ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΠΝΙΣΜΑ

Transcript

1 ΓΥΜΝΑΣΙΟ-ΛΥΚΕΙΑΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΑΓΙΟΥ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ Β ΤΕΤΡΑΜΗΝΟ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΠΝΙΣΜΑ ΜΑΘΗΤΗΣ Α ΛΥΚΕΙΟΥ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝH ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ: ΜΑΡΙΑ ΤΣΙΟΥΡΒΑ ΑΓΙΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 2. ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΤΣΙΓΑΡΟΥ 3. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΠΝΙΣΜΑ 4. ΑΣΚΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΠΝΙΣΜΑ 5. ΚΑΠΝΙΣΜΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΕΙΑ 6. ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ 7. ΕΡΕΥΝΑ-ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην εργασία που ακολουθεί γίνεται μια προσπάθεια απομυθοποίησης και ταυτόχρονα επιστημονικής προσέγγισης ορισμένων μύθων γύρω από το κάπνισμα. Στο 1ο κεφάλαιο αναφέρονται ιστορικά στοιχεία γύρω από το κάπνισμα, στο 2ο γίνεται αναφορά και ανάλυση των συστατικών του τσιγάρου. Αμέσως μετά ακολουθούν το 3ο κεφάλαιο με τις επιπτώσεις του καπνίσματος, το 4ο στο οποίο αναφέρεται η σχέση της άσκησης με το κάπνισμα και το 5ο στο οποίο γίνεται αναφορά στο κάπνισμα στην εφηβεία. Τέλος στο 6ο και 7ο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι πιο συνηθισμένοι μύθοι που υπάρχουν καθώς και το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποήθηκε και μοιράστηκε για τους σκοπούς της εργασίας. 1. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

3 Οι πρώτοι που ανακάλυψαν τις χαλαρωτικές ιδιότητες του καπνού ήταν οι Ινδιάνοι. Συνήθιζαν να καπνίζουν πίπα ή πούρο.πίστευαν ότι έχει σπουδαίες φαρμακευτικές ιδιότητες. Τον κάπνιζαν ή τον μασούσαν και έπαιζε σημαντικό ρόλο στις διάφορες τελετουργίες. Με την άφιξη των πρώτων ευρωπαίων στην αμερικανική ήπειρο τον 15ο αιώνα, η συνήθεια αυτή πέρασε στην Ευρώπη και κατόπιν εξαπλώθηκε βαθμιαία σ' όλο τον κόσμο. Το 1492 το πλήρωμα του Χριστόφορου Κολόμβου είδε στο νησί του Σαν Σαλβαδόρ Ινδιάνους που κάπνιζαν ένα είδος τσιγάρου από ξερά και στριφτά φύλλα καπνού. Το 1518 οι Ισπανοί κατακτητές παρατήρησαν ότι οι Αζτέκοι εισέπνεαν καπνό τυλιγμένο σε μικρούς φυτικούς κυλίνδρους. Το 1635 σε πολλές περιοχές της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής κάπνιζαν παπελίτος, μικρά τσιγάρα με καπνό τυλιγμένα σε μικρά κομμάτια χαρτί. Στην Ισπανία του εμφανίστηκαν τα σιγαρίτο, φτιαγμένα από ένα πολύ λεπτό φύλλο τετράγωνου χαρτιού στο οποίο τοποθετούσαν καπνό. Η προέλευση του σύγχρονου τσιγάρου, του κυλίνδρου από λεπτό χαρτί πού γεμίζει με λεπτοκομμένο καπνό, ανάγεται σε δύο συμβάντα του πολέμου. Το 1832 οι άντρες του Ιμπραήμ Πασά χρησιμοποίησαν τους σωλήνες χαρτιού με τους οποίους συσκεύαζαν το μπαρούτι για να στρίβουν τσιγάρα. Άλλοι ιστορικοί αναφέρουν ότι το 1837 στις γαλλικές επαρχίες της Αλγερίας οι λεγεωνάριοι χρησιμοποίησαν υπολείμματα από φύλλα καπνού τα οποία τύλιγαν σε ένα ολόκληρο χαρτί. Όταν επέστρεψαν στην Γαλλία αντικατέστησαν τα φύλλα με μικρούς κυλίνδρους από λεπτό χαρτί. Το πέρασμα από το κάπνισμα ακατέργαστου καπνού στο τσιγάρο έγινε μόλις τον 20ο αιώνα, όταν με την πρόοδο της μηχανικής έγινε δυνατό να παραχθεί σε μεγάλες ποσότητες. Τότε δημιουργήθηκαν και οι πρώτες καπνοβιομηχανίες, που σημείωσαν μεγάλη άνοδο στην παραγωγή τους κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν κάτω από το στρες της μάχης, οι στρατιώτες κάπνιζαν όλο και πιο πολύ, με συνέπεια να εθιστούν στη νικοτίνη. Μετά τον πόλεμο και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '20 το τσιγάρο πέρασε στο χώρο της διαφήμισης κι έγινε το σύμβολο μιας λαμπρής ανέμελης ζωής. Αυτή η εικόνα συνεχίστηκε ως τη δεκαετία του '60, όταν η ιατρική κοινότητα και οι κυβερνήσεις, με προεξάρχουσες τις ΗΠΑ, άρχισαν να συνειδητοποιούν τις βλαβερές συνέπειες του καπνού και να επιβάλουν σταδιακά απαγορεύσεις και μέτρα για τη δημόσια υγεία. Οι πρώτες αντιδράσεις για τη συνήθεια του καπνίσματος, ανάγονται σε παλιότερες χρονολογίες. Χαρακτηριστικό είναι ότι το 1604 ο βασιλιάς της Αγγλίας Ιάκωβος Α'

