ΔΙΑΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΡΟΣΩΔΙΑ ΤΗΣ ΕΜΦΑΣΗΣ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ *

Transcript

1 ΔΙΑΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΡΟΣΩΔΙΑ ΤΗΣ ΕΜΦΑΣΗΣ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ * Αντώνης Μποτίνης 1, Robert Bannert 2 και Δημήτριος Τζιμώκας 1 1 Τομέας Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ελλάς 2 Τομέας Γλωσσολογίας και Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Umeå, Σουηδία ABSTRACT This study is an acoustic analysis of focus production in six languages as a function of female and male speaker s gender. Five female and five male speakers produced two sets of sentences with variable focus conditions in ten repetitions. The results indicate: (1) focus has a lengthening effect at local syllabic level as well as a tonal expansion at local syllabic level and a tonal compression at global utterance level. (2) female tonal production is on the average about 60% higher than male tonal production with reference to focus assignment as well as all measurement points including initial and final junctures. However, an interesting finding of this investigation concerns the duration of female vowel production, which is significantly longer than the male vowel production (mostly in Albanian and Romanian). Key words: temporal, tonal, duration, fundamental frequency (F0) female, male, focus 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα μελέτη είναι μια προσωδιακή ανάλυση της έμφασης σε έξι γλώσσες, τ.ε. Αλβανική, Αγγλική, Γερμανική, Ελληνική, Ρουμανική και Ουκρανική, σε σχέση με το φύλο του ομιλητή (γυναίκες, άνδρες) και της έμφασης (ουδέτερη έμφαση, αρχική έμφαση, τελική έμφαση). Δύο κύρια ερωτήματα τίθενται: (1) ποια είναι η επίδραση της έμφασης στη διάρκεια των φθόγγων και στον επιτονισμό της πρότασης; (2) ποια είναι η επίδραση του φύλου του ομιλητή στην παραγωγή έμφασης; Εκτός από αυτά τα κύρια ερωτήματα, εγείρονται περαιτέρω ερωτήματα ως προς τη φύση της έμφασης καθώς και ως προς τη γλωσσολογική ταξινόμηση και την τυπολογία αυτής σε διαγλωσσικό πλαίσιο. * Ευχαριστουμε μεταπτυχιακούς φοιτητές του Τομέα Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών για τη συμμετοχή τους στη διεξαγωγή των πειραμάτων και τη συλλογή του υλικού.

2 Η έμφαση είναι μια σύνθετη γλωσσολογική έννοια, η οποία έχει μελετηθεί εκτενώς με διαφορετικές οπτικές, όπως η φωνητική, η συντακτική, η σημασιολογική και η πραγματολογική (Halliday 1967, Jackendoff 1972, Botinis, Bannert and Tatham 2000, Fant, Kruckenberg and Liljencrants 2000). H παραγωγή έμφασης επιτελείται συνήθως με προσωδιακές παράμετρους, ενώ συντακτικοί μετασχηματισμοί, όπως π.χ. η θεματοποίηση, είναι αρκετά κοινοί μεταξύ διαφορετικών γλωσσών. Προσωδιακή ανάλυση, κυρίως ευρωπαϊκών γλωσσών, δείχνει ότι η παραγωγή της έμφασης μπορεί να έχει διακυμάνσεις σε σχέση με τη διάρκεια, τον επιτονισμό και την ένταση της φωνής. Επιπλέον, τα φωνητικά χαρακτηριστικά της έμφασης μπορεί να κατανέμονται τόσο σε ενδολεξικό, όσο και σε σε υπερλεξικό επίπεδο, που μπορεί να εκτείνεται σε φράσεις και σε ακόμα μεγαλύτερες ενότητες λόγου (βλ. π.χ. Hirst and Di Cristo 1998, Botinis 2000, Botinis, Granström and Möbius 2001). Γενικώς υποτίθεται ότι η παραγωγή έμφασης μπορεί να έχει επίδραση στη διάρκεια των φθόγγων της τονισμένης συλλαβής, κυρίως επιμηκύνοντάς την, και αυτή η επίδραση μπορεί να επεκτείνεται στην αντίστοιχη τονική ομάδα της ενότητας λόγου που συνδέεται με την απόδοση της έμφασης. Υποτίθεται, επίσης, ότι η παραγωγή έμφασης μπορεί να έχει επίδραση στον επιτονισμό, τις περισσότερες φορές μια τοπική επιτονιστική διεύρυνση σε ενδολεξικό επίπεδο, καθώς και μια επιτονιστική συμπίεση σε υπερλεξικό επίπεδο αντίστοιχα της λεξικής και υπερλεξικής ενότητας που συνδέονται με την απόδοση της έμφασης. Οι κύριες επιδράσεις του φύλου του ομιλητή στην προσωδία της παραγωγής λόγου, της έμφασης συμπεριλαμβανομένης, είναι πιο εμφανείς στον επιτονισμό ως αποτέλεσμα του διαφορετικού μεγέθους και δομής του λάρυγγικού συστήματος μεταξύ γυναικών και ανδρών ομιλητών. Διαθέτουμε ήδη αξιόλογη γνώση της προσωδίας της παραγωγής λόγου σε μια ποικιλία συγγενικών καθώς και μη συγγενικών μεταξύ τους γλωσσών. Δεν διαθέτουμε, όμως, ευρύτερες πειραματικές ενδείξεις για την διαγλωσσική προσωδία της παραγωγής λόγου, στο ίδιο μεθοδολογικό πλαίσιο και με αναφορά σε γυναίκες και άνδρες ομιλητές, το οποίο είναι το κύριο αντικείμενο της παρούσας έρευνας.

