµηχανικές επενδύσεις για να υπάρχουν θέσεις εργασίας και έτσι να λύσουµε και τα γνωστά εθνικά ζητήµατα που δηµιουργούνται στη Θράκη. υστυχώς κουβαλήσανε τον κόσµο, τους είχαν µέσα σε καταυλισµούς της ντροπής. Τους βάλανε σε κοντεινερ και οι άνθρωποι έκαναν και κάνουν µεγάλο αγώνα επιβίωσης. Όσοι µπορούν να εγκατασταθούν εκεί έχουν εγκατασταθεί, όλοι οι άλλοι κάνουν µετοίκιση στα αστικά κέντρα, και πολλούς απ αυτούς έχουµε εδώ στο δήµο Αχαρνών. Το 95% των Ελλήνων του Πόντου στο Μενίδι προέρχονται από την τέως ΕΣΣ, οπότε υπάρχουν ρίζες συγγενικές και υπάρχει πρώτη επαφή, το πώς θα φιλοξενηθούν, αλλά δυστυχώς τα προβλήµατα συσσωρεύονται, µεταφέρθηκαν στην Αθήνα. Εδώ πάλι τους εκµεταλλεύονται µε διάφορα προγράµµατα, εντάσσοντας τους σε προγράµµατα που είναι για ναρκοµανείς,

110 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 108 για τους τσιγκάνους. Είναι υποβάθµιση. Έχουν ονοµάσει κάποιους δήµους πολιτισµικούς για να κάνουν µόνο χρήση των προγραµµάτων της Ε.Ε. ηλαδή τους ενδιαφέρει µόνο η εισροή χρηµάτων δεν τους ενδιαφέρει η απόδοση. 7. Γιατί δεν τους βοηθήσανε αυτά τα προγράµµατα; εν τους βοηθήσανε Ήταν η εκµάθηση γλώσσας. Αν είχαµε σοβαρό κράτος έπρεπε να φροντίσει αυτοί οι άνθρωποι να διατηρήσουν την ποντιακή διάλεκτο γιατί όπως ξέρετε είναι η αρχαιότερη σωζόµενη διάλεκτος του πλανήτη και υπάρχει και στην Τραπεζούντα πολύς κόσµος που την οµιλεί ακόµα. Και οι οργανώσεις ακόµα οι ποντιακές αν δεν ήταν µόνο µέσο εκµετάλλευσης και πολιτικής ανάδειξης ατόµων στην πολιτική σκηνή θα είχαµε και καλά αποτελέσµατα. Τώρα επικρατεί ένα χάος διότι δεν υπάρχει οργανωµένη πολιτική υποδοχής και αποκατάστασης. Είναι µόνο µέσο εκµετάλλευσης. 8. Ποια είναι τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν; Υπάρχει βοήθεια -χρηµατοδότηση- µε διάφορα προγράµµατα αλλά όχι οργανωµένα πράγµατα. Και όλοι αυτοί προσπάθησαν να «βάλουν ένα κεραµίδι πάνω απ το κεφάλι τους» σε περιοχές όπως ο ήµος Αχαρνών, τα Άνω Λιόσια, ο Ασπρόπυργος, η Ελευσίνα που είναι εκτός σχεδίου, φτηνά οικόπεδα, για να µπορούν να κάνουν το πρώτο βήµα. υστυχώς και εκεί δεν υπάρχει οργάνωση και από την άλλη εδώ ήρθαν πάρα πολλοί σαν Έλληνες του Πόντου και είναι Γεωργιανοί, Αφγανοί, διάφορες εθνικότητες. Αλλά τους ονοµάσαµε όλους παλιννοστούντες και τελειώσαµε. 9. Όσων αφορά την εργασία, την απασχόληση; Κάποιοι απ αυτούς δεν µιλούν καλά ελληνικά. Υπήρξαν προβλήµατα σε αυτόν τον τοµέα; Όντως ήταν ένα πρόβληµα η γλώσσα. Η πρώτη τους αντίδραση ήταν ό,τι έφεραν οικοσυσκευές ή οτιδήποτε άλλα πράγµατα τα πουλούσαν στις λαϊκές και έκαναν µια µορφή εµπορίου σε όλη την επικράτεια και µε αυτό το µέσο σιγά-σιγά προσπαθούν να σταθούν στα πόδια τους. Και σήµερα ακόµα, η ανεργία είναι σε υψηλό βαθµό.