4 κατήγγειλε τη χρήση του καπνού ως απαίσια για τα μάτια, μισητή για τη μύτη, καταστροφική για το μυαλό κι επικίνδυνη για τα πνευμόνια. Η πρώτη επιστημονική έρευνα επί του θέματος παρουσιάστηκε το 1962, από τον ιατρικό σύλλογο της Μ. Βρετανίας. Δύο χρόνια αργότερα, στις 31 Ιανουαρίου 1964, αμερικανική κυβερνητική έκθεση με τίτλο «Καπνός και Υγεία» συνέδεσε για πρώτη φορά το κάπνισμα με τον καρκίνο των πνευμόνων και τη χρόνια βρογχίτιδα. Τότε άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους και οι πρώτες αντικαπνιστικές καμπάνιες, που οδήγησαν το 1965 σε νόμο, ο οποίος προέβλεπε -μεταξύ άλλων- την αναγραφή σε όλα τα πακέτα των τσιγάρων ότι «το κάπνισμα βλάπτει σοβαρά την υγεία». Στις 6 Φεβρουαρίου 1987 τέθηκαν σε εφαρμογή τα πρώτα μέτρα κατά του καπνίσματος στις αμερικανικές δημόσιες υπηρεσίες. Στην Ελλάδα, το κάπνισμα απαγορεύτηκε στους κλειστούς δημόσιους χώρους και τους χώρους εργασίας από την 1η Σεπτεμβρίου ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΤΟΥ ΤΣΙΓΑΡΟΥ Οι κίνδυνοι από το κάπνισμα έχουν αναφερθεί και τεκμηριωθεί με κλινικές μελέτες πριν από μισό αιώνα περίπου. Παρά την ύπαρξη και επισήμανση των βλαβερών επιδράσεων του καπνίσματος στην υγεία μας, οι καπνιστές αυξάνονται. Οι κίνδυνοι από το κάπνισμα συνοψίζονται στα εξής: ο καπνός που παράγεται από την καύση του τσιγάρου περιέχει επικίνδυνες ουσίες για την υγεία η νικοτίνη, η ουσία που προκαλεί εξάρτηση, απορροφάται γρήγορα από τη στοματική κοιλότητα και τους πνεύμονες και προκαλεί αύξηση της πίεσης, του καρδιακού ρυθμού, βρογχόσπασμο και υπεργλυκαιμία. Επίσης, ενοχοποιείται για τα οξέα καρδιαγγειακά επεισόδια. η πίσσα αποτελείται από υδρογονάνθρακες, οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι καρκινογόνοι. το μονοξείδιο του άνθρακα μειώνει την ικανότητα του αίματος να οξυγονώνει τους ιστούς. Κατά τη καύση κάθε τσιγάρου παράγονται 400 βλαβερές ουσίες από τις οποίες οι 40 είναι καρκινογόνες. Ας δούμε κάποιες από αυτές:

5 Ασετόν: Ενα από τα ενεργά συστατικά του υγρού αφαίρεσης βερνικιού νυχιών. Αμμωνία: Ενα καυστικό συστατικό που χρησιμοποιείται στα λιπάσματα και τα οικιακά καθαριστικά. Προστίθεται για να βελτιώσει τη γεύση του τσιγάρου αλλά παράλληλα βοηθάει τον καπνιστή να απορροφήσει περισσότερη νικοτίνη, αυξάνοντας τον εθισμό. Αρσενικό: Κάνει τα χείλη σας να καίνε και είναι υπεύθυνο για την δυσάρεστη αναπνοή. Βενζοπυρένιο: Ενα από τα πιό ισχυρά καρκινογόνα χημικά στον κόσμο. Συναντάται στην πίσσα από κάρβουνα και στον καπνό των τσιγάρων. Βενζόλιο: Ενα εργοστασιακό χημικό και συστατικό της βενζίνης. Είναι καρκινογόνο ομάδας 1 και υπεύθυνο για την πρόκληση λευχαιμίας και απλαστικής αναιμίας. Βουτάνιο: Ενα βασικό συστατικό της βενζίνης, εξαιρετικά εύφλεκτο. Διοξείδιο του άνθρακα: Ενα άχρωμο και άοσμο αέριο που στερεί το ανθρώπινο σώμα από το υπάρχον οξυγόνο. Κάδμιο:Χρησιμοποιείται στις μπαταρίες και στις λαδομπογιές. Είναι καρκινογόνο ομάδας 1. Προκαλεί ζημιές στο συκώτι, τα νεφρά και τον εγκέφαλο και παραμένει στο σώμα για χρονια (περισσότερα από 10). Εκκρίνεται επίσης στο γάλα των μητέρων που θηλάζουν. Φορμαλδεύδη: Χρησιμοποιειται στην ταρίχευση (για τη διατήρηση των ιστών). Προκαλεί καρκίνο και ζημιές στον πνεύμονα, το δέρμα και την πεπτική οδό. Υδροκυάνιο: Ενα άχρωμο δηλητηριώδες αέριο. Η βραχυπρόθεσμη έκθεση σε αυτό προκαλεί πονοκεφάλους, ζαλάδες, ναυτίες και εμετό. Μόλυβδος: Από την ομάδα των βαρέων μετάλλων. Εμποδίζει την ανάπτυξη και προκαλει ζημιές στον εγκέφαλο, τα νεφρά και το νευρικό σύστημα. Ο μόλυβδος απορροφάται εύκολα από σώματα που βρίσκονται σε ανάπτυξη, συνεπώς τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε αυτόν. Η έκθεση παιδιών σε μόλυβδο μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα καθυστέρηση στην ανάπτυξη, μικρότερα επίπεδα δείκτη νοημοσύνης, μικρότερα ποσοστά συγκέντρωσης και αυξημένα προβλήματα συμπεριφοράς. Μεθοπρένιο: Ενα εντομοκτόνο που χρησιμοποιείται για την εξόντωση των ψύλλων στα κατοικίδια ζώα. Υδράργυρος: Ενα βαρύ μέταλλο, επηρεάζει το κεντρικό νευρικό σύστημα. Η έκθεση σε αυτό προκαλεί τρεμούλες, απώλεια μνήμης και ασθένεια των νεφρών. Νικέλιο: Ενα βαρύ μέταλλο, επηρεάζει το κεντρικό νευρικό σύστημα. Η έκθεση σε αυτό προκαλεί αυξημένη ευπάθεια σε λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος. Νιτρικό οξείδιο: Επηρεάζει βραχυπρόθεσμα τη δραστηριότητα των αεραγωγών. Σε υψηλές συγκεντρώσεις μπορεί να οδηγήσει σε οξεία δυσλειτουργία των πνευμόνων. Φαινόλη: Χρησιμοποιείται στα απολυμαντικά και στο πλαστικό. Η έκθεση προκαλεί ερεθισμό του δέρματος, των ματιών και του βλεννογόνου.