3 2. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Το γλωσσικό υλικό αποτελείται από τις δοκιμαστικές προτάσεις Η Μόνα πήγε στο Μονακό και Η Σάσα πήγε στο Μονακό στις έξι ερευνώμενες γλώσσες. Οι δοκιμαστικές προτάσεις παράχθηκαν με τρεις διαφορετικούς τρόπους, τ.ε. σχετικά ουδέτερα ή εναλλακτικά με απόδοση έμφασης στη Μόνα/Σάσα ή στο Μονακό. Η ουδέτερη παραγωγή δεν είχε κάποιο γλωσσικό περιβάλλον, ενώ των παραγωγών με έμφαση προηγούνταν μια ερώτηση, η οποία προκαλούσε την έμφαση είτε στη Μόνα/Σάσα είτε στο Μονακό, τ.ε. Ποιος πήγε στο Μονακό; και Πού πήγε η Μόνα/Σάσα; αντίστοιχα. Οι λέξεις κλειδιά Μόνα και Σάσα επιλέχθηκαν ως κατάλληλες για τις αναλύσεις της διάρκειας και του επιτονισμού. Δέκα φυσικοί ομιλητές, πέντε γυναίκες και πέντε άνδρες της κάθε γλώσσας, παρήγαγαν το πειραματικό υλικό σε δέκα επαναλήψεις (εκτός από το γλωσσικό υλικό στη Γερμανική, το οποίο παράχθηκε σε έξι επαναλήψεις από τέσσερις άνδρες και τέσσερις γυναίκες ομιλητές). Στους ομιλητές δόθηκαν προφορικές οδηγίες να παραγάγουν το γλωσσικό υλικό με τρεις διαφορετικούς τρόπους, τ.ε. σε συμφωνία με το γλωσσικό περιβάλλον ως προς την παραγωγή της έμφασης και με κανονικό ρυθμό ομιλίας. Έτσι, παράχθηκαν συνολικά 600 εκφωνήματα σε κάθε γλώσσα (εκτός από τη Γερμανική) (2 δοκιμαστικές προτάσεις x 3 τρόπους έμφασης x 10 ομιλητές x 10 επαναλήψεις). Το γλωσσικό υλικό ηχογραφήθηκε απευθείας σε δίσκο υπολογιστή και αναλύθηκε με το λογισμικό Waveserfer. Οι επιτονιστικές μετρήσεις (τ.ε. της F0 σε Hz) έγιναν (1) στην έναρξη εκφώνησης, (2) στον αρχικό τόνο, (3) στον τελικό τόνο και (4) στη λήξη εκφώνησης. Με τα «έναρξη εκφώνησης» και «λήξη εκφώνησης» εννοούμε την αρχή και το τέλος του εκφωνήματος αντίστοιχα, ενώ με τους «αρχικό τόνο» και «τελικό τόνο» εννοούμε την πρώτη τονισμένη συλλαβή του εκφωνήματος στη λέξη Μόνα και την τελευταία τονισμένη συλλαβή στη λέξη Μονακό αντίστοιχα. Εκτελέστηκε η καθιερωμένη στατιστική ανάλυση και τα αποτελέσματα υποβλήθηκαν σε t-tests και ANOVA μέσω του λογισμικού StatView. Το λογισμικό στατιστικής StatView δεν διαθέτει ελληνική γραμματοσειρά και ως εκ τούτου τα γραφήματα που παρουσιάζονται έχουν λατινικούς χαρακτήρες. Επίσης έχουν χρησιμοποιηθεί τα διεθνώς καθηερωμένα σύμβολα στατιστικής.