111 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Η αντιµετώπιση από τους ντόπιους είναι διαφορετική; Υπάρχει ένα είδος ρατσισµού; Η αντιµετώπιση είναι καλή, παρότι στην αρχή ήταν επιφυλακτικοί διότι δεν γνώριζαν τι είναι και καθιέρωσαν το γνωστό «ρωσοπόντιοι». Είναι εξωφρενικό, όταν ήµασταν στη σοβιετική Ένωση µας έβριζαν και µας θεωρούσαν Έλληνες, και εδώ µας λένε ρωσοπόντιους. Αυτό έχει αρχίσει να εξαλείφεται από αντιδράσεις διάφορες. εν λέω για τους δήµους και την πολιτεία γιατί εκείνοι τους είδαν καθαρά σαν µέσο εκµετάλλευσης, αλλά ο απλός κόσµος όταν κατάλαβε τι είναι αυτός ο κόσµος (έκανε και µεγάλες προσπάθειες ο σύλλογος µας, πάρα πολλές διαλέξεις, οµιλίες, συµµετοχή σε εκδηλώσεις) ποιοι είναι αυτοί οι ρωσοπόντιοι Και όσο περνάει ο καιρός έχουν εξοµαλυνθεί τα πράγµατα και έχει µάθει ο κόσµος. 11. Ο σύλλογος εκτός από πολιτιστικά δρώµενα µε τι άλλο ασχολείται; Ο σύλλογος µας, είναι και άρθρο µέσα στο καταστατικό µας, είναι από τους συλλόγους που έχουν κάνει µεγάλες µάχες για την εδραίωση της 19 ης Μαΐου ως µέρα της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, γιατί χωρίς αυτή τη µέρα δεν υπάρχουν στην ιστορία. Εµείς αντιστεκόµαστε σε αυτό που θέλουν να καθιερώσουν, δυστυχώς, ποντιακά σωµατεία που είναι κοµµατικά φέουδα της εκάστοτε κυβέρνησης, οι στολές που φοράµε αντιπροσωπεύουν κάτι, δεν είµαστε φολκλόρ, διότι µας ανάγουν στην ιδιαίτερη πατρίδα. Εκτός από την υποχρέωση να διατηρήσουµε τα ήθη και τα έθιµα, εκτός από το χορό, έχουµε τη σχολή της ποντιακής λύρας, αθλητικά τµήµατα, βιβλιοθήκη, αίθουσα internet, εκδίδουµε εβδοµαδιαία εφηµερίδα την «Λαλία» και προάγουµε µια παιδεία έτσι ώστε να µην χαθεί η παράδοση. Και γίνονται πάρα πολλές διαλέξεις και σε ό,τι αφορά τον Πόντο και για γεγονότα εδώ στην Ελλάδα. 12. Μπορεί ο σύλλογος να βοηθήσει κάποιον, είτε να του δώσει πληροφορίες για κάποιες υπηρεσίες ή προγράµµατα ή ακόµη και οικονοµικά; Ο σύλλογος πάντα είναι παρόν σε ότι αφορά τους προβληµατισµούς και κάνει µάχες για να εδραιώσει όλες τις θέσεις που αφορούν το προσφυγικό στοιχείο πανελλαδικά. Πάντα είναι ανοιχτές οι πόρτες για οποιοδήποτε πρόβληµα έχει προκύψει. Π.χ. είχαµε τα προβλήµατα µε τα υπερβολικά