6 Πολώνιο: Ενα καρκινογόνο ραδιενεργό στοιχείο. Στυρένιο: Συναντάται σε μονωτικά υλικά. Δημιουργεί πονοκεφάλους, κούραση, αδυναμία και κατάθλιψη. Τουρπεντίνη: Ενα τοξικό χημικό που χρησιμοποιείται σε διαλυτικά χρωμάτων. 3. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΠΝΙΣΜΑ Το κάπνισμα προκαλεί κάθε χρόνο σ' όλο τον κόσμο θανάτους! Το 2025 ο αριθμός αυτός θα φτάσει τα Στις αναπτυγμένες χώρες το κάπνισμα αποτελεί την κυριότερη αιτία ασθενειών και πρόωρων θανάτων. Έχει υπολογιστεί ότι ότι οι θάνατοι που προκαλεί το κάπνισμα κάθε χρόνο στις ανεπτυγμένες χώρες είναι περισσότεροι από όσους προκαλούν μαζί το ΑΙDS, τα τροχαία ατυχήματα, οι ανθρωποκτονίες, οι αυτοκτονίες, η κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών και τα ναρκωτικά. Μεταξύ των σοβαρών ασθενειών που προκαλεί το κάπνισμα συγκαταλέγονται: Το κάπνισμα είναι συχνή αιτία τύφλωσης. Όσο πιο νωρίς αρχίζει κάποιος να καπνίζει και όσο περισσότερα τσιγάρα ή άλλα προϊόντα του καπνούκαπνίζει, τόσο περισσότερο αυξάνεται ο κίνδυνος για να καταστρέψει την όρασή του και να τυφλωθεί. Σε έρευνες που συμπεριέλαβαν ασθενείς βρέθηκε ότι περισσότερες από 25% των περιπτώσεων εκφυλισμού της ωχράς κηλίδας οφείλονται στο κάπνισμα. Σε αυτούς που σταμάτησαν να καπνίζουν ο κίνδυνος τύφλωσης μειώνεται δραστικά.

7 Το κάπνισμα επηρεάζει το γενετικό υλικό και μειώνει τις πιθανότητες σύλληψης. Σε άνδρες που υποφέρουν από στειρότητα και τυγχάνουν θεραπευτικής αντιμετώπισης, οι πιθανότητες επιτυχίας των μεθόδων αντιμετώπισης της στειρότητας μειώνονται στους άνδρες οι οποίοι καπνίζουν. Εάν σε ένα ζευγάρι καπνίζουν και ο άνδρας και η γυναίκα τότε οι αρνητικές επιδράσεις για την τεκνοποίηση είναι μεγαλύτερες. Το κάπνισμα μειώνει τις πιθανότητες σύλληψης για μια γυναίκα κατά 40%, ενώ οι γυναίκες που συνεχίζουν να καπνίζουν κατά τη διάρκεια της κύησης έχουν τριπλάσιες πιθανότητες να γεννήσουν ελλιποβαρές νεογνό. Επιπλέον έχει αποδειχθεί ότι το κάπνισμα αυξάνει τον κίνδυνο για συγκεκριμένες εμβρυικές δυσμορφίες, όπως το λαγόχειλο και το λυκόστομα. Τέλος, το παθητικό κάπνισμα σχετίζεται με το σύνδρομο αιφνίδιου βρεφικού θανάτου, τον πρόωρο τοκετό, τα αναπνευστικά νοσήματα κατά την παιδική ηλικία και την εκδήλωση παιδικού άσθματος.. Ο καρκίνος των πνευμόνων, που είναι η συχνότερη αιτία θανάτων από καρκίνο σε άνδρες και γυναίκες. Η σχέση καπνίσματος και καρκίνου των πνευμόνων είναι απόλυτη. Οι πνεύμονες είναι το όργανο που είναι άμεσα εκτεθειμένο στις καρκινογόνες ουσίες του καπνού. Οι χρόνιες πνευμονοπάθειες, όπως είναι η χρόνια βρογχίτιδα, το εμφύσημα, το άσθμα. Οι καπνιστές καταστρέφουν σταδιακά την υγεία των πνευμόνων τους. Η πίσσα με όλα τα βλαπτικά συστατικά της κατακάθεται και καλύπτει τους βρόγχους και τις κυψελίδες των πνευμόνων, όπως ο καπνός της σόμπας κολλά στο εσωτερικό της καμινάδας. Οι παθήσεις των στεφανιαίων αγγείων της καρδιάς, του εγκεφάλου και των αγγείων των άκρων του σώματος. Ο καπνός στενεύει τα τοιχώματα των αγγείων και δυσκολεύει την αιμάτωση των κυττάρων. Είναι η κύρια αιτία πρόκλησης εμφραγμάτων, εγκεφαλικών επεισοδίων και γάγγραινας των άκρων. Ο συνδυασμός καπνίσματος και λήψης αντισυλληπτικών χαπιών αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο να εμφανίσουν οι γυναίκες θρομβώσεις των φλεβών. Η οστεοπόρωση. Οι καπνίστριες υποφέρουν πιο έντονα από την εξέλιξη της οστεοπόρωσης και τις επιπτώσεις της. Οι καρκίνοι του στόματος, του οισοφάγου, του παγκρέατος, της ουροδόχου κύστεως κ.λ.π. Εκτός από τον καρκίνο των πνευμόνων, το κάπνισμα ενοχοποιείται για πολλές μορφές καρκίνου, που εμφανίζονται είτε σε θέσεις άμεσα εκτεθειμένες στον καπνό, είτε σε θέσεις που δρουν τα τοξικά προϊόντα του καπνού που απορροφώνται από τους πνεύμονες και κυκλοφορούν στο αίμα.