4 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας παρουσιάζονται στα Γραφήματα 1-7 και στους Πίνακες 1-2. Το Γράφημα 1 δείχνει τις χρονικές και επιτονιστικές μετρήσεις στο σύνολο του γλωσσικού υλικού, τ.ε. της Αλβανικής (Al), της Αγγλικής (En), της Γερμανικής (Ge), της Ελληνικής (Gr), της Ρουμανικής (Ro) και της Ουκρανικής (Uk). Και το σύμφωνο (C1) και το φωνήεν (V1) της πρώτης (τονισμένης) συλλαβής είναι σημαντικά μακρύτερα από το αντίστοιχο σύμφωνο (C2) και φωνήεν (V2) της δεύτερης (άτονης) συλλαβής (C1, C2: df=1643, t=30.1, p<0.0001; V1, V2: df=1643, t=54.2, p<0.0001). Η έναρξη εκφώνησης ([J]i) και ο αρχικός τόνος ([S]i) έχουν σημαντικά υψηλότερο επιτονισμό από ό,τι η λήξη εκφώνησης ([J]f) και ο τελικός τόνος ([S]f) αντίστοιχα ([J]i, [J]f: df=1641, t=40.0, p<0.0001; [S]i, [S]f: df=1635, t=23.8, p<0.0001). Η παράμετρος της γλώσσας (Γράφημα 1.2) έχει σημαντική επίδραση σε όλες τις μετρήσεις της διάρκειας των φθόγγων (C1: df=5, f=230.2, p<0.0001; V1: df=5, f=127.5, p<0.0001; C2: df=5, f=170.0, p< ; V2: df=5, f=283.4, p<0.0001), καθώς και σε όλες τις επιτονιστικές μετρήσεις ([J]i: df=5, f=61.7, p<0.0001; [S]i: df=5, f=173.8, p<0.0001; [S]f: df=5, f=198.7, p<0.0001; [J]f: df=5, f=69.4, p<0.0001). Η παράμετρος του φύλου του ομιλητή (Γράφημα 1.3) έχει σημαντική επίδραση στη διάρκεια του πρώτου και του δεύτερου συμφώνου, καθώς και του πρώτου, αλλά όχι του δεύτερου φωνήεντος (C1: df=1, f=25.1, p<0.0001; V1: df=1, f=169.2, p<0.0001; C2: df=1, f=5.3, p<0.02; V2). Η παράμετρος του φύλου του ομιλητή έχει επίσης σημαντική επίδραση σε όλες τις επιτονιστικές μετρήσεις ([J]i: df=1, f=2720.6, p<0.0001; [S]i: df=1, f=3039.2, p<0.0001; [S]f: df=1, f=4041.5, p<0.0001; [J]f: df=1, f=2720.6, p<0.0001). Η παράμετρος της έμφασης (Γράφημα 1.4) έχει σημαντική επίδραση στη διάρκεια όλων των φθόγγων (C1: df=2, f=41.2, p<0.0001; V1: df=2, f=52.5, p<0.0001; C2: df=2, f=42.0, p<0.0001; V2: df=2, f=13.5, p<0.0001), καθώς και στην έναρξη εκφώνησης, στον αρχικό τόνο και στον τελικό τόνο, αλλά όχι στην λήξη εκφώνησης ([J]i: df=2, f=46.7, p<0.0001; [S]i: df=2, f=233.6, p<0.0001; [S]f: df=2, f=471.9, p<0.0001).

5 Γράφημα 1. Διάρκεια συμφώνων και φωνηέντων (αριστερά) και μετρήσεις επιτονισμού (δεξιά) σε έξι γλώσσες (1), ανά γλώσσα (2), ανά φύλο ομιλητή (3) και έμφαση (4). Δεν υπήρξαν σημαντικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ έμφασης και φύλου όσον αφορά τη διάρκεια συμφώνων και φωνηέντων, ενώ ο επιτονισμός έδειξε σημαντικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ έμφασης και φύλου στην έναρξη εκφώνησης, στον αρχικό τόνο και στον τελικό τόνο, αλλά όχι στην λήξη εκφώνησης ([J]i: df=2, f=3.1, p<0.04; [S]f: df=2, f=4.4, p<0.01; [S]f: df=2, f=30.7, p<0.0001).

6 1 2 3 Γράφημα 2. Διάρκεια συμφώνων και φωνηέντων (αριστερά) και μετρήσεις επιτονισμού (δεξιά) της Αλβανικής (1), ανά φύλο ομιλητή (2) και έμφαση (3). Το Γράφημα 2 δείχνει τα αποτελέσματα της Αλβανικής (βλ. επίσης Πίνακες 1-2). Τα C1 και V1 είναι σημαντικά μακρύτερα από τα C2 και V2 αντίστοιχα (C1, C2: df=299, t=23.3, p<0.0001; V1, V2: df=299, t=18.8, p<0.0001). Το φύλο του ομιλητή δεν έχει σημαντική επίδραση στο C1, ενώ οι γυναίκες παράγουν τα C2, V1 και V2 σημαντικά μακρύτερα από ό,τι οι άνδρες (C2: df=1, f=4, p<0.02; V1: df=1, f=232.5, p<0.0001; V2: df=1, f=84.2, p<0.0001). Η έμφαση έχει σημαντική επίδραση στο C2 (C2: df=2, f= 4.5, p<0.01). Η έναρξη εκφώνησης και ο αρχικός τόνος έχουν σημαντικά υψηλότερο επιτονισμό από ό,τι η λήξη εκφώνησης και ο τελικός τόνος αντίστοιχα ([J]i, [J]f: df=297, t=18.4, p<0.0001; [S]i, [S]f: df=297, t=11.4, p<0.0001). Το φύλο του ομιλητή έχει σημαντική επίδραση σε όλες τις επιτονιστικές μετρήσεις (p<0.0001) και η έμφαση μόνο στον τελικό τόνο ([S]i: df=2, f=10.6, p<0.0001).