112 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 110 πρόστιµα στα σπίτια, έχουν γίνει δυναµικές παρεµβάσεις, εισηγήσεις, προτάσεις και έτσι σιγά σιγά λύνονται τα προβλήµατα. 13. Υπάρχει συνεργασία µε άλλους συλλόγους, µε τον δήµο; Βέβαια, είµαστε σε αµέριστη συνεργασία και µε το δήµο και µε πάρα πολλά µεγάλα σωµατεία συνεργαζόµαστε και έχουµε κοινούς στόχους και µαζί µπορούµε και λύνουµε προβλήµατα. Και φροντίζουµε να διατηρηθεί και η διάλεκτος. 14. Ποιος χρηµατοδοτεί τον σύλλογο; Ο σύλλογος είναι αυτοχρηµατοδοτούµενος από τα µέλη του και η εκάστοτε διοίκηση ό,τι µπορεί από διάφορες επιχορηγήσεις. Κυρίως τον συντηρούν τα µέλη του. 15. Ποιος είναι σήµερα ο σκοπός του συλλόγου; Ο σκοπός του συλλόγου είναι κατά πρωτίστως η διατήρηση των ηθών και των εθίµων, να µην ξεχάσουµε αυτήν την παιδεία. Επίσης, συµµετέχει σε διαδικασίες προστασίας της 19 ης Μαΐου, γιατί υπονοµεύτηκε σε µεγάλο βαθµό τα τελευταία 5-10 χρόνια και µπορούµε µε πολύ περηφάνια να πούµε πως είµαστε από αυτούς που κάνουµε ένα βήµα παραπάνω για την διεθνοποίηση της γενοκτονίας, να αναγνωριστεί η γενοκτονία και διεθνώς µέσω διαφόρων µη κυβερνητικών οργανώσεων. Ήδη µια πολιτεία του Καναδά αναγνώρισε την γενοκτονία, όπως και 2 πολιτείες των ΗΠΑ. 16. Πιστεύετε ότι σε κάποια άτοµα υπάρχει η σκέψη να γυρίσουν πίσω; Εµείς δεν είµαστε της θεωρίας και έχουµε φροντίσει τα τελευταία 3 χρόνια την επανασύνδεση µε τον Πόντο. Έχουν γίνει επαφές, κάθε χρόνο οργανώνουµε εκδροµές στην αλησµόνητη πατρίδα για να γίνει η επαφή µε τις ρίζες γιατί υπάρχει ακόµα εκεί πολύ ποντιακό στοιχείο, υπάρχει ζωντανό κύτταρο. Πηγαίνοντας εκεί γίνεται µια ανασύσταση ψυχική του οράµατος και λέµε ότι αν µπει η Τουρκία στην Ευρωπαϊκή Ένωση πιστεύω ότι οι δρόµοι θα ανοίξουν πάλι προς την επιστροφή της ιστορίας, θα µπορούµε να επιστρέψουµε. Αυτή είναι και η δύναµη του ελληνισµού και του ποντιακού στοιχείου είναι η κουλτούρα και ο πολιτισµός που κουβαλάµε.