8 Πέρα, όμως, από τα προβλήματα υγείας, το κάπνισμα επιδρά αρνητικά στην εμφάνιση και την παρουσία των καπνιστών. Το δέρμα τους γερνάει πιο γρήγορα. Εμφανίζει νωρίτερα περισσότερες ρυτίδες, ιδίως γύρω από το στόμα και τα μάτια. Τα νύχια είναι πιο ευαίσθητα και συχνά χρωματίζονται με την κιτρινίλα του τσιγάρου. Τα δόντια μαυρίζουν γρηγορότερα και χάνουν την στιλπνότητά τους. Ο καπνιστής μυρίζει "καπνίλα". Και αυτό γίνεται έντονα αισθητό όταν βρίσκεται πολύ κοντά σε άλλους ανθρώπους (στο διπλανό κάθισμα, στο ασανσέρ, στο αυτοκίνητο κ.λ.π.). 4. ΑΣΚΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΠΝΙΣΜΑ Επιστημονικές έρευνες επιβεβαιώνουν ότι η άσκηση έδειξε να έχει θετική επίδραση στην αποχή από το κάπνισμα, για μεγάλο χρονικό διάστημα, και ότι τα άτομα που αύξησαν το ποσοστό ενασχόλησης τους με την άσκηση κάπνιζαν λιγότερο απ' αυτούς που δεν γυμνάζονταν. Επίσης, σύμφωνα με έρευνα του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, το 70% των καπνιστών, όταν άρχισε να ασχολείται με το τζόκινγκ ή γενικά με το τρέξιμο, σταμάτησε νακαπνίζει. Ωστόσο, μελετώντας τις θεωρίες που περιγράφουν τους μηχανισμούς που οδηγούν τα άτομα στο κάπνισμα και τις επιδράσεις της άσκησης, μπορούμε να πούμε ότι η άσκηση και το κάπνισμα φαίνεται να έχουν μια ανταγωνιστική σχέση, αναφέρεται από τον κ. Θεοδωράκη, καθηγητή Αθλητικής Ψυχολογίας.

9 Έτσι, η άσκηση βοηθάει στην καταπολέμηση της υπερέντασης και του στρες και μπορεί, μ' αυτόν τον τρόπο, να ικανοποιηθούν τα κίνητρα όσων δηλώνουν ότι καπνίζουν για καταπράυνση-ηρεμία. Επίσης, η άσκηση προκαλεί την έκκριση ουσιών (νευροδιαβιβαστών), που προκαλούν αίσθημα ευεξίας (ενδορφίνες, σεροτονίνη, νορεπινεφρίνη) και θα μπορούσε σε κάποιο βαθμό να ικανοποιήσει τα κίνητρα όσων δηλώνουν ότι καπνίζουν, επειδή αισθάνονται όμορφα (θεωρίες "αδυναμίας, άφεσης, ικανοποίησης"). Ακόμη, όσοι ασκούνται έχουν λιγότερα συμπτώματα κατάθλιψης, επομένως, η άσκηση μπορεί να υποκαταστήσει το κάπνισμα σε όσους καπνίζουν για να αντιμετωπίσουν τέτοιου είδους προβλήματα. Τέλος, η άσκηση ενισχύει την αίσθηση του ελέγχου, την αίσθηση της αυτο-αποτελεσματικότητας, της αυτοεκτίμησης και την ανάπτυξη κοινωνικών σχέσεων. Καλύπτει, επομένως, αρκετά από τα ψυχοκοινωνικά κίνητρα όσων υποστηρίζουν ότι καπνίζουν για τέτοιους λόγους. 5. ΚΑΠΝΙΣΜΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΕΙΑ Οι στατιστικές για το κάπνισμα στους εφήβους δείχνουν τα εξής: Σχεδόν 3 εκατομμύρια έφηβοι στις ΗΠΑ καπνίζουν. Περίπου έφηβοι αρχίζουν το κάπνισμα κάθε μέρα και το ένα τρίτο εξ αυτών θα πεθάνουν πρόωρα από νόσο που σχετίζεται με το κάπνισμα (Αμερικανική Αντικαρκινική Εταιρεία). Οι μαθητές των γυμνασίων και λυκείων που καπνίζουν είναι πιθανότερο να υιοθετήσουν επικίνδυνες συνήθειες, π.χ. μη χρήση της ζώνης ασφαλείας, εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς και ανάπτυξη ανεύθυνης σεξουαλικής συμπεριφοράς από μικρή ηλικία. Ο καπνός θεωρείται ουσία που «ανοίγει την πόρτα» για τη χρήση αλκοόλ, μαριχουάνας και άλλων παράνομων ουσιών. Οι περισσότεροι ενήλικες καπνιστές άρχισαν το κάπνισμα πριν την ηλικία των 18 ετών. Όσο πιο νωρίς αρχίζει ένα άτομο να καπνίζει, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος για την υγεία του και τόσο πιο δύσκολο είναι να το κόψει. Τα παιδιά που διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο να αρχίσουν να καπνίζουν είναι τα παιδιά που: έχουν γονείς, αδέλφια ή φίλους που καπνίζουν,