7 1 2 3 Γράφημα 3. Διάρκεια συμφώνων και φωνηέντων (αριστερά) και μετρήσεις επιτονισμού (δεξιά) της Αγγλικής (1), ανά φύλο ομιλητή (2) και έμφαση (3). Το Γράφημα 3 δείχνει τα αποτελέσματα της Αγγλικής (βλ. επίσης Πίνακες 1-2). Τα C1 και V1 είναι σημαντικά μακρύτερα από τα C2 και V2 αντίστοιχα (C1, C2: df=299, t=14.6, p<0.0001; V1, V2: df=299, t=21.8, p<0.0001). Το φύλο του ομιλητή έχει σημαντική επίδραση στα C1, V1 και V2 (C1: df=1, f=9.8, p<0.001; V1: df=1, f=6.3, p<0.01; V2: df=1, f=15.9, p<0.0001) και η έμφαση σε όλους τους φθόγγους (C1: df=2, f=7.8, p<0.0005; V1: df=2, f=16.7, p<0.0001; C2: df=2, f=10.1, p<0.0001; V2: df=2, f=8.5, p<0.0003). Η έναρξη εκφώνησης και ο αρχικός τόνος έχουν σημαντικά υψηλότερο επιτονισμό από τη λήξη εκφώνησης και τον τελικό τόνο αντίστοιχα (p<0.001). Το φύλο του ομιλητή έχει σημαντική επίδραση σε όλες τις επιτονιστικές μετρήσεις (p<0.0001) και η έμφαση στην έναρξη εκφώνησης, στον αρχικό τόνο και στον τελικό τόνο ([J]i: df=2, f=5.1, p<0.006; [S]i: df=2, f=12,3; p<0.0001; [S]f: df=2, f=14.5, p<0.0001).

8 1 2 3 Γράφημα 4. Διάρκεια συμφώνων και φωνηέντων (αριστερά) και μετρήσεις επιτονισμού (δεξιά) της Γερμανικής (1), ανά φύλο ομιλητή (2) και έμφαση (3). Το Γράφημα 4 δείχνει τα αποτελέσματα της Γερμανικής (βλ. επίσης Πίνακες 1-2). Το C1 είναι σημαντικά βραχύτερο από το C2, ενώ το V1 είναι σημαντικά μακρύτερο από το V2 (C1, C2: df=143, t=-10.7, p<0.0001; V1, V2: df=143, t=2.3, p<0.02). Το φύλο του ομιλητή έχει σημαντική επίδραση στα V1 και V2 (V1: df=1, f=72.3, p<0.0001; V2: df=1, f=7.8, p<0.005) και η έμφαση στα V1 και C2 (V1: df=2, f=12.2, p<0.0001; C2: df=2, f=14.4, p<0.0001). Η έναρξη εκφώνησης και ο αρχικός τόνος έχουν σημαντικά υψηλότερο επιτονισμό από τη λήξη εκφώνησης και τον τελικό τόνο αντίστοιχα (p<0.001). Το φύλο του ομιλητή έχει σημαντική επίδραση σε όλες τις επιτονιστικές μετρήσεις (p<0.0001) και η έμφαση στον αρχικό τόνο και στον τελικό τόνο ([S]i: df=2, f=25.7; p<0.0001; [S]f: df=2, f=26.5, p<0.0001).