113 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 111 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΟΤΣΗ, ψυχολόγος- σύµβουλος 1. Τι ακριβώς είναι το Κ.Υ.Π.Ε.Κ.Ο.; Κ.Υ.Π.Ε.Κ.Ο. είναι τα αρχικά για το Κέντρο Υποστήριξης και Πληροφόρησης Ευπαθών Κοινωνικών Οµάδων του ήµου Αχαρνών. Είναι µια αστική µη κερδοσκοπική εταιρία η οποία καλύπτει ένα ευρύ φάσµα σε κοινωνικές ανάγκες του ήµου Αχαρνών. 2. Γνωρίζετε πότε ιδρύθηκε και για ποιο σκοπό; Ιδρύθηκε τέλος του 1999, αρχές του Τον Μάρτιο του 2000 ξεκίνησε η λειτουργία του επίσηµα. Ήταν µετά τους σεισµούς και τις καταστροφές που είχαν γίνει στην περιοχή και επειδή ήταν έντονα τα κοινωνικά προβλήµατα που είχαν δηµιουργηθεί µε τους σεισµόπληκτους, δηµιουργήθηκε σαν µια υπηρεσία που προσπαθεί να καλύψει κάποιες από τις ανάγκες αυτές και να δει ποίοι είναι εκείνοι που χρήζουν µεγαλύτερης βοήθειας. 3. Ποιες υπηρεσίες παρέχει το Κ.Υ.Π.Ε.Κ.Ο.; Απευθύνονται κάποιες από αυτές σε Παλιννοστούντες από την πρώην Σοβιετική Ένωση; εν το εξειδικεύουµε συγκεκριµένα σε παλιννοστούντες. Το Κ.Υ.Π.Ε.Κ.Ο. έχει τα τµήµατα: κοινωνικής παρέµβασης στελεχωµένο από κοινωνικούς λειτουργούς, το τµήµα ψυχολογικής υποστήριξης µε 2 ψυχολόγους, νοµικής συµβουλευτικής µε δικηγόρο, τµήµα λογοθεραπείας και εργοθεραπείας. Αυτά είναι τα βασικά του τµήµατα, τα οποία απευθύνονται σε όλους τους δηµότες Αχαρνών συµπεριλαµβανοµένων και των παλιννοστούντων. Ειδικά για τους Παλιννοστούντες έχει υλοποιηθεί το πρόγραµµα Συνοδευτικών Υποστηρικτικών Υπηρεσιών (Σ.Υ.Υ.) που απευθυνόταν σε παλιννοστούντες από την πρώην ΕΣΣ. 4. Τι ακριβώς ήταν αυτό: Το πρόγραµµα αυτό είχε ως στόχο την προκατάρτιση των ωφελουµένων, δηλαδή την ενηµέρωση και πληροφόρηση πάνω σε επαγγελµατικά και νοµικά ζητήµατα. Επιδιώξαµε την ενεργοποίηση των ατόµων, ώστε να αναπτύξουν

114 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 112 δεξιότητες επαγγελµατικές και κοινωνικές που είναι απαραίτητες για να ενσωµατωθούν µε τον υπόλοιπο πληθυσµό. Έγινε αξιολόγηση µε test επαγγελµατικών ενδιαφερόντων και προτιµήσεων, ατοµικά και οµαδικά, και γινόταν συµβουλευτική και ψυχολογική υποστήριξη τους ώστε να τους προετοιµάσει για να εισέλθουν στην αγορά εργασίας ή για να παρακολουθήσουν πιθανά κάποιο επιδοτούµενο πρόγραµµα από κάποιο Κ.Ε.Κ. ιεξήχθησαν ατοµικές συνεντεύξεις που διερευνήθηκε το µορφωτικό επίπεδο, η επαγγελµατική κατάσταση και οι προσδοκίες των ωφελουµένων, και οµαδικές συνεδρίες στις οποίες παρουσιάστηκε το πώς συντάσσεται ένα βιογραφικό και η προετοιµασία για συνέντευξη µε έναν εργοδότη. Επίσης, οι ψυχολόγοι του Κ.Υ.Π.Ε.Κ.Ο. στις οµαδικές συνεδρίες εµψυχώσαµε και τονώσαµε την αυτοπεποίθηση των ωφελουµένων. 5. ηλαδή, το κέντρο συνεργάζεται µε κέντρα επαγγελµατικής κατάρτισης ή µε κάποιους άλλους φορείς (συλλόγους παλιννοστούντων); Βεβαίως, υπάρχει συνεργασία ειδικά µε το Κ.Ε.Κ. του ήµου Αχαρνών, µε τον σύλλογο παλιννοστούντων της περιοχής και όχι µόνο. Επειδή το Σ.Υ.Υ. ήταν ευρωπαϊκό πρόγραµµα χρειάστηκε να γίνει µια δικτύωση µε πάρα πολλούς φορείς τόσο του δηµόσιου όσο και του ιδιωτικού τοµέα ώστε να καλύψουµε όσο το δυνατό τις ανάγκες των ωφελουµένων. 6. Το πρόγραµµα ήταν επιδοτούµενο; εν ήταν επιδοτούµενο σε κανένα βαθµό, απλά πρόσφερε στους ωφελούµενους κάποια επιπλέον εφόδια. ηλαδή η «ανταµοιβή» τους ήταν η βεβαίωση που έπαιρναν για την παρακολούθηση του Σ.Υ.Υ. ώστε να µπορούν µε αυτό το χαρτί πιο εύκολα να προχωρήσουν σε άλλες κινήσεις, π.χ. όπως κάποιοι προχώρησαν σε επιδότηση δικών τους επιχειρήσεων από τον Ο.Α.Ε.. µε το συγκεκριµένο παραπεµπτικό ή στο να παρακολουθήσουν επιδοτούµενα πλέον προγράµµατα από διάφορα Κ.Ε.Κ. 7. Πιστεύετε ότι τους βοήθησε στην εύρεση εργασίας, υπήρξαν αποτελέσµατα; Υπήρξαν αποτελέσµατα στο βαθµό, βέβαια, που οι ίδιοι προσπάθησαν να συνεχίσουν και να κάνουν κάτι µε το συγκεκριµένο χαρτί.