10 εμφανίζουν ορισμένες συμπεριφορές όπως το να παριστάνουν τους σκληρούς ή τους «μεγάλους», αρνούνται τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος, έχουν μειωμένη ικανότητα αντιμετώπισης διαφόρων καταστάσεων και καπνίζουν για να ανακουφιστούν από το άγχος, έχουν μειωμένη αυτοεκτίμηση και κατάθλιψη, έχουν χαμηλή απόδοση στο σχολείο, ιδίως τα κορίτσια, επηρεάζονται πολύ από τις διαφημίσεις που συνδέουν το κάπνισμα με τη λεπτή σιλουέτα και/ή πάσχουν από διαταραχές της διατροφής (βουλιμία, ανορεξία). Σύμφωνα με έρευνες, οι μισοί και πλέον μαθητές (57%) έχουν καπνίσει τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους, οι περισσότεροι περιστασιακά (33%). Συστηματικά δηλώνουν ότι καπνίζουν το 21% των μαθητών. Τα κορίτσια υπερτερούν των αγοριών στο περιστασιακό κάπνισμα (35% και 31% αντίστοιχα), ενώ περισσότερα αγόρια (22%) από κορίτσια (20%) δηλώνουν συστηματικοί καπνιστές, χωρίς όμως μεγάλη διαφορά μεταξύ τους.οι μεγαλύτεροι μαθητές (17-18 ετών) καπνίζουν συστηματικά σε ποσοστό πενταπλάσιο από τους μικρότερους (13-14 ετών). Το 70-90% των ενήλικων καπνιστών- όπως δείχνουν οι στατιστικές- έχουν αρχίσει το τσιγάρο πριν από την ηλικία των 18 χρόνων. Έξι στα δέκα αγόρια στην Ελλάδα- σύμφωνα με πρόσφατη έρευνααρχίζουν να καπνίζουν στα χρόνια τους και ένα στα τέσσερα πριν από τα 15. Η κρίσιμη ηλικία που τα παιδιά δοκιμάζουν το κάπνισμα είναι τα χρόνια, όπως προκύπτει από ελληνικές και ξένες έρευνες. Διάφορες μελέτες δείχνουν ότι στην ηλικία των χρόνων λίγα μόνο τσιγάρα προκαλούν εθισμό. Παλιότερα οι επιστήμονες πίστευαν ότι χρειάζεται πολύ περισσότερος χρόνος για να δημιουργηθεί εθισμός. Αυτό το εύρημα παραξένεψε και τους ερευνητές, που δεν πίστευαν τα αποτελέσματά τους γιατί είναι πια αποδεδειγμένο ότι η νικοτίνη είναι έντονα εθιστική και εξαρτησιογόνος ουσία στις συγκεκριμένες ηλικίες, αναφέρει η επίκουρη καθηγήτρια Παιδιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής κ. Πόπη Αναστασέα-Βλάχου. Η Αμερικανική Πνευμονολογική Εταιρεία αναφέρει ότι οι περισσότεροι από τους εφήβους που έχουν καπνίσει 100 τσιγάρα θα ήθελαν να το κόψουν, αλλά είναι πλέον ανίκανοι να το κάνουν _ έχουν ήδη εθισθεί. «Αναμφίβολα πρόκειται για χρήση ενός σκληρού ναρκωτικού», λέει ο πνευμονολόγος, αναπληρωτής καθηγητής Φυσιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής για το Κάπνισμα «Σ. Δοξιάδης και Γ. Γεννηματάς» κ. Παναγιώτης Μπεχράκης. Η νικοτίνη, εισπνεόμενη περνά από τους πνεύμονες στο αίμα και φτάνει σχεδόν αμέσως στον εγκέφαλο, όπου ενεργοποιεί την ίδια ακριβώς νευροβιολογική διεργασία που διεγείρουν και τα

11 αλκαλοειδή (μορφίνη, ηρωίνη) και η κοκαΐνη. Σε αυτόν τον κατ' εξοχήν φαρμακευτικό μηχανισμό εξάρτησης προστίθεται και η επανάληψη των στερεότυπων τις οποίες συνηθίζει ο νέος καπνιστής: ο ερεθισμός των χειλιών και του στόματος, η σύνδεση του καπνίσματος με ψυχολογικές διακυμάνσεις της καθημερινότητας (χαρά, λύπη, θυμός, αδημονία, αγωνία κ.λπ.) και με βιολογικές διεργασίες (φαγητό, σεξ) κ.ά. «Πολύ σημαντικό για τους νέους είναι το λεγόμενο life style, όπου το κάπνισμα γίνεται μέρος της προσωπικότητας του καπνιστή ή της καπνίστριας και χρησιμοποιείται ως μέσο επικοινωνίας και συναναστροφής στη διασκέδαση», προσθέτει ο κ. Μπεχράκης. «Με βάση τα παραπάνω, είναι προφανές ότι πρόκειται για ένα τεραστίων διαστάσεων πρόβλημα εξάρτησης, με νευροβιολογικές και ψυχολογικές συνιστώσες». Οι μελέτες προειδοποιούν και για μια άλλη επικίνδυνη παράμετρο: «Φαίνεται ότι τα νεαρά άτομα που άρχισαν το τσιγάρο στην εφηβεία τους είναι πιο ευάλωτα στο να δοκιμάσουν οινοπνευματώδη ποτά και ναρκωτικά, αλλά και να έχουν σεξουαλική συμπεριφορά υψηλού κινδύνου», επισημαίνει η κ. Βλάχου. 6. ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ Για το κάπνισμα κυκλοφορούν διάφορες «δοξασίες» και «μύθοι», οι οποίοι τις περισσότερες φορές έχουν ελάχιστη σχέση με την πραγματικότητα και συνήθως αποτελούν θωράκιση της δικαιολογίας για την συνέχιση του καπνίσματος. Όμως, τι ισχύει για τη συνήθεια του καπνίσματος από όλα όσα βλέπουμε και ακούμε τελικά; 1 Τα ελαφρά τσιγάρα είναι λιγότερο βλαπτικά από ότι τα άλλα; Υπάρχει η αντίληψη ότι το κάπνισµα τσιγάρων µε χαµηλή περιεκτικότητα σε πίσσα και νικοτίνη είναι λιγότερο επιβλαβή για την υγεία και ενέχουν μικρότερο βαθμό κινδύνου για πρόκληση καρκίνου του πνεύµονα. Μελέτες στις ΗΠΑ όµως καταρρίπτουν αυτό το µύθο, τονίζοντας ότι για