9 1 2 3 Γράφημα 5. Διάρκεια συμφώνων και φωνηέντων (αριστερά) καθώς και μετρήσεις επιτονισμού (δεξιά) της Ελληνικής (1), ανά φύλο ομιλητή (2) έμφαση (3). Το Γράφημα 5 δείχνει τα αποτελέσματα της Ελληνικής (βλ. επίσης Πίνακες 1-2). Τα C1 και V1 είναι σημαντικά μακρύτερα από τα C2 και V2 αντίστοιχα (C1, C2: df=299, t=24.1, p<0.0001; V1, V2: df=299, t=27.8, p<0.0001). Το φύλο του ομιλητή έχει σημαντική επίδραση στα V1 και V2 (V1: df=1, f=30.9, p<0.0001; V2: df=1, f=25.0, p<0.002) και η έμφαση στα C1, V1 (C1: df=2, f=17.0, p<0.0001; V1: df=2, f=19.6, p<0.0001; C2: df=2, f=8.2, p<0.0003). Η έναρξη εκφώνησης και ο αρχικός τόνος έχουν σημαντικά υψηλότερο επιτονισμό από τη λήξη εκφώνησης και τον τελικό τόνο αντίστοιχα (p<0.001). Το φύλο του ομιλητή έχει εξαιρετικά σημαντική επίδραση σε όλες τις επιτονιστικές μετρήσεις (p<0.0001) και η έμφαση στην έναρξη εκφώνησης, στον αρχικό τόνο και στον τελικό τόνο ([S]i: df=2, f=25.7; p<0.0001; [S]f: df=2, f=41.4, p<0.0001).

10 1 2 3 Γράφημα 6. Διάρκεια συμφώνων και φωνηέντων (αριστερά) και μετρήσεις επιτονισμού (Δεξιά) της Ρουμανικής (1), ανά φύλο ομιλητή (2) και έμφαση (3). Το Γράφημα 6 δείχνει τα αποτελέσματα της Ρουμανικής (βλ. επίσης Πίνακες 1-2). Τα C1 και V1 είναι σημαντικά μακρύτερα από τα C2 και V2 αντίστοιχα (C1, C2: df=299, t=24.1, p<0.0001; V1, V2: df=299, t=27.8, p<0.0001). Το φύλο του ομιλητή έχει σημαντική επίδραση στα V1 και V2 (V1: df=1, f=30.9, p<0.0001; V2: df=1, f=25.0, p<0.002). Η έμφαση έχει σημαντική επίδραση στα C1, V1 και V2 (C1: df=2, f=17.0, p<0.0001; V1: df=2, f=19.6, p<0.0001; C2: df=2, f=8.2, p<0.0003). Η έναρξη εκφώνησης και ο αρχικός τόνος έχουν σημαντικά υψηλότερο επιτονισμό από τη λήξη εκφώνησης και τον τελικό τόνο αντίστοιχα (p<0.001). Το φύλο του ομιλητή έχει εξαιρετικά σημαντική επίδραση σε όλες τις επιτονιστικές μετρήσεις (p<0.0001) και η έμφαση στον αρχικό τόνο και στον τελικό τόνο ([S]i: df=2, f=25.7; p<0.0001; [S]f: df=2, f=41.4, p<0.0001).

11 1 2 3 Γράφημα 7. Διάρκεια συμφώνων και φωνηέντων (αριστερά) και μετρήσεις επιτονισμού (δεξιά) της Ουκρανικής (1), ανά φύλο ομιλητή (2) και έμφαση (3). Το Γράφημα 7 δείχνει τα αποτελέσματα της Ουκρανικής (βλ. επίσης Πίνακες 1-2). Τα C1 και V1 είναι σημαντικά μακρύτερα από τα C2 και V2 αντίστοιχα (C1, C2: df=299, t=5.5, p<0.0001; V1, V2: df=299, t=51.1, p<0.0001). Το φύλο του ομιλητή έχει σημαντική επίδραση στα C1 και C2 (C1: df=1, f=9.3, p<0.002; C2: df=1, f=82.0, p<0.0001). Η έμφαση έχει σημαντική επίδραση στα C1, V1 και V2 (C1: df=2, f=16.8, p<0.0001; V1: df=2, f=27.3, p<0.0001; C2: df=2, f=5.0, p<0.007; V2: df=2, f=3.1, p<0.04). Η έναρξη εκφώνησης και ο αρχικός τόνος έχουν σημαντικά υψηλότερο επιτονισμό από τη λήξη εκφώνησης και τον τελικό τόνο αντίστοιχα (p<0.001). Το φύλο του ομιλητή έχει εξαιρετικά σημαντική επίδραση σε όλες τις επιτονιστικές μετρήσεις (p<0.0001) και η έμφαση στην έναρξη εκφώνησης, στον αρχικό τόνο και στον τελικό τόνο ([J]i: df=2, f=14.5, p<0.0001; [S]i: df=2, f=10.5; p<0.0001; [S]f: df=2, f=22.2, p<0.0001).