115 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Όσον αφορά τις δεξιότητες τους; Υπήρξε βελτίωση και ανάπτυξη κυρίως κοινωνικών δεξιοτήτων, διότι εκεί δώσαµε περισσότερη έµφαση. Ως γνωστόν δυστυχώς υπάρχει ακόµα µια προκατάληψη απέναντι στους παλιννοστούντες και στόχος µας ήταν να εστιάσουµε ακριβώς στις δυσκολίες αυτές που αντιµετωπίζει αυτή η οµάδα ανθρώπων, έτσι ώστε να µπορέσουµε να τους βοηθήσουµε να ενταχθούν πιο οµαλά πλέον στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. 9. Στην προσπάθεια σας αυτή αντιµετωπίσατε κάποια προβλήµατα; Η µεγαλύτερη δυσκολία µας ήταν η συνεννόηση. Πολλοί από αυτούς δεν γνώριζαν σχεδόν καθόλου την ελληνική γλώσσα, πράγµα το οποίο µας δυσκόλεψε εξαιρετικά στην υλοποίηση κάποιων συγκεκριµένων συνεδριών και συναντήσεων. Με την βοήθεια των υπολοίπων της οµάδας, µε µετάφραση ή επεξήγηση, µπορέσαµε να προχωρήσουµε για να καλύψουµε τα ζητήµατα αυτά που θέλαµε για όλους τους παλιννοστούντες. 10. Το Κ.Υ.Π.Ε.Κ.Ο. παρέχει κάποιες άλλες υπηρεσίες για παλιννοστούντες; Για παράδειγµα γίνεται προσπάθεια πληροφόρησης του ευρύ κοινού για το ποιοι είναι οι παλιννοστούντες; Οργανωµένα, συγκεκριµένα δεν υπάρχει κάτι. Το µόνο που µπορώ να πω ότι εντάσσεται µέσα σ αυτό το πλαίσιο είναι η ενηµέρωση που γίνεται µέσω των οµαδικών συµβουλευτικών γονέων που υλοποιούνται στα σχολεία, στα οποία µιλάµε και για ζητήµατα σε σχέση µε τους παλιννοστούντες ή επαναπατρισθέντες ή µετανάστες, στην προσπάθεια µας να βοηθήσουµε να γίνει πιο οµαλά η ένταξη κυρίως των παιδιών που έχουν στα σχολεία σοβαρά προβλήµατα, µέσα στο συγκεκριµένο περιβάλλον του σχολείου που απευθυνόµαστε κάθε φορά. 11. Οι υπηρεσίες που παρέχονται είναι δωρεάν; Εντελώς δωρεάν. Κανένας δεν πληρώνει το παραµικρό, ούτε καν σαν συνδροµή για να µπορέσει να ωφεληθεί από τις υπηρεσίες του κέντρου µας.