12 τους καπνιστές ο κίνδυνος είναι υψηλός, και µάλιστα ο ίδιος για όλους, είτε καπνίζουν τσιγάρα µε πολύ χαµηλή είτε µε µέση περιεκτικότητα σε πίσσα και νικοτίνη. Έχει αποδειχθεί ότι οι καπνιστές «ελαφρών» τσιγάρων εισπνέουν πιο βαθιά και παρατεταμένα τον καπνό ή καπνίζουν περισσότερα τσιγάρα, με αποτέλεσμα η ποσότητα της προσλαμβανόμενης πίσσας και νικοτίνης να είναι ίδια με εκείνη που προέρχεται από τα «κανονικά» τσιγάρα. Τέλος, οι βλάβες από το κάπνισμα διαφέρουν από καπνιστή σε καπνιστή διότι δεν σχετίζονται μόνο με τον αριθμό των τσιγάρων που καπνίζει κάποιος καθημερινά ή με το αν είναι ελαφρά ή όχι, αλλά και από την ευαισθησία των γονιδίων ή των κυττάρων του στο κάπνισμα. Αυτό που ισχύει γενικότερα είναι πως για κάθε 1mg νικοτίνης που παίρνουμε, προσλαμβάνουμε ταυτόχρονα 3mg καρκινογόνων ουσιών, ιδιαίτερα επικίνδυνων για την υγεία μας. 2. Οι γυναίκες υφίστανται πιο πολλές βλαπτικές συνέπειες στην υγεία τους σε σχέση με τους άνδρες; Έρευνες έχουν δείξει ότι οι γυναίκες καπνίστριες διατρέχουν µεγαλύτερο κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του πνεύµονα σε σχέση µε τους άντρες. Ο καρκίνος του πνεύµονα την τελευταία δεκαετία φαίνεται να γίνεται γυναικεία υπόθεση. Οι γυναίκες σήµερα αποτελούν το 50% των νέων περιπτώσεων που ανιχνεύονται ετησίως και το ποσοστό αυτό έχει ανοδική τάση. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες τα περιστατικά θανάτων από καρκίνο του πνεύµονα είναι περισσότερα από αυτά του καρκίνου του µαστού στον γυναικείο πληθυσµό. 3.Προσφέρει το κάπνισμα διέξοδο από το άγχος και το στρες; Πράγματι, στατιστικά είναι ένα από τα βασικότερα συναισθήματα που ισχυρίζονται οι καπνιστές ότι αισθάνονται. Όμως, πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η νικοτίνη δεν φέρνει «πραγματική χαλάρωση» ή μείωση του στρες. Αποδείχτηκε ότι αυτό που οι καπνιστές αντιλαμβάνονται ως χαλάρωση ή μείωση του στρες, στην ουσία είναι μετριασμός των συμπτωμάτων της στέρησης. Τα συμπτώματα της στέρησης (νευρικότητα, ανησυχία, αδυναμία αυτοσυγκέντρωσης) εκλαμβάνονται ως αρνητικά, άρα η εξάλειψη ή η μείωση τους με το κάπνισμα μεταφράζεται ως ευχάριστη και ανακουφιστική. Με άλλα λόγια όταν η νικοτίνη στο αίμα πέφτει σε χαμηλά επίπεδα δημιουργούνται συμπτώματα στέρησης, νευρικότητας και άγχους. Καπνίζοντας, αυξάνονται τα επίπεδα νικοτίνης, συνεπώς

13 γινόμαστε λιγότερο νευρικοί και αγχώδεις. Επομένως, το κάπνισμα είναι ο τρόπος που ικανοποιείται ο εθισμός στη νικοτίνη και η απόλαυση που δημιουργείται είναι αποτέλεσμα αυτού του εθισμού. 4. Υπάρχει λόγος να σταματήσουμε το κάπνισμα όταν η ζημιά έχει ήδη γίνει; Ο ανθρώπινος οργανισµός έχει τη µοναδική ικανότητα να επιδιορθώνει τον εαυτό του. Ακόµα κι αν κάποιος είναι καπνιστής για δεκαετίες, το ανοσολογικό του σύστηµα µπορεί να διορθώσει κάποιες από τις βλάβες που έχουν προκληθεί εφόσον σταµατήσει να εκτίθεται στη βλαπτική επίδραση του καπνού. Επίσης η έγκαιρη διακοπή εµποδίζει την επιπλέον βλάβη και µειώνει τον κίνδυνο εµφάνισης άλλων νόσων που σχετίζονται µε το κάπνισµα όπως τα καρδιαγγειακά νοσήµατα και η Χρόνια Αποφρακτική Πνευµονοπάθεια. Όταν ένας καπνιστής σταµατήσει το κάπνισµα, ο κίνδυνος να αναπτύξει καρκίνο µειώνεται κατά 33% ανά δεκαετία, ενώ την τρίτη δεκαετία ελαχιστοποιείται. Εποµένως όσο νωρίτερα πάρει κανείς την απόφαση να κόψει το τσιγάρο τόσο νωρίτερα θα ωφεληθεί από αυτή την πρωτοβουλία Είκοσι λεπτά από το τελευταίο τσιγάρο: Η αρτηριακή πίεση γίνεται κανονική. Οι καρδιακοί παλμοί επανέρχονται στο φυσιολογικό τους ρυθμό. Η θερμοκρασία του σώματος επανέρχεται στα φυσιολογικά επίπεδα. Μετά από 8 ώρες: Το επίπεδο του μονοξειδίου του άνθρακα στο αίμα, επανέρχεται στα φυσιολογικά επίπεδα. Το οξυγόνο στο αίμα αυξάνεται. Μετά από 24 ώρες: Η γεύση και η όσφρηση βελτιώνονται. Μετά από 72 ώρες: Η αναπνοή γίνεται ευκολότερη, αφού οι αεραγωγοί των πνευμόνων χαλαρώνουν. Μετά από δύο μήνες: Βελτιώνεται η κυκλοφορία του αίματος. Ο πρώην καπνιστής νιώθει μεγαλύτερη ζωντάνια, μπορεί να ανεβαίνει τις σκάλες, να περπατά γρηγορότερα και να γυμνάζεται χωρίς να λαχανιάζει. Η λειτουργία των πνευμόνων αυξάνεται μέχρι και 30%.