12 Πίνακας 1. Διάρκεια Συμφώνων (C) και Φωνηέντων (V) των έξι γλωσσών ανά φύλο ομιλητή, καθώς και σε Ουδέτερη, Αρχική και Τελική παραγωγή έμφασης. Γλώσσα Φύλο Έμφαση C1 V1 C2 V2 Αλβανική Αγγλική Γερμανική Ελληνική Ρουμανική Ουκρανική Ουδέτερη 122 (17) 143 (20) 090 (13) 116 (34) Αρχική 120 (16) 138 (18) 091 (11) 106 (29) Τελική 118 (45) 131 (26) 081 (14) 103 (22) Ουδέτερη 121 (19) 104 (10) 082 (08) 084 (14) Αρχική 127 (16) 110 (13) 086 (07) 084 (14) Τελική 117 (12) 104 (12) 086 (08) 085 (14) Ουδέτερη 117 (26) 107 (20) 097 (14) 070 (22) Αρχική 121 (30) 110 (17) 095 (13) 068 (21) Τελική 108 (31) 101 (19) 092 (13) 066 (20) Ουδέτερη 142 (34) 106 (15) 103 (20) 085 (24) Αρχική 124 (30) 106 (17) 104 (20) 082 (19) Τελική 115 (36) 088 (17) 088 (16) 066 (17) Ουδέτερη 071 (10) 083 (10) 090 (09) 066 (11) Αρχική 070 (12) 088 (08) 095 (09) 071 (12 ) Τελική 066 (09) 077 (10) 086 (08) 067 (08) Ουδέτερη 071 (16) 078 (11) 089 (11) 083 (41) Αρχική 082 (36) 081 (11) 098 (12) 089 (41) Τελική 070 (24) 071 (10) 087 (09) 069 (21) Ουδέτερη 090 (16) 115 (21) 068 (13) 068 (13) Αρχική 096 (13) 129 (10) 072 (12) 065 (10) Τελική 082 (16) 105 (13) 054 (12) 064 (11) Ουδέτερη 088 (19) 090 (27) 066 (14) 071 (19) Αρχική 102 (24) 105 (22) 072 (16) 071 (18) Τελική 085 (21) 089 (25) 065 (15) 069 (14) Ουδέτερη 117 (17) 134 (25) 090 (10) 068 (12) Αρχική 123 (16) 139 (23) 098 (14) 069 (18) Τελική 104 (15) 121 (31) 083 (09) 065 (11) Ουδέτερη 147 (35) 117 (30) 098 (20) 061 (18) Αρχική 148 (43) 108 (23) 095 (19) 059 (17) Τελική 122 (28) 112 (37) 090 (21) 056 (16) Ουδέτερη 090 (20) 099 (16) 086 (15) 041 (08) Αρχική 089 (21) 106 (14) 088 (16) 044 (10) Τελική 077 (23) 088 (13) 079 (16) 042 (08) Ουδέτερη 085 (21) 097 (26) 070 (16) 041 (11) Αρχική 082 (28) 112 (20) 069 (14) 044 (12) Τελική 067 (19) 089 (24) 065 (15) 040 (10)

13 Πίνακας 2. Επιτονιστικές μετρήσεις των έξι γλωσσών ανά φύλο ομιλητή, καθώς και σε Ουδέτερη Αρχική και Τελική παραγωγή έμφασης. Γλώσσα Φύλο Έμφαση [J]i [S]i [S]f [J]f Αλβανική Αγγλική Γερμανική Ελληνική Ρουμανική Ουκρανική Ουδέτερη 214 (26) 285 (40) 270 (42) 183 (26) Αρχική 238 (41) 312 (57) 205 (31) 183 (24) Τελική 220 (30) 276 (43) 281 (36) 186 (29) Ουδέτερη 125 (12) 162 (14) 138 (11) 113 (13) Αρχική 128 (14) 162 (20) 129 (08) 109 (09) Τελική 127 (12) 154 (14) 133 (10) 112 (11) Ουδέτερη 215 (83) 224 (96) 160 (30) 151 (29) Αρχική 185 (45) 221 (78) 158 (26) 150 (29) Τελική 172 (30) 182 (38) 195 (77) 151 (28) Ουδέτερη 105 (22) 132 (40) 080 (17) 075 (19) Αρχική 103 (27) 136 (44) 083 (26) 075 (22) Τελική 091 (26) 093 (26) 118 (17) 083 (22) Ουδέτερη 209 (30) 254 (34) 210 (28) 146 (32) Αρχική 215 (33) 326 (40) 192 (31) 150 (33) Τελική 198 (24) 209 (34) 274 (35) 147 (34) Ουδέτερη 137 (42) 189 (31) 153 (26) 108 (34) Αρχική 141 (36) 226 (41) 126 (22) 094 (18) Τελική 121 (39) 146 (34) 181 (30) 107 (22) Ουδέτερη 189 (21) 208 (21) 219 (21) 158 (20) Αρχική 198 (22) 248 (14) 167 (17) 157 (20) Τελική 186 (18) 199 (20) 234 (16) 156 (23) Ουδέτερη 116 (12) 131 (15) 135 (14) 108 (34) Αρχική 119 (11) 160 (14) 103 (15) 094 (18) Τελική 111 (13) 130 (11) 142 (15) 107 (22) Ουδέτερη 225 (21) 314 (33) 257 (20) 183 (39) Αρχική 254 (26) 358 (24) 195 (28) 178 (46) Τελική 218 (18) 279 (44) 303 (35) 172 (48) Ουδέτερη 125 (28) 165 (26) 131 (23) 100 (24) Αρχική 135 (33) 193 (27) 106 (22) 098 (23) Τελική 118 (32) 144 (18) 158 (26) 100 (19) Ουδέτερη 192 (23) 275 (28) 204 (33) 175 (20) Αρχική 239 (28) 294 (48) 177 (22) 175 (14) Τελική 204 (19) 249 (30) 138 (26) 173 (19) Ουδέτερη 121 (15) 153 (26) 124 (25) 103 (14) Αρχική 143 (36) 187 (41) 108 (16) 108 (29) Τελική 119 (17) 148 (27) 143 (32) 104 (15)