116 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Υπάρχουν κάποια σχέδια µελλοντικά, κάποια προγράµµατα που θα υλοποιηθούν; Στην παρούσα φάση βρισκόµαστε στην προετοιµασία για την ανάληψη ενός νέου προγράµµατος Σ.Υ.Υ., όχι πλέον ως φορέας υλοποίησης αλλά ως υπεύθυνος φορέας που θα οργανώσει όλο το πρόγραµµα συνοδευτικών υποστηρικτικών υπηρεσιών για όλη την περιοχή και για τους γύρω δήµους.

117 ΧΑΡΤΕΣ

118 ΧΑΡΤΕΣ Χάρτης 1: Νότια Ρωσία Καύκασος, περιοχές όπου υπήρξε σηµαντικός αριθµός Ελλήνων Χάρτης 2: Πρώην Σοβιετική Ένωση 116

119 ΧΑΡΤΕΣ 117 Χάρτης 3: Υπερκαυκασία Χάρτης 4: Η διασπορά των Ελλήνων του Πόντου

120 118 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγτζίδης, Βλ., Οι Άγνωστοι Έλληνες του Πόντου: προσέγγιση στα σύγχρονα γεγονότα της Μαύρης Θάλασσας, Εταιρία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας, 1995 Αγτζίδης, Βλ., Ποντιακός Ελληνισµός: από τη γενοκτονία και το Σταλινισµό στη περεστρόικα, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1995 Αγτζίδης, Βλ., Πόντος: ένα ανοιχτό ζήτηµα, Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 1996 Βεργέτη, Μ., Από τον Πόντο στην Ελλάδα: διαδικασίες διαµόρφωσης µιας εθνοτοπικής ταυτότητας, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1994 Βεργέτη, Μ., Οµογενείς από την Πρώην Σοβιετική Ένωση , Αδελφοί Κυριακίδη, Αθήνα 1998 Ιωαννίδης/ Κεσόπουλος, Ιστορία και Στατιστική της Τραπεζούντας και της Γύρω Περιοχής και Στοιχεία για την Εκεί Ελληνική Γλώσσα, Αδελφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1988 Καρδάσης, Β., Έλληνες Οµογενείς στη Νότια Ρωσία , Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1998 Κασιµάτη, Κ., Μετανάστευση-Παλιννόστηση: η προβληµατική της δεύτερης γενιάς, Ε.Κ.Κ.Ε., Αθήνα 1984 Κασιµάτη, Κ., Πόντιοι Μετανάστες από την Πρώην Σοβιετική Ένωση: κοινωνική και οικονοµική τους ένταξη, Αθήνα 1992 Λουκάτος, Σπ., Ο Ελληνισµός της ιασποράς, , Ο Παροικιακός Ελληνισµός στη Ρωσική Αυτοκρατορία µετά το 1821, Ελλ. Επιτροπή Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Αθήνα 1994 Μουσούρου, Λ., Μετανάστευση και Μεταναστευτική Πολιτική στην Ελλάδα και Ευρώπη, Gutenberg, 1991 Πετρινιώτη/ Πατµανίδου, Η Μετανάστευση προς την Ελλάδα: µια πρώτη καταγραφή, Οδυσσέας, Αθήνα 1993 Τσακίρης Κώστας, Άρθρο: Πόντιοι παλιννοστούντες από την πρώην Σοβιετική Ένωση, ιαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισµού στην Ελλάδα, ΕΚΚΕ, Αθήνα 1999 Χαραλαµπίδης, Μ., Το Ποντιακό Ζήτηµα Σήµερα, Γόρδιος, Αθήνα 1996 Χασιώτης, Ι. Κ., Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης, University Studio press, Θεσσαλονίκη 1997

121 119 Χατζηβαρνάβα, Ε., Κοινωνικός Αποκλεισµός και Οµογενείς από την πρώην ΕΣΣ, Παπαζήση, Αθήνα 2001 Bruneau, M., Η ιασπορά του Ποντιακού Ελληνισµού, Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2000 ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙ ΕΣ Γενική Γραµµατεία Απόδηµου Ελληνισµού, Εύξεινη Πόλη, Οµοσπονδία Ποντιακών Σωµατίων Ελλάδας, Συµβούλιο Απόδηµου Ελληνισµού,

122