14 Μετά από 5 χρόνια: Μειώνεται σχεδόν στο μισό ο κίνδυνος του αιφνίδιου θανάτου από καρδιακή προσβολή. Μετά από 10 χρόνια: Αντικαθίστανται με φυσιολογικά, τα προ-καρκινικά κύτταρα που δημιουργούνται από το κάπνισμα. Ο κίνδυνος για την εκδήλωση καρκίνου του πνεύμονα, καρδιοπαθειών και εγκεφαλικών επεισοδίων γίνεται σχεδόν ο ίδιος με αυτόν που διατρέχουν τα άτομα που δεν κάπνισαν ποτέ. 5. Είναι δυνατόν το έμβρυο να βλάπτεται όταν η μητέρα καπνίζει μόνο λίγα τσιγάρα; Έχει αποδειχθεί πως και τα λίγα τσιγάρα βλάπτουν το έμβρυο, διότι η νικοτίνη περνάει στο αίμα του και έτσι μπορεί να γεννηθεί με χαμηλότερο σωματικό βάρος και αναπνευστικά προβλήματα.επίσης, είναι πολύ μεγάλες οι πιθανότητες πρόωρου τοκετού, ενώ τα παιδιά των καπνιστών μητέρων εμφανίζουν πιο συχνά το σύνδρομο του αιφνίδιου θανάτου. Επιπλέον, το παιδί που θα γεννηθεί από μητέρα ενεργή καπνίστρια κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, έχει πιο πολλές πιθανότητες να γίνει καπνιστής. Αυτό συμβαίνει διότι η μητέρα που καπνίζει στη διάρκεια του τοκετού αυξάνει τους νικοτινικούς υποδοχείς του εγκεφάλου του εμβρύου. Αυτό σημαίνει ότι γεννάει ένα μωρό με πιο πολλούς από αυτούς τους υποδοχείς οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την ανάπτυξη του εθισμού. Οι συνέπειες ακόμα και του παθητικού καπνίσματος, στην έγκυο και στο έμβρυο είναι σωματικές και ως εκ τούτου θα πρέπει η γυναίκα να διακόπτει το κάπνισμα οριστικά αμέσως με την διάγνωση της κύησης. Η φυσιολογική ανάπτυξη του εμβρύου παρεμποδίζεται από την χρήση νικοτίνης, η οποία διέρχεται στην πλακούντια κυκλοφορία και μετατρέπει το παιδί σε παθητικό καπνιστή από την εμβρυϊκή περίοδο. Το όλο θέμα κάπνισμα - γυναίκα - κύηση - έμβρυο είναι τεράστιο και ιδιαίτερα

15 στην χώρα μας, όπου οι ελληνίδες εμφανίζουν παγκόσμια πρωτιά σε ποσοστό καπνίσματος, σκόπιμο είναι να αντιμετωπιστεί με ειδικές στοχευόμενες δράσεις. Σύμφωνα με μελέτες, το κάπνισμα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης θεωρείται ότι ευθύνεται για το 20-30% των παιδιών που γεννιούνται με χαμηλό βάρος, για το 14% των πρόωρων τοκετών και το 10% των νεογνικών θανάτων. Επίσης, σχετίζεται με την ανάπτυξη άσθματος στα νεογνά και στα μικρά παιδιά, ενώ το ίδιο ισχύει και για τις παθητικές καπνίστριες. Μάλιστα, έχει αποδειχθεί ότι μακροπρόθεσμα τα παιδιά των καπνιστριών έχουν προδιάθεση για αναπνευστικά προβλήματα. 6. Είναι αλήθεια ότι το κάπνισμα βοηθάει να μένει κάποιος αδύνατος; Ναι. Η νικοτίνη αυξάνει τον μεταβολισμό, συνεπώς η έλλειψη της τον μειώνει, με αποτέλεσμα τη μεταβολή της ισορροπίας διατροφής - καύσεων ως προς την κατεύθυνση της αύξησης του σωματικού βάρους. Όμως, μια μικρή μείωση των προσλαμβανομένων θερμίδων, σε συνδυασμό με αύξηση των καύσεων και συχνή παρακολούθηση του σωματικού βάρους στην περίοδο της διακοπής αποτελούν την απλή διαδικασία διατήρησης σταθερού του σωματικού βάρους. Η αντίληψη αυτή προέρχεται, κυρίως,από το γεγονός ότι όσοι διακόπτουν το κάπνισµα µπορεί να αυξήσουν το βάρος τους κατά 5 κιλά περίπου, τα οποία σταδιακά µπορούν να χάσουν τους επόµενους µήνες. Για το λόγο αυτό είναι σκόπιµο κατά την προσπάθεια διακοπής καπνίσµατος το άτοµο να υποστηρίζεται από διαιτολόγο ή να προσέχει τη διατροφή του. Το πρώτο τρίμηνο σημειώνεται μία αύξηση 1,5 με 2 κιλών ενώ μία μικρή, ήπια αύξηση έως και 5 κιλών συνολικά συνεχίζεται σταδιακά έως και τον 9 ο μήνα μετά τη διακοπή. Αμέσως μετά το εννεάμηνο αυτό σημειώνεται πτώση. Η μικρή αύξηση των κιλών που παρατηρείται το πρώτο τρίμηνο οφείλεται στην επιβράδυνση του μεταβολισμού ως απόρροια της διακοπής του καπνίσματος, ενώ τα υπόλοιπα κιλά που τυχόν προστεθούν οφείλονται από την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και από έναν ενδογενή ρυθμό λήψης τροφής. Σε όλους του ανθρώπους υπάρχει μία ενδογενής τάση λήψης τροφής. Αυτή η τάση σε έναν καπνιστή καταστέλλεται όταν, αντί να φάει, πίνει έναν καφέ και καπνίζει δύο τσιγάρα, με αποτέλεσμα το στομάχι να κλείνει και να αναστέλλεται η όρεξη. 7. Αληθεύει ότι το κάπνισμα προστατεύει από ορισμένα νοσήματα; Το κάπνισμα είναι η σημαντικότερη γνωστή αιτία καρκίνου και η σημαντικότερη αιτία θνησιμότητας στον ανεπτυγμένο κόσμο. Εντούτοις, έχει βρεθεί ότι μειώνει τον κίνδυνο του καρκίνου