14 4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΕΡΑΣΜΑΤΑ Δύο πλευρές της προσωδίας μελετήθηκαν σε αυτό το άρθρο, τ.ε. μια γλωσσική πλευρά με αναφορά στην παραγωγή έμφασης και μια εξωγλωσσική πλευρά με αναφορά στη παραγωγή έμφασης κατά φύλο ομιλητή. Αναλύθηκαν τα χρονικά και επιτονιστικά χαρακτηριστικά της παραγωγής έμφασης σε έξι γλώσσες και τα κύρια αποτελέσματα δείχνουν τα εξής: Πρώτον, η παραγωγή έμφασης είχε σημαντική επίδραση όσον αφορά και τις διάρκειες των τεμαχίων και τις επιτονιστικές αποκλίσεις σε λεξικό επίπεδο και σε επίπεδο εκφωνήματος αντίστοιχα. Δεύτερον, το φύλο του ομιλητή είχε επίσης σημαντική επίδραση όσον αφορά και τις διάρκειες των φθόγγων και τις επιτονιστικές αποκλίσεις σε λεξικό επίπεδο και σε επίπεδο εκφωνήματος αντίστοιχα. Τρίτον, και έμμεσο αποτέλεσμα αυτής της έρευνας, η παραγωγή λεξικού τόνου είχε διαφορετικές επιδράσεις στη χρονική διάρκεια του συμφώνου και του φωνήεντος της τονισμένης συλλαβής σε διαφορετικές γλώσσες. Οι επιδράσεις της έμφασης έχουν μελετηθεί ευρέως σε σχέση τόσο με τα χρονικά όσο και με τα επιτονιστικά χαρακτηριστικά της παραγωγής λόγου. Τις περισσότερες φορές, οι επιδράσεις στη διάρκεια αφορούν επιμήκυνση των φθόγγων της τονισμένης συλλαβής ή της τονικής ομάδας της ενότητας λόγου μέσα στο πεδίο απόδοσης της έμφασης. Οι επιδράσεις στον επιτονισμό, από την άλλη πλευρά, τις περισσότερες φορές αφορούν μια τοπική διεύρυνση της επιτονιστικής έκτασης μέσα στο πεδίο απόδοσης της έμφασης σε συνδυασμό με μια συνολική συμπίεση της επιτονιστικής έκτασης των μεγαλύτερων μονάδων λόγου εκτός του πεδίου απόδοσης της έμφασης, όπως της φράσης ή του εκφωνήματος (βλ. Bannert 1982; Beckman 1986; Botinis 1989; Botinis, Bannert, Fourakis and Pagoni-Tetlow 2002). Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας, όμως, δείχνουν ότι η επιμήκυνση της διάρκειας ως αποτέλεσμα της έμφασης είναι προσωδιακό χαρακτηριστικό εξαρτώμενο από την εκάστοτε γλώσσα, αφού μερικές από τις αναλυμένες γλώσσες υπόκεινται σε αυτή την επιμήκυνση και άλλες όχι. Οι επιδράσεις της έμφασης στον επιτονισμό, από την άλλη πλευρά, συμφωνούν αρκετά με προηγούμενες μελέτες ως προς την παραγωγή επιτονισμού σε πολλές γλώσσες, κυρίως ευρωπαϊκές (βλ. π.χ. Hirst and Di

15 Cristo 1998). Παρόμοιες, όμως, επιδράσεις της έμφασης σε μια ποικιλία διαφορετικών ομάδων γλωσσών μένουν να εξεταστούν. Οι επιδράσεις του φύλου του ομιλητή στην παραγωγή προσωδίας δεν απασχολούν ευρέως την κυρίως προσωδιακή έρευνα, η οποία διενεργείται με αναφορά σε διακριτές προσωδιακές κατηγορίες και όχι σε οποιεσδήποτε παραγλωσσικές ή εξωγλωσσικές παραμέτρους. Η παραγωγή προσωδίας των γυναικών χαρακτηρίζεται από υψηλότερο επιτονισμό ως αποτέλεσμα των διαφορετικών μεγεθών και δομών του λάρυγγα μεταξύ γυναικών και ανδρών ομιλητών. Στην παρούσα έρευνα, ο επιτονισμός των παραγωγών των γυναικών είναι περίπου κατά 60% υψηλότερος από τον επιτονισμό των ανδρών και αυτή η αναλογία ισχύει σε γενικές γραμμές σε όλες τις αναλυμένες γλώσσες όσον αφορά όλα τα σημεία των μετρήσεων, τα οποία συνδέονται με τις διαφορετικές προσωδιακές κατηγορίες, συμπεριλαμβανομένων του λεξικού τόνου και της έμφασης, καθώς και την έναρξη και λήξη εκφώνησης. Αυτό αποτελεί ένδειξη ότι οι διαφορές στην παραγωγή επιτονισμού ανδρών και γυναικών καθορίζονται από την φυσιολογία και σχεδόν καθόλου γλωσσικά. Οι επιδράσεις του φύλου του ομιλητή στη διάρκεια των παραγωγών, από την άλλη πλευρά, δεν έχουν προσελκύσει ιδιαίτερα την προσοχή των ερευνητών. Τα αποτελέσματα, όμως, της παρούσας έρευνας έδωσαν πειραματικές ενδείξεις ότι η διάρκεια παραγωγής γυναικών και ανδρών μπορεί να ποικίλει σημαντικά σε μερικές γλώσσες, όπως στην Αλβανική και στη Ρουμανική. Καθώς αυτό δεν είναι εμφανές στις άλλες αναλυμένες γλώσσες, υποθέτουμε ότι αυτό είναι ένας κοινωνιογλωσσικός παράγοντας και όχι ένας γλωσσικός ή φυσιολογικός παράγοντας. Ο λεξικός τόνος έχει διαφορετικές επιδράσεις στις διάρκειες των συμφωνικών και φωνηεντικών φθόγγων στις αναλυμένες γλώσσες. Η επιμήκυνση λόγω του λεξικού τόνου ήταν εμφανής όσον αφορά το φωνήεν σε όλες τις γλώσσες (εκτός των γερμανικών). Ως προς το σύμφωνο, η Αλβανική, η Αγγλική και η Ρουμανική είχαν πολύ μεγαλύτερη επιμήκυνση από ότι η Ελληνική και η Ουκρανική. Έτσι, όσον αφορά τη γλωσσική τυπολογία, ο λεξικός τόνος συνδέεται περισσότερο με τη διάρκεια των φωνηέντων και όχι με τη διάρκεια των συμφώνων και αυτό είναι ένα προσωδιακό χαρακτηριστικό

16 εξαρτώμενο από την εκάστοτε γλώσσα. Ο λεξικός τόνος, όμως, δεν είχε την αναμενόμενη επίδραση επιμήκυνσης ούτε στα σύμφωνα ούτε στα φωνήεντα στη Γερμανική, αλλά αυτό κατά πάσα πιθανότητα έχει σχέση με τη φύση του πειράματος και το γλωσσικό υλικό και έτσι τα αποτελέσματα της παρούσης μελέτης ως προς τη Γερμανική θα πρέπει να διερευνηθούν περαιτέρω. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bannert, R. Temporal and tonal control in German. Working Papers 22, 1-26, Department of Linguistics and Phonetics, University of Lund. Beckman, M. E Stress and Non-Stress Accent. Dordrecht: Foris. Botinis, A Stress and Prosodic Structure in Greek, Lund University Press. Botinis, A. (ed.) Intonation: Analysis, Modelling and Technology, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. Botinis, A., Bannert, R. and Tatham, M Contrastive tonal analysis of focus perception in Greek and Swedish, in Botinis, A. (ed.), Intonation: Analysis, Modelling and Technology, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, Botinis, A., Granström, B. and Möbius, B Developments and paradigms in intonation research, Speech Communication 33, Botinis, A., Bannert, R., Fourakis, M. and Pagoni-Tetlow, S Crosslinguistic segmental durations and prosodic typology. International Conference of Speech Prosody 2002, , Aix-en-Provence, France. Fant, G., Kruckenberg, A. and Liljencrants, J Acoustic-phonetic analysis of prominence in Swedish. in Botinis, A. (ed.), Intonation: Analysis, Modelling and Technology, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, Halliday, M. A. K Notes on transitivity and theme in English. Journal of Linguistics 19, Hirst, D. and Di Cristo, A Intonation: A Survey of Twenty Languages, Cambridge University Press. Jackendoff, R. S Semantic Interpretation on Generative Grammar. Cambridge, Mass.: MIT Press.