16 του ενδομητρίου, πιθανόν επειδή επιδρά βλαπτικά στις ωοθήκες και ελαττώνει τα επίπεδα οιστρογόνων, τα οποία διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αιτιολογία του συγκεκριμένου καρκίνου. Επίσης έχει βρεθεί ότι το κάπνισμα ενδέχεται να μειώνει τον κίνδυνο της νόσου του Parkinson, ίσως επειδή η νικοτίνη η δρα ως νευροδιαβιβαστής. Ας γίνει όμως σαφές ότι οι κίνδυνοι από το κάπνισμα για το σύνολο της νοσηρότητας και της θνησιμότητας είναι δεκάδες φορές μεγαλύτερος από το βαθμό προστασίας που ενδέχεται να παρέχει έναντι μιας μεμονωμένης νεοπλασίας και ενός νευροεκφυλιστκού νοσήματος. 8. Τα λίγα τσιγάρα την ημέρα δεν βλάπτουν την υγεία. Για τον έφηβο ή γενικά τον νέο καπνιστή το επιχείρημα της ελαχίστης και ασφαλούς χρήσης αποτελεί την συνηθέστερη μεθοδολογία «στράτευσης» στο κάπνισμα. Η νευροβιολογική κατάσταση κάθε εξαρτησιογόνου διεργασίας στον εγκέφαλο περνά από μια αρχική περίοδο εύκολης ικανοποίησης και ευχαρίστησης, με πολύ λίγη δόση εξαρτησιογόνου ουσίας. Όμως οι ανάγκες αυξάνουν, με όρους και βιοχημικές διαδικασίες μελετημένες και γνωστές, που αποτελούν την βιολογική βάση της εξάρτησης. Έτσι, στη συνέχεια φτάνει κάποιος στη μέση ημερήσια δόση του σκληρού αυτού ναρκωτικού, που είναι περίπου 20 τσιγάρα την ημέρα, γεγονός που εξηγεί το γιατί αυτός είναι ο αριθμός των τσιγάρων που διεθνώς περιέχονται σε κάθε πακέτο. Είναι η ημερήσια ανάγκη του μέσου καπνιστή, ο οποίος, ξεκινώντας από ένα ή δυο ελεγχόμενα τσιγάρα σε νεανική ηλικία, βρίσκεται σε δυο με τρία χρόνια να είναι κανονικός χρηστής με πολύ λίγες πιθανότητες διακοπής χωρίς βοήθεια. Είναι σε όλους μας γνωστό ότι όλοι οι καπνιστές ξεκίνησαν και συνέχισαν τη βλαβερή συνήθεια «από τα δύο καθημερινά τσιγάρα». εν υπάρχει ασφαλής ποσότητα τσιγάρων που µπορεί να καπνίζει κάποιος αποκλείοντας τις βλαπτικές συνέπειες του καπνίσµατος. Η µόνη λοιπόν ασφαλής πρακτική είναι η πλήρης και οριστική διακοπή του τσιγάρου. 7. ΕΡΕΥΝΑ-ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Ερωτηματολόγιο που μοιράστηκε στους μαθητές και εκπαιδευτικούς του σχολείου μας απέδειξε την ισχύ των παραπάνω μύθων. Το ερωτηματολόγιο που καταρτίστηκε για τη διενέργεια της έρευνας αποτελείται από τις παρακάτω ερωτήσεις:

17 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 1.Τα ελαφρά τσιγάρα είναι λιγότερο βλαπτικά από ότι τα άλλα; 2.Οι γυναίκες υφίστανται πιο πολλές βλαπτικές συνέπειες στην υγεία τους σε σχέση με τους άνδρες; 3.Προσφέρει το κάπνισμα διέξοδο από το άγχος και το στρες; 4.Υπάρχει λόγος να σταματήσουμε το κάπνισμα όταν η ζημιά έχει ήδη γίνει; 5.Είναι δυνατόν το έμβρυο να βλάπτεται όταν η μητέρα καπνίζει μόνο λίγα τσιγάρα; 6.Υπάρχει περίπτωση το κάπνισμα να βλάπτει κάποιον ο οποίος αθλείται και έχει καλή φυσική κατάσταση; 7.Είναι αλήθεια ότι το κάπνισμα βοηθάει να μένει κάποιος αδύνατος; 8.Υπάρχει περίπτωση το κάπνισμα να κάνει καλό στην υγεία; 9.Αληθεύει ότι το κάπνισμα προστατεύει από ορισμένα νοσήματα;

18 10.Τα λίγα τσιγάρα την ημέρα δεν βλάπτουν την υγεία Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Ο Υ Μ Ε! ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Σοφοκλής Χ. Δοδόπουλος (2004) Καπνός και κάπνισμα Εκδ. Σταμούλη Α.Ε. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1: 2: 3: 4: 5: %BC%CE%B1+%CE%BA%CE%B1%CE%B9+%CE%BF%CE%B9+%CE%BD%CE%AD%CE%BF%CE %B9 6: 7: 8: 9:

19 10: 